دو فصلنامه تأملات رشد شماره 1
دو فصلنامه تأملات رشد شماره 1
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
شماره اول ،بهار و تابستان 1397
نشانی دفتر نشریه:
تهران -بزرگراه شهید چمران-
دانشگاه امام صادق؟ع؟ -مرکز رشد
تلفکس89775592-88590027 :
رایانامهinfo@pm.rushd.ir :
کانال تلگرام@Rushdisu :
با تشکر ویژه از اعضای تحریریه کانال تلگرامی
مرکز رشد به ادرس @Rushdisuکه ماخذ اصلی
یادداشت های این نشریه بوده است.
با نوشته هایی از:
محمد صادق تراب زاده جهرمی
دکتر سعید مسعودی پور
علی جعفری هرستانی
حسن سعدابادی
علی عبداهلل زاده
سیدمحمدرضا فقیه ایمانی
سید علیرضا سجادیه
دکتر مصباح الهدی باقری
دکتر سیدمجتبی امامی
دکتر بهنام طالبی
علی مصطفوی
اسحاق سلطانی
مهرداد حیدری
حسین سرابادانی تفرشی
مدیرمسئول :دکتر سید مجتبی امامی
سردبیر :دکتر مصباح الهدی باقری
مدیرداخلی :حسین سرابادانی تفرشی
مدیرفنی :سامان قاموس
مدیرهنری :سید مصطفی شفیعی
هیئت تحریریه :رامین مددلو،
اسحاق سلطانی ،محمد رحمتی،
حسین سرابادانی تفرشی،
سیدعلیرضا محمدی
سیدابراهیم راستیان
محمدمهدی مهدی خواه
صادق توسلی
مجتبی جوادی
احمد شریعتمداری
دکتر نصیب اهلل دوستی
رضا پاینده
سجاد لطفی
رامین مددلو
ابراهیم خانی
دکتر مجتبی باباخانی
دکتر محمدحسین قوام
محمدرضا ارام
رامین مالک
دکتر مهدی موحدی
دکتر محمدجواد رضایی
محسن باقری
جواد ازادی
هادی حبیب اللهی
محمدعلی صادقی کیا
مرتضی تیموریان
امیرحسین غفاری
محمد رحمتی
حمید ایزدبخش
علی قربانی
مجید کریمی
مجید محمد زمانی
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
فهرست
16
از نظر شهید بهشتی عــدل اخالقی زیربنای بنیان
عدالت در جامعه است.
مطهری و نگاه سوم به انسان
18
در جستجوی معنای رشد در مورد انسان ،باید به فراتر
از نگاه صنعتی و پرورشی توجه کرد.
سیره حضرت علی؟ع؟ منبع بسیار مهم ساخت
جامعه اسالمی است.
24
سیر سلوکی در حل مسئله؛ پله اول
گاهی انسان ها به مسئله نرسیده اند و گاهی هم که
رسیده اند ،در ابهام مسیر قرار دارند اما برای سلوک
در این مسیر باید منطق و سیره خاصی را دنبال کرد.
28
دکتر سید مجتبی امامی
فرهنگ و اندیشه
حسین سرابادانی تفرشی
فرهنگ و اندیشه
علی مصطفوی
به دنبال انسان عادل
یادداشت رشد
10
بررسی نسبت عالمه طباطبایی و انقالب اسالمی
در اندیشه و عمل
فرهنگ و اندیشه
فهرست
انقالبی مظلوم
ِ
ذکره عباده
محمدصادق تراب زاده جهرمی
فرهنگ و اندیشه
علی جعفری هرستانی
فرهنگ و اندیشه
تامالت ما ،تامالت شما
فرهنگ و اندیشه
7
سردبیر
مهرداد حیدری
پژوهش و راه دشوار اصالح اجتماعی
اگر خواهان بهبود وضعیت پژوهش کشور هستیم ،باید
پیش از هر چیز ،فلسفه و کارکرد زیست اجتماعی ان را
ً
در کشور تدارک ببینیم؛ وگرنه صرفا با «هویتی تزیینی»
مواجه خواهیم بود.
31
21
شهید صدر ارائه دهنده مسیری برای تحقق تمدن
نوین اسالمی است.
فرهنگ و اندیشه
اسحاق سلطانی
شهید صدر :راهنمای تحقق تمدن نوین اسالمی
فرهنگ و اندیشه
سیدعلیرضا سجادیه
2
مکتب ناب مغفول
سه گان «عدالت ،عقالنیت و معنویت» ،چارچوب
نظری و عملی اقامه و بسط عدالت اجتماعی در
جامعه اسالمی در مکتب امام است.
33
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مقصود خدا
48
تفسیر به شرطی تفسیر است که مقاصد خدا را بیان کند.
فرهنگ و اندیشه
علی عبداهلل زاده | سید محمدرضا فقیه ایمانی
فرهنگ و اندیشه
46
داستان ها نگارگری بازاندیشانه ذهن ادمی از پهنه
بی نهایت واقعیت است.
فرهنگ و اندیشه
اقلیم قصه ها
فرهنگ و اندیشه
فرهنگ و اندیشه
51
جریان رسمی 2030شاید از فرایند نفوذ خارج شده
باشد اما این پایان قصه نیست .تداوم اموزش 2030در
الیه ای رسمی اما با چهره های دیگر وجود دارد به گونه ای
که حساسیت ها را جلب نمی کند.
چهار روایت کوتاه از درون دانشکده علوم تربیتی
کــه شــایــد ب ــدون ارت ـبــاط م ــداوم و چندساله قابل
مشاهده نباشند.
69
احمد شریعتمداری
بختک هیجان رسانه ای
هیجان رسانه ای؛ بختک رسانه(ای)های به خواب
رفته است.
74
اسحاق سلطانی
در باب مناظرات انتخاباتی
چرا باید تعیین کننده ترین عرصه تبلیغاتی ،مناظرات
تلویزیونی باشند؟
76
دکتر مصباح الهدی باقری
محمدصادق تراب زاده جهرمی | سید علیرضا سجادیه
ابطال رسمی ،تداوم غیررسمی
دانشـکده علوم تربیتی کجاست؟
فهرست
محمدصادق توسلی
فرهنگ و اندیشه
44
از ضروریات پیشرفت یک کشور ،گام نهادن در مسیر
ارتقای سطح علم و فناوری یک جامعه هست.
فرهنگ و اندیشه
محمدمهدی مهدی خواه
سواد عمومی :ارتقا دهنده جامعه علمی
فرهنگ و اندیشه
42
علم نیز می تواند حالتی از مستی به انسان دهد،
به نحوی که عمل او بر طبق موازین عقالئی نباشد.
فرهنگ و اندیشه
مستی علم
فرهنگ و اندیشه
دکتر بهنام طالبی طادی
سیاست علمی فرایندمحور یا استاد(انسان)محور؟
مسئله این است...
63
علی قربانی
فرهنگ و اندیشه
36
رشد با چشیدن ،راه رفتن و در راه رفتن حاصل می شود.
چه بسیار کسانی که راه می روند اما به مقصد نمی رسند
چون در راه نمی روند.
فرهنگ و اندیشه
ابراهیم راستیان
رشد بر مدار رشد
دکتر مصباح الهدی باقری
ماجرای جمشید و مریم
رسانه حقیقت و امید
رسانه مستند یکی از کانال های جدی است که می تواند
مطالعات و پژوهش های هسته های مختلف علمی
را به نقطه اثر نزدیک گرداند.
78
رضا پاینده
ولی سخت افزارها
شهر شن ژن :سیلیکون ِ
مستندی که روایتگر موفقیت یک تجربه صنعتی
در چین است.
80
مجتبی جوادی
فرهنگ و اندیشه
60
راهبری پژوهش در ایــران و اصــاح وضع موجود در
گروی اصالح نظام ارتقای علمی ،کشف نقطه اثر و
شکل گیری قیام صحیح اجتماع علمی است.
فرهنگ و اندیشه
حکمرانی پژوهش و جوانه های تغییر
3
سجاد لطفی
ّ
صفر تا سکو :صدای زن ایرانی
مستند زندگی خواهران منصوریان فرصتی است برای
دیده شدن موفقیت حاشیه ها و تبعیض ها
83
86
رابطه دولت و ملت در ایران اسالمی در نهایت باید
ذیل ایده به هم پیوستگی مثبت ترمیم گردد.
سیاست و اجتماع
رامین مددلو
سه ایده ی ارتباط
سیاست و اجتماع
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
ابراهیم خانی
سیاست و اجتماع
سیاست و اجتماع
101
گویا برای برخی امام خمینی ،امام دیروز است و راه
امروز و فردای ما ،ربطی به ارشاد دیروز ندارد.
تحلیل پدیده «تکدی گری» از منظر اسالمی
در کنار مذمت اظهار نیاز ،مدح انفاق کنندگان برای
پاسخ مثبت به درخواست نیازمندان ،به عنوان دو
اهرم مکمل برای پاسخ به نیازهای مادی نیازمندان
واقعی عمل خواهد کرد.
120
اسحاق سلطانی
برانگیختگی اجتماعی و اجتماع برانگیخته
طرح نگاهی برای فهم جامعه ایرانی امروز. ...
123
رامین مالک
یک جامعه خشن
چرا مردم کشورمان با چنین فرهنگ و ارزش هایی،
این چنین خشن و عصبانی هستند؟
128
علی جعفری هرستانی
چرا «خدا» خرمشهر را ازاد کرد؟
113
در نبرد با باطل تا کجا باید پیش برویم تا نصرت الهی
نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند؟
سیاست و اجتماع
حسن سعدابادی
سیاست و اجتماع
104
انقالب اسالمی در چهل سالگی به تثبیتی در عقالنیت
می رسد که تا پیش از ان چنین مرتبه ای نداشته است.
ابتالئات انقالب اسالمی در این دوران چهل ساله همه
ّ
و همه لوازم این رشد و بلوغ تلقی می شود.
سیاست و اجتماع
بلو غ چهل ساله انقالب اسالمی در
کشاکش با انقالبی های بدلی
سعید مسعودی پور
سیاست و اجتماع
اسیب شناسی شناخت اسیب های
اجتماعی در ایران
شناخت اسیب های اجتماعی خود نیازمند اسیب شناسی
است.
131
سجاد لطفی
امر به حجاب مظلوم
مبنای اصلی امربه معروف و نهی از منکر ،محبت به
همدیگر است.
136
دکتر سید مجتبی امامی
دکتر بهنام طالبی طادی
115
ـام» امت در ادبیات دینی و
یکی از تفاوت های «امـ ِ
«رئیس» مردم در ادبیات عمومی ایجاد علقه عاطفی
ِ
و محبت قلبی است.
سیاست و اجتماع
پناه مردم
سیاست و اجتماع
فهرست
دکتر مصباح الهدی باقری
ً
خمینی کجای زندگی ماست؟ دقیقا کجا؟
سیاست و اجتماع
97
برای این بود که شاید ادم بشود...
سیاست و اجتماع
دکتر مجتبی باباخانی
امام خمینی موافق سلطنت شاه بود؟
سیاست و اجتماع
90
سازمان نیز مانند جامعه می تواند ظاهر و باطنی داشته
باشد و فراتر از یک امر اعتباری صرف ،هویتی وجودی
داشته باشد.
متولیان اصلی ریشه کنی فقر غیرمادی ،نهادهای
موضوع تکافل اجتماعی است.
117
سعید مسعودی پور
سیاست و اجتماع
داللت های سازمانی جامعه شناسی متعالیه
محمدرضا ارام
نکته های اغازین فهم و رفع فقر
4
به دنبال نگاه تجویزی در رویکرد توصیفی
اینکه مجموعه های خط مشی گذاری کشور به صرف
مجموعه گزاره های سیاستی اکتفا می کنند ،ناشی از
اختالط نگاه توصیفی با نگاه هنجاری به خط مشی
عمومی است.
139
141
عمل زدگی یکی از چالش های اصلی فضای سیاست پژوهی
کشور است.
سیاست و اجتماع
حمید ایزدبخش
عمل زدگی به جای عمل گرایی
اقتصاد و مدیریت
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
احمد شریعتمداری
147
قوه قضائیه نیازمند اینه های دغدغه مند برای فهم
مشکالت ساختاری ،محتوایی و محیطی اش است.
سیاست و اجتماع
اسیب شناسی قوه قضائیه
سیاست و اجتماع
رامین مالک
اقتصاد و مدیریت
143
نفی
تصمیم گیری گروهی را نمی توان به همان راحتی ِ
تصمیم گیری فردی تجویز کرد.
سیاست و اجتماع
اقتصاد و مدیریت
156
چگونه امکان همزیستی دو رویکرد «نابود کردن شمشیرها»
و «حفظ شمشیرها» در اقلیم جایزه صلح نوبل وجود دارد؟
اقتصاد و مدیریت
دکتر محمدجواد رضایی
دو پادشاه در اقلیم صلح نوبل
اقتصاد و مدیریت
154
اگر ظهور مسئله «علم دینی» را سنتزی از ِتز «دین» و
انتی تز «علم» تعبیر کنیم ،اقتصاد اسالمی تنها دفاعی
منفعالنه در برابر سیطرۀ تدبیرگری علم مدرن است.
اقتصاد و مدیریت
دکتر مهدی موحدی
فرزند زمانه مدرن
اقتصاد و مدیریت
اقتصاد و مدیریت
158
دستیابی به نظریه اسالمی عدالت ،نیازمند تبیین
نسبت فقه و عدالت و البته تبیین درست چگونگی
استنباط احکام با اقامه عدل است.
ً
لطفا امنیت فضای مجازی را به امنیت سایبری
تقلیل ندهیم.
164
محمدهادی حبیب اللهی
پرانتزی که باز شد!
اقتصاد تعاونی ظرفیتی استفاد ه نشده برای کشور است.
169
گذر توسعه اقتصادی از مسیر نواوری
اجتماعی
برای دستیابی به توسعه اقتصادی نا گزیر از در پیش
گرفتن مسیر نواوری اجتماعی هستیم.
171
رضا پاینده
ایران خودروی امروز
ایران خودروی امروز همچنان در انتظار افتخار ملی
شدن است.
174
محمدعلی صادقی کیا
ریشه کنی فقر یا فقیر؟
صحبت از ریشه کنی فقر و نابرابری در بــازه زمانی
چهارساله غیرمنطقی است.
177
مرتضی تیموریان
محمدصادق تراب زاده جهرمی
نسبت سنجی فقه و عدالت در فقه امامیه
امنیت سـایبری یا امنیت فضای
مجازی؟
فهرست
اقتصاد و مدیریت
151
ان جماعتی که عقلشان در دیده شان به نوم زمستانی
فرو رفته بود رای بر «بقاء ما کــان» صــادر کردندی و
«وقع ما وقع»...
توسعه روستایی؛ امری درو ن زاســت نه پــروژه ای باال
به پایین.
162
محمدعلی صادقی کیا
دکتر بهنام طالبی طادی
سلبریتی الممالک
ابادی من
جواد ازادی
اقتصاد و مدیریت
مجلس محترم شورا یا مخرج
مشترک شرکا؟
یادداشت محسن باقری
5
در انتظار گسیل دانش سیاست گذاری
به کشاورزی
دانش سیاست گذاری به خوبی پا به عرصه کشاورزی
کشور نگذاشته و ابتنا سیاست ها بر دانش فنی در بخش
کشاورزی ،بر چالش ها در این بخش افزوده است.
179
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
امیرحسین غفاری
اقتصاد و مدیریت
181
نفت هم موهبت است و هم نقمت و برای اقتصاد
دولتی رانتیر وابسته به نفت در کشور ما ،بیشتر نقمت
بوده است تا موهبت.
اقتصاد و مدیریت
مصائب نعمت نفت
جواد ازادی
نوعی حکمرانی از جنس «وزارت
اموزش وپرورش»!
نگاه حداقلی به باز ی های رایانه ای و عدم توجه به
فرصت ها و تهدیدهای اموزشی ،فرهنگی و اقتصادی،
بازی را به مسئله ای عمومی تبدیل نموده است.
204
دکتر سید نصیب اهلل دوستی مطلق
اقتصاد و مدیریت
185
معاهده پاریس بار دیگر نشان داد یکی از الگوهای نوین
حکمرانی در نظام بین الملل برای نفوذ در کشورهای
درحال توسعه ،هنجارساز ی های بین المللی از طریق
معاهده های به ظاهر توسعه گرا است.
اقتصاد و مدیریت
نفوذ به شیوه موافقت نامه تغییر
اقلیم پاریس
حسین سرابادانی تفرشی
208
گشایش پنجره طرح تحول نظام
سالمت
چرا و چگونه طرح تحول نظام سالمت در دستور کار
دولت تدبیر و امید قرار می گیرد؟
213
مجید کریمی
پایان بی سروسامانی
اقتصاد نامنسجم ایران نیازمند یک وزارتخانه مالی است.
218
مجید محمدزمانی
202
اقتصاد پلتفرم بستر نوین اشاعه و خلق نواور ی های
جدید است.
اقتصاد و مدیریت
محمد رحمتی
به طعم اشتراکی گری
اقتصاد و مدیریت
فهرست
اقتصاد و مدیریت
198
ناتمام تحریم های مالی را پیرامون
کار
بیت کوین می تواند ِ
ِ
حذف منابع ارزی کشور به پایان برساند.
اقتصاد و مدیریت
ناتمام تحریم ها
کار
پایان ِ
بیت کوینِ :
ِ
اقتصاد و مدیریت
دکتر محمدحسین قوام
اقتصاد و مدیریت
193
ً
قانون کار در ایران تقریبا هیچ مدافعی ندارد .کارگران ان را
بسترساز ظلم به کارگر تلقی می کنند و کارفرمایان ان را عامل
چسبندگی بازار کار و بهره وری پایین نیروی کار می خوانند.
بــازار کار در ایــران بیش از انکه نیازمند تزریق های
غیرهدفمند حمایتی و پولی باشد ،نیازمند تحولی
در نظام خلق مهارت است.
حمید ایزدبخش
حسین سرابادانی تفرشی
«قانون کار» در دو راهی
اشتغال راه میان ُ بر ندارد
6
پیراهن فرهنگ بر تن اقتصاد
بهینگی سیستم اقتصادی کشور در گرو ایجاد ساختار
اقتصادی متناسب با ظرفیت های ارزشی و نهادی
فرهنگ اسالمی-ایرانی است.
220
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
کامل و زوال انقالب اسالمی را به جهت تعارض منافع
در دستور کار دارد .به همین سبب تکلیف نیروهای
انقالب دو چندان شده است و بایستی با دو گونه
مسئله که گاه از خالل هم به راهکار می رسند مواجه
شود :یکی ،مسئله های معطوف به طرح ریزی ،ساخت
و تثبیت نظام حکمرانی جمهوری اسالمی و دیگری
مسئله های مربوط به مقابله با جنگ سخت و نرم
مستکبران و جهانخواران ...
مرکز رشد دانشگاه اما م صادق؟ع؟ ،یکی از مراکز فکری
و نخبگانی برامده از ارمان های متعالی انقالب اسالمی
اســت که تــاش دارد بــرای ایــن هر دو گونه مسئله،
بیندیشد و راه سازی و راه نمایی کند.
ً
در این مسیر ،هر یک از اعضا -که بعضا به صورت گروه
(حلقه یا هسته) درمی اید -بر روی یک مسئله انقالب
اسالمی متمرکز شده و تالش می کنند با جلب کمک های
انقالب اسالمی ،حادثه ای با افق های متعالی و ژرفای
عمیق ،در چهلمین سال حیات درخشان خود است.
انقالبی که از جوشش و غلیان خواست های یک امت
به رهبری یک امام برامد و استقالل و ازادی را دو شعار
اساسی و محوری خود قرار داد .ازانجاکه این خواست ها
در تعارض جدی با استیال و استکبار غرب و شرق بود،
بنابراین انقالب هم در به ثمر رسیدن و هم در تحقق و
تثبیت ،مورد تعرض و تعدی جدی بود .این موضوع
وقتی حادتر شد که چراغ برافروخته شده این انقالب،
فــروغ دل و نور چشم مستضعفان و محرومان عالم
گردید و از مرزهای جغرافیایی فراتر رفت و به صورت
یک ارمان و شعور منطقه ای و جهانی تجلی یافت.
اکنون ،در چهل سالگی این حادثه بزرگ عصر حاضر،
استکبار جهانی با بارگذاری و فعال کردن جبهه های
مختلف نظامی ،فرهنگی ،اقتصادی و سیاسی ،استحاله
7
یادداشت رشد
تامالت ما ،تامالت شما
یادداشت رشد
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
حکمرانی پژوهش و اسیب شناسی پژوهش در سه
مقاله پرداخته شده است .در باب رسانه نیز عالوه
بر پرداختن به اهمیت ساخت فیلم های مستند ،دو
فیلم «شنژن» و «از صفر تا سکو» تبیین و بررسی شده
است .در این حوزه ،نویسندگانی از رشته های قران
و حدیث ،فقه و مبانی حقوق ،فلسفه و کالم ،علوم
سیاسی ،اقتصاد ،سیاست گذاری فرهنگی ،مدیریت
ن ــواوری ،مدیریت دولتی و سیاست گذاری بخش
عمومی ،سیاست گذاری علم و فناوری و مدیریت
بازاریابی قلم زده اند.
در بخش سیاست و اجتماع ،نوشته هایی با محوریت
امام خمینی؟هر؟ ،مجلس شورای اسالمی ،قوه قضائیه،
اسیب های اجتماعی و...کار شده است .پژوهشگران
این بخش درس خوانده رشته های فقه و مبانی حقوق،
فلسفه و کالم ،علوم سیاسی ،حقوق ،مدیریت دولتی،
مدیریت صنعتی ،مدیریت بازاریابی و سیاست گذاری
فرهنگی هستند.
در بخش اقتصاد و مدیریت از حوزه های نــواوری،
نفت ،اشتغال و بازار کار ،طرح تحول سالمت ،معاهده
پاریس ،اقتصاد پلتفرم و ...یادداشت هایی انتشار یافته
است .در این حوزه نویسندگانی با تخصص های علوم
اقتصادی ،مدیریت مالی ،سیاست گذاری بخش
عمومی و مدیریت نواوری قلم زده اند.
امید دست اندرکاران تهیه و تولید این نشریه ،این است
که محتواهای گرداوری شده بتواند عالوه بر موثر بودن در
جریان اداره امور ،به راه های تالقی با سازمان ها و مراکز
مربوط منتج گردیده و ما را به نقطه اثر نزدیک تر نماید.
بدیهی است ارائه نظر ،پیشنهاد و انتقاد شما زمینه ساز
استقرار نشریه در جایگاه مطلوب و مفید خود است.
فکری یک استاد مرجع و هــادی ،همراه با تالقی با
واقعیت بیرونی ان مسئله در محیط سیاست گذاری
و اجرایی کشور ،جریان و فضای فکری حا کم بر ان
موضوع را مورد بررسی ،نقد ،ارائه نظر و پیشنهاد قرار
دهند .این خروجی ها در قالب های مختلفی عرضه
می شوند که یکی از ان ها کانال جامع مرکز رشد دانشگاه
امام صادق؟ع؟ در شبکه اجتماعی تلگرام است.
با توجه به محتوا و مطالب جمع اور ی شده در این
کانال ،تصمیم داریم در دوفصلنامه «تامالت» ،مهم ترین
موضوعات ( )Issuesو مسئله هایی( )Problemsکه
اعضای مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟ در حال
حاضر در کانال تلگرامی مرکز (و در اینده در سایر بسترها
و فضاهای مجازی) منتشر کرده و می کنند را به رویت
سیاست گذاران و نخبگان فکری بگذاریم .بدیهی
است عالوه بر مزیت مکتوب شدن و در مرئی و منظر
کارگزاران و نخبگان قرار گرفتن ،جمع این دیدگاه ها
را با هم دیدن ،حائز اهمیت است.
این نوشته ها که در قالب مقاله و یادداشت های تحلیلی
اماده سازی شده است ،در سه پرونده جداگانه فرهنگ
و اندیشه ،سیاست و اجتماع و در نهایت اقتصاد و
مدیریت گرداوری ،تدوین و تنظیم شده است.
در این شماره 60 ،یادداشت از حدود 41نفر از اعضای
مرکز رشد منتشر گردیده که 22یادداشت در حوزه
موضوعی «فرهنگ و اندیشه»18،یادداشت در حوزه
موضوعی «سیاست و اجتماع» و 20یادداشت در حوزه
موضوعی «اقتصاد و مدیریت» گرداوری شده است.
در بخش فرهنگ و اندیشه ،نوشته هایی حول محور
اندیشه و دیدگاه شخصیت های معظمی مانند حضرت
عالمه طباطبایی؟هر؟ ،شهید صدر و شهید مطهری
دیده می شود .هم چنین به موضوع مسئله شناسی،
سردبیر نشریه
8
ف ݩݐ ݦ ݐ ݩݦ ݩݒݩ
ىݡس ݤه
� ݣرݣݠهں ݣ ݣوݤݣ ݣ ݢ
گݣ ݣاݣںݣ ݣݠدݣ ݫ ݬݫ ݫݬݔ
ل
پ�رݣوݣ�ن ݠدݤݣهݤ ݣاݤݣ ݣوݤ ݤݤ
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1نسبت فکری عالمه طباطبایی
و انقالب اسالمی
علی جعفری هرستانی
پژوهشگر هسته عالمه پژوهی و هسته مکتب امام؟هر؟ مرکز رشد
دانشجوی دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟
انقالبی مظلوم
ِ
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مبانی فکری عالمه طباطبایی؟وضر؟ در بعد نظری و نوع
ً
نگرش اجتماعی و سیاسی به اسالم ،کامال با مبانی
فکری امام خمینی؟هر؟ و انقالب اسالمی سازگاری
دارد .بلکه در نگاهی عمیق تر ،از انجا که به تعبیر رهبر
ّ
معظم انقالب ،حضرت ایت اهلل خامنه ای« ،مبانی
تئوریک انقالب اسالمی اثار شهید مطهری است ».و
بدون شک اثار شهید مطهری در حوزه مبانی اسالمی،
شرح و بسط اندیشه های عالمه طباطبایی در المیزان
است ،لذا باید عالمه طباطبایی را فیلسوف اجتماعی
پشتیبان انقالب اسالمی دانست که بخش مهمی از
ّ
مبانی انقالب اسالمی در اثار ایشان و یا متاثر از ایشان
و در اثار شاگردان ایشان(مانند شهید مطهری ،شهید
بهشتی ،ایت اهلل جوادی املی و ایت اهلل مصباح یزدی)
تبیین گردیده است .به بیان دیگر انقالب اسالمی
ّ
همان گونه که در مقام ثبوت و تحقق مرهون مجاهدات
علمی و عملی رهبر فرزانه انقالب ،امام خمینی؟هر؟
و شا گردان او (و البته مردم) است ،در مقام اثبات
و تبیین نیز(عالوه بر امام) ،مرهون مجاهدت علمی
عالمه طباطبایی؟وضر؟ و شاگردان اوست.
-1-1اندیشه اجتماعی و سیاسی
عالمه طباطبایی
عالمه طباطبایی در اثار خود و به ویژه در تفسیر شریف
المیزان ،به تبیین اندیشه اجتماعی اسالم می پردازد.
از نگاه عالمه طباطبایی «بدون شک اسالم تنها دینى
است که با صراحت پایه بناى دعوت خود را بر اجتماع
گذاشته و در هیچ یک از شئون خود ،امر جامعه را به
اهمال واگذار نکرده است ...اسالم همه احکام خود
را در قالب جامعه ریخته و روح جامعه را تا اخرین
حد ممکن در ان دمیده است ».به عنوان نمونه عالمه
طباطبایی با مقایسه شریعت اسالم با شرایع گذشته
اسالم را عالی ترین دین در بعد توجه به جامعه و نظامات
بررسی نسبت عالمه طباطبایی و انقالب اسالمی
در اندیشه و عمل
10
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
در بعد نظریه سیاسی ،عالمه طباطبایی
معتقد به اصل سیاست الهی و حکومت
اسالمی و معتقد به نظریه والیــت فقیه
در عصر غیبت و لــزوم جهاد و مبارزه و
فراهم کــردن مقدمات تشکیل حکومت
اسالمی است.
در بعد نظریه سیاسی ،عالمه طباطبایی معتقد به
اصل سیاست الهی و حکومت اسالمی و معتقد به
نظریه والیت فقیه در عصر غیبت و لزوم جهاد و مبارزه
و فراهم کــردن مقدمات تشکیل حکومت اسالمی
است .مبنایی که در اصل ان با امام خمینی؟هر؟ و
قاطبه فقهای شیعه اختالفی ندارد .عالمه طباطبایی
قوانین اسالم را دارای دو دسته ثابت و متغیر می دانند
که قوانین متغیر برای اداره جامعه در شرایط مختلف
11
فرهنگ و اندیشه
-1-2نظریه والیت فقیه و حکومت اسالمی
در اندیشه عالمه طباطبایی
سیاست و اجتماع
انسانی برای هر جامعه ای الزم
می دانند و از این طریق لزوم
حکومت اسالمی را اثبات نموده و تشکیل حکومت
توسط پیامبر اکرم؟ص؟ و تولی امور اجتماعی را موید
می اورند .و اختالف در جانشینی پیامبر؟ص؟ را نشان
دهنده اجماع مسلمانان بر لــزوم حکومت دینی و
اختالف انان در مصداق ولی جامعه می دانند .از نگاه
عالمه «مسئله والیت یکی از مواد مشروعه شریعت
است که مانند سایر مواد مشروعه دینی برای همیشه
در جامعه اسالمی باید زنده باشد ».و پیوسته این مقام
باید با یک یا چند نفر اشتغال داشته باشد .و بحث
در مورد شخص ولی غیر از ضرورت اصل مقام والیت
و حکومت بوده و با نبودن فرد خاص منصوب ،مقام
حکومت و والیت از بین نمی رود .و الغای ان الغای
فطرت است و الغای فطرت الغای اصل اسالمیت.
عالمه با توجه به شرایط ّ
تقیه در زمان شاه ،در این مقاله
خود که پیش از پیروزی انقالب منتشر گردیده است،
به والیت فقیه به تفصیل نپرداخته و ان را به فقه موکول
ً
می کندّ .اما تلویحا بیان می کند که در عصر غیبت نیز
والیت و حکومت به عهده فقیه اصلح یعنی دارای
تقوای دینی و حسن تدبیر و اطالع از اوضاع است]2[.
عالمه طباطبایی در المیزان نیز به نظریه والیت فقیه
صحه می گذارد .از نظر ایشان «در صورتی که مردم برای
انجام تکالیف واجب اجتماعی خویش بخواهند دولت
تشکیل دهند حق دارند که فقیه واجد شرایطی را به
عنوان حاکم تعیین نمایند .بی شک چنین فقیهی عالوه
بر مشروعیت مردمی دارای مشروعیت الهی نیز خواهد
بود .زیرا منطقی و معقول نیست که مردم به تکالیف
اجتماعی از سوی شارع مکلف باشند ،اما هیچ گونه
اقتصاد و مدیریت
اجتماعی می داند و همچنین
مقایسه با قوانین و مقررات
بشری حاکم در تمدن ّ
مادی
غرب به امتیازات ناشی از روح
توحید و اخالق در مقررات
اسالمی و نقص های موجود
تمدن غــرب در ایــن زمینه
می پردازد ]1[.برای فهم گستردگی مباحث اجتماعی
در اثار عالمه طباطبایی کافی است به این نکته ّ
توجه
شود که مباحث اجتماعی طرح شده در اثار شهید
مطهری مانند نظام حقوق زن ،بحث ازادی اجتماعی
و ازادی عقیده و بیان در نسبت با ازادی معنوی،
مبحث اسالم و مقتضیات زمان ،تکامل اجتماعی
و نبرد حق و باطل ،نظریه انقالب های اجتماعی و
ً
دینی و ...تقریبا به طور کامل ،انعکاس و تفصیل
مجتهدانه ای از مباحث اجتماعی عالمه طباطبایی
در المیزان است.
ظرفیت هایی که عالمه طباطبایی در فلسفه اجتماعی
اسالم تبیین نموده و شاگردانی مانند شهید مطهری و
ایت اهلل جوادی املی و ایت اهلل مصباح یزدی و ...ان
را بسط و شرح داده اند ،بزرگ ترین سرمایه های امروز
انقالب اسالمی بــرای تولی علوم انسانی اسالمی و
حرکت به سوی تحقق تمدن اسالمی است.
و متکامل اجتماعی بــوده
و ابـ ــزاری اســت در اختیار
حکومت برای اداره جامعه.
ایشان والیت و سرپرستی یک
ّقیم و ولی را به حکم فطرت
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
حــق دخــالــت و اظـهــار نظر به همین ترتیب عالمه نسبت به مسائل
فکری مردم توجهی خاص
جهت ایجاد مقدمات و فراهم فکری روز نیز بسیار حساس بودند و در
داشتند .پس از عزیمت به
اوردن زمینه های انجام ان قبال پاسخ به سواالت و شبهات فکری
قم و با زیاد شدن شبهات،
تکالیف را نداشته باشند .مردم توجهی خاص داشتند.
روزهــای پنج شنبه و جمعه
مجالس عمومی داشتند و هر
مگر امکان دارد که برای شارع،
کس هرگونه سوالى در خصوص معارف دینی داشت
امری مطلوب باشد و ان را از مردم بخواهد اما مقدمه
پاسخ می گفتند .در سایر روزهای هفته نیز هر وقت
ان را نخواهد؟[]3
کسی برای پرسیدن سوال به منزل ایشان رجوع می کرد
-2نسبت عملی عالمه طباطبایی
به او پاسخ می دادند و گاهی این موضوع در یک روز
و انقالب اسالمی
بیش از بیست مرتبه تکرار می شد.
عالمه طباطبایی؟وضر؟ در سیره عملی نیز ّ
متوجه مسائل
ایشان نه تنها به پرسش های حضوری پاسخ می دادند،
اجتماعی بــوده و در حــوزه هــای مختلف بر اساس
بلکه روزانه به خط خود به چندین نامه ی داخلی و
تکلیف خود ورود داشته اند .این ورود البته بیشتر جنبه
خارجی (از جمله پاکستان ،سوریه ،انگلستان ،امریکا،
اجتماعی و فرهنگی داشته است تا جنبه سیاسی.
فرانسه ،ترکیه و عراق) نیز پاسخ می دادند و حتی اگر از
ّ
عالمه طباطبایی به علت وظیفه اجتماعی که در رابطه
سوی دبیرستانی برای پاسخ به شبهات دانش اموزان
تحول علمی حوزه علمیه و ّ
با ّ
تحول فکری و فرهنگی
دعوت می شدند ،دعوت ان ها را اجابت می کردند.
جامعه احساس بر خود می دیدند ،تالش می کردند با
نسبت به اوضاع جهان و به ویژه جهان اسالم حساس
نوعی ّ
تقیه سیاسی حرکت کرده تا در دوران خفقان رژیم
بودند و از بی توجهی برخی علما به این قضیه گله مند
پهلوی بتوانند اهداف خود را دنبال نمایند .در ادامه
بودند و به واسطه ی همین حساسیت در سال 1349
به نمونه هایی از رفتار و مواضع سیاسی و اجتماعی
برای کمک به مردم فلسطین حسابی بانکی باز کرده
ایشان اشاره می کنیم.
بودند و مردم را جهت کمک به فلسطینی ها تشویق
-2-1سیره اجتماعی عالمه طباطبایی
می کردند]4[.
عالمه طباطبایی در دوره ی اقامت در شاداباد تبریز(قبل
از عزیمت به قم) همواره به فکر فقرا بودند و در حد
بیکارى مردم
توان به یارى انان مى شتافتند .در مواقع
ِ
روستا ،ان ها را بسیج کرده توسط خودشان کوچه ها
و راه هاى روستایى را اصالح مى کردند ،مراقب روابط
اخالقى مردم و رشد فرهنگ و عقاید روستاییان بودند
و هنگامی که مشکل و درگیری ای نیز بین روستاییان
ب ه وجود می امد ،بین ان ها به حکمیت پرداخته و نظم
عمومی را برقرار می کردند.
به همین ترتیب عالمه نسبت به مسائل فکری روز نیز
بسیار حساس بودند و در قبال پاسخ به سواالت و شبهات
-2-2سیره عملی عالمه طباطبایی
در مواجهه با انقالب اسالمی
عالوه بر نسبت یابی مبانی فکری و اندیشه اجتماعی
عالمه طباطبایی ،رفتار و گفتار عملی ایشان در مواجهه
مصداقی با انقالب اسالمی نیز باب دیگری است
که بحثی جداگانه می طلبد .انقالب اسالمی به طور
مصداقی نیز با مبانی نظری و عملی عالمه طباطبایی
سازگاری داشته است .و ایشان در این مورد ،با اصل
رویکرد مبارزاتی امام؟هر؟ و رهبری ایشان همراهی
داشته اند .ایه اهلل جوادی املی می فرمایند که:
12
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
نظر شریف عالمه طباطبایی درباره رهبر کبیر انقالب،
نظر دیگر مراجع بود .مانند ایت اهلل گلپایگانی ایشان
امام امت را به عنوان بنیان گذار جمهوری اسالمی و
رهبر کبیر انقالب می پذیرفت و همواره این اصل را
مایه سعادت و سیادت و عظمت اسالم و مسلمین
می دانست]5[.
ایت اهلل احمدی میانجی ،شا گرد دیگری از شاگردان
عالمه طباطبایی ،در خاطرات خویش چنین می گویند:
نقل شده است که وقتی امام؟هر؟ در ابتدای پیروزی
انقالب به قم عزیمت نمودند و در کوچه عالمه طباطبایی
سکونت اختیار نمودند و لذا همسایه ها برای سهولت
در دیدارها و مالقات خانه های خود را تخلیه کردند.
عالمه طباطبایی به امام فرموده بودند :اگر الزم است
ما هم چنین کنیم .امام فرمودند همسایگی شما برای
ما مغتنم است و چون امام در همسایگی عالمه قرار
داشتند و سروصداهای ناشی از صوت بلندگوها و
همهمه مردم خیلی زیاد بود از عالمه پرسیدند از این
جهت اذیت نمی شوید ایشان لبخندی زده و فرموده
بودند هر چه از دوست رسد نیکوست و این در حالی
است که در اواخر عمرشان از ناراحتی اعصاب رنج
می بردند و نیاز به ارامش داشت]8[.
[عالمه طباطبایی] تصریح کردند به این که فقط ما
مسائل عادی مردم را بگوییم؟ اسالم امر به معروف
دارد ،نهی از منکر دارد .این جمله را من اولین بار از
عالمه شنیدم که فرمودند «جهاد ،یکی از فروع امر به
13
فرهنگ و اندیشه
این همراهی تنها به تاییدات کلی امام و انقالب ختم
نمی شود .ایت اهلل دوست محمدی که از مبارزان انقالب
و از عالقه مندان و شاگردان هم زمان امام خمینی؟هر؟
و عالمه طباطبایی؟وضر؟ است ،نقل می کند که عالمه
طباطبایی «در مورد انقالب و تشویق ما به اطاعت
از امام و اطاعت از مراجع و انجام وظیفه و اعمال
ً
انقالبی و تبلیغ رفتن و فعالیت کردن کامال تشویقمان
می کردند ».ایشان همچنین بیان می کند که در طول
مبارزات توسط رژیم شاه دستگیر می شوند و عالمه
طباطبایی برای ازادی ایشان تالش می کنند .ایت اهلل
دوست محمدی می گوید وقتی پس از ازادی محضر
عالمه رفتم ایشان «دعــا فرمودند که شماها ماجور
هستید و اسالم فقط این نیست که ما منبر برویم».
عالمه مبارزه علیه رژیم شاه را مصداق امر به معروف و
جهاد می دانستند .ایت اهلل دوست محمدی می گوید:
سیاست و اجتماع
عالمه طباطبایی پس از قیام امــام خمینی در برابر
ستم و استکبار گفت :ایشان خیلی قاطع کالم خود
را بر زبان جاری می نماید ...فردی از اهل علم ساکن
مشهد در امر امــام خمینی تردید داشــت یک بار که
عالمه به زیارت بارگاه قدس رضوی امد درباره امام از
وی سواالتی نمود عالمه در جواب ان مرد مردد گفت:
امام بر ملکوت مسلط است]6[.
اقتصاد و مدیریت
معروف و نهی از منکر است و قضا ،یکی از فروع امر
به معروف و نهی از منکر است .اصل امر به معروف
و نهی از منکر است و این ها فروع امر به معروف اند».
ً
[عالمه] دعا کرد و اصال فرمود که «ما غبطه می خوریم
به شما »...عین «غبطه» را ایشان به من فرمودند .اخر
من نگران بودم که ایا ایشان از من خوشش می اید که
این کار را کردم؟ ّاولش هم که رفتم یک کم خجالت
کشیدم که نکند که یک وقتی ایشان بگوید که شما
چه قدر تند هستید .بعد فرمودند که «ما به امثال شما
جوان ها غبطه می خوریم ».در ادامه خیلی تواضع کرده
فرمودند«ما هم غبطه می خوریم ولی خب ما عرضه اش
را نداریم ... ».وقتی که عالمه دعا کردند و تشویقم
کردند ،حتی بیشتر از گذشته محبت فرمودند ،بعد با
ان لحن خاص فرمودند «احتیاط یک نفر طلبه به این
است که کاری که حتی احتمال این باشد که برخالف
رضای اسالم عنداهلل باشد ،نکند .شما از مراجع معظم
مشورت کنید و از اساتید و ببینید که ایت اهلل خمینی
راضی اند به این کار یا نه؟» یعنی قریب به این مضمون.
راضی اند یعنی که بدون اجازه ایشان کاری نکنید.
عرض کردم چشم]7[.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
بهشتی که چند ماه قبل از
این بود نیز به او داده نشد.
همسر مرحوم عالمه اکنون
زنده است و چندی قبل در
مصاحبه ای ایــن مسئله را
اعالم کرده است .بنابراین
در عین احترام به گویندگان
خبر و تصدیق مراتب دیانت
و صداقت انان ،اصل خبر نمی تواند درست باشد».
وی تفاوت امام خمینی؟هر؟ و عالمه طباطبایی را نه
در مبانی سیاسی و اجتماعی بلکه در عمل می داند
به این معنا که عالمه طباطبایی مسیر انقالب فکری
و فرهنگی را وظیفه خود می داند و ان را بر فعالیت
ّ
سیاسی مقدم دانسته و از این طریق به دنبال احیای
جامعه اسالمی اســت ّامــا امــام خمینی؟هر؟ قیام و
انقالب سیاسی را وظیفه خویش می داند و انقالب
فرهنگی را از طریق تشکیل حکومت دنبال می کند]10[.
استاد طاهرزاده در پاسخ به این شبهه می نویسد:
استاد سید محمدباقر موسوی
همدانی؟هر؟ مترجم المیزان
نقل می کند در همین ّایــام
همسایگی عالمه و امام در
ماه های حضور امــام در قم
«عالمه طباطبایی به قدری
از پیروزی انقالب اسالمی به
رهبری امام خمینی شادمان
بود که نمی توانست از اظهار ان خودداری کند روزی
به من فرمود دلم می خواهد رژه ارتشی ها را در برابر امام
ببینم عرض کردم هم اکنون انان در کوچه هستند و
چند لحظه دیگر برنامه انان اغاز می شود .بلند شوید تا
دم در از نزدیک مشاهده کنید .عبا را بر دوش گرفتند
که نا گهان صدای موزیک ارتشیان برخاست امدیم
پشت درب منزل و چون من درب را گشودم ایشان
محو تماشای رژه نیروهای نظامی از برابر امام گردیدند
و مکرر با هیجان می فرمودند :چقدر جالب است]9[».
در سال ها اخیر شایعاتی مبنی بر مخالفت عالمه
طباطبایی با امــام خمینی؟هر؟ نقل شــده اســت از
جمله اینکه ایشان در ماجرای شهادت یکی از شهیدان
انقالب ،فرموده اند «تنها شهید این انقالب ،اسالم
بود!» .محسن کدیور نیز در نوشته ای ،با مستمسک
قرار دادن این شایعات ،تالش نموده است تا عالمه
طباطبایی؟وضر؟ را در صف مقابل انقالب اسالمی
تصویر سازی نماید .این در حالی است که فرزند شهید
ایت اهلل قدوسی(نوه مرحوم عالمه طباطبایی) در واکنشی
صریح با انتشار نامه ای در روزنامه جمهوری اسالمی
خطاب به مدعیان ،ضمن رد این ّادعا ،می نویسد:
«مرحوم عالمه طباطبایی از چند ماه قبل از ارتحال به
دلیل کسالت شدید تحت مراقبت شدید بود و هیچ
خبری از نوع شهادت ها و حوادث تلخ به ایشان داده
نمی شد و میهمانانی که نزد او می رفتند قبل از ورود
توسط همسر عالمه ا گاه می شدند که هیچ خبری به
ایشان داده نشده و نشود .حتی خبر شهادت مرحوم
با نظر به شاگردان عالمه که همه از ستون های انقالب
بودند و هستند باید به عالمه نگاه کرد .داماد ایشان
شهید ایت اهلل قدوسی اولین دادستان انقالب هستند
و نوه ی ایشان یعنی فرزند ایت اهلل قدوسی از شهدای
انقالب می باشند.
در ادامه ذکر می کنند جمله مذکور به فرض صحت
«می تواند از ان جهت مورد نظر باشد که با حرکات و
سکنات بعضی مسئوالن مردم نسبت به اسالم بدبین
می شوند ولی این ّ
کلیت ندارد .ایا حرکات و سکنات
مقام معظم رهبری موجب نشد که مردم به عظمت
اسالم پی ببرند؟!»[]11
موضعی که مرحوم عالمه در قبال شهادت نوه خودشان
داشتند و از زبان دختر ایشان نقل شده است ،با این
شایعات مطرح شده تعارض دارد .خانم نجمه السادات
طباطبایی در این زمینه چنین می گوید:
14
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ایشان پس از فاجعه هفتم تیر ماجرایی دارند که به این
صورت نقل شده است:
[ ]1ن.ک :عالمه طباطبایی ،جامعه و روابط اجتماعی در اسالم(ترجمه ذیل
ایه 200ال عمران در المیزان)
[]2عالمه طباطبایی ،بررسی های اسالمی ،مقاله مسئله والیت و زعامت،
ص 178-154
[ ]3عالمه طباطبائی ،محمدحسین ،ترجمه تفسیر المیزان ،بنیاد علمی و
فکری عالمه طباطبائی ،ج ،4ص .211-207
ٌ
[]4این بخش عینا از مقاله « تبیین بایسته های ایجاد تحول در مجامع علمی؛
بررسی موردی سیره ی عالمه ی طباطبایی؟هر؟ » مرتضی جوانعلی به نقل
مستند از شا گردان و نزدیکان عالمه طباطبایی بیان گردیده است.
[]5روزنامه جمهوری 1360/9/3
[]6خاطرات فقیه اخالقی احمدی میانجی ص ۲۰۴؛
[]7مصاحبه رجانیوز با ایت اهلل دوست محمدی منتشر شده در 94/8/ 24به ادرس:
http://www.rajanews.com/news/227478
[]8مجله بصائر ویژه نامه عالمه طباطبایی ص 16
[]9مقاله امام خمینی و عالمه طباطبایی نوشته غالمرضا گلی زواره.
[http://www.khabaronline.ir/detail/576499/culture/religion - ]10
[]11پاسخ مکتوب استاد طاهرزاده در:
http://lobolmizan.ir/quest/11153
[]12جرعه های جانبخش ،ص ، 123زمهر افروخته ،سید علی تهرانی ص110
[]13زمهر افروخته ،سید علی تهرانی ص111
پس از فاجعه هفتم تیر اطرافیان عالمه -به علت
کسالت و بیماری ایشان -تصمیم داشتند خبر شهادت
شهید مظلوم بهشتی (از شا گردان عالمه طباطبائی)
را به ایشان نرسانند .در همان احوال یکی از اطرافیان
عالمه به اتاق ایشان می رود و عالمه به وی می فرماید:
«چــه به من بگویید و چه نگویید من اقــا بهشتی را
می بینم که در حال صعود است »[]13
اری چگونه می توان عالمه را در تقابل با امام و انقالب
معرفی کرد در حالی که همه شاگردان خصوصی درس
عالمه که ارادتمندان خاص ایشان بوده و در محضر عالمه
15
فرهنگ و اندیشه
پی نوشت
اقتصاد و مدیریت
راهی را که ما عمری با سختی ها و ریاضت ها رفتیم
این جوان ها و شهیدان انقالب اسالمی در یک شب
سپری کردند
سیاست و اجتماع
پـــــــــس از شــــــهــــــادت اری چگونه می توان عالمه را در تقابل
طباطبایی کسب معرفت
محمدحسن ،پدرم به تهران با امام و انقالب معرفی کرد در حالی که
کرده اند (مانند شهید مطهری،
امد ...پرسید :نجمه! من همه شاگردان خصوصی درس عالمه که
شهید بهشتی ،شهید مفتح،
به تو چه بگویم ؟! گفتم :ارادتمندان خاص ایشان بوده و در محضر
شهید قدوسی و نیز دیگرانی
همچون عالمه حــسـن زاده
هیچ! شکر خدا ! .فرمودند :عالمه طباطبایی کسب معرفت کرده اند
املی ،ایت اهلل جوادی املی،
احسنت .نه ایشان به روی یا از یاران سینه چاک امام بوده اند و یا از
ایت اهلل مصباح یزدی و)...
خ ــود اوردنـ ــد و نــه م ــن! و مدافعین نهضت امام و هواداران انقالب
یا از یاران سینه چا ک امام
فــرمــودنــد« :شکر خــدا که و بلکه تئوری پردازان ان بوده و هستند.
اگر بچه ای به تو داده خوبش
بوده اند و یا از مدافعین نهضت
را داده است]12[ .
امام و هواداران انقالب و بلکه تئوری پردازان ان بوده
همان گونه که در این مستند امده است ،مرحوم عالمه
و هستند و نه تنها کوچک ترین نقل قولی در مخالفت
اهلل
طباطبایی؟وضر؟ که پیش از این نیز دامادشان ایت
عالمه طباطبایی با امام خمینی؟هر؟ از این بزرگان نقل
ً
قدوسی دادستان کل کشور را در جریان بمب گذاری
نشده است ،بلکه دقیقا در نقطه مقابل ان ،تاییدات
منافقان از دست داده بودند نه تنها سخنی منفی علیه
مـکـ ّـرری از عالمه طباطبایی بــا نقل های مختلف
ّ
انقالب بیان نمی کنند بلکه دخترشان را دلداری می دهند
و در جریان های متفاوت از لسان شا گردان علمه
شهادت
و از اینکه خداوند چنین فرزندی که افتخار
طباطبایی؟وضر؟ نقل شده است ،که برخی از موارد
نصیبش شده است به او داده شکر گذاری می کند.
ان در این نوشته ذکر گردید.
همچنین نقل شده است که مرحوم عالمه در اواخر
عمرشان می فرمودند:
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
جایگاه عدالت اخالقی در اندیشه شهید بهشتی،
بخشی مهم از نظریه ایشان در باب عدالت اسالمی
است« :جامعه اسالمی به نص قران کریم جامعه ای
است که باید مردم بر اساس تعالیم انبیا سراپرده قسط
و عدل را در ان برپا کنند .محور این جامعه عدل
است و ان هم نه فقط عدل اقتصادی ،عدل سیاسی
و اجتماعی ،بلکه عدل اقتصادی و عدل سیاسی بر
پایه اعتدال بینشی و اخالقی».
از منظر شهید بهشتی عدالت اخالقی زیربنای بنیان
عدالت در جامعه است:
عــدل اخــاقــی و عــدل فرهنگی ز یــربـنــاســت .انبیا
برپادارندگان عــدل انــد و عــدل در درجــه اول ،عدل
خود انسان است؛ عدل اخالق ،عدل فرهنگ ،عدل
معرفت ،عدل ایمان ،عدل در عمل .انبیا عادل سازند؛
انسان های عــادل می سازند؛ و به دنبال و در طی و
به عنوان نتیجه ان و به عنوان عاملی که با این عدل
اخالقی تاثیر و تاثر و عمل و عکس العمل و سازندگی
و خودساختگی و کاردهی و کارپذیری متقابل دارد،
عــدل اجتماعی و عــدل سیاسی و عــدل اقتصادی
است در همه ابعادش.
به دنبال انسان عادل
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
علی مصطفوی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟
این نوع نگاه شهید بهشتی به مسئله عدالت اخالقی،
مانع تضعیف ان حتی در تزاحم با عدالت اجتماعی
می شود:
در جامعه اسالمی زیربنای همه عدل ها ،عدل اخالقی
است .حتی عدل اقتصادی و عدل سیاسی به دلیل
نقشی کــه در عــدل اخــاقــی دارد مــوردتــوجــه اســت.
به طور ی که اگر در یک مقطعی از زمان دیدیم که عدل
اخالقی را باید قربانی کنیم تا به عدل اجتماعی یا
عدل اقتصادی برسیم ،حق نداریم اولویت را به عدل
اقتصادی و اجتماعی بدهیم و عدل اخالقی را قربانی
کنیم .این ها همه به هم مربوط و پیوسته اند .مسئله
مهم این است که کدام یک اصل است .اصل ،عدل
از نظر شهید بهشتی عدل اخالقی زیربنای بنیان
عدالت در جامعه است.
اخالق و معنویت است.
16
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
و یا درجایی دیگر با تا کید بر
عدالت اخالقی ،عنوان عدل
جامع را برای ان برمی گزینند
و می فرمایند که:
شهید بهشتی سعی در شکستن انگاره
انحصار عدالت در اقتصاد و اجتماع دارد و
جامعه را به سمت عدالتی در مراتب باالتر
راهنمایی می کند.
اسالم دین عدالت اقتصادی و اجتماعی است اما
کار سازندگی اسالم تنها به برقراری عدالت اجتماعی
و اقتصادی تمام نمی شود .اسالم دین انسان سازی
بوده و در این دین انسان باید با همه فضائل اخالقی
اسالم ساخته شود کسانی که می کوشند همه شعارهای
ً
انقالب اسالمی را صرفا در معنویت خالصه کنند و
از طرفی افراد دیگری هم هستند که می کوشند همه
شعارهای انقالب را در بهره مندی های مادی و عدالت
اقتصادی و یا اجتماعی سیاسی خالصه کنند ،این ها
هیچ یک اســام را نشناخته اند .انسان معجونی از
خواست ها ،ضرورت ها و گرایش های مادی و معنوی
است؛ در اسالم تکامل و کمال معنوی و مادی انسان
به هم امیخته است .جامعه ای که انبیا می سازند،
عدل اخالقی و معنوی از عدل اقتصادی و اجتماعی
و سیاسی نمی تواند جدا باشد و بالعکس.
لذا در حقیقت شهید بهشتی «محور جامعه اسالمی
را عدالت اجتماعی ،بر پایه اعتدال بینشی و اخالقی»
می دانند .عدالت اجتماعی نیز به واسطه سوق دادن
جامعه به سمت این اعتدال بینشی و عدل اخالقی
است که حائز اهمیت است؛ شهید بهشتی درواقع از
نقش واسطه ای عدالت اجتماعی در تحقق اصلی فراتر
که همان امر جامع عدالت یا عدالت اخالقی است سخن
گفته و البته تالزم و همراهی این دو سطح از عدالت را
نیز متذکر می گردد به نحوی که عدالت اجتماعی واقعی
بدون عدالت اخالقی ،محقق نخواهد بود و بالعکس.
در حقیقت شهید بهشتی سعی در شکستن انگاره
انحصار عدالت در اقتصاد و اجتماع دارد و جامعه را
به سمت عدالتی در مراتب باالتر راهنمایی می کند:
17
سیاست و اجتماع
البته در دیدگاه شهید بهشتی
عدالت اجتماعی و اقتصادی نیز مهم و حائز اهمیت
است و بین عدالت اخالقی و عدالت اجتماعی و
سیاسی و اقتصادی نیز تاثیر و تاثر متقابل وجود دارد:
فرهنگ و اندیشه
اصل ،عدل اخالق و عدل
معنویت است .برای اینکه
این عدل جامع به وجود اید
باید بر اساس تعلیمات انبیا
عمل کرده و حرکت کنیم.
اقتصاد و مدیریت
اساس در زندگی عبارت است از
ً
اخالق و اتفاقا اقتصاد نیز نقش
مهمی دارد ولی زیربنا نیست.
عامل اصلی این است که انسان
متعادل بسازیم انسان عدل و
عدالت بسازیم و نظام عدل و
عدالت بسازیم .با این نظر که
نقش مهم روابــط اقتصادی را
در اخالق انکار نمی کنیم ،به
این معنا که در جامعه انسانی
اخالق و اقتصاد و معنویت و مادیت روی دیگر عمل
و عکس العمل دارند؛ یعنی یک انسان یک مجموعه
است ولی در این مجموعه هرقدر ما انسان تر شدیم
عامل اخالق نقشش بیشتر می شود .مگر اینکه ما هم
نومن ببعض و نکفر ببعض شویم و بگوییم منظور ما
از ایجاد حکومت قسط اسالمی این است که قسط
اداری و اجتماعی و قسط اقتصادی را تامین کند و بس!
ً
مطمئنا بدون قسط معنوی و اخالقی ،قسط اقتصادی
و قسط سیاسی تحقق پیدا نخواهد کرد وبالعکس،
بدون قسط اقتصادی و قسط سیاسی ،قسط اخالقی
و معنوی تحقق و بـه صــورت گسترده واقعیت و در
زمان طوالنی تحقق و واقعیت و دوام نخواهد داشت.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
بزرگ ترین راز ادمی ،پی بردن به ماهیت و هویت خویش
است .انسان به عنوان فهرست عالم هستی موجودی
همچنان ناشناخته است و در این مسیر ،شناخت
گستره وجودی ان سخت و دشوار می نماید .شهید
مطهری با طرح نظریه فطرت کوشش نمود دیدگاه
جدیدی در حوزه انسان شناسی اسالمی ارائه نماید و
در ان از دوگان «صنعت-تربیت» برای طرح نگاه خود
به موضوع انسان به طور عام و حوزه تعلیم و تربیت
به طور خاص بهره گیرد.
شهید مطهری در ابتدای طرح و ارائه نظریه فطرت ،از
یک مقایسه میان دو مفهوم تربیت و صنعت استفاده
کــرده انــد .ایشان در تمایزی مفهومی میان تربیت و
صنعت ،صنعت را ساختن می داند و تربیت را پرورش
دادن مجموعه ای از استعدادها تلقی می کند .از نگاه
مطهری ،کار یک نجار ،یک کار صنعتی است که
در ان انسان بر اساس منظور و غایتی که خود دارد،
سلسله مواد و اشیا را به خدمت می گیرد (بدون توجه
به اینکه اهداف و غایت ان اشیا چیست) تا به هدف
خود دست یابد .در مقابل یک مربی (مثال شهید
مطهری یک باغبان است) اقدام به پرورش ان شی
مورد هدف ،با توجه به غایت و هدف درونی ان گل و
گیاه می کند .در اینجا به نوعی هدف باغبان با هدف
گل و گیاه منطبق شده است.
نگارنده بر این باور است که به این تمایز دوگانه شهید
مطهری که با تشبیه نیز همراه است ،می توان حالت
سومی را متصور شد که مخصوص انسان است و ان
اعتقاد به «رشد انسان» است که چیزی ورای «صنعت»
و «تربیت» است .در معنای تربیت ،نوعی جبر ُمتربی
نهفته به گونه ای که یک گیاه ،تنها مسیر وجودی اش همین
پرورشی است که توسط باغبان داشته است؛ اما انسان،
موجود ازاد و بااراده است که قلم شکل دهی به ماهیت
خویش را در عالم برعهده گرفته و خداوند متعال مجموعه
سرمایه های فطری را به او ارزانی داشته تا با بهره گیری از
ان ها به غایت هستی خود که قرب الهی و شکوفا شدن
مطهری و نگاه
سوم به انسان؛
صنعت ،تربیت یا رشد
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
حسین سرابادانی تفرشی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
در جستجوی معنای رشد در مورد انسان ،باید به
فراتر از نگاه صنعتی و پرورشی توجه کرد.
18
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
انسان (برخالف شخص او) به دست خودش داده شده
است .هر موجودی غیر از انسان ،میان خودش و ماهیتش
19
فرهنگ و اندیشه
دیگر بالفعل است ،ولی ازنظر جهازات روحی ،ازنظر انچه
ً
بعدا شخصیت انسانی او را می سازد ،موجودی بالقوه
است ،ارزش های انسانی او در زمینه ی وجودش بالقوه
موجود است و اماد ه روییدن و رشد یافتن .انسان ازنظر
روحی و معنوی یک مرحله از مرحله ی بدنی عقب تر است،
جهازات بدنی اش در رحم وسیله ی عوامل دست اندرکار
افرینش ساخته وپرداخته می شود ،ولی جهازات روحی
و معنوی و ارکان شخصیتش در مرحله ی بعد از رحم
باید رشد داده شود و پایه گذاری گردد .ازاین رو می گوییم
هر کس خود بنا و معمار و مهندس شخصیت خود
است ،قلم تصویر کننده و نقاش خلقت شخصیت
سیاست و اجتماع
به عبارت فلسفی ،بر اساس نظریه اصالت وجود و
حرکت جوهری ،در مــورد انسان ،وجــودش مقدم بر
ماهیتش است .انسان یگانه موجودی است که مراتب
وجــودی ان از َ«بل هم اضل» تا «او ادنــی» است .این
ازان روست که این موجود در نهایت استعداد است
و کمال مطلق که در پی ان است ،فعلیت تمام؛ و
رشد ،مسیر چگونگی قوام این استعدادها در رسیدن
به کمال مطلق است .لذا معنای رشد در مورد انسان
به واسطه دو ویژگی ممتاز عقل و اراده است که قابل
طرح می گردد و این دو ویژگی موجب یک نگاه امکانی
به انسان است.
بسط و گسترش این نوع نگاه به انسان در مرحله اول موجب
تحول در نگاه به مقوله اموزش و به اصطالح رایج حوزه تعلیم
اقتصاد و مدیریت
تصور جدایی غیرممکن است،
استعدادهای عالی انسانی به این تمایز دوگانه شهید مطهری می توان
ً
مثال میان سنگ و سنگی ،میان
است ،دست یابد.
حالت سومی را متصور شد که مخصوص
درخــت و درختی ،میان سگ
بنابراین بر اساس نگاه انسان
انسان است و ان اعتقاد به «رشد انسان» است
و سگی ،میان گربه و گربه ای.
شناسانه اســتــاد مطهری،
که چیزی ورای «صنعت» و «تربیت» است.
انسان تنها موجودی است که
می توان دوگــان ایشان را به
میان خودش و ماهیتش جدایی
سه گان «صنعت ،تربیت،
و فاصله است ،یعنی میان انسان و انسانیت .ای بسا
رشد» تعالی بخشید .انچه مربوط به جمادات است؛
انسان ها که به انسانیت نرسیده و در مرحله ی حیوانیت
در حوزه صنعت است ،ساحت گیاهان و حیوانات
باقی مانده اند مانند برخی از انسان های بدوی و وحشی و
مربوط به عنصر تربیت است و رشد مخصوص موجود
بسا انسان ها که مسخ شده و به ضد انسان تبدیل شده اند
بی همتای عالم انسانی است (ازاین روست که برخالف
یو
مانند اکثر متمدن نماها .چگونه ممکن است میان ش
استفاده رایج ،در لسان دینی از کلمه تربیت در مورد
ماهیت خودش جدایی بیفتد؟ بدیهی است که ماهیت
تعلیم و هدایت انسان به کار نرفته است).
الزمه ی وجود است و اگر وجودی بالفعل باشد ماهیتش
شهید جهان ارا در بخشی از وصیت نامه خود؛ انسان را
به تبع بالفعل اســت .وجــود بالقوه اســت که ماهیت
موجودی امکان افرین تعریف می کند .نگاه رشدمحور
شایسته ی خود را فاقد است .انچه اگزیستانسیالیسم به
به انسان معلول این نگاه به انسان است که انسان
نام اصالت وجود می نامد و مدعی است که انسان یک
یگانه موجود عالم است که به تعبیر شهید مطهری
وجود بی ماهیت است و خود با انتخاب راه خود ،به خود
قانون خلقت ،قلم ترسیم چهر ه او را به دست خودش
ماهیت می بخشد ،توجیه صحیح فلسفی اش همین
داده است که هر طور که می خواهد ترسیم کند .این
است .فالسف ه اسالمی ،بالخصوص صدرالمتالهین،
است که انسان یگانه موجودی است که خودش باید
تکیه فراوان بر همین مطلب دارد و از همین رو می گوید:
«خویشتن» را انتخاب کند که چه باشد .تعابیر استاد
ً
انسان نوع نیست ،انواع است ،بلکه هر فرد احیانا هر روز
مطهری در کتاب «انسان و ایمان» در اینجا رساتر است:
نوعی است غیر روز دیگر.
انسان در اغاز تولد ازنظر جهازات بدنی مانند حیوانات
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
مسائل پیدا بشود ،یک مطلب
و تربیت می شود .مقوله ای که ریشه تعارض میان اهداف فردی و سازمانی
اساسی است ،یعنی در همین
در نگاه انسان شناسی مبانی در مدیریت مدرن ،داشتن تفکر صنعتی به
اموزش ها و تعلیم و تربیت ها در
فلسفه تعلیم و تربیت سند
انسان میان نظریه پردازان مدیریت و علوم
مدرسه هاوظیفهمعلمباالتراز اینکه
تحول بنیادین اموزش نیز کمتر
اجتماعی است.
به بچه یاد می دهد این است که
موردتوجهبودهاست.پیوندنگاه
کاری بکند که قوه تجزیه وتحلیل
رشد محور به انسان با نظریه
او قدرت بگیرد ،نه اینکه فقط در مغز وی معلومات بریزد
فطرت استاد مطهری (برخالف تصور برخی از محققین
که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد ذهن بچه راکد می شود.
نه تنها متناقض با یکدیگر نیستند که کامل کننده یکدیگر
در میان علما ،افرادی که خیلی استاد دیده اند ،من به
است) موجب تحول در نگاه به مقوله تعلیم و اموزش
این ها هیچ اعتقاد ندارم .به همین دلیل اعتقاد ندارم
مبتنی بر اندیشه اسالمی است.
که خیلی استاد دیده اند ،همان که برایشان باعث افتخار
این نکته در رشته مدیریت نیز قابل طرح است که به نظر
ً
است .مثال می گویند« :فالن کس سی سال به درس مرحوم
می رسد ،ریشه تعارض میان اهداف فردی و سازمانی
نائینی رفته ،یا بیست وپنج سال متوالی درس اقا ضیاء را
در مدیریت مــدرن ،داشتن تفکر صنعتی به انسان
دیده» .عالمی که سی سال یا بیست وپنج سال عمر را
میان نظریه پردازان مدیریت و علوم اجتماعی است
یکسره درس این استاد و ان استاد را دیده ،او دیگر مجال
(مقوله ای که بولدینگ در مقاله معروف «نظریه عمومی
ً
فکر کردن برای خودش باقی نگذاشته ،دائما می گرفته،
سیستم ها» در سال 1954ان را تایید می کند) .تفکر
تمام نیرویش صرف گرفتن شده ،دیگر چیزی نمانده برای
صنعتی ،انسان را در ردیف دیگر ابزارهای تولید قرار
انکه با نیروی خودش به مطلبی برسد...
داده و بی انکه ب ه غایت و اهداف ذاتی او توجه کند،
ایشان در ادامه با طرح شباهت جالب مغز و معده،
نکته مهمی را در عرصه رشد علمی طرح می کنند:
در تالش برای شکل دادن ان در مسیر اهداف سازمانی
است .در واقع در اینجا مدیر و طراح سازمان ،همان
نجار است و انسان در اینجا به ماده جان ،همچون
چوب تقلیل یافته است .شاید نظریه های بعدی به
سطح تربیت رسیده باشند و یا در اینده برسند ،اما تا
رسیدن به سطح انسان به عنوان «موجود فعال و سازنده»
همچنان فاصله وجود دارد که باید ورای صنعت و
تربیت باشد و ان بر اساس انسان شناسی که مطهری
تبیین می کند ،رشد محور است.
یکی از نکات جالب استاد مطهری در مــورد رشد
علمی انسانی است .ایشان در کتاب «تعلیم و تربیت
در اسالم» در ابتدا بر ضرورت رشد شخصیت عقالنی
افراد توجه کرده اند که خود معلول همان نگاه رشد
محور به انسان است:
مغز انسان ،درست حالت معده انسان را دارد .معده
انسان باید غذا را از بیرون به اندازه بگیرد و با ترشحاتی
که خودش روی غذا می ریزد ان را به اصطالح بسازد؛ و
باید معده این قدر ازادی و جای خالی داشته باشد که
به اسانی بتواند غذا را زیرو رو کند ،اسیدها و شیره هایی
را که باید ،ترشح نماید و بسازد .ولی معده ای که مرتب
بر ان غذا تحمیل می کنند و تا انجا که جا دارد به ان
غذا می دهند ،دیگر فراغت ،فرصت و امکان برایش
پیدا نمی شود که این غذا را درست حرکت بدهد و
بسازد .ان وقت می بینید اعمال گوارشی اختالل پیدا
می کند و عمل جذب هم در روده هــا درســت انجام
ً
نمی گیرد .مغز انسان هم قطعا همین جور است .در
تعلیم و تربیت باید مجال فکر کردن به دانش اموز داده
این مسئله که باید در افراد و در جامعه رشد شخصیت
بشود و او به فکر کردن ترغیب گردد.
فکری و عقالنی پیدا بشود یعنی قوه تجزیه وتحلیل در
20
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اسحاق سلطانی
پژوهشگر هسته فلسفه سیاسی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
21
فرهنگ و اندیشه
شهید صدر ارائه دهنده مسیری برای تحقق تمدن
نوین اسالمی است.
سیاست و اجتماع
شهید صدر:
راهنمای تحقق
تمدن نوین اسالمی
اقتصاد و مدیریت
از نخستین لحظات بعثت نبی اعظم؟ص؟ واالترین
اهداف دعوت نبوی را می توان متناظر با تحقق تمدن
ً
اسالمی دانست .مسلما در باب چیستی تمدن اسالمی
بحث بسیار اســت امــا در ایــن کــوتــاه کــام می توان
تمدن اسالمی را به عنوان مقتضایی به حساب اورد
ً
که کنش های جاری عامالن اجتماعی -و نه دقیقا
تک تک کنش های افراد -و ساختارهای سامان یافته
در ان مقتضی ،موجه شده به واسطه اسالم باشند .در
حقیقت چنین مقتضایی وضعیتی است که اسالم در
غلیان بوده و متناسب با زمان و فضا در حال تراوش
است؛ تراوشی خالق ،فعال و سازنده .حال جهت
رسیدن به چنین مقتضایی از چه مسیری باید عبور
ً
کرد؟ این مسیر هرچه که باشد الزاما برای حرکت در
ّ
ان از کنار قله ای سترگ به نام شهید محمدباقر صدر
باید عبور کرد .او در کنار اعاظمی همچون حضرت
عالمه طباطبایی و شهید مطهری از چراغ های درخشان
این مسیر می باشند؛ البته چراغی منحصربه فرد ،در
مسیری منحصربه فرد .انچه حضرت ایشان را تبدیل
به اندیشمندی پیشرو در عرصه علوم اسالمی می کند
ان است که چنین دغدغه ای را در عرصه ی سنگین
و کم تحرک شده ی فقه و اصول وارد می کند .به این
معنا که دغدغه ی به جوشش درامدن اسالم متناسب
با زمان و فضا در میان اندیشمندانی که زاویه ورودی
ً
ً
عمدتا عقلی -و نه صرفا نقلی -به مطالعات اسالمی
داشتند سابق از ایشان وجود دارد اما چنین دغدغه ای
در عرصه ی علوم نقلی کمیاب و چه بسا نایاب است.
ازاین روست که مسیر افتتاح شده توسط ایشان در دل
حوزه ی مطالعات نقلی مسیری منحصربه فرد ،ناب و
خاص است.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از نقاط برجسته ای که در اثار این
نابغه ی اسالمی وجود دارد ،اهتمامی است
که ایشان در طرح نظام سازی اسالمی از
خود نشان می دهند.
وجود دارد ،اهتمامی است
ک ــه ای ــش ــان در ط ــرح نــظــام
سازی اسالمی از خود نشان
می دهند؛ اهتمامی ستودنی
و واال .در نگاه ایشان برای ساخت نظام فقهی پویا و
پیشرو که بتواند فعاالنه به خلق عرصه های کنشگری
اسالمی برای اعضای جامعه اسالمی بپردازد ،وجود
گزاره ها و احکام فقهی منفرد و مجزا کفایت نمی کند.
همچنین برای مواجهه فعال با مسائل پیشامد کرده
در دوران مختلف نیز اکتفا به این گزاره های محدود
توانایی به فعلیت رساندن پاسخگویی اسالم به تمام
نیازهای بشر را نخواهد داشــت .برای این مهم باید
دست به نظام سازی فقهی زد .ایشان در مسیر بحث
از روش رسیدن به نظام مدنظر اسالم در عرصه های
حیات اجتماعی الزم می بینند به مسئله ی استقراء
پرداخته و مشکله ی ریشه دار ان را حل کنند .در کتاب
گران قدر «االسس المنطقیه لالستقراء» به همین موضوع
پرداخته و تالش می کنند تا با امیختن «علم اجمالی» و
بحث «احتماالت» چگونگی مفید قطع بودن استقراء
را نشان دهند .تا از این رهگذر در کنار ایجاد زمینه ای
برای نظام سازی فقهی ،مسیر تازه ای برای اثبات وجود
ن گذارند.
خدا مبتنی بر نظریه حساب و احتماالت بنیا
ایشان دغدغه زایندگی و تــراوش مــداوم متون دینی
را تا واپسین روزه ــای عمر کوتاه و پربرکت خویش
امتداد دادند .اخرین مبحث
علمی ایشان که به واسطه ان
برخی از دروس خارج اصول
خود را تعطیل نمودند بحثی
قرانی بــود .مباحثی که در
اوج پختگی ایشان در خالل
چـهــارده جلسه درس ارائــه
البته پرواضح است که گستره
فعالیت های علمی و ابداعات
نظری ایشان محدود به علوم
نقلی نبوده و در فضای علوم
عقلی نیز ابداعات خاص خود را دارا هستند .با این
وجود انچه مهم است اینکه در تمامی این عرصه ها
یک انگیزه روح بخش تمامی فعالیت های علمی ایشان
است ،انگیزه ظاهر نمودن پاسخگویی اسالم در همه
عرصه های زندگی فردی و اجتماعی بشر ،در تمامی
زمان ها و در تمامی فضاهای ممکن؛ ان هم به گونه ای
ّفعال ،خالق و سازنده.
چنین دغدغه ای سبب می شود تا ایشان علم اصول
موجود را به عنوان منطق تعامل با متون دینی جهت
یافتن موقف عملی فرد در قبال موقعیت های مختلف
زندگی فردی و اجتماعی به اندازه کافی کارساز به حساب
نیاورند .چراکه این علم تا بدان روز به واسطه وجود
ً
مسائل فقهی عمدتا فردی ،نیازی برای طرح قوانین
فهم مواضع اجتماعی متون دینی در خود احساس
نمی کرده است .لذا تناسبی با این مهم نــدارد .پس
زمان ان رسیده تا این علم گسترش یافته و با تکمیل
خود زمینه ساز حضور فعال و پویای فقه در عرصه های
مختلف حیات اجتماعی باشد .شهید صدر در این
راستا ابداعات فراوانی را در علم اصول طرح می کنند.
ً
متاسفانه بعضا به دلیل عدم درک دقیق دغدغه و هدف
ایشان از چنین مباحثی با
سوءظن به پاره ای از ابداعات
اصولی ایشان نگریسته شده و
با نگاهی سطحی از کنار ان ها
عبور می شود .عبوری که . ...
یکی از نقاط برجسته ای که
در اثار این نابغه ی اسالمی
22
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ایشان ازاین جهت انقالب اسالمی را مورد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
23
اقتصاد و مدیریت
پــیــوســتــه در صــحــنــه عمل
توجه قرار دادنــد که وقتی در مقتضای
ً
می شود .این مباحث بعدا
سیاسی و اجتماعی است.
زمان حاضر نظامی اسالمی بخواهد در
در خالل کتاب «المدرسه
ایشان حزب الدعوه را برای
القرانیه» به چاپ رسید .در ایران حاکم شود ،با چه مسائلی روبه رو
مقابله با تفکرات مارکسیستی
این جلسات ایشان ابتدا به خواهد شد و نیازمند پاسخگویی به چه
و ج ـهــت تــر ب ـیــت اســامــی
دو روش تفسیری قران ،یعنی سواالتی خواهد بود.
جــوانــان تاسیس کــرده و در
تفسیر تجزیه ای و موضوعی،
ادامه به فعالیت های سیاسی
پرداخته و تعریف خاص خود از تفسیر موضوعی را که
نیز ورود می کنند .ایشان نه تنها خود را در قبال جامعه
دارای تفاوت هایی باریک بینانه نسبت به تعاریف رایج
عــراق که در قبال انقالب اسالمی ایــران نیز مسئول
است ،ارائه کرده و ان را به عنوان مسیر نظریه پردازی
دانسته و همین امر باعث می شود از اغاز شکل گیری
قرانی طرح می کنند .روشی که در صورت رعایت شدن
نهضت و پیروزی ان به دنبال پاسخگویی به نیازهای
شرایط ان مفسر به گونه ای فعال وارد گفتگو با قران کریم
نظام اسالمی باشند .در حقیقت ایشان ازاین جهت
شده و می تواند پاسخ متناسب قران کریم با مقتضایی
انقالب اسالمی را مورد توجه قرار دادند که وقتی در
شکل
که مفسر در ان قرار دارد را کشف نماید .این
مقتضای زمان حاضر نظامی اسالمی بخواهد در ایران
خاص از مواجهه با قران کریم است که در نگاه ایشان
حاکم شود ،با چه مسائلی روبه رو خواهد شد و نیازمند
منجر به نظریه پردازی قرانی می شود.
پاسخگویی به چه سواالتی خواهد بود .ازاین رو شروع به
ایــشــان پــس از بحثی مختصر در بــاب روش تفسیر
نگارش مقاالتی می کنند که در مجموعه «اسالم راهبر
موضوعی و ویژگی های ان ،به گونه ای عملیاتی کاربست
زندگی» به چاپ می رسد .به عنوان نمونه در این اثر ایشان
ایــن روش را در تفسیر سنت های تاریخی در قران
طرحی از سیمای اقتصاد اسالمی را ترسیم می کنند
کریم نشان می دهند .در نظر صدر پژوهانی همچون
و در ان به ویژگی های بانکداریاسالمی می پردازند؛ و
«حجت االسالم والمسلمین ملک زاده» چرایی پرداختن
در سایر مقاالت به منابع قدرت در حکومت اسالمی
به این موضوع نیز برخواسته از امعان نظر و یــژه این
مشکل اصلی انسان در عصر
پرداخته و همچنین
ِ
اندیشمند برجسته به تمدن سازی اسالمی است؛ یعنی
حاضر را مورد موشکافی قرار می دهند.
ایشان در اوج پختگی علمی خویش به خوبی متوجه
در اخر الزم است به این نکته توجه داد که هرچند
ایــن مهم هستند که بدون
اندیشه های مترقی و واالی
خود
مشخص کردن موضع
این اندیشمند شیعه تاکنون
در قبال سنت های تاریخی،
ان چنان که شایسته ایشان
نمی توان حرکت تمدنی الزم
است مورد توجه قرار نگرفته
جهت تحقق تمدن اسالمی
است ،اما به وضوح می توان
را سامان داد.
نزدیک شدن فراگیری شعاع
از دیگر ویژگی های برجسته
تفکری این نابغه جهان اسالم
این عالم بزرگ شیعی حضور
را احساس کرد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
مهرداد حیدری
پژوهشگرحوزه مطالعات ارزشیابی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تهران
-1مقدمه
ذکره عباده
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در روایات شیعه ،راجع به حضرت امیر؟ع؟ انچه در
فهم نمی گنجد امده است .یکی از رایج ترین احادیثی
که نسبت به ایشان بیان می شود ُ
«ذکر علی عباده» است.
حتی ذکر ایشان هم عبادت محسوب می شود .شاید
حکمت این حدیث این باشد که ایشان صاحب
والیت کبرا بوده و اکمل افرینش محسوب می شوند.
خــداونــد بــا تشویق م ــردم بــه تفکر درب ــاره حضرت،
می خواهد پرده از قابلیت های وجودی انسان بردارد.
الگوی انسان و انسانیت ،حضرت علی؟ع؟ است.
تفکر و تذکر نسبت به مقامات امام ،مبین مقام واالی
انسانی است .شاید به زبان ساده بتوان این گونه گفت
که انسان افریده شده است تا مانند امام علی؟ع؟ شود.
در این صورت یکی از مصادیق ُ
«ذکر ّ
علی» بررسی سیره
ٍ
ایشان است.
به صورت کلی در تعریف سیره دو ریشه مدنظر قرارگرفته
است .ریشه اولَ ،
ُ
یسیر) که با توضیح شهید(سار
مطهری ،نوع خاصی از سلوک و رفتار و به عبارت دیگر
منطق عملی ثابت امام را نشان می دهد ،ریشه دیگر،
یسئ ُر) به معنای باقی مانده است .نمونه هایَ(س َار ِ
استفاده از این ریشه مانند «سائر الناس» به معنای
بقیه مردم است؛ و موید دیگر ان روایت «سور المومن
شفاء» است.
اگر سیره برگرفته از این ریشه باشد ،به معنای ان چیزی
است که امام برای ایندگان از خود باقی گذاشته است.
لذا سیره اشاره به نوعی میراث شیعه می کند .میراثی
که از یک معصوم ،با توجه به شرایط خاص اجتماعی
در یک زمان ،برای تمامی شیعیان تا اخرالزمان به وجود
امــده اســت .نعمت وجــود هر امامی ،باقی گــذاردن
میراثی گران بها و هدیه ای قیمتی برای شیعیان است
که «لتسئلن یومئذ عن النعیم».
مفهوم سیره با معانی منطق عملی ثابت با میراث
باقی مانده یک معصوم بــرای ایندگان ،اشتراکات
سیره حضرت علی؟ع؟ منبع بسیار مهم ساخت
جامعه اسالمی است.
24
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
می اموزد تمامی افعال مسلمانان باید در مسیر حفظ
و تقویت اصل اسالم و نظام اسالمی باشد .سیره نخ
تسبیح گزاره های دینی را نشان می دهد.
بسیاری خواهد داشت؛ زیرا مبین نوعی برداشت از
رفتار یک معصوم در یک بستر زمانی و مکانی خاص
و استفاده از ان به عنوان اصل و منطقی برای کاربست
ان در شرایط زمینه ای مشابه است .گزاره هایی که
عصاره زمان و مکان از ان ها گرفته شده و شیعیان
به عنوان یک اصل در کلیه زمان ها و مکان ها ،تحت
شرایط مشابه با شرایط معصوم ،می توانند از ان استفاده
کنند .لذا می توان سیره را ابزاری مناسب برای ایجاد
سبک زندگی اسالمی معرفی نمود .البته کارکردهای
دیگری همچون تحکیم عقاید و اموزه های دینی ،ایجاد
میثاق اجتماعی (مانند عزاداری ایام عاشورا) دارد.
سیره ،منطق عملی ثابت یا میراث به جای مانده از
معصوم برای ایندگان؛ از الطاف الهی است .همان گونه
که بسیاری از تئور ی ها در مقام نظر بسیار پیشرفته
است اما در مقام عمل ،غیرعملیاتی؛ این اشکال
ممکن بود به تفکر اسالمی نیز وارد باشد .اینکه اسالم
گزاره های ناب و خوبی بیان کرده اما قابلیت عمل را
ندارد؛ زیرا عمل به این گزاره ها شرایطی دارد که مقام
نظر به ان ها نپرداخته است.
ً
مثال ممکن اســت بسیاری از گــزاره هــای دینی در
ً
اجرا مانع یکدیگر شوند .مثال اگر بین ایجاد وحدت
و مبارزه با بدعت تزاحمی ایجاد گردد ،چگونه باید
ً
عمل کرد؟ اساسا خط مشی مبارزه با بدعت چگونه
است؟ خط مشی ایجاد وحدت چگونه است؟ جمع
بین مبارزه با بدعت و ایجاد وحدت چگونه ممکن
خواهد بود؟ اگرچه گزاره هایی به صورت جداگانه به
اهمیت مبارزه با بدعت و همچنین ایجاد وحدت
پرداخته اســت ،اما زمانی که این دو با هم متزاحم
شدند چه باید کرد؟
سیره ،اسالم عملیاتی است .فعلیت یافتن گزاره های
اسالم است .سیره از الطاف الهی است که عالوه بر
مقام نظر ،اســام را در مقام عمل کشانده و تجلی
عملیاتی ان را به مسلمانان اموخته است .سیره به ما
-2ازادی بیان یا سانسور اطالعاتی
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
25
اقتصاد و مدیریت
یکی از مسائلی که امــروزه حکومت ها با ان سروکار
دارند ،افکاری است که علیه حکومت بیان می شود.
برخی مسئولین فکر می کنند اگر این افکار سانسور
شود ،سالمت جامعه تضمین می گردد .این در حالی
است که بسیاری از اوقات ،با ایجاد سانسور فکر یا
فرد ،توجه جامعه به سمت ان جلب شده ناخواسته و
نوعی الگوی اپوزیسیون علیه حکومت ایجاد می شود.
نگاهی به سیره (میراث باقی مانده) موالی متقیان
می اندازیم تا بتوانیم تشخیص دهیم که حضرت
در برخورد با این افراد و افکار علیه حکومت چگونه
رفتار می کردند .طبق اخبار واصله ،مردم با امام در
روز 18ذی حجه ،پس از قتل عثمان بیعت کردند.
اگرچه 18ذی حجه در چند ســال قبل تر ،در غدیر
خم این مقام به ایشان رسیده بود اما مردم پس از 25
سال خانه نشینی ،دوباره در چنین روزی به امام روی
اوردند مثل شتر تشنه ای که پس از سفری طوالنی به
برکه اب رسیده است. ...
در شرایط سیاسی اجتماعی که منجر به قتل عثمان
گردیده و اشوب و غوغاساالری همه جا سایه افکنده
بود ،امام پس از قبول خالفت و بیعت مردم ،در اولین
خطبه ها این چنین فرمودند« :استتر وا فی بیوتکم»
شاید بتوان نوعی اعــام حکومت نظامی کــرد .امام
از جمع شدن و صحبت کردن و تردد نهی کردند.
(بحاراالنوار ،ج ،32ص )12این فرمان امام ،نهی از
اجتماع و عصبیت و تحزب بود که بعد از قتل عثمان
توسط طرفداران او علیه حکومت امام شکل گرفته بود.
لذا امام با ایجاد نوعی سانسور اطالعاتی شدید ،منجر
به تحکیم حکومت شد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
هدف واالی امام ،حفظ اصل نظام اسالمی
بود .درزمانی که جامعه در اوج هیجان و
اشوب است ،یک سانسور شدید اطالعاتی
در جامعه ایجاد می کند .اما زمانی که
در جامعه امنیت برقرار است ،از شبهه و
شبهه افکنی و پاسخ به ان ابایی ندارد و
با روی باز پاسخ می دهد.
پــس از گــذشــت یــک ســال
از ح ـکــومــت ،حـلـقـه هــای
ازادانــدیــشــی با حضور امام
در کــوفــه بــرگــزار مـی شــد .در
این حلقه ها ،افراد مختلف
از مکان های دور و نزدیک
شرکت می کردند و نسبت
به امامت و والیت و وصایت
و حکومت ایشان شبهه وارد
می نمودند .امام نیز به شرح
صدر به تمامی این شبهات
به گونه ای پاسخ م ـی داد که
انان جذب و شیفته امام و
حکومت ایشان می شدند.
ازاداندیشی در حکومت امام
علی؟ع؟ به اندازه ای بود که در ماجرایی ،معاویه با
پادشاه روم بر سر یکی از نقاط مرزی به اختالف خوردند؛
برای حل این اختالف قرار گذاشتند هر کس بتواند
سوالی بپرسد که دیگری جوابش را نمی دانست ،حق
تصرف در ان منطقه را خواهد داشت .معاویه که از
ازاداندیشی در حکومت امــام اخباری شنیده بود،
این پیشنهاد را قبول کرد و سوال پادشاه روم را توسط
یکی از یارانش در محفل ازاداندیشی امام مطرح کرد و
جوابش را گرفته و حق تصرف را از ان خود نمود .جلد
25از مجموعه «الصحیح من سیره امام علی» برخی
مباحث این حلقه های ازاداندیشی را بیان کرده است.
جمع بندی مطالب باال این گونه است که هدف واالی
امام ،حفظ اصل نظام اسالمی بود .ایشان بااینکه سوال
و شبهه را عامل تحرک جامعه و اصالح حا کمان و
تقویت عالمان می داند اما درزمانی که جامعه در اوج
هیجان و اشوب است ،یک سانسور شدید اطالعاتی
در جامعه ایجاد می کند .اما
زمانی که در جامعه امنیت
برقرار است ،از شبهه و شبهه
افکنی و پاسخ به ان ابایی
ندارد .حتی در سخت ترین
شرایط جنگی نیز وقتی از
امام سوال می شود ،با روی
باز پاسخ می دهد؛ اما زمانی
که اصل نظام در معرض خطر
اســت ،افــراد و افکار معاند
سانسور می شوند .حتی اگر
ان فرد ،همسر پیامبر باشد...
-3قدر دانی امام
یکی از ویژگی های بارز در
حضرت امیر؟ع؟ «قدر دانی» یا «شکور» بودن یا «وفی»
بودن است.
برای توضیح این مطلب ،گذری می اندازیم به سیره
امام در برخورد با زبیر .شخصیت زبیر ،قبل و بعد از
حکومت خلفا متفاوت بود .او جزء ریزش های سیاست
عمری است .کسی که در دفاع از خانه حضرت زهرا
با شمشیر برهنه به مبارزه برمی خیزد ،کسی که به
سیف االسالم مشهور است و از زبان حضرت ،وی
جزء اشجع الناس لقب گرفته است ،پس از برخی
ً
سیاست های ناروا در حکومت خلفا مخصوصا خلیفه
دوم ،شخصیتش متفاوت می شود که البته بحث از
این سیاست ها باید در زمان خودش مطرح گردد.
گذشته زبیر دارای برخی از خدمات ارزنده برای اسالم
بود .به همین خاطر امام در برخورد با او طوری رفتار نمود
که کمترین شقاوت نصیبش گردد .ماجرای شقاوت
زبیر از اغاز حکومت امام و فتنه جمل اشکار می شود.
26
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
امام به یارانش فرمود :کسی پاسخش را
ندهد .او برای جنگ نیامده! او امده تا
ثابت کند ترسو نیست! زبیر نباید به دست
سپاه امیرالمومنین کشته شود .او برای
اسالم زحمت کشیده است .او مستحق
بدترین شقاوت نیست...
فرهنگ و اندیشه
27
سیاست و اجتماع
پس ازاینکه طلحه و زبیر از
امام سهم خواهی می کنند
و امام به انان جوابی سرباال
می دهد« :سانظر فی امرکما»...
ترجمه راحــت ایــن مطلب
یعنی «بگذارید ببینم چه می شود ».متوجه می شوند
که در حکومت امام جایگاهی ندارند و به بصره رفته
و درنهایت جنگ را برپا می کنند.
امام نیز برای مقابله با انان برمی خیزد و در روز اول
جنگ جمل اکبر سوار بر شهباء (قاطر رسول خدا)
و با لباس پیامبر به میدان جنگ رفته و زبیر را صدا
می زند .همین که امام زبیر را خطاب می کند ،همسر
زبیر (خواهر عایشه) نزد عایشه رفته و گریه می کند و
می گوید زبیر کشته می شود .مرگ در مقابل امام یک
اصل محتوم تلقی می شد .در جنگ هرجایی که امام
حضور داشت به قول شاعر عرب ،بوی مرگ ازانجا
بیشتر به مشام می رسید؛ زیرا امام کار را با یک ضربه
َ
تمام می کند( :و کان َض َرباته َوترا)
لشکر جمل اماده عزا برای زبیر می شود ،ناگهان خطاب
می اید که امام با لباس پیامبر وارد میدان شده ،قصد
جنگ ن ــدارد .عبا و عمامه و مرکب پیامبر ،مظهر
رحمت للعالمین است و امام بدون سپر و شمشیر زبیر
را فراخوانده است .زبیر وارد میدان می شود ،به قدری
به یکدیگر نزدیک می شوند که سرهای مرکب ها ،از
یکدیگر رد می شود .گویی پهلو به پلهو ،امام روزی
را یاداور می شود که زبیر نزد پیامبر در روی حضرت
علی نگریسته و می خندید .پیامبر از او پرسید ایا علی
را دوست داری؟ زبیر گفت من عاشق علی هستم.
پیامبر جواب داد :روزی می رسد که تو با علی بجنگی،
درحالی که ظالم به حقش باشی .زبیر قسم می خورد
که هرگز چنین نمی شود.
اقتصاد و مدیریت
زبیر که این داستان به یادش
امد لــرزه ای به تنش افتاد و
لرزان به سپاه بازگشت؛ اما
امان از فرزند ناباب .کسی که
بگوید اشجع الناس ترسیده
است! کسی که بگوید با این ننگ حتی زنان هم تو
را دیگر نخواهند پذیرفت! کسی که حتی برای قسم
دروغ خوردن به رسول خدا راهکار پیشنهاد بدهد و
یکی از غالمان زبیر را برای این قسم ازاد کند! (گاهی
نفاق و کفر تا چه اندازه پیچیده می شود!) زبیر برای
فــرار از این اتهام (تــرس) بالفاصله به میدان جنگ
بازگشت و مبارز طلبید.
اما...
امام علی؟ع؟ -روحی له الفداء -که مظهر قدردانی و شکر
گذاری و وفا بود ،چگونه پاسخ داد؟ اگر در جنگ های
ان زمان کسی دعوت به مبارزه کند و از سپاه مقابل
پاسخی نشنود ،این عدم پاسخ از هر ننگی در جنگ
باالتر بود .ننگی که معاویه تا اخر عمرش از جنگ با
حضرت امیر فراموش نکرد! ولی امام به یارانش فرمود:
کسی پاسخش را ندهد .او برای جنگ نیامده! او امده
تا ثابت کند ترسو نیست! زبیر نباید به دست سپاه
امیرالمومنین کشته شود .او برای اسالم زحمت کشیده
است .او مستحق بدترین شقاوت نیست...
این گونه شد که زبیر از جنگ فرار می کند و به دست
فردی دیگر که از طرف سران بصره بود ،با ناجوانمردی
(در حین وضو گرفتن!) کشته می شود و زمانی که
خبر مرگش به امام می رسد ،بسیار ناراحت می شود
و می فرماید« :القاتل و المقتول کلاهما فی النار».
حتی محاربه با امام جلو لطف و محبت امام به زبیر
را نگرفت .امام علی؟ع؟ از زحمات زبیر قدردانی کرد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
گاهی انسان ها به مسئله نرسیده اند و گاهی هم که
رسیده اند ،در ابهام مسیر قرار دارند .دانشجویان نیز انگاه که
به مسئله می رسند و احساس می کنند مسئله دارند ،در
ابهام مسیر و سوال از چگونگی حرکت قرار می گیرند.
در این باب چند نکته که به نظر می رسد باید رعایت
کرد و تا حد زیادی تجربه شده است بیان می شود.
.1هر راهی که برای طی مسیر پاسخ به یک مسئله
و واکاوی ان معرفی می شود ،راهی است از یک
نگاه و از یک نفر و برای یک مسئله .لذا سالک
حل مسئله باید بداند که ممکن است به تناسب
مسئله ای دیگر ،راه های متفاوت و به تناسب افراد
حرکت کننده ،مسیرهای متفاوت اما درستی وجود
داشته باشد.
.2انسان هیچ گاه نباید فهمیدن مسئله را تمام شده
بداند .همواره باید بر اساس میزان فهم از مسئله
طراحی و عملیات کرد اما همواره نیز باید مسئله
ادرا ک شده را به چالش کشید .دانشجو باید بداند
ً
که دقیقا چه می خواهد .این فهمیدن تقدم رتبی
دارد و جز در اولین مرحله ،تقدم زمانی نسبت به
عملیات ندارد .به تناسبی که می فهمیم عمل
می کنیم و ایــن ،زمینه فهمیدنی دیگر را فراهم
می کند.
.3انسان همواره باید مسئله را در کف میدان واقعیت ها
درک کند نــه از کتب ،م ـقــاالت ،سخنرانی ها
و . ...درباره پیرامون خود ،مباحثی می خوانیم و
می شنویم اما ادراک امری در قالب یک مسئله،
ً
باید حتما از درگیری با واقعیت میدانی مسئله
رخ دهد تا عمق جان سالک را درنوردد و فهمی
درست نیز حاصل کند .البته که واقعیت میدانی
هر مسئله ،متفاوت است و سطوح مختلفی دارد.
سیر سلوکی
در حل مسئله؛
پله اول
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
محمدصادق تراب زاده جهرمی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
گاهی انسان ها به مسئله نرسیده اند و گاهی هم که
رسیده اند ،در ابهام مسیر قرار دارند اما برای سلوک
در این مسیر باید منطق و سیره خاصی را دنبال کرد.
28
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
29
اقتصاد و مدیریت
حتی یک اردوی ساده ،یک تصویر ،یک لطیفه
. 4انسان در مواجهه با مسئله ادرا ک شده و در مقام
و ...باید برای ما درس اوری داشته باشد.
طراحی و عملیات باید بداند که در دو ساحت
.7سالک حل مسئله باید با مسئله اش زندگی کند.
باید بیندیشد و بیاموزد :اول اینکه مسئله چگونه
در درس خواندن ها و در دیدن ها و در شنیدن ها
حل می شود؟ دوم اینکه او چگونه قرار است در
سعی دارد که نفع سمع و بصر و فواد خویش را برای
فرایند حل مسئله نقش افرینی کند؟ این ها دو
حل مسئله خود به خدمت دراورد .ازاین رو ،باید
اندیشه هستند که یکی بدون دیگری ابتر خواهد
فرض بداند که در عالم پیرامونی ،هیچ امر بی ارتباط
بود .پس برای خودت و برای مسئله بیندیش.
به مسئله وجود ندارد و فقط این سالک است که
.5باید متوجه بود که عمده مسائل اجتماعی با تالش
ً
باید چشمش را بگشاید و ببیند .پس حساس شو.
ما حل نخواهند شد بلکه ما صرفا جزئی از حلقات
حساسیت نداشتن نسبت به پیرامون یعنی مرگ
زنجیره حل مسئله هستیم و تا حدی نقش افرینی
مسئله.
می کنیم .پس در عین داشتن همت بلند ،اندازه
.8دیــدن انچه دربند قبل
واقعی خود را هم مدنظر
گفتیم کـفــا یــت نمی کند،
داریم تا دچار برنامه ریزی عمده مسائل اجتماعی با تالش ما حل
ً
دان ـش ـجــوی ع ـلــوم انـســانــی
غــیــرعــقــانــی نــشــویــم و نخواهند شد بلکه ما صرفا جزئی از حلقات
باید بــرای حل مسئله اش،
بـه جــای نــظــریـه پــردازی زنجیره حل مسئله هستیم و تا حدی
همواره دست به قلم باشد و
به نظریه پروازی نیفتیم .نقش افرینی می کنیم.
بنویسد .او باید هر انچه را در
.6باید متوجه بود که حل
معرضش قرار می گیرد ،به نوشتار دربیاورد .شاید
مسئله نیازمند انسان هایی است که در عین تمرکز
وبال گ و امثال ان ،یکی از بهترین ابزارها باشد.
بر مسئله و کسب تخصص ،خود را محتاج نگاهی
هر کالسی ،هر کتابی ،هر جلسه و هر چیزی که در
گسترده و بینشی بزرگ می دانند .باید دانست که
ً
معرضش قرار می گیریم باید ایده ای به ما بدهد.
مسئله های اجتماعی ما صرفا از یک زاویه محدود
ً
با او بجنگ تا ایده را به تو بدهد .تو هم رسم وفا
مثال از زاویه یک رشته خاص ،به درستی تحلیل
به جا بیاور و زکاتش را مکتوب کن؛ ولو در حد یک
و حل نخواهد شــد .پس در عین تمرکز ،سعی
پاراگراف .این کار در یک بازه زمانی چندماهه،
می کنیم که عالم را ان چنان که عالم هست درک
به تو نگاه جامع و چند رشته ای و ...نسبت به
کنیم و بدانیم که ما و مسئله ما جزئی از عالم و در
مسئله می دهد .انگاه نظام مند می اندیشی و
اتصال و تعامل با عالم هست و حل می شود .لذا
مکتوب این اندیشه را خواهی داشت.
هیچ گاه مستغنی از حضور در معرض اندیشه ها
.9از سوی دیگر بدان که نوشته تو اگر برای خود توست،
و زوایای دید دیگر نخواهیم بود بلکه بدون ان ها
بهتر است که نباشد .بدان که حل مسئله را باید
حتی فهم درستی از مسئله خود نخواهیم داشت.
از مسیر جمع و جماعت پیش برد .اگر نتوانیم
نگاه نظام مند به حل مسئله ،این چنین است.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
.13و در اخرین گام از اولین مرحله سلوک حل مسئله،
حرف را به دیگران منتقل کنیم ،از حل مسئله هم
باید نظریه ها و اندیشه های علمی را فهمید .باید
عاجزیم چون بخشی از حل مسئله ،همراه شدن
معارف و نظریه ها را گ ــرداورد .پس از فهمیدن
جماعتی برای حل مسئله است .پس بنویس اما
واقعیات میدانی ،دانستن اندیشه ها ،یعنی دیدن
جوری که دیگران می فهمند .بدان که قلم معجزه
واقعیت؛ اما قبل از فهمیدن واقعیات میدانی،
است.
دانستن اندیشه ها ،یعنی اندیشه های بی معنی.
.10به نظر می رسد که از اولین گام ها در شروع فرایند
.14حال اگر همه را طی کردی ،دوباره در مورد مسئله ات
حل مسئله ،درگیر شدن با واقعیات ان است نه
(چیستی مسئله) ،چگونگی
نظریه های ان .ابتدا کمی
ً
ً
حــل ان و نــوع نقش افرینی
اگر
تحمل باید کرد .مثال
باید کامال متواضعانه پذیرفت که سالک
ً
خودت در مسئله بیندیش.
در حوزه اموزش وپرورش حل مسئله ،اساسا در عالم وجود کاره ای
.15قــدم بــعــد ،حــرکــت به
می خواهیم ورود کنیم نیست و موثر نیست.
س ـمــت ج ـمــاعــت مسئله
اول باید بدانیم مسئله ها
ح ــل ک ــن اسـ ـ ــت ...ا گـ ــر تا
چیست؟ گــزارش هــای
اینجا امــده ای ،بــرای ادامه
رســم ــی را ب ــای ــد دی ــد.
بیا باهم گفتگو کنیم .این
اخبارش را باید دنبال
گام که همان حرکت جمعی
کــرد .جلساتش را باید
اس ــت ،صـبــر م ـی خــواهــد و
یافت .افراد و نهادهایش
فکر می خواهد و تشکیالت
را باید شناخت .باید
می خواهد و . ...اینجاست
ج ـ ــری ـ ــان ش ـ ــن ـ ــاس ـ ــی و
که باید گفت :دست ما کوتاه
جــبــه ـه ب ـنــدی هــا را در
و خرما بر نخیل.
اولــو یــت ق ـ ــرارداد .باید
ً
.16درنــهــایــت بــایــد کــامــا
فــهــمــیــد ک ــه چ ــرا ان ه ــا
متواضعانه پذیرفت که سالک
نتوانسته اند و . ...عجله
ً
حل مسئله ،اساسا در عالم وجود کاره ای نیست
در پاسخ به مسائل یعنی مرگ مسئله.
و موثر نیست .چراکه ال موثر اال هو .همه تدبیرها و
.11سپس دیدن نظرگاه ها در مورد مسائل مختلف و
برنامه ریزی ها ،جز با اتصال از مسیر حق و باور به
ارتقای ظرفیت خود در دیدن یک مسئله از چند
قدرت الیزال و انحصاری حضرتش ،به ثمر و اثر
زاویه .خبرگان و متصدیان امر ،بهترین خزانه این
نخواهد رسید .رب همواره بر مسیر تربیت ما تدبیر
دیدن هستند .نگذار که به خزانه غیب ملحق
می کند .لذا بهترین تدبیرهای ما را ممکن است
شوند.
برای تادیب ما و ممانعت از امثال کبر و ،...با
.12سپس با استفاده از رشته علمی خود ،ان مسئله
صورت بر زمین بکوبد .پس همواره بر او تکیه کن.
را تحلیل کن .بر اساس داشته هایت عمل کن نه
خواسته هایت.
30
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر سید مجتبی امامی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
31
فرهنگ و اندیشه
اگر خواهان بهبود وضعیت پژوهش کشور هستیم،
باید پیش از هر چیز ،فلسفه و کارکرد زیست اجتماعی
ً
ان را در کشور تدارک ببینیم؛ وگرنه صرفا با «هویتی
تزیینی» مواجه خواهیم بود.
سیاست و اجتماع
پژوهش و راه دشوار
اصالح اجتماعی
اقتصاد و مدیریت
هرساله چندین جشنواره پژوهشی در کشور برگزار می شود
و صدها نشست در رثای «پژوهش» شکل می گیرد و
ده ها تقدیر از «پژوهشگران» برگزیده برگزار می شود .در
شایستگی این جشنواره ها ،نشست ها و بزرگداشت ها
حرفی نیستّ ،اما بد نیست در کنار ان ها ،همتی هم
بر هم اندیشی صاحب نظران در خصوص مشکالت
پژوهش ،یافتن و تفاهم بر سر راه حل ها و تجمیع اراده ها
برای اصالح امر پژوهش داشته باشیم.
بزرگانی همچون حضرت امام خمینی؟هر؟ و مقام
معظم رهبری؟دم؟ نقطه شروع اصالح جامعه را اصالح
دانشگاه دانسته اند ،اما ایا ما هم به همین میزان به
ّ
این امر معتقدیم؟ ایا ما هم تقدم اصالح جامعه را به
اصالح دانشگاه می دهیم؟
می دانیم دانشگاه و فرهنگ دانشگاهی بسیار حساس تر
و ظریف تر از سایر بخش های نظام اداره کشور هست؛
ّ
بنابراین شدت تاثیرات نامطلوب در این مجموعه بیشتر
ّ
است و همین اثرات نامطلوب ،به شدت نظام علوم
«طبیب» نظام اداره کشور باشد،
انسانی کشور را که باید
ِ
زمین گیر نموده است .به عبارت روشن تر ،ما با طبیبی
مواجه هستیم که بیماری شدیدتری از خود بیمار دارد.
دکتر رضا داوری اردکــانــی ،فیلسوف شهیر و رئیس
فرهنگستان علوم ایران که سال هاست در اداره کالن
علمی و فرهنگی کشور نیز دستی بر اتش دارنــد ،در
کتاب «علوم انسانی و برنامه ریزی توسعه» منتشره در
سال ،1389مطرح می کنند که علوم انسانی موجود،
«در جریان رشد و بسط جامعه جدید برای مقابله با
بحران ها و حل مسائل مدرنیته پدید امده اند» (ص
ً
.)18بر این اساس ،قاعدتا الزم است پژوهش علوم
اجتماعی کشور ما نیز سهمی بسزا در مقابله با بحران ها
و حل مسائل جامعه کنونی ما ایفا نماید.
عالمان علوم انسانی ،به دالیل بسیار عالقه و دغدغه ای
برای پرداختن به مسائل عمومی و مشکالت سازمان های
دولتی ندارند:
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
ً
اگر واقعا پیگیر بهبود وضعیت پژ وهش
کـشــور هستیم ،بــایــد پیش از هــر چیز،
فلسفه و کارکرد وجود اجتماعی ان را در
ً
کشور تدارک ببینیم؛ وگرنه صرفا با «هویتی
تزیینی» مواجه خواهیم بود.
مشکالت مطرح جهانی علوم
اجتماعی خواهد پرداخت و
یا به واردات بی حدوحصر
نسخه های غربی مبادرت
خواهد کرد.
بگذارید قدری عمیق تر این موضوع را واکاوی کنیم.
ما در کشور ،کم نابسامانی و مشکل نداریمّ ،اما چقدر
ّ
دیده ایم که به علت این مشکالت ،پژوهش کشورمان
ً
مــورد نقد قــرار گیرد .مثال در بحرانی همچون زلزله،
«عدم رعایت استانداردهای ساختمانی» به عنوان
یکی از ریشه های تشدید بحران مطرح می شود ،این
موضوع در گفتگوهای مسئوالن و کارشناسان مورد
ّ
توجه قرار می گیرد و دستگاه های نظارتی این حوزه در
معرض شدیدترین نقدها قرار می گیرند؛ ّاما تابه حال
چقدر دیده ایم که به خاطر مشکل یا بحرانی از کشور،
«پژوهش علوم اجتماعی» در زمره مجادالت قرار گیرد و
یا دستگاه های پژوهشی کشور هجمه ای از نقد را تجربه
ّ
ً
کنند .اگر دقت شود مشخص است که گویا اصال هیچ
انتظاری از «پژوهش علوم اجتماعی» نداریم؛ ان قدر
پژوهش را کوچک شمرده ایم ،ان قدر حسابی بر روی
ان نکرده ایم که حتی از ان انتقاد هم نمی کنیم .روشن
ً
بگوییم ،ما اصال شانی برای «پژوهش علوم اجتماعی»
در حل مشکالت کشور قائل نیستیم .اگر بر سر درصد
بودجه پژوهش از تولید ناخالص کشور هم بحث
می کنیم ،برای این است که شنیده ایم این درصد در
کشورهای پیشرفته فالن میزان است؛ پس ما هم برای
پیشرفته بودن باید چنین هزینه ای انجام دهیم ،وگرنه
در واقع کارکردی برای این هزینه کرد قائل نیستیم.
ً
سخن اخر اینکه اگر واقعا پیگیر بهبود وضعیت پژوهش
کشور هستیم ،باید پیش از هر چیز ،فلسفه و کارکرد
وجود اجتماعی ان را در کشور تدارک ببینیم؛ وگرنه
ً
صرفا با «هویتی تزیینی» مواجه خواهیم بود.
-1سازمان ها و به خصوص
مــدیــران دولــتــی ،ایــن افــراد
و دان ـشــجــویــان ان هـ ــا را به
سازمان های خود راه نمی دهند
و اطالعات مربوط به مسائل
عمومی و سازمان های دولتی را در اختیار ان ها قرار
نمی دهند.
-2در صورت پذیرش سازمان های دولتی و مدیران
ان ها ،دانشجویان و اساتید علوم اجتماعی و انسانی
اغلب توانایی الزم را برای پرداختن به مسائل ان ها
ّ
ندارند .علت این امر ،عالوه بر ضعف مفرط در علوم
اجتماعی کشور ،نامتناسب بودن اموزش های ارائه شده
در این رشته ها با مشکالت واقعی کشور است.
-3نظام انگیزشی وزارت علوم برای اساتید و دانشجویان،
مبتنی بر مقاله های علمی-پژوهشی و کتاب است.
در نتیجه اگر هم سازمان های دولتی یا مدیران ان ها،
بخواهند دانشگاهیان را در حل مشکالت خود دخالت
دهند ،انگیزه علمی -نه ّ
مادی -مناسبی برای این کار
وجود ندارد ،زیرا نگارش مقاله و کتاب فارغ از مسائل
کشور ،بسیار ساده و سهل تر از نوشتن مقاالت و کتب
مبتنی بر مسائل عمومی کشور است.
ّ
-4درصورتی که بنا بر اتفاق و یا انگیزه بسیار قوی ،یک
فرد دانشگاهی قوی ،به طورجدی وارد و درگیر فضای
خط مشی های اداره کشور شود ،نه تنها به دلیل تنهایی
و کثرت مشاغل ،کار خاصی نمی تواند انجام دهد،
بلکه فرصت های علمی خود را نیز از دست می دهد.
همین درگیری ها باعث شده است که نظام اداری کشور
و نظام علوم انسانی ،هر یک به مسیر خاص خود ادامه
دهند و مطامع خود را براورندّ .اما باید ّ
توجه داشت
که نظام علوم انسانی و اجتماعی بیکار نمی ماند و به
تولیدات علمی خواهد پرداخت؛ منتها وقتی قرار نیست
به مشکالت خط مشی کشور بپردازد ،یا در پی حل
32
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
سیدعلیرضا سجادیه
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
33
فرهنگ و اندیشه
سه گان «عدالت ،عقالنیت و معنویت» ،چارچوب
نظری و عملی اقامه و بسط عدالت اجتماعی در
جامعه اسالمی در مکتب امام است.
سیاست و اجتماع
مکتب ناب مغفول
اقتصاد و مدیریت
در استانه چهل سالگی انقالب اسالمی و مرور همه
فــراز و نشیب های طی شــده ،به نظر می رسد هنوز
تنگه های احــدی بــرای انقالب وجــود دارد که باید
بیش ازپیش به ان ها توجه کرد .یکی از چالش مهم
همه تحوالت بزرگ اجتماعی -ازجمله انقالب ها-
صیانت از جهت گیری های اصلی ان است .چالش
ثبات و پایداری در اهداف ،ارمان و مسیر دستیابی به
ان ها جزو حیاتی ترین چالش ها هستند .پیامد عدم
صیانت از این ثبات ،تبدیل شدن یک انقالب به ضد
خودش خواهد بود.
طبیعی است که هر انقالبی در مراحل مختلف رشد و
بلوغ خود در معرض بحران ها و اسیب هایی مختلفی
خواهد بود که برخی محسوس و برخی نیز نامحسوس
و پنهان هستند .در مواجهه با چنین افاتی ،یگانه راه
اصالح یا مصونیت بخشی به انقالب ،بازگشت و توجه
دوباره به اصول و مبانی اولیه شکل گیری و تاسیس ان
به عنوان شاخص اصلی صحت رویکرد حال و اینده
است .مکانیسم این کار ،در واقع استفاده از محکمات
یک انقالب در برابر متشابهات ان است .یکی از منابع
مهم این اصول کالن و مهم در پهنه انقالب اسالمی،
بیانات و مکتوبات رهبران ان است.
با چنین مبنایی است که می بینیم ،ارمان ها ،الزامات
و افات انقالب اسالمی جزو پربسامدترین واژ گــان و
مفاهیم موجود در بیانات رهبران ان بوده و همواره
به عنوان قطب نمایی در مقابل دیده گان عامه مردم و
نخبگان و مسئوالن قرار داده می شوند.
دراین بین ،برخی از مقاطع زمانی و مکانی اهمیتی ویژه
در کشف و شناخت حقیقی اندیشه رهبران انقالب
اسالمی دارد .یکی از این زمان ها برگزاری و حضور
مستقیم رهبر معظم انقالب اسالمی در سالگردهای
رحلت امام خمینی؟هر؟ است .علل مختلفی را می توان
در مهم بودن چنین مناسبتی برشمرد:
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
بخش مهمی از معنویت در اسالم عبارت
از سوء ظن ،دوری از غیبت،
▪ عنایت خــاص رهبری
است از اخالق ،دوری از گناه ،دوری از
دوری از بــددلــی ،دوری از
به امــام راحــل و تجلیل
تهمت ،دوری از سوء ظن ،دوری از غیبت،
جداسازی دل ها از یکدیگر...
از شخصیت ایشان؛
ّ
دوری از بددلی ،دوری از جداسازی دل ها
خود امام هم همین جور بود.
▪ تجدیدعهد ملی با رهبر
فعلی و قبلی انقالب از یکدیگر...
ایشان ،هم در نوشته های خود
بخصوص در اواخ ــر عمراسالمی؛
شریفش -هم در اظهارات خود ،بارها گفت من
▪ روشن شدن راه اینده و تصحیح مسیر فعلی؛
در فالن قضیه اشتباه کردم .اقرار کرد به این که در
▪ کشف ،تبیین و ساخت مکتب امام؟هر؟ توسط
فالن قضیه خطا کرده است؛ این خیلی عظمت
مقام معظم رهبری؛
دارد .روح یک انسانی باید بزرگ باشد که بتواند
▪ شاخص سازی به مثابه مسیر عملیاتی کردن مبانی
یک چنین حرکتی را انجام دهد؛ خودش را منسوب
نظری امام خمینی؟هر؟؛
کند به اشتباه و خطا.
▪ تحلیل و تبیین مسائل روز انقالب اسالمی با
▪ مظهر معنویت در امام بزرگوار ،در درجه اول ،اخالص
بهره گیری از محکمات اندیشه و عمل امام؟هر؟.
خود او بود .امام کار را برای خدا انجام داد .از اول،
اقدامات فوق توسط رهبر معظم انقالب اسالمی با
هرچه که احساس تکلیف می کرد تکلیف الهی
صورت بندی ها و واژ گــان مختلف و متنوعی چون
اوست ،ان را انجام مـی داد .از فداکاری در این
مکتب امام ،راه امام ،باورهای امام ،مکتب سیاسی
راه ،امام ابا نکرد...
امام ،اصول امام ،دو پرچم برافراشته شده توسط امام
▪ خود او اهل توکل بود ،اهل تضرع بود ،اهل توسل
و ...بیان شده اند ،لکن در این میان به جرئت می توان
بود ،اهل استمداد از خدا بود ،اهل عبادت بود.
سه گانه عدالت ،عقالنیت و معنویت را جلوه تامی
▪ از فرصت های زندگی برای تقرب به خدای متعال،
از عناصر تبیین کننده افکار و رفتار امام امت توسط
مطهر خودش استفاده
برای پاکیزه کردن دل وجان
معظم له دانست.
ِ
می کرد .دیگران را هم امر می کرد و می گفت :ما در
اگرچه که ادبیات دینی و غیردینی مشحون از تفسیر ها
َ
َ
ً
محضر خدا هستیم .عالم محضر خداست .عالم،
و تحلیل های متنوع و بعضا متعارض و متناقضی
محل حضور جلوه های الهی است .همه را به این
از هریک از این سه واژ گــان مهم و کلیدی است اما
راه سوق می داد .خود او اهل رعایت اخالق بود،
مرور و بازخوانی تفسیر رهبری می تواند کمک شایان
دیگران را هم به اخالق سوق می داد.
توجهی به فهم دستگاه فکری و عملی ایشان بکند.
ً
مرور این تذکرات یقینا داللت های محکم و متقنی
-2عقالنیت
برای شرایط امروز انقالب اسالمی نیز دارد .وضعیتی
ّ
که در ان نیازمند جد و جهاد و غیرت بسیار بیشتر
▪ اولین نمونه ،همین گزینش مردم ساالری برای نظام
برای بازنمایی کامل مکتب امام است.
سیاسی کشور بود؛ یعنی تکیه ی به ارای مردم.
انتخاب مردم ساالری یکی از مظاهر روشن عقالنیت
-1معنویت
امام در مکتب حیات بخش و نجات بخش او بود.
▪ یک نمونه دیگر از عقالنیت امام و تکیه او به خرد و
▪ بخش مهمی از معنویت در اسالم عبارت است
هوشمندی ،عبارت است از سرسختی و عدم انعطاف
از اخالق ،دوری از گناه ،دوری از تهمت ،دوری
34
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ُبعد عدالت هم در مکتب امام بسیار برجسته
اســت .اگرچه به یک معنا عدالت هم از
همان عقالنیت و نیز از معنویت برمی خیزد،
اما برجستگی ُبعد عدالت در منظر امام
بــزرگــوار ،ان را به طور مشخص تری در
مقابل ما قرار می دهد.
35
فرهنگ و اندیشه
اگرچه به یک معنا عدالت هم از همان عقالنیت و نیز
از معنویت برمی خیزد ،اما برجستگی ُبعد عدالت در
منظر امام بزرگوار ،ان را به طور مشخص تری در مقابل
ما قرار می دهد.
سیاست و اجتماع
-3عدالت
ُبعد عدالت هم در مکتب امام بسیار برجسته است.
اقتصاد و مدیریت
او در مقابله با دشمن
مهاجم .امام به دشمن
اعتماد نکرد .بعدازانکه
ّ
دشــمــن مــلــت ایـ ــران و
دشمن ایــن انـقــاب را
درس ــت شــنــاخــت ،در
مقابل او مثل کوه ایستاد.
ان کسانی که خیال کردند و خیال می کنند عقل
اقتضا می کند که انسان گاهی مقابل دشمن کوتاه
بیاید ،امام درست نقطه مقابل این تصور حرکت
کرد .عقالنیت امام و ان خرد پخت ه قوام یافت ه این
مرد الهی ،او را به این نتیجه رساند که در مقابل
دشمن ،کمترین انعطاف و کمترین عقب نشینی
و کمترین نرمش به پیشروی دشمن می انجامد.
▪ یک مظهر دیگر عقالنیت ،تزریق روح اعتمادبه نفس
ّ
و خوداتکائی در ملت بود.
▪ یک مظهر دیگر ،تدوین قانون اساسی بود .امام
ّ
خبرگان ملت را از طریق انتخابات مامور کرد که
قانون اساسی را تدوین کنند .ان تدوین کنندگان
ّ
قانون اساسی ،با انتخاب ملت این کار را انجام
دادند.
▪ ازجمله مسائلی که مظهر عقالنیت امام بزرگوار
بود ،این بود که ایشان به مردم تفهیم کرد که ان ها
صاحب و مالک این کشورند .مملکت صاحب
دارد ...امام به مردم تفهیم کرد که مملکت صاحب
دارد و صاحب مملکت ،خود مردم هستند.
▪ از اول پیروزی انقالب ،امام
تکیه بر طبقات ضعفا را اصرار
کردند ،تکرار کردند ،توصیه
کردند .تعبیر «پابرهنگان»،
«کوخ نشینان» جزو تعبیراتی بود
که در کالم امام بارها و بارها
تکرار شد .به مسئولین اصرار
داشتند که به طبقات محروم برسید .به مسئولین
اصرار داشتند که از اشرافیگری پرهیز کنند .این،
یکی از توصیه های مهم امام بزرگوار بود .ما نباید
این ها را فراموش کنیم .افــت مسئولیت در یک
نظامی که متکی به ارای مردم و متکی به ایمان
مردم است ،این است که مسئولین به فکر رفاه
شخصی بیفتند؛ به فکر جمع اوری برای خودشان
بیفتند؛ در هوس زندگی اشرافیگری ،به این در و ان
در بزنند؛ این افت بسیار بزرگی است .امام خودش
از این افت به کلی برکنار ماند و مسئولین کشور را هم
بارها توصیه می کرد که به کاخ نشینی و به اشرافیگری
تمایل پیدا نکنند ،سرگرم مال اندوزی نشوند ،با
مردم ارتباط نزدیک داشته باشند.
▪ ماها که ان روز جزو مسئولین بودیم ،امام دوست
می داشت که با مردم ارتباط داشته باشیم ،مانوس
باشیم؛ اصرار داشت که خدمت به اقصی نقاط
کشور برده شود؛ مردم نقاط دور ،از خدمات عمومی
کشور بهره مند شوند .این ها ناظر به ان ُبعد عدالت
امام بزرگوار بود.
▪ امام اصرار داشت که مسئولین از میان مردم انتخاب
شوند ،از خود مردم باشند ،وابستگی ها مال ک قبول
مسئولیت ها نباشند .گاهی در مقام تعریف از یک
مسئولی می گفتند :این از دل مردم برخاسته است.
مال ک را این می دانستند .از نظر امام بزرگوار ،تکیه
به ثروت و تکی ه به قدرت برای گرفتن مسئولیت،
جزو خطرهای بزرگ برای کشور و برای انقالب بود.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
.1احتکار
ابراهیم راستیان
پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد
دانشجوی دکتری رشته حکمت متعالیه دانشگاه اصفهان
رشد بر مدار رشد
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
زمانی که مقصد تاریک است و راه تاریک است و از همه
بدتر نقش انسان تاریک ،ریشه ی هدایتی زنده نخواهد
شد و رشدی سبز نخواهد شد و کمالی نخواهد رویید.
انسانی که در تاریکی رشد می کند و به ظاهر در مسیر
تعالی نمو می کند؛ یا برحسب عادت حرکت می کند یا
از سر نفاق سیر می کند .چنین انسانی معیار و منطقی
برای کارهای خوب خود ندارد ،دلیلی برای انسان بودن
ندارد .برای چنین فردی معیارهای اخالقی مدرن هم
بدون توضیح و مبنا می شود .در چنین شرایطی جز
پوچی و بی معنایی برای انسان چیزی باقی نمی ماند.
بی معنایی معنایی است که بسیاری از مکاتب غربی
تالش می کنند در این دنیای تاریک مدرن معنادارش
کنند و ازانجاکه خود در چنین فضایی نفس می کشند،
هر چه دست وپا می زنند ،بیشتر درون این باتالق گرفتار
می شوند .دنیای مدرن بدون تهذیب نفس ،هر مقدار
که بر پیشرفتش بیفزاید ،در حقیقت خود را برای مرگ
مجهز می کند و به سمت فنای خود شتاب می کند.
همچون کودکی که چاقویی در دست دارد و هر چه
چاقو تیزتر باشد ،جانش بیشتر درخطر است .حال در
این هوای غبارالود هوا و هوس و ظلمات و تاریکی
ظلمت چگونه مـی تــوان بــه س ــوداوری سرمایه های
وجودی خود توجه کرد؟
اگر در تاریکی فضای مدرن به روشنایی سوال هایمان
و نیازهایمان و موهبت های الهی که در راستای پاسخ
به این نیازها در ما تعبیه شده ،توجه نکنیم ،محکوم به
پیروی از مشهورات عامیانه و رسومات جاهالنه می شویم
که همچون گردابی نیازهای حقیقی و پاسخ های
سازنده ی ما را در ارزوهای بی نهایت خود می بلعد و ما
را به عمق پندارها می کشاند .راستی احتکار چیست؟
مگر کسی که تمام سرمایه های وجودی خود را زیر اوار
هواها و هوس ها دفن کرده ،محتکر نیست؟ اگر خلق
برای خدا هست و به سوی خدا می رود و در یک کلمه
رشــد با چشیدن ،راه رفتن و در راه رفتن حاصل
می شود .چه بسیار کسانی که راه می روند اما به
مقصد نمی رسند چون در راه نمی روند.
36
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اگر خلق برای خدا هست و به سوی خدا
می رود و در یک کلمه عیال الهی است،
ً
طبیعتا کسی که این موهبت های الهی را
در مسیر روشنایی خود و جامعه ی خود
ً
به کار نگیرد ،یقینا محتکر است.
انعطاف قلوب
.3
ِ
پدر چیزی را برای خود و مخصوص به خود نمی خواهد؛
بلکه همه را برای فرزند خود و در راه رشد و کمال او
می خواهد .یکی از دوستان تعریف می کرد که از پدرم
درخواست کردم که مسیر خانه خودمان تا خانه پدربزرگم
را خودم رانندگی کنم و از روی سهل انگاری تصادف
کردم و فردی را کشتم .پدر به پاسگاه امد و گفت من
راننده ماشین بودم و خود را به جای من به عنوان راننده
ماشین معرفی کرد .همان طور که مشاهده می کنید پدر
37
اقتصاد و مدیریت
انسان ها از شهوات و غریزه ها و وسوسه ها و تعلقات
دنیایی و اخروی رها نمی شوند مگر زمانی که به یک
ً
عشق بزرگ تر رسیده باشند .طبیعتا هر کس مهم را فدای
مهم تر می کند و محبوب را در راه محبوب تر می گذارد.
بسیاری از پسرها و دخترهای مجرد عاشق تفریح و
خوش گذرانی و استراحت هستند اما زمانی که پدر و
مادر می شوند ،از بسیاری از تفریحات خود می زنند
تا نوزاد محبوبشان در ارامش باشد یا برخی از شب ها
خواب را بر خود حرام می کنند تا کودک عزیزشان خواب
اسوده ای داشته باشد .هنگامی که عشق به فرزند تمام
سراپای وجود پدر و مادر را فراگیرد ،تمام عشق های
کوچک تر نردبان ان عشق محسوب می شوند و این
همان فدا کردن محبوب ها برای محبوب واالتر است.
مگر این دستور انسانی نیست که مهم را فدای مهم تر
کن .بر همین اســاس ابراهیم اسماعیلش را قربانی
فرهنگ و اندیشه
.2میدان ازادی
سیاست و اجتماع
ً
عیال الهی اســت ،طبیعتا
کسی که ایــن موهبت های
الهی را در مسیر روشنایی
خود و جامعه ی خود به کار
ً
نگیرد ،یقینا محتکر است.
حقیقت این است که تمام احتکارها به این نوع از
احتکار بازمی گردد و جلوه ای از جلوات شیطانی این
احتکار است .تا وقتی که انسان از اسارت ها ازاد نشود
و خود را به دامن تعلقات گرفتار ببیند ،نمی تواند از
دام احتکار رها شود .تنها راه ازادی از اسارت ها ،درک
وسعت وجودی انسان و نیازهای کالن اوست .جوانی
که تا دیروز اسیر اسباب باز ی ها و عروسک های خود
بــوده است اما اکنون از انــان بیزار است مقداری از
وسعت درونی خود را درک کرده و به نیازهای متعالی
خود پی برده است.
می کند .ابــراهــیــم بــه مهم تر
از اسماعیل رسیده و این
است که به دستور عقل خود
مهم را فدای مهم تر می کند،
گرچه عقل دیگران به این مهم تر نرسیده باشد .ابراهیم
می خواهد به رشد برسد و به رشد برساند و این است
که با ان دستور الهی خودش چاقو را به دست می گیرد
و اسماعیل را می بندد و چاقو می کشد و ...و اگر این
ً
کار را نمی کرد ،یقینا امتحان الهی را باخته بود که
حبی نبوده و عشقی بلکه فقط حرفی بوده و سخنی.
اما خدای ابراهیم ...او نمی خواهد اسماعیل ها کشته
شوند ،او می خواهد ابراهیم ها ازاد شوند و رشد کنند
و به لقای الهی برسند.
چنین روح به عظمت رسیده و از هر دو جهان رهیده،
دیگر با کم ها تحریک نمی شود و با کوچک ها اسیر
نمی گردد و با قطره ای طوفان نمی گیرد و جز وظیفه
چیزی در او موج نمی افریند و شوری نمی اورد.
اما خــدای حسین؟ع؟ ...او می خواهد علی اکبرها
کشته شوند ،او می خواهد زینب ها اسیر شوند تا جهان
بشریت با ذکر مصیبت او و اتصال به مقام انسانیت
از ظلمت و تاریکی ازاد شوند و رشد کنند و به لقای
الهی برسند...
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
این گونه نیست که مرشد به جای انسان
ببیند و تصمیم بــگـیــرد و انــســان را از
تصمیم هایش باخبر سازد ،بلکه مرشد
اج ــازه مـی دهــد کــه انــســان پشت فرمان
زندگی بنشیند و خود ببیند و تصمیم بگیرد
اما قبل از حرکت درست دیدن و تصمیم
گرفتن را به انسان یاد می دهد.
را روشن کنند و حرکت دهند
ً
ولی یقینا در شیب های تند
زندگی ماشین را به پرتگاه های
شکست و از دست دادن ها
و یاس ها می برند.
همراهی مرشد می تواند به
انسان کمک کند که از هر
حادثه ای درس بگیرد و بدترین حوادث را راهنمای وجود
خود کند .مرشد به جای این که راه قله را به انسان نشان
دهد ،همراه انسان مسیر رسیدن به قله را طی می کند
و پابه پا در حوادث جدید انسان را راهنمایی می کند،
در غیر این صورت اگر بخواهد به صورت بسته بندی
و صادراتی مسیر و حوادث مسیر را به او اموزش دهد،
در مواجهه با حوادث جدید که هرلحظه ممکن است
رخ دهد ،بیچاره می ماند.
این گونه نیست که مرشد به جای انسان ببیند و تصمیم
بگیرد و انسان را از تصمیم هایش باخبر سازد ،بلکه مرشد
اجازه می دهد که انسان پشت فرمان زندگی بنشیند و خود
ببیند و تصمیم بگیرد اما قبل از حرکت درست دیدن
و تصمیم گرفتن را به انسان یاد می دهد .مرشد همراه
انسان است و قبل از شیب های خطرناک و پیچ های
تند زندگی به انسان تذکر می دهد که حادثه ای نیافریند
و خود را هال ک نکند .مرشد در سر بزنگاه ها فرمان را از
انسان نمی گیرد ولی تالش می کند که با تذکر به او کمک
کند که درست ببیند و درست تصمیم بگیرد.
ً
انسان دائما نیازمند تذکار از سوی مرشدی است که
همراه او است چراکه انسان گرفتار نسیان ها و غفلت ها
ً
است و دائما نیازمند تذکارها و یاداور ی های مرشد است
و اگر مرشدی همراه نباشد این نسیان ها و غفلت ها،
انسان را به سمت طغیان ها و بدعت ها می کشاند و
این اغاز هال کت انسان است.
حاضر است به جای فرزند
مجازات شود و باالی دار رود
اما فرزند خود سالم بماند.
امام باقر؟ع؟ می فرمایند« :ما
همچون پدران که نسبت به
فرزندانشان منعطف هستند،
نسبت به شما منعطفیم».
همان طور که پدر برای زندگی فرزندش حاضر است
حتی جان خود را فدا کند ،حضرات معصومین برای
زندگی ابدی ما حاضر هستند که خودشان را فدا کنند
تا تمام سرمایه های الهی ما بالفعل شود.
راستی مگر امیرالمومنین علی؟ع؟ همسر وفادارش را
فدای هدایت ما نکرد؟ مگر امام حسین؟ع؟ همه چیز
خــود را بــرای بیداری ما فــدا نکرد؟! مگر در زیــارت
اباعبداهلل؟ع؟ نیامده است« :خون قلبش را در راه تو
بذل و بخشش کرد تا بندگانت را از تاریکی جهالت
و گمراهی و کــوری و شک و تردید به باب هدایت
نجات دهد ».ایا بهتر و رئوف تر از ایشان سراغ داریم؟!
مگر نشنیده ای امام کاظم فرمودند« :همانا خداوند بر
شیعیان غضب کرد و مرا مخیر کرد که من به زندان
هارو ن الرشید بروم یا انان مورد غضب الهی قرار بگیرند
به خدا سوگند که من سپر بالی انان شدم».
و این است معنای انعطاف قلوب. ...
.4هالکت انسان
ِ
تا حاال به این روایت دقت کرده اید« :هر کس مرشد
حکیمی نداشته باشد که دائم او را راهنمایی کند،
هال ک می گردد ».طبق این روایت ،می توان بدون مرشد
حرکت کرد اما نمی توان به مقصد رسید و این معنای
هال کت است .ان ها که خودسرانه می خواهند رانندگی
زندگی را یاد بگیرند شاید بتوانند ماشین حیات خود
38
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
.5انسان :فرزند هستی
اگر انسان به این عظمت را در نیازهای
دنیایی محدود کنید ،همچون اقیانوسی
است که بخواهی ان را در لیوانی جای دهید.
اگر می خواهیم رشد کنیم و به رشد برسانیم باید از
دل شروع کنیم .هیچ معنایی ندارد که هوا و هوس و
ارزوهای دورودراز در اعماق وجود انسان ریشه کرده
باشد و ما بخواهیم با چند شعار اخالقی و کمی پند
و اندرز رشد دهیم .اگر می خواهیم از تیپ ظاهری تا
فکر باطنی دخترها و پسرهای خودمان را عوض کنیم
باید پیش از همه چیز عشق ها و دوست داشتنی های
ان ها را عوض کنیم.
معجزه ی عشق بسیار قدرتمند است و چه کارها که
عشق تا کنون کــرده است.
فرقی نمی کند که چه عشقی
بــاشــد؛ چــه عشق بــه ثــروت
و قــدرت باشد یــا عشق به
زیبایى و لطافت باشد یا
عشق بــه عشق و محبت.
عشق انسان را از حقارت ها
نجات داده و ادم ها ساخته.
39
سیاست و اجتماع
.6معجزه ی عشق
اقتصاد و مدیریت
خانه ی من؛ شهر من؛ کشور
ً
من؛ منطقه ی من و تمام من های دیگر صرفا موجب
محدود شدن نیازهای من است و حال انکه اگر مرزها
را برداشتیم و دیوارها را شکستیم ،مسائل و نیازهایمان
نیز تغییر خواهد کــرد .انسان فرزند هستی اســت و
ً
طبیعتا به اندازه ی هستی نیازهایی دارد .اگر انسان
به این عظمت را در نیازهای دنیایی محدود کنید،
همچون اقیانوسی است که بخواهی ان را در لیوانی
جای دهید .همان طور که اقیانوس در لیوان نمی گنجد،
انسان محدودشده در دنیا نیز محکوم به طغیان است.
هر مربی به اندازه ی وسعت نگاه خود نیازهای انسان ها
را برطرف می کند .مربی اگر وسعت نگاهش به تربیت،
ً
رفع نیازهای فرزند در خانه باشد ،نهایتا فرزند خوبی
برای خانه تربیت می کند .اگر وسعت دیدش برای رفع
ً
نیازهای فرد در جامعه باشد ،نهایتا شهروند خوبی
برای کشورش تربیت می کند ولی انسان فرزند شهر و
ً
خانه نیست .انسان فرزند هستی است .صرفا مربی ای
می تواند این موجود را تربیت کند که افق نگاهش تمام
هستی باشد و از استعدادهای باطنی تمام موجودات
عالم با خبر باشد .فقط خداوند سبحان است که
تمام ظرفیت های انسان را می داند و هستی را برای
انسان افریده است.
راستی اگر خدا نباشد ،پدر
می تواند افراد خانه را تربیت
کند و استاد می تواند جامعه
را رشد دهد؟! اگر خدایی در
کار نباشد و بشر بخواهد این
انسان عظیم را رشد دهد،
ً
صــرفــا نــیــازهــای دنــیــایــی او
دیده می شود؛ نیازهایی که
فرهنگ و اندیشه
اگــر ذیــل نــیــازهــای حقیقی
انسان دیده نشوند ،نمی توانند،
تشنگی انسان را سیراب کنند
و ازانجاکه وسعت انسان در نیازهای دنیایی نمی گنجد،
ً
اگر به نیازهای دنیایی محدود شــود ،یقینا طغیان
می کند ،همچون کسی که می خواهد با نیروی اتمی،
چراغ فتیله ای را روشن کند درحالی که نیروی اتمی در
چراغ فتیله ای جز انفجار ،چیزی به بار نمی اورد .اگر
خدا نباشد ،تربیت پدر و تربیت استاد و تربیت حاکم
بی اثر می شود و اگر انسان فرزند هستی نباشد ،فرزند
خانه و شهر و کشور نخواهد بود .پس مربی خانه و شهر
و کشور و جهان و هستی فقط خداست.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
صرف شناخت و مفاهیم انسان را عاشق
ً
معرفت پیدا کنیم ،عاشق
عشق فرهادها و مجنون ها امری نمی کند؛ همان طور که صرفا مفهوم
ان می شویم و همان وقت
و ابراهیم ها را ساخته و این ابی انسان را عاشق اب نمی کند و عطش
به سوی او می شتابیم؟
معجزه عشق است.
تشنه ای را رفع نمی کند.
حقیقت این است که صرف
ک ـســی ع ـشــق را ان ـت ـخــاب
شناخت و مفاهیم انسان را عاشق امری نمی کند؛
نمی کند .همه ی ادم ها محکوم به عشق هستند .ادم ها
ً
همان طور که صرفا مفهوم ابی انسان را عاشق اب
عاشق افریده شده اند و ان ها فقط معشوق ها را انتخاب
نمی کند و عطش تشنه ای را رفع نمی کند .وقتی انسان
می کنند .در دریای وجود انسان رودخانه های عشق
ارزش ثروت و قدرت را می فهمد که با وجودش ان ها
جاری است .مهم این است که بدانیم این رودخانه ها
را درک کند و ببیند که چگونه این امور نیازهایش را
به کدام معشوق سرازیر شده اند .اگر رودهای جاری
برطرف می کنند؛ همان طور که یک انسان تشنه زمانی
عشق ،به پای معشوق های حقیقی ختم شود ،دریای
عاشق اب می شود که اب را بچشد و رفع عطش را
وجــود انسان به اقیانوس می پیوندد و به وسعت ها
در خود حس کند .درک نیازهای زیبا و رفع ان ها با
می رسد و این معجزه عشق است.
چشیدن خوبی ها ،عشق را سبز می کند و موجب جوانه
برای به رشد رساندن باید دقت داشت که اگر لباس
زدن عشق در افراد می شود .چشیدن خوبی ها و حس
دخترها و پسرهایمان را عوض کردیم و چادر بر سر
کردن زیبایی ها سنگ اول رشد انسان است که سرنخ
دخترها انداختیم و به ظاهر نمازخوانشان کنیم اما با
کالف سردرگم تربیت را به دست انسان می دهد.
«تشویق و تهدید»های بی امان ،امانشان را بگیریم و
ً
وقتی که انسان زیبایی حقیقتی را چشید ان را می شناسد
بدون عشق داغشان کنیم ،یقینا همچون اهن تفتیده
و چنین شناختی بذر محبت را در وجود انسان می کارد
در فضای دیگری سرد و سخت می شوند اما اگر اتش
و موجب می شود که عشق در وجود انسان جوانه زند،
عشق از درونشان شعله ور شد ،نه تنها در محیط دیگر
در غیر این صورت صرف شناخت حقیقت همچون
سرد نمی شوند بلکه با عشقشان جهانی را به اتش
سرابی است که عطش عشق انسانی را سیراب نمی کند.
می کشند و این معجزه ی عشق است.
چشیدن زیبایی ها موتور محرک جوانه های عشق است
ً
.7چشیدن :جوانه ی عشق
اما برای تداوم در عشق صرفا چشیدن کافی نیست و
نیازمند تدبرها و تفکرها است ،گو این که بدون تعقل،
عشق های چشیدنی چون نسیمی بوده که وزیده و غیر
از خاطره ی از ان چیزی نمانده است.
برای رشد کردن و به رشد رساندن باید عشقی در وجود
انسان شعله ور شود که تمام شهوات پست را در خود
بسوزاند و قدرتی در انسان ایجاد کند تا تمام زنجیرها
را بگسلد .تا زمانی که این عشق عظیم از اسارت
هواهای نفسانی انسان ازاد نشود ،حرکتی رخ نخواهد
داد .حال چگونه می توان این عشق را در نهاد انسان
برافروخت؟ ایا زمانی که ما چیزی را بشناسیم و به ان
.8راه رفتن و در راه رفتن
کسی که می خواهد رشد کند و به رشد برساند باید
راه بــرود و حرکت کند چراکه اگر نشسته باشد و به
ً
راه نیفتد ،طبیعتا رشد و تربیتی شکل نگرفته است
40
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ان کسی که تفکر نــدارد به رشــد و تعالی
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
41
اقتصاد و مدیریت
تعقل هستند اما نه تنها به حق
و به همین جهت خداوند نزدیک تر از کسی است که تفکرش اسیر
ّ
نرسیده اند ،بلکه یا مایوس
متعال می فرماید« :فضل اهلل عادات و تعصبات شده است.
شده اند و در راه مانده اند و
المجاهدین علی القاعدین اجرا
یا منحرف گردیده اند و از راه بیرون رفته اند.
عظیما».
ازاداندیش کسی است که با ازاد کردن خود از حرف ها
عالوه بر این که باید راه برود باید در راه برود .چه بسیار
و وسوسه ها و زینت ها و رسم و رسومات تفکر می کند
ادم هایی هستند که راه می روند اما به نتیجه نمی رسند
ً
و می اندیشد.
چراکه صرفا راه می روند و رفتن تنها ،بی ثمر است.
ً
بنابراین زمانی قطب نمای اندیشه انسان خوب کار
خطر گمراهی افرادی که صرفا حرکت می کنند بسیار
ً
می کند و راه درســت را نشان می دهد که انسان به
بیشتر از کسانی است که اساسا حرکت نکرده اند چون
ً
معنای حقیقی کلمه ازاداندیش باشد.
افرادی که صرفا راه می روند ولی در راه نیستند نه تنها
به رشد نمی رسند بلکه فرسنگ ها از رشد و تعالی
.10اغوش حق
دور شده اند .کسی که در راه نیست ممکن است در
به خیال کعبه در مسیر ترکستان باشد:
حق طلبی انسان را حرکت می دهد و او را در راه نگه
ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی
می دارد .انچه انسان را از مسیر خارج می کند ،منافع
است
ترکستان
این ره که توی می روی به
و هواها و هوس ها و تعصبات کورکورانه اســت که
حال چه کنیم که راه برویم و در راه برویم؟
حق طلبی جلوی ان را می گیرد .کسی که می خواهد
ً
به سوی مقصدی برود و حقیقتا می خواهد به مقصد
.9قطب نمای اندیشه
برسد ،دیگر برایش فرقی نمی کند از مسیر اول که اجداد
پدری او از این مسیر می رفته اند حرکت کند یا از مسیر
قطب نما مى تواند راه را مشخص کند ،به شرط این که
دوم که رایگان است یا مسیرهای دیگر .انچه مهم
تحت تاثیر کشش ها و جاذبه ها قــرار نگرفته باشد.
است رسیدن به مقصد و رفتن به اغوش مقصود است.
قطب نمای اندیشه انسان هم می تواند جهت حرکت
ً
کسی هم که می خواهد به حق برسد و حقیقتا حق را
ما را نشان دهد به شرط این که گرفتار اهن ربای هواها
می خواهد و یقین دارد با حق بودن رشدهایی برایش
و هوس ها نشده باشد ،در غیر این صورت انسان را در
دارد ،دیگر به خاطر سودها و
بیابان های بی اب وعلف دنیا
یا هوس ها و یا تعصبات غلط
سرگردان و گمراه می کند.
از ان صرف نظر نمی کند و در
راستی ان کسی که تفکر ندارد
ً
مسیر صرفا به اغوش حق و
به رشد و تعالی نزدیک تر از
رسیدن به ان فکر می کند و به
کسی است که تفکرش اسیر
زینت هایی که در کنار مسیر
عـــادات و تعصبات شده
است ،هیچ توجهی نمی کند.
اس ــت .چــه بــســیــار اف ــرادی
هستند که بسیار اهل تفکر و
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
دکتر بهنام طالبی طادی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
دانش اموخته دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه عدالت
مستی علم
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
اگرچه علم و علم اندوزی فی نفسه مطلوب است و
مضامین فراوانی از منابع دینی به ارزش های حا کی
از ان پرداخته است ،همچنین دانش فقه اسالمی،
ً
موضوعا برخی مــوارد نهی تحریمی و تنزیهی ان را
ً
مشخص نموده است ،لیکن ظاهرا طبق چارچوب
کالن معرفتی دین ،نمی توان «دانستن» و «علم» به
مجهوالت مختلف را حتی در غیر از مــوارد تحریم
فقهی ،به صورت یک اصل و هنجار ثابت مطرح نمود.
بلکه بالعکس دین مواردی که انسان نیاز به دانستن
و اکتساب دانش نسبت به ان ها را دارد ،چه در حوزه
علوم دینی و چه در غیر علوم دین تعیین نموده است
و طبق نصوص وارده تالش برای دانستن بیش از ان
ً
اگرچه در نواهی تحریمی وارد نشده است ،بلکه تنزیها
از محرمات فقهی است و نه تنها ارزش تلقی نمی شود
بلکه در بسیاری از موارد موجب انحراف و خسران
دنیوی و اخروی انسان مکلف خواهد شد.
توضیح مطلب انکه انسان ،این اشرف مخلوقات الهی
مبتنی بر انگیزه های فطری دارای کمال طلبی و حس
غیبی نفس و
فزو ن خواهی است که ناشی از عناصر
ِ
فطرت الهی اوست و لذا در عالم ماده نمی توان به ان
پاسخ گفت .این انگیزه و حالت نفسانی برای انسان
در تعلیم و تبدل مجهوالت خود به معلوم نیز وجود
دارد .او همواره و در تمام عرصه های حیات خود در
تالش است به تمام سوال ها پیرامون هستی و قواعد
حاکم بر ان ،شریعت و ساختار معرفتی ان و در نهایت
ابعاد فردی و اجتماعی «نفس» خود پاسخ داده و عالم
علم نیز می تواند حالتی از مستی به انسان دهد،
به نحوی که عمل او بر طبق موازین عقالئی نباشد.
42
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ً
ظاهرا طبق چارچوب کالن معرفتی دین،
نمی توان «دانستن» و «علم» به مجهوالت
مختلف را حتی در غیر از مــوارد تحریم
فقهی ،به صورت یک اصل و هنجار ثابت
مطرح نمود.
فرهنگ و اندیشه
43
سیاست و اجتماع
کل شود .به َهمین دلیل است که در روایت وارد شده
ْ َ َْ َ ْ ُ ْ ْ ْ
ْ ْ
...سک ِر ال ِعل ِم» .گویی علم
َ«ین َب ِغی ِلل َع ِاق ِل ان یحت ِرس ِمن
نیز حالتی از مستی به انسان دست می دهد که دیگر
عمل او بر موازین عقالئی نخواهد بود.
بر این اساس نهی شارع نسبت به علم اندوزی را از
ً
طرفی می توان به صورت سلبی و مشخصا در مواردی
مانند تفکر و علم به ذات الهی ،تعلیم و تعلم معارف
انحرافی (کتب ضاله) ،فراگیری برخی علوم متناظر به
عمل حرام ،مانند سحر و جادو ،تصویرگری ذوات ارواح
و ...دانست و از طرف دیگر می توان برخی مویدات
ناظر به تاسیس یک اصل کلی دانست که تا تکلیف
به معرفت یافتن پیرامون موضوعی مطرح نشده است،
انسان نباید خود را به «تکلف» در یادگیری فضوالت
علمی بیندازد .بر این اساس مکلفی که دچار سکر
علمی نشده اســت ،یا ناظر به معاش و حفظ نظام
اجتماعی اسالم به اکتساب علوم غیردینی (اعم از
پایه و تجربی) می پردازد تا انچه از وجوب کفایی در
رفع حوائج مسلمین بر عهده دارد را امتثال نماید و یا
به اشتغال امور دینی پرداخته که ان نیز در چارچوب
مشخص و تعیین شده ای خواهد بــود .لذا هر انچه
غیرازاین دو ساحت باشد ،در کمترین حالت داخل
در نواهی تنزیهی است .برخی از مویدات این موضوع
عبارت اند از:
.1توقیع شریف امام عصر؟ع؟ خطاب به سوال کنندگان
از علت غیبت که فرمودند ،این علت سری است از
اسرار الهی و بعد به یک اصل کلی اشاره نمودند مبنی
اقتصاد و مدیریت
بر اینکه مومنین نباید در انچه وظیفه «دانستنش» از
عهده ان ها برداشته شده است ،خود را به تکلف و
زحمت بیندازند.
.2سواالت معروف بنی اسرائیل در مورد گاوی است
که دستور به ذبــح ان داشتند ولــی با مطرح نمودن
سواالت متعدد اگرچه در ظاهر در پی کسب دانش
بودند ،لیکن این به سنگین شدن وظیفه و در نهایت
خسران ان ها انجامید.
ُ ْ َ ُ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ
َ
.3ایه شریفه «لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون» که
به صراحت داللت دارد بر اینکه در دستگاه شریعت و
انچه ناظر به حضرت حق تعالی است اصل اولی جواز
و امکان سوال و کسب دانش نیست.
.4داستان همراهی حضرت موسی؟ع؟ و حضرت
خضر؟ع؟ پیرامون سواالت و تالش حضرت موسی؟ع؟
برای فهم و علم یافتن به مسائلی بود که برایش نه تنها
سودی نداشت بلکه منشا ضرر بود ،در پایان نیز این
تالش برای کسب دانش موجب دست نیافتن ایشان
به برخی مقامات عالیه شد.
این ها تنها برخی از مویدات قرانی و روایی پیرامون نفی
هنجار و اصل تلقی کردن هر نوع دانش اندوزی حتی
در ساحت دینی است ،بلکه با بررسی تفصیلی منابع
می توان منصوصات صریح و غیرقابل تفسیر متعددی
را در این مورد ارائه نمود مانند این روایت که فرمودند:
َ َ َ ُ َْ
الس َو َال ،ا َّن َما َه َل َ
َ«و َلا ُت ْکث ُر وا ُّ
ک َم ْن ک َان ق ْبلک ْم ِبکث َرهِ
ِ
ِ
ُ َ ْ َْ
ُ
َ
َ
سو ِال ِهم ان ِبیاءهم».
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
سواد عمومی:
ارتقا دهـ ـ ـ ــنده
جامعه علمی
به منظور بررسی و سنجش واقع بینانه یک موضوع ناگزیر
به تعریف شاخص ها و سنجه هایی هستیم که بتوان
به درستی ان موضوع را مورد مداقه قرار داد ،شاخص های
علم و فناوری که در تمام دنیا موردسنجش قرار می گیرد،
می تواند مبنایی برای جایگاه علم و فناوری کشور در
میان کشورهای دنیا باشد.
در کشور ما نیز این مهم در دستور کار نهادهای متولی
علم و فناوری قرارگرفته است و شورای عالی انقالب
فرهنگی ،شاخص های ارزیابی علم و فناوری را در
سال 1381تصویب کرده است؛ که برای دستیابی
به محورهای ان می توانید به ادرس اینترنتی مرکز
پژوهش های مجلس مراجعه نمایید [.]1
در این میان اما توجه به یکی از مهم ترین شاخص ها ،سواد
عمومی جامعه است که در محورهای تعریف شده قرار
ندارد ،اما واضح و مبرهن است که رشد علم و فناوری
در یک کشور در قدم اول نیازمند سواد عمومی در جامعه
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
محمدمهدی مهدی خواه
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی دکتری سیاست گذاری علم و فناوری
سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران
از ضروریات پیشرفت یک کشور ،گام نهادن در مسیر
ارتقای سطح علم و فناوری یک جامعه هست.
44
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
پی نوشت
[1] http://rc.majlis.ir/fa/law/show/101084
[2] http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=166
[3] https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS?view=chart
45
سیاست و اجتماع
این خصوص مراجعه نمایید
[]1و[.]2
به عــاوه باید توجه داشت
که بسیاری از کشورهای دنیا
به خصوص در کشورهای عضو او ای سی دی سطح های
بسیار باالتری از «سواد» تعریف گشته است؛ بهره مندی
از دانش ریاضیات ،توانایی کار با کامپیوتر و حتی داشتن
دانش زبانی بین المللی محورهایی از ان است که این
مهم نیازمند توجه بیش ازپیش مسئولین و نهادهای
متولی این امر در کشور است تا بالندگی هرچه بیشتر
کشور را با بهبود سطح سواد عمومی در جامعه ،در امر
علم و فناوری کشور شاهد باشیم.
اقتصاد و مدیریت
ً
است و عمال علم و فناوری در
جامعه ای به ثمردهی و شکوفا
شدن می انجامد که بستری از
علم در سطح جامعه گسترده
شده باشد و هرچه این بستر عمومی تر و با سطحی باالتر
تعریف گردد ،مسیر رشد علمی یک جامعه سریع تر و
سهل تر رخ می دهد.
بنابراین اینکه چه مقدار از جمعیت باالی پانزده سال
یک کشور از حداقل سواد خواندن و نوشتن برخوردار
هستند ،از ضروریات پیشرفت یک کشور ،مقدمه ای
در جهت عدالت اموزشی و گام نهادن در مسیر ارتقای
سطح علم و فناوری یک جامعه هست اما باید توجه
داشــت که نرخ ســواد عمومی در جامعه ما در میان
کشورهای جهان با افق های متعالی فاصله دارد و نیازمند
توجه بیش ازپیش است ،که برای دستیابی به رتبه ی
ایران می توانید به ادرس بانک جهانی و یا یونسکو در
فرهنگ و اندیشه
رشد علم و فناوری در یک کشور در قدم
اول نیازمند ســواد عمومی در جامعه
ً
است و عمال علم و فناوری در جامعه ای
به ثمردهی و شکوفا شدن می انجامد که
بستری از علم در سطح جامعه گسترده
شده باشد و هرچه این بستر عمومی تر
و با سطحی باال تر تعریف گــردد ،مسیر
رشد علمی یک جامعه سریع تر و سهل تر
رخ می دهد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
محمدصادق توسلی
پژوهشگر حوزه فقه حکومتی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقلیم قصه ها
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
ً
احتماال اگر این نوشته توصیفی باشد در مورد اینکه
ان ـســان هــا خــالــق قـصـه هــایــی هستند کــه رو یــاهــای
دست نیافتنی بشر را به تسخیر خیال و وهم انسانی
دراورده است ،چندان رغبتی به خواندن ان نداشته
باشید و ایده ان ،تکراری و کسل کننده به نظر برسد .ولی
شاید برای شما غیرمنتظره باشد که در این نوشته بی پروا
بگوییم این قصه ها هستند که انسان ها را می سازند
و از مکنونات ضمیر ادمی تا جهان اجتماعی او را هر
روز ،هر ساعت و حتی هر لحظه معنا می بخشند.
قصه ها همچون ساقه های لوبیای سحرامیز از ابرهای
فانتزی و خیال ،از نقل ونبات محفل قهوه خانه ها و
الالیی مادربزرگ ها و از البه الی کودکانه های خاطره انگیز
تک تک ما ،سر براورده و به قلعه واقعیت وارد شده اند و
بر عرش حقیقت تکیه زده اند .حیرت اورتر انکه قصه ها،
به اعماق بنیان های فلسفی انسان شناسی هم رخنه
کرده و خود را فصل انسان دانسته اند؛ انجا که جاناتان
گاتشال [- ]1پژوهشگر امریکایی حوزه ادبیات -انسان
را «حیوان قصه گو» [ ]2معرفی می کند.
همین امروز از لحظه ای که بیدار شده اید تا این لحظه
که «اقلیم قصه ها» را می خوانید ،ده ها یا شاید صدها
نفر را دیــده ایــد ،هــزاران صــدا به گــوش شما رسیده،
جزئیات بی نهایتی از طبیعت پیرامونتان از جلوی
چشمان شما عبور کرده و ده ها تابلو ،خانه ،اتومبیل،
فروشگاه ،ساختمان های بلند و کوتاه و متنوع و هزاران
پدیده قابل تشخیص دیگر را حس کرده اید؛ اما شاید
اگر قرار باشد چند ساعت گذشته خود را برای دوست،
یا همسر و فرزندتان تعریف کنید و یا در دفتر خاطرات
روزانه خود ثبت کنید ،چند دقیقه بیشتر از شما وقت
نگیرد .حاال همه این جزئیات بی انتها را در چند هزار
ضرب کنید ،به عدد روزهایی که از بدو تولد تا به
داستان ها نگارگری بازاندیشانه ذهن ادمی از پهنه
بی نهایت واقعیت است.
46
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
47
اقتصاد و مدیریت
خواهد گفت .او نشانه های معدودی از ظاهر و رفتار
امروز پشت سر گذاشته اید و خود را مقابل سوال یک
و گفتار شما در اختیار داشته؛ ولی همین نشانه های
مصاحبه گر برای استخدام در یک شرکت تصور کنید:
ً
معدود برای خلق قصه ای کوتاه ولی عمیقا تاثیرگذار
خودتان را معرفی کنید.ً
در سرنوشت شما کافی است.
ظاهرا سوال پیش پاافتاده ای است! ولی برای پاسخ
داستان ها ،خواه واقعیت مشحون از جزئیات بی نهایت
به همین ســوال کلیشه ای ،شما ناچارید ه ــزاران و
را پیراسته و پرداخته باشند و یا به سرانگشت رویاپرداز
بلکه میلیون ها جزئیاتی را که در طول سال ها تجربه
ً
ذهن انسان ،تکه های پاره پاره واقعیت را به هم دوخته و
کرده اید حذف کرده و نهایتا چیزی حدود ده اتفاق را
روایتی خالقانه افریده باشند ،ب ه هر روی ،ساده انگارانه
گزینش کنید و تحویل مصاحبه گر بدهید .اگر به انسان
ً
است که ان ها را ایینه واقعیت بدانیم.
عقالیی معتقد باشید ،احتماال چند هزار سال وقت
خردمندانه تر ان است که داستان ها را نگارگری بازاندیشانه
الزم داشته باشید تا جمالت محدودی را سرهم بندی
ذهن ادمی از پهنه بی نهایت
کــرده و جــواب مناسبی به
این سوال دشوار بدهید؛ ولی بی پروا می گوییم این قصه ها هستند که
واقعیت بینگاریم که اگرچه
ناباورانه شما یک پاسخ اماده انسان ها را می سازند و از مکنونات ضمیر
به رنگ و صبغه «هست ها»
ً
امیخته است ،ولی الجرم بر
دارید .پاسخی که حتما تمام ادمی تا جهان اجتماعی او را هر روز ،هر
بوم نفس ادمی که البته سپید
ان چیزی که بوده اید نیست ،ساعت و حتی هر لحظه معنا می بخشند.
ً
نیست و پیشتر ،از ایمان و
ولی احتماال تمام ان چیزی
اعتقاد ،نظام باور ،تجربه زیسته و طرح واره های ذهنی
است که می خواهید مصاحبه گر از شما بداند .پاسخ
او طرح و رنگ گرفته ،نقش بسته است.
اماده شما ،قصه ای است که ناخودا گاه از شخصیتتان
داستان ها مهم هستند؛ نه فقط برای این که ما ان ها
سراییده اید و قهرمانش ،خودتان هستید؛ اما این پایان
من فردی و
قصه نیست...
را خلق کرده ایم و برای معنا بخشیدن به ِ
اجتماعی مان از ان ها استفاده می کنیم ،بلکه از ان روی
مصاحبه گر را در نظر بگیرید که می خواهد گزارش
که حیات فردی و اجتماعی ما در متن داستان ها و
مصاحبه استخدام را تنظیم کند و باید در چند
روایت ها جریان دارد و هر ان ،در صرافت خلق داستانی
سطر ،شما را برای مدیر کارگزینی توصیف کند .او
تازه و یا غوطه ور در هزارتوی روایت هایی هستیم که
از میان هزاران روز عمر شما و بی نهایت جزئیاتی که
ان ها را واقعیت می پنداریم و از رهگذر ان ها می کاویم
تجربه کرده اید ،فقط چند دقیقه شما را دیده و شاید
و می بینیم و می اندیشیم ،می گوییم و می نویسیم
اسنادی هم از دوران تحصیل شما در اختیار داشته
و می خوانیم ،می خندیم و می گرییم ،می پسندیم و
باشد ،ولی به احتمال زیاد در گــزارش خود از میزان
می شوریم و در یک کالم می سازیم و ساخته می شویم.
هوش و ذکاوت شما ،پایبندی شما به اخالق و اداب
اجتماعی ،مزاج تند و یا نرم خویی تان ،متعهد بودن
پی نوشت
به کار و یا بی خیالی ،صبور یا عجول بــودن شما و
[1] Jonathan Gottschall
[2] Storytelling Animal
ده ها ُبعد دیگر از شخصیت پیچیده و نهانتان سخن
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
علی عبداهلل زاده
پژوهشگر حوزه قران و احادیث مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم قران و حدیث دانشگاه امام صادق؟ع؟
در عصر حاضر ،دو سید بزرگوار و دو عالم جلیل القدر
پای به عرصه وجود نهادند که هرکدام اگرچه به ظاهر
مسیر علمی خاص خود را می پیمودند ،اما به سهم
خود قسمتی از تحول عظیم در حوزه های علمیه و در
نتیجه ایران اسالمی را رقم زدند که سبب به وجود امدن
انقالب اسالمی گشت .یکی از مهم ترین اشتراکات این
دو عالم ،نگرش متمایز ان ها نسبت به دیگر مفسران
در قبال تفسیر قران کریم بود .توجه به مقاصد الهی از
قران را می توان نقطه عطف این تمایز دانست.
از یک سو عالمه طباطبایی؟وضر؟ ،در تفسیر شریف
المیزان ،تطبیق ارای مفسر بر ایات قران کریم و عدم
توجه به مقصد و مراد خدای حکیم از ایات را مهم ترین
اشکال وارد بر طریق مفسران پیش از خود برمی شمرد
و در بیان تمایز نگاه خود به قران کریم ،تفسیر را بیان
معانی ایــات قرانی و کشف مدالیل و «مقاصد» ان
برمی شمرد .از دیگر سو ،امام خمینی قدس سره نیز
ً
در اثار خود مرتبا بر ضرورت توجه به «مقاصد» تا کید
می نماید .ایشان معتقد اســت تفاسیر مصطلح به
شرطی می توانند تفسیر خوانده شوند که مقاصد خدا
را بیان کنند و با توجه به اینکه شیوه تفسیری متداول
این شیوه نیست ،انچه اکنون به عنوان تفسیر شناخته
می شود ،تنها ترجمه ای از قران کریم است.
مقصود خدا
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
سید محمدرضا فقیه ایمانی
پژوهشگر حوزه قران و احادیث مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم قران و حدیث دانشگاه امام صادق؟ع؟
تفسیر به شرطی تفسیر اســت که مقاصد خــدا را
بیان کند.
48
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اکتفا به ابزارهای متعارف در فهم کالم
عرب برای فهم کالم خداوند و مقایسه
کالم خدا با سخن مردم خود نوعی تفسیر
به رای است.
اکتفا به ابزارهای متعارف در فهم کالم عرب برای فهم
کالم خداوند و مقایسه کالم خدا با سخن مردم خود
نوعی تفسیر به رای است . ...برای استنتاج مراد یک
ایه تنها کاربرد قواعد جاری در معناشناسی کفایت
نمی کند؛ بلکه راه صحیح فهم مراد سخن وحی ان
است که در هر موضوع تمامی ایات متناسب با ان
بررسی و در ان تدبر کامل شود؛
مقدمات ِصــرف ،نه تنها
بر این اســاس پرداختن به
ِ
برقراری ارتباط موثر با قران کریم را تسهیل نمی کند؛
بلکه رهزن نیز خواهد بود .پس انچه سبب برقراری
این ارتباط موثر و درک تازگی قران در هر عصری خواهد
بود ،توجه به قران کریم در پرتو مقاصد عالیه ان و زنده
ساختن پیام هدایت بخش ان برای تک تک انسان ها
در هر عصری است.
بنابراین تنها پس از شناخت ویژگی های قران و با تدبر
در ایات ان می توان به مقاصدی که خدای متعال از
ان اراده فرموده ،دست یافت .گفتنی است مقدمات
رسیدن به فهم گرچه الزم است؛ اما در مسیر رسیدن
49
سیاست و اجتماع
و این که استفاده ما از این کتاب بزرگ بسیار کم است،
برای همین است که یا به ان نظر تعلیم و تعلم نداریم،
فقط قرائت قران می کنیم برای ثواب و اجر و لهذا چهل
ســال قــران شریف را می خوانیم و به هیچ وجه از ان
استفاده ای حاصل نشود جز اجر و ثواب قرائت؛ و یا
ّ
ّ
بدیعیه و
اگر نظر تعلیم و تعلم داشته باشیم ،با نکات
ّ
بیانیه و وجوه اعجاز ان و قدری باالتر ،جهات تاریخی
ّ
و سبب نزول ایات و اوقات نزول و مکی و مدنی بودن
ایات و سور و اختالف قرائات و اختالفات مفسرین
از ّ
ّ
عرضیه خارج از مقصد
عامه و خاصه و دیگر امور
که خود ان ها موجب احتجاب از قران و غفلت از ذکر
الهی است ،سروکار داریم .بلکه مفسرین بزرگ ما نیز
عمده َه ِ ّم خود را صرف در یکی از این جهات یا بیشتر
کرده و باب تعلیمات را به روی مردم مفتوح نکرده اند.
اقتصاد و مدیریت
یکی از مهم ترین ثمرات نگاه مقاصدی به قران کریم،
امکان تبیین کالمی زیبا از امام رضا؟ع؟ بر اساس این
نوع نگاه به قران کریم است .ان حضرت در بیانی زیبا
می فرمایند« :قران برای هر قومی تا روز قیامت تازه و نو
است ».این سخن نشان می دهد خدای متعال در قران
کریم با توجه به نیازهای موجود در هر عصر ،انسان ها را
با زبان ویژه ای مورد خطاب قرار داده است .پرسشی که
همواره در این زمینه وجود دارد ان است که چه تفاوتی
میان متن قران با سائر متون وجود دارد و چگونه می توان
زایندگی معنایی قران را برای تمام عصرها به فعلیت
رساند؟ عالمه طباطبایی؟وضر؟ در زمینه تفاوت موجود
میان زبان قران و سایر زبان ها می فرماید:
به مقصود کافی نخواهد بــود .امــام خمینی؟ق؟ نیز
دراین باره می فرماید:
فرهنگ و اندیشه
-1زایندگی معنایی قران در تفسیر مقاصدی
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مواردی مثل شان نزول و شرایط فرهنگی
عصر نزول از نظر بزرگانی همچون امام
خمینی و عالمه طباطبایی نقش چندانی
در رسیدن به مقاصد عالی قران ندارد.
-2مقاصد مطرح در تفسیر مقاصدی
طباطبایی ،مقاصدی همچون هدایتگری ،توسعه
معرفت ،برقراری عدالت اجتماعی و مواردی از این
قبیل که در قران کریم بدان اشاره شده ،در طول مقصد
اعالی قران کریم متصور خواهد بود.
به خالف موارد برشمرده شده ،مواردی مثل شان نزول
و شرایط فرهنگی عصر نزول از نظر بزرگانی همچون امام
خمینی و عالمه طباطبایی نقش چندانی در رسیدن
به مقاصد عالی قران ندارد .برای نمونه مرحوم عالمه
طباطبایی درباره بررسی شان نزول ایات می نویسد:
ان گونه که گذشت تفسیر مقاصدی که در بیان امام
خمینی و عالمه طباطبایی انعکاس یافته به معنی
توجه به مقاصد قران کریم در جهت فهم مراد خداوند
متعالی است .در این نگاه هرچند پرداختن به مقدمات
ظاهری تفسیر نیز ضرورت دارد؛ اما توجه به مقاصد و
پرداختن به مقدمات در ضمن این مقاصد از اهمیت
بسزایی برخوردار است.
امام؟وضر؟ ،درباره قران کریم می فرمایند:
هیچ جا بهتر از قران نیست ،هیچ مکتبی باالتر از قران
نیست ،این قــران است که ما را هدایت می کند به
مقاصد عالیه ای که در باطن ذاتمان توجه به او هست
و خودمان نمی دانیم.
سبب نزولی که در ذیل ایه ای واردشده درصورتی که
متواتر یا خبر قطعی الصدور نباشد باید به ایه موردبحث
عرضه و تنها درصورتی که مضمون ایه و قرائنی که در
اعظم مقاصد قران کریم از دیدگاه امام خمینی وصول
به مقام قرب و حصول مرتبه لقاءاهلل است و ایشان در
این زمینه می فرمایند:
اطراف ایه موجود است با ان سازگار بود به سبب نزول
نامبرده اعتماد شود.
ایشان در ادامه در ارتباط با مقاصد عالیه قران کریم
ً
در جمله ای کلیدی صراحتا
می فرمایند:
کــتــاب هــای اســمــانــی هم
که باالترینش کتاب قران
کریم است تمام مقصدش
همین است که معرفی کند
حق تعالی را با همه اسماء
و صفاتی که دارد.
ً
اساسا مقاصد عالیه قران مجید
که معارفی جهانی و همیشگی
می باشند ،در استفاده خود از
ایات کریمه قران نیازی قابل توجه
یا هیچ نیازی به روایات اسباب
نزول ندارند».
گفتنی اســت کــه بــر اســاس
اندیشه امام خمینی و عالمه
50
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
محمدصادق تراب زاده جهرمی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
سید علیرضا سجادیه
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
.1مقدمه و طرح بحث
51
فرهنگ و اندیشه
جریان رسمی 2030شاید از فرایند نفوذ خارج شده
باشد اما این پایان قصه نیست .تداوم اموزش 2030
در الیه ای رسمی اما با چهره های دیگر وجود دارد
به گونه ای که حساسیت ها را جلب نمی کند.
سیاست و اجتماع
ابطال رسمی،
تداوم غیررسمی
اقتصاد و مدیریت
اموزش 2030موضوعی است که از اواخر سال ،1395
به محمل نقد و نظرها یا حمایت های مختلف در
رسانه ها ،عموم مردم و مسئولین کشور تبدیل شد.
متاسفانه در خصوص اموزش 2030مباحث انحرافی،
فرعی یا خالف واقع بسیاری در مخالفت یا موافقت
طرح شده است .این کار باعث می شود که امکان کار
علمی و کارشناسی از بین رفته و مسئوالن ،دیگر به
نقدهای سازنده گوش فرا ندهند.
این کار باعث می شود این اسناد و سایر اسناد در
حوزه های دیگر ،از این به بعد ،بدون توجه به مباحث
و نقدهای کلیدی به پذیرش ،تصویب یا اجرا درایند؛
ناقدان دلسوز و منصف به محاق روند و مجریان ،اسناد
بین المللی را در خفای بیشتری پیگیری کنند .ازاین رو
الزم است که مسئله اصلی در نقد اموزش 2030برجسته
ً
شده و صرفا بر ان تا کید شود .ازانجاکه اموزش 2030
ً
صرفا یکی از محورهای هفده گانه توسعه پایدار 2030
به شمار می اید الزم است برای مواجهه هوشمندانه،
عاقالنه ،فعال و به هنگام با سایر محورها نیز به تحلیل،
نقد و درس اموزی اموزش 2030اقدام شود.
از سوی دیگر باید توجه داشت که اموزش 2030تبدیل
به یک جریان جهانی شده است و هر رویکردی که
در داخل اتخاذ کنیم ،بر اصل وجود چنین مسئله ای
نمی توانند تاثیر بگذارد؛ مگر انکه مسئله را در سطح
جهانی منحل یا تبدیل شود.
شورای عالی انقالب فرهنگی با عملکرد خود ،سند
ملی اموزش 2030را از دستور کار رسمی کشور خارج
کــرد و اعــام نمود که هر نــوع سندی در مغایرت با
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در تیرماه 1396نیز هیئت وزیران مصوبه
شهریورماه 1395خود مبنی بر تشکیل
کارگروه ملی اموزش 2030را لغو کرد .این
کار شاید توانسته باشد ،جریان 2030را
از مسیر رسمی نفوذ خارج کند اما ان را
درمان نکرده است.
اسناد داخلی ازجمله سند
تحول بنیادین اموزش وپرورش
ً
باطل و ملغی است .نهایتا در
تیرماه 1396نیز هیئت وزیران
مصوبه شهریورماه 1395خود
مبنی بر تشکیل کارگروه ملی
اموزش 2030را لغو کرد .این کار شاید توانسته باشد،
جریان 2030را از مسیر رسمی نفوذ خارج کند اما ان
را درمان نکرده است.
▪ درحالی که اموزش 2030در حال تبدیل شدن به
عرف و هنجار بین المللی است؛
▪ درحالی که ایران متعهد به چارچوب اقدام اموزش
ً
2030است و در ایران (در بهترین حالت) صرفا
سند ملی ملغی شده است؛
▪ درحالی که مکانیسم های حکمرانی جهانی اموزش
ً
2030خصوصا گزارش دهی و پایش اموزش 2030
همچنان باقی است؛
▪ درحالی که تهیه کنندگان سند ملی اموزش ،2030
از عملکرد خود عقب ننشسته و هنوز بر محتوای
تدوین شده و نیز الصاق به چارچوب اقدام پاریس
اصرار دارند؛
▪ درحالی که فعالیت های کمیسیون ملی یونسکو
در ایــران پیرامون مفاد امــوزش 2030در سطح
بین الملل و نیز ملی ادامه دارد؛
▪ درحالی که هنوز تشکیالت اموزش وپرورش در
مورد اجرایی کردن سند تحول اموزش وپرورش
ناکام است؛
باوجود چنین حالتی ،شایسته است که در مورد ادامه
جریان اموزش 2030و سایر محورهای توسعه پایدار
،2030ظرفیت کارشناسی و علمی کشور ارتقاء یابد تا
از این مسیر به راه حل درست تعامل فعال و عزتمندانه
دست یابیم.
.2لزوم تفکیک مسئله
اصلی از مسائل فرعی
و مباحث انحرافی
مــســائــلــی از قــبــیــل انــتــشــار
کتاب هایی چون لک لکی
ً
در کــار نیست ،ایــن کامال
عادی است و ،...اموزش مباحث جنسی در مهدهای
کــودک ،حــذف قــران از مهدها ،حــذف درس شهید
فهمیده ،طــرح حــذف درس دفــاعــی و ...ازجمله
مباحث انحرافی ،فرعی یا خالف واقع هستند؛ گرچه
ممکن است با محتوای اموزش 2030مطابقت داشته
باشند .محورهایی که می توان سند چارچوب اقدام
2030را به نقد گذاشت عبارت اند از:
-1مفاهیم ،مبانی و ارزش های مندرج در سند
-2فرایند جهانی و ملی بررسی ،تایید و تصویب سند
-3تبعات و پیامدهای اقتصادی ،فرهنگی ،سیاسی
سند
-4انطباق سند با اسناد باالدستی و قوانین داخلی
کشور
-5حکمرانی و سازوکارهای سلطه در سند
دراین بین ،مهم ترین مسئله« ،حکمرانی و تضعیف
حــا کـمـیــت مـلــی در مــدیــر یــت و راهــب ــری ام ــوزش»
کشورهاست .بحث در مورد مشارکت و حضور گروه های
خاص مثل بهاییان و ...می تواند از سند تفسیر شود.
بحث در باب اموزش های جامع جنسی در سند وجود
دارد .بحث در مورد غلط بودن معیار «برابری جنسیتی»
به سند وارد است .اینکه سند اموزش ،2030امضاشده
است یا خیر ،اینکه سند ،الزم االجراست یا خیر و ...
به هیچ وجه مسئله اصلی نیستند.
مسئله اصلی ،حا کمیت بیگانه بر اموزش و به تبع،
حاکمیت بر فرهنگ و سبک زندگی است .چه بخواهیم
و چه نخواهیم ،اموزش 2030برای جمهوری اسالمی
52
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
نحوه اجماع سازی و پذیرش کشورها برای
53
فرهنگ و اندیشه
تجربه چندین دهــه گذشته در عرصه بین المللی
گواه ان است که اهــداف و شاخص های جهانی با
دخالت و نظارت مستقیم سازمان های بین المللی
بخوانید قــدرت هــای جهانی -تــدو یــن ،سنجش،ً
ارزیابی و پایش می شوند و دولت ها عمال در زمینی
بازی می کنند که قواعد ان از قبل تعیین شده است.
این نحوه اجماع سازی و پذیرش کشورها برای تحقق
شاخص های مدنظر ،مکانیسمی است که از ان در
ادبیات علمی ،به «جداول لیگ» [ ]1تعبیر می شود.
استعاره جــدول لیگ بــدان معنا است که همانند
هر نوع بازی جمعی مانند فوتبال ،هر تیم -بخوانید
سیاست و اجتماع
ارزش ها و اهداف معین شده -که در شاخص ها تجلی
پیداکرده اند -و تالش برای تحقق ان ها بدون هرگونه
زور و قوه قهریه و با کمال میل است .اگرچه برخی از
اهداف و بالتبع شاخص های اموزش 2030در سطح
ّ
ملی تعریف شده و امکان دخالت مستقیم کشورها در
تعریف مفاهیم و شاخص های مرتبط با ان ها وجود دارد
اما نقطه تمرکز و اهمیت برنامه اموزش 2030رویکرد
جهانی و بین المللی ان در پیشبرد اهداف اموزشی در
میان کشورهای مختلف دنیا است .این ساختار ،شکل
جدیدی از حکمرانی و اعمال زور را در ساختار قدرت
فعلی در عرصه بین المللی رقم زده است.
اقتصاد و مدیریت
کشورها -برای اینکه وضعیت،
ایــران تبدیل به یک مسئله تحقق شاخص های مدنظر ،مکانیسمی
جایگاه (با به تعبیر دقیق تر
شده و کشور در فرایند فشار است که از ان در ادبیات علمی ،به «جداول
تصویر و وجهه) بهتری بین
جهانی جریان اموزش 2030لیگ» تعبیر می شود.
بقیه رقبا داشته باشد تالش
قرارگرفته است .چه این سند و
می کند به نحو بهتر و دقیق تری قواعد بازی را رعایت
کارگروه ملی کنار گذاشته شود یا خیر ،چه اینکه شورای
کند تا امتیاز بیشتری کسب نماید.
عالی انقالب فرهنگی بر عدم اجرای سند ملی اموزش
ً
در برنامه اموزش 2030نیز ،ما با مفاهیم و اهداف مختلف
2030تا کید کند و چه اینکه علنا در سطح بین المللی
و متعددی روبرو هستیم که در وهله اول تحقق ان ها
با سند چارچوب اقدام اموزش 2030مخالفت شود،
به نظر دشوار می اید اما کارشناسان یونسکو -به عنوان
اکنون باید برای مواجهه فعال با این مسئله اماده شد.
متولی اصلی راهبری این برنامه جهانی -برای هریک
در این نوشتار بر انیم تا تداوم اموزش ،2030چه به صورت
از اهداف موردنظر شاخص های جزئی و مشخصی را
تداوم تفکر اموزش 2030و چه به صورت پیگیری های
تدوین کرده اند .این شاخص ها در حقیقت دو کارکرد
داخلی و بین المللی برای تحقق ان به صورت مستند
مهم با خود خواهند داشت:
بیان کنیم .در ادامه ،ابتدا به صورت مختصر ،از تداوم
.1بیان کننده تفسیر دقیق و قابل سنجش از مفاهیم
سازوکارهای حکمرانی اموزش 2030خواهیم گفت.
چندوجهی و مبهم (اموزش جنسی ،اموزش فراگیر،
به عنوان نمونه قدرت شاخص های بین المللی را طرح
شهروندی جهانی و )...اســت و هر نــوع فعالیتی بر
خواهیم کــرد .سپس فعالیت های کمیسیون ملی
اساس ان تعریف و شاخص خاص ارزیابی می شود.
یونسکو در ایران ناظر به اموزش 2030به صورت مستند
.2کشورها را برای تالش به منظور تحقق اهداف مدنظر
بیان می شود و درنهایت نیز تداوم تفکر اموزش 2030
ترغیب و هدایت می کند.
در قالب های علمی-اموزشی را بررسی خواهیم کرد.
پذیرش برنامه اموزش 2030به عنوان محور سیاست گذاری
.3حکمرانی اموزش 2030از مسیر شاخص ها
و اجرای عرصه اموزش کشور ،به معنای پذیرش قواعد،
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از نشانه های تداوم اموزش 2030در
بیشتری مــورد تحلیل قــرار
.4رصد فعالیت های
کشور ،فعالیت های کمیسیون ملی یونسکو
کمیسیون ملی
گیرد .به عنوان نمونه به موارد
در ایران است.
ایران
یونسکو در
ذیل اشاره می شود:
2030
اموزش
تداوم
ناظر به
-1-2کنوانسیون جهانی تایید و به رسمیت شناختن
یکی از نشانه های ت ــداوم ام ــوزش 2030در کشور،
صالحیت های تحصیلی اموزش عالی :پس از اعالم
فعالیت های کمیسیون ملی یونسکو در ایران است.
نظر شورای عالی انقالب فرهنگی ،این کمیسیون در
این کمیسیون ،ذیل وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری
خصوص نگارش کنوانسیون جهانی تایید و به رسمیت
جای دارد و در حوزه های مختلف ازجمله اموزش (در
شناختن صالحیت های تحصیلی (مطابق راهبرد
معنای موسع خود) ،پل ارتباطی با سازمان جهانی
دوم و پنجم بند 45چارچوب اقدام پاریس )2015به
یونسکو تعریف مـی شــود .لــذا بررسی فعالیت های
فعالیت و تعامل با یونسکو ادامه داد و در این زمینه
موثر
این کمیسیون بر تحلیل نوع تداوم اموزش 2030
مشارکت کرد .این کنوانسیون قرار است در سال 2019
خواهد بود:
به تصویب نهایی برسد.
-1پس از تدوین چارچوب اقدام پاریس ،2015کمیسیون
-1-1-2اولین نشست کمیته نگارش کنوانسیون جهانی
ملی یونسکو در ایران ،فعاالنه با تشکیل 30کارگروه
تایید و به رسمیت شناختن صالحیت های تحصیلی
نهادهای
(متشکل از افراد صاحب نظر یا نمایندگان
اموزش عالی در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵در پاریس تشکیل
رسمی کشور) اقدام به تدوین پیش نویس سند ملی
و مقرر شد بخش های -۱ :اصول و مبانی -۲تعریف
اموزش 2030کرد و در اذر 1395از ان رونمایی کرد.
واژه ها و -۳اهداف کنوانسیون بین المللی تهیه شود.
ً
قطعا جریان اموزش 2030که به صورت ویژه از سال
در این نشست کشور ایران به عنوان هماهنگ کننده
2012اغــازشــده اســت ،شاهد نقش افرینی و حضور
تدوین اصول و مبانی ،تعیین و پیرو ان گزارش مربوطه
کمیسیون ملی یونسکو بوده است و این سابقه باید
در مدت زمان مقرر تهیه و به یونسکو ارائــه شد .در
به دقت بررسی شود.
نشست دوم که در شهریورماه همین سال در ایتالیا
-2کمیسیون ملی یونسکو در ایران گرچه نظر رهبر
برگزار شد ،بخش های مذکور موردبحث و تبادل نظر
معظم انقالب اسالمی و شورای عالی انقالب فرهنگی
قرار گرفت و با برخی تغییرات به تائید رسید .در این
را در پیگیری این مسئله مطاع اعالم کرد اما در عمل،
نشست همچنین درباره مفاد بخش های چهارم ،پنجم
هم راستا با همان محتوا به فعالیت پرداخت .این
و ششم با عناوین-۱ :اصول اساسی مربوط به ارزشیابی
کمیسیون در جلسات مختلف ،ضمن پیگیری تعامل
صالحیت ها -۲الزامات کشورها به کنوانسیون و -۳
با یونسکو در محورهای مختلف که دستور کارهایی
سازوکارهای اجرایی کنوانسیون بین المللی بحث و
هم راستا با اموزش 2030دارد ،بر بومی سازی این روند
تبادل نظر شد .در این نشست هماهنگ کنندگان سه
و نیز رعایت اسناد باالدستی تا کید دارند اما با توجه
بخش مذکور تعیین و مقرر شد هر کشور با انتخاب
به سابقه این کمیسیون در تدوین سند ملی اموزش
خود ،عضو یکی از این سه بخش شود که ایران عضو
حساسیت
2030الزم است تا چنین فعالیت هایی با
بخش چهارم شد و در پایان نشست توصیه هایی در
خصوص بخش هفتم با عنوان بندهای پایانی کنوانسیون
54
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
55
سیاست و اجتماع
بین المللی ارائه شد .سومین
نشست در بهمن ماه ۱۳۹۵
(زمانی که امــوزش 2030در
حال تبدیل شدن به موضوع
روز در کشور می شد) در پاریس
برگزار شد .در این نشست
کلیه گزارش ها (گزارش های
بخش اول تا هفتم) موردبحث
و تبادل نظر قرار گرفت و با ایجاد تغییرات جزئی و یا
کلی به تائید رسید و در پایان مقرر شد پیش نویس متن
کامل کنوانسیون ،با توجه به بحث ها و جمع بندی های
صــورت گرفته توسط یونسکو بــرای اعضای کمیته
ارسال شود .پس از دریافت این پیش نویس که شامل
یک مقدمه تحت عنوان اصول و مبانی و شش بخش
شامل بیست وشش ماده بود ،جلسه ای در خردادماه
امسال در وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری و با حضور
مسئوالن و نمایندگانی از وزارتخانه های علوم ،تحقیقات
و فناوری ،بهداشت ،درمان و اموزش پزشکی ،وزارت
امور خارجه ،کمیسیون ملی یونسکو تشکیل شد و
نقطه نظرات اعضا به انضمام نظرات ارسال شده
توسط معاون محترم حقوقی و امور مجلس وزارت
علوم ،مدیرکل محترم حقوقی بین المللی وزارت امور
خارجه و مدیرکل محترم امور دانش اموختگان سازمان
امور دانشجویان ،موردبررسی قرار گرفت و بر اساس
نظرات دریافت شده ،پیشنهادهایی برای طرح در
چهارمین نشست تهیه شد.
-2-1-2حضور اقای دکتر ظهور به نمایندگی از ایران
در چهارمین جلسه کمیته نگارش کنوانسیون جهانی
تایید و به رسمیت شناختن صالحیت های تحصیلی
اموزش عالی در تاریخ 1و 2تیرماه 1396در پاریس
-3-1-2چهارمین نشست کمیته در تیرماه ۱۳۹۶
در پاریس تشکیل شد و پیش نویس کنوانسیون با
اقتصاد و مدیریت
عـنــایــت بــه پیشنهاد های
مطرح شده توسط برخی از
اعضا ،مورد بحث و بررسی
قرار گرفت .در این نشست،
کلیه پیشنهادهای تهیه شده
از جمهوری اسالمی ایــران
مطرح شد و مورد بررسی قرار
گرفت و تعدادی از ان ها به
نحوی لحاظ و یک ماده نیز حذف شد و سرانجام
متن نهایی شامل یک بخش مقدماتی و شش بخش
حاوی بیست وپنج ماده تهیه شد.
-4-1-2بحث و تبادل نظر در مورد متن پیش نویس
کنوانسیون جهانی تائید و بــه رسمیت شناختن
صالحیت های اموزش عالی (دستور کار جلسه 23
مهرماه 1396؛ چهاردهمین جلسه کمیته ملی اموزش
عالی کمیسیون ملی یونسکو) .اعضای جلسه بر
ضرورت توجه و طرح اسناد کالن باالدستی جمهوری
اسالمی ایــران از جمله سند تحول بنیادین و نقشه
جامع علمی کشور در ارائــه جمع بندی های ملی از
حوزه های مختلف اموزش و اموزش عالی و یونسکو
تا کید کردند و هماهنگی با نهادهای سیاست گذاری
از جمله مجلس شــورای اسالمی و شــورای انقالب
فرهنگی مورد تا کید قرار گرفت.
-2-2معیارگذاری در زمینه همکار ی های بین المللی
درخصوص منابع اموزشی ازاد :بررسی و ارائه نظر در
مورد سند مربوط به تدوین یک ابزار معیارگذاری در
زمینه همکار ی های بین المللی در خصوص منابع
اموزشی ازاد به عنوان یکی از دستورکارهای جلسه
23مهرماه ( 1396چهاردهمین جلسه کمیته ملی
اموزش عالی کمیسیون ملی یونسکو) قرارگرفته است.
در این جلسه ،نقطه نظرات جمهوری اسالمی ایران
در شش بند تهیه شد .طبق نظر اعضای جلسه قرار
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1-1-3-2حمایت از دولت های عضو برای توسعه
نظام های اموزشی به منظور ترویج یادگیری مادام العمر
باکیفیت و فراگیر برای همه
-2-1-3-2توانمندسازی یادگیرندگان برای تبدیل
به شهروندان خالق و مسئول در جهان
-3-1-3-2هدایت و هماهنگی درزمینه اجــرای
اموزش باکیفیت و یادگیری مادام العمر
-2-3-2محورهای عمل:
-1-2-3-2محور عمل اصلی :۱حمایت از کشورهای
عضو در اجرای اموزش باکیفیت و یادگیری مادام العمر
-2-2-3-2محور عمل اصلی :۲هدایت و هماهنگی
در زمینه اجرای اموزش باکیفیت و یادگیری مادام العمر
و بررسی و پایش ان.
-4-2پاسخگویی نسبت به اجــرای امــوزش :2030
در سی و نهمین کنفرانس عمومی یونسکو (ابان ماه
،)1396رخــدادهــای مهمی به وقــوع پیوسته است
که سایت کمیسیون ملی یونسکو ترجیح داد بخش
حساسیت برانگیز این رخداد بین المللی را منعکس
نکند و از خبر مندرج در سایت خود حذف کرد؛ اما
رخدادهای مهمی که حذف شدند [:]2
-1-4-2اول نوامبر (با موضوع :تقویت پاسخگویی
نسبت به اجرای اموزش )2030؛
1 November: Strengthening accountability in
the implementation of SDG4- Education 2030:
Two ministerial panel debates on mechanisms
to promote accountability and transparency will
bring together 13 education ministers who will
also examine how greater accountability can
benefit funding for education, and how to move
the Education 2030 agenda forward.
-2-4-2ششم نوامبر (با موضوع :ارائه گزارش روند
جهانی ازادی بیان و توسعه رسانه ای).
شد در ابتدا و انتهای پیشنهاد های مرتبط با منابع
ً
اموزشی ازاد ،کشورمان به طور کامال مشخص و قاطع،
بر وفاداری کامل خود به اسناد باالدستی (سند تحول
بنیادین اموزش وپرورش و نقشه جامع علمی کشور) و
قوانین کشوری در خصوص منابع اموزشی ازاد تا کید
کند که این امر به نوبه خود ،بر عدم تعارض محتوای
منابع اموزشی ازاد با فرهنگ اسالمی ایرانی تا کید
خواهد داشت .گرچه این امر ،به صورت مستقیم در
فرایند اموزش 2030تعریف نمی شود اما از دو جهت
برای جمهوری اسالمی ایران دارای اهمیت است و
الزم است که فعالیت کمیسیون ملی یونسکو در این
زمینه بررسی شود:
ً
-1-2-2ورود به یک فرایند بین المللی که احتماال
منجر به استانداردساز ی هایی در اینده خواهد شد که
مشارکت فعال در این زمینه ،مانع تضعیف استقالل
ملی باید گردد.
-2-2-2قابلیت جایابی این معیارگذاری در اموزش
2030به جهت اینکه اموزش 2030هم بر همکار ی های
بین الملل اموزشی تا کید دارد و هم بر همه انواع اموزش.
-3-2برنامه وبودجه :2021-2018پیگیری برخی از
محورهای اموزش 2030در قالب تدوین برنامه وبودجه
2021-2018برای کسب حمایت های یونسکو ذیل
برنامه چهارساله این سازمان بین المللی ،یکی از دستور
کارهای جلسه 23مهرماه ( 1396چهاردهمین جلسه
کمیته ملی اموزش عالی کمیسیون ملی یونسکو) بوده
است .اعضای جلسه نیز نقطه نظرات خود را در مورد
پیش نویس برنامه وبودجه ارائه داده اند .برخی از اهداف
راهبردی و محورهای عمل برنامه وبودجه چهار سال
اینده یونسکو ( )۲۰۱۸-۲۰۲۱که هم راستا و مطابق
اموزش 2030هستند ،عبارت اند از:
-1-3-2اهداف راهبردی:
56
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
6 November: Presentation
of World Trends in Freedom
of Expression and Media
Development: 2017/18
ب ــه ن ـظــر مـ ـی رس ــد ادبـ ـی ــات ایـ ــن سـنــد،
کلیدواژه های ان و شاخص های ان هنوز
در اذهان و اعمال اندیشمندان و مجریان
سریان و جریان دارد.
به نظر می رسد ادبیات این سند ،کلیدواژه های ان و
شاخص های ان هنوز در اذهان و اعمال اندیشمندان
و مجریان سریان و جریان دارد .اگرچه در بادی امر این
نکته یک ادعای اولیه است اما تالش این نوشته ان است
57
فرهنگ و اندیشه
.5تداوم تفکر اموزش 2030در
الیه علمی-اموزشی
سیاست و اجتماع
این کمیته عبارت اند از:
-1-2-3تدوین و پیشنهاد خط مشی ها و راهبردها
در سطوح مختلف
-2-2-3پیشنهادهایی در تامین مالی و بسیج منابع
جهت پیگیری اموزش 2030
-3-2-3پایش و گزارش دهی
-4-2-3حمایت و فشار نرم جهت افزایش تعهد
سیاسی دولت ها
درحالی که کمیته راهبری در حال طراحی و اعمال
قدرت جهت اجرای اموزش 2030است ،کمیسیون
ملی یونسکو در ایران ،چه اقدامات موثر بین المللی برای
کاهش فشار نرم جهانی انجام می دهد و خواهد داد؟!
درنهایت اینکه فعالیت ها و عدم فعالیت ها یا نقض و
ضعف فعالیت های کمیسیون ملی یونسکو در ایران
می تواند بر نوع تداوم اموزش 2030در کشور موثر باشد
و چنین نیز هست .لذا مناسب است که کمیسیون
مزبور با انتشار برنامه ها ،اسناد و گزارش عملکرد خود
نسبت به موارد فوق شفاف سازی نماید .بدیهی است
ً
که انچه از ظاهر امر بر می اید ،تداوم اموزش 2030نه صرفا
در الیه تفکری بلکه در الیه ای رسمی اما با چهره ها و
اسامی دیگر است که حساسیت ها را جلب نمی کند.
اقتصاد و مدیریت
Global Report
Presentation of the key findings of the 2017/18
flagship report World Trends in Freedom of
Expression and Media Development and an expert
panel discussion on journalists’ safety.
ایــن دو رخــداد که در داخــل می توانند موجب بروز
حساسیت هایی شوند ،از خبر فارسی سایت کمیسیون
حذف شدند .گویا کمیسیون تمایل نــدارد جامعه
ایرانی از کنفرانسی که اعضای این کمیسیون برای ان
برنامه ریزی کرده و در ان حضورداشته اند ،مطلع شود.
همچنان که مشاهده می شود روند پیگیری جهانی برای
پاسخگو ساختن کشورها نسبت به اجرای اموزش 2030
ً
وجود دارد و قطعا ایران اسالمی نیز یکی از هدف های
این پاسخگوسازی است.
-3عدم حضور و مشارکت موثر کمیسیون ملی یونسکو
ً
در فضای بین الملل :قطعا در کنار فعالیت های
کمیسیون ملی یونسکو در ایران ،عدم فعالیت های
این کمیسیون نیز باید مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
در ادامه به دو مورداشاره می شود:
-1-3در سطح بین المللی ،فرایند اجماع سازی جهانی
در حال ادامه است .به طور مثال ،چهارمین نشست
منطقه ای اموزش 25( ]3[ 2030مهر )1396و کنفرانس
عمومی با موضوع تقویت پاسخگویی در اجرای اموزش
10( ]4[ 2030ابان )1396برگزارشده است .حال سوال
ان است که کمیسیون ملی یونسکو که مدعی حفظ
ارزش هــای ایرانی اسالمی است و بر لــزوم تعامالت
بین المللی اصرار دارد ،چه اقدام متناسبی در قبال
چنین رخدادهای اجماع سازی انجام داده است؟!
-2-3چـهــارمـیــن نشست
کمیته راهبری اموزش 2030
در پاریس در 9اسفند 96
برگزار خواهد شد .وظایف
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
بحث تربیت شهر وندی و منظور سند
نقادانه با ادبیات سند اموزش
که چند نمونه از این رسوخ را با امــوزش 2030از ان تا حد ز یــادی معادل
2030گردد...
محوریت و رصد همایش ها و امریکایی شدن و رعایت ارزش های امریکایی
.2کنفرانس ملی روانشناسی
کنفرانس های مرتبط با موضوع (حداقل در بخش هایی از ان) است.
تربیتی و برنامه ریزی و اموزش
اموزش وپرورش یا بحث توسعه
دبستان و پیش دبستان :این کنفرانس نیز در اسفندماه
پایدار نشان دهد .با یک کاوش اولیه می توان سه همایش
96بــرگــزار خواهد شــد .برخی از مهم ترین عناوین
را در این زمینه موردبررسی قرارداد:
پیشنهادی ان عبارت اند از« :اموزش مدام (مادام العمر)»،
.1پانزدهمین همایش ساالنه انجمن مطالعات برنامه
«اموزش وپرورش فراگیر (برای همه)»« ،اموزش برای همه».
درسی ایران [ :]5این همایش که ساالنه به همت انجمن
این عناوین اگرچه داللت بدی نخواهند داشت اما
مذکور برگزار می شود موضوعات مختلف عرصه تعلیم
حداقل این مطلب را اثبات می کنند که ادبیات عرصه
و تربیت و اموزش وپرورش را مورد بحث قرار می دهد.
اموزش وپرورش با چنین واژگان و ادبیاتی در حال گره
از دیگر ویژگی های چنین همایش هایی حضور و نقش
ً
خوردن است .ارتباطی که اگر منجر به تغییر رویکرد و
پررنگ دانشگاه فرهنگیان در ان است که طبیعتا باید
فرهنگ شود همان هدف بیگانگان را محقق خواهد
این گونه نیز باشد؛ اما موضوع محوری همایش امسال
کرد که این امر به هوشمندی دوچندانی نیاز دارد.
این انجمن ،کلیدواژه اشنایی برای عالقه مندان و دنبال
ّ
ّ
.3کنفرانس ملی کیفیت اموزش و یادگیری در نظام
کنندگان بحث سند امــوزش 2030در سطح ملی و
اموزشی ایــران :این رو یــداد که با همکاری مشترک
بین المللی است« .تربیت شهروندی؛ چیستی ،چرایی
ّ
کمیسیون ملی یونسکو در ایران و دانشگاه خوارزمی
و چگونگی» به عنوان موضوع اصلی همایش امسال
برگزارشده ،به طور خــاص بر بحث کیفیت امــوزش
قرارگرفته است .اگرچه که بحث تربیت شهروندی
متمرکزشده است .کلیدواژه ای که جزو شعارهای اصلی
و منظور سند اموزش 2030از ان تا حد زیادی معادل
چارچوب اقدام 2030مطرح شده است« :به سوی اموزش
امریکایی شدن و رعایت ارزش های امریکایی (حداقل
و یادگیری مادام العمر باکیفیت ،برابر و فراگیر برای همه».
در بخش هایی از ان) اســت امــا باید منتظر ماند و
تا کید چندین باره نویسنده ان است که چنین نشانه هایی
خروجی چنین همایشی را موردمطالعه بیشتر قرارداد؛
داللت بر بد بودن یا ناپسند بودن چنین فعالیت هایی
اما داللت اولیه و حداقلی ان است که چنین مفهومی
ندارد بلکه نشانگر ان است
به طور گسترده ای در میان
ً
که اوال هنوز جریان توجه به
نخبگان عرصه برنامه ریزی
2030با محوریت یونسکو و
درســی رســوخ پیدا خواهد
نماینده ان در ایران پابرجا بوده
کرد .البته امیدواریم این بسط
ً
و ثانیا اگر مواجهه و ادبیات
ادبیات (در قالب همایش ها)
مناسب و متناسب با رویکرد
به جای اینکه باعث تثبیت
اسالمی-ایرانی ما تولید نشود
و قبول کردن این تفکر شود،
ً
قطعا گفتمان رقیب حا کم
منجر به یک مواجهه فعال و
خواهد شد.
58
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
بیان این مــوارد نه به معنای وجود یک
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
59
اقتصاد و مدیریت
و معتقد اســت کــه اثــر این
.4همایش توسعه پایدار در توطئه پنهان در پس پــرده ان هــا ،بلکه
ً
مدارس بیش از سایر مقاطع
پرتو سالمت اجتماعی :این اوال نشانگر وجود و حضور جدی بحث
ً
تحصیلی اموزش عمومی یا
کنفرانس با همکاری مشترک توسعه پایدار ثانیا بسط و توسعه نظری
عالی اســت .ایــن پویش با
یونسکو بــا دانــشـگــاه تهران سند اموزش 2030در میان نخبگان و بالطبع
شعار تحقق عدالت اموزشی،
(دانشکده علوم اجتماعی) تصمیم گیران است.
سعی دارد تا حمایت بخش
بــرگــزارشــده اســت .حتی با
خصوصی را وارد مدرسه سازی و مدیریت مدارس
نگاهی اولیه به پوستر همایش و کلیدواژه های ان
ً
خصوصا در مناطق محروم نماید.
می توان استفاده وسیع از ادبیات واژگانی حوزه توسعه
ازجمله برنامه های دیگر این پویش ،ساخت مدارس
پایدار (که به نوعی سند مــادر بــرای چارچوب اقدام
توسعه پایدار است« .شعار ما در احداث مدارس توسعه
2030محسوب می شود) را رصد کرد .ادبیاتی که در
پایدار این است که مدرسه کانون توسعه روستایی است؛
صورت ترویج صورت خود ،ادبیات و فرهنگ را نیز
مدرسه توسعه پایدار جایی نیست که کودکان در ان
قابل تغییر خواهد کرد.
تحصیل کنند و بعد رها شوند .مدرسه اگر بخواهد
نکته قابل توضیح ان است که بیان این موارد نه به
در توسعه نقشی موثر ایفا کند ،نباید فقط در خدمت
معنای وجود یک توطئه پنهان در پس پرده ان ها ،بلکه
ً
کودکان باشد ،بلکه باید تبدیل به محل رفت وامد و
اوال نشانگر وجود و حضور جدی بحث توسعه پایدار
ً
گردهمایی اهالی روستا شده و به کانونی برای اموزش
ثانیا بسط و توسعه نظری سند اموزش 2030در میان
مهارت های زندگی تبدیل شود [ .»]7گرچه ساخت
نخبگان و بالطبع تصمیم گیران است .داللت بسیار
مدارس در مناطق محروم بسیار ارزشمند است اما اگر
مهم چنین جریانی نا کارامدی برخوردهای چکشی و
ً
همان محتوای توسعه پایدار که توسط سازمان هایی
صرفا اداری با ترتیبات و حکمرانی های نرم جهانی
چــون یونسکو دیکته می شود بخواهد در محتوای
در قالب سازمان های بین المللی و تا کید چندباره
اموزش و نیز مدیریت اموزش چنین مدارسی حا کم
برای استفاده از ظرفیت های مختلف علمی-اجرایی
شود ،بسیار خطرناک خواهد بود.
برای رصد دائمی ،مواجهه فعال و کنش های مبتنی
ّ
بر منافع ملی است.
.5پویش ایران من و مدارس توسعه پایدار :پویش ایران
پی نوشت
من ابتکاری اســت که توسط تنی چند از اعضای
[1] League tables
[2] https://en.unesco.org/news/unesco-member-states-set-approveاتاق های بازرگانی سراسر کشور در بخش خصوصی
programme-budget-and-appoint-new-director-general-general
بنیان گذاشته شده است .این حرکت در سال ۱۳۹۳
[3] http://en.unesco.org/events/fourth-regional-sdg4-education2030-partners-meeting
با احداث یک باب مدرسه کار خود را شروع کرد .این
[4] http://en.unesco.org/events/strengthening-accountabilityimplementation-sdg4-education-2030
مدرسه پایه ای شد بر اینکه بخش خصوصی کشور
[5] http://www.icsaconference15.ir/
[6] http://www.iran-e-man.ir/Page.asp?pid=10
یک صد دبستان در مناطق محروم کشور که همگی
[7] http://otaghiranonline.ir/news/10646
«ایران من» نام گذاری می شوند بسازد [ .]6این پویش
تمرکز خود را برساخت مدارس ابتدایی قرار داده است
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
مجتبی جوادی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
حکمرانی پژوهش
و جوانه های تغییر
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
«تغییر» و «فرهنگ» دو واژه هستند که هم نشینی عملی
ان ها در فضای واقعی جامعه به ندرت قابل مشاهده
است؛ و سلوک حکومت در این عرصه ،یکی از تسهیل
گران اصلی این هم نشینی عملی محسوب می شود.
انقالب اسالمی نیز به عنوان یک تحول بنیادین بر اساس
سلسله ارزش های اسالمی ،داعیه دار اصلی تغییر در
اکنونی تاریخ ما محسوب می شود؛ و نوعی سلوک
َ
حکومتی و عالمی را به ارمغان اورده است که نیازمند
اصول ،فرهنگ ،ساختارها ،نهادها و روابط منحصربه فرد
خویش است .میزان تحقق انقالب اسالمی به میزان و
َ
سرعت حرکت انقالبگران در تحقق این عالم جدید
بستگی دارد .یکی از مسائل بنیادین در مسیر ّ
فعلیت
یافتن انقالب اسالمی که حل شدن ان مساوق حل
اکثر مسائل جامعه خواهد شد ،مسئله پژوهش و علم
ً
و مخصوصا مسئله راهبری و جهت دهی ان است.
امروزه کنشگران عرصه پژوهش در چه موقعیتی نسبت
به همدیگر و نسبت به مسائل واقعی جامعه عمل
می کنند؟ ایا مسائلی که در دانشگاه ها روی ان ها کار
می شود و مقاله ها و پایان نامه هایی که نوشته می شود،
در پی حل مسائل واقعی کشور هستند؟ و سرمنشا
ان ها ،یک درد اجتماعی است یا انگیزه های دیگر؟
نتایج پژوهش های انجام شده تا چه حــدی به کار
گرفته می شوند؟ تامین مالی پژوهش ها چگونه اداره
می شوند؟ پاسخ های بسیاری از این سواالت ریشه در
فهم حکمرانی پژوهش دارند؛ و برای حل مسائل موجود
در نظام پژوهش« ،باید تحقیقات را جهت دهی کرد.
راهبری پژوهش در ایران و اصالح وضع موجود در
گروی اصالح نظام ارتقای علمی ،کشف نقطه اثر و
شکل گیری قیام صحیح اجتماع علمی است.
60
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
وضعیت پیچیده معضله راهبری پژوهش
در ایران با شواهد فراوانی نیز تایید می شود.
یکی از این شواهد واضح در خط مشی های
موجود ،خط مشی مقاله شماری است.
فرهنگ و اندیشه
61
سیاست و اجتماع
مطلق تحقیقات به هر شکلی مطلوب نیست .تحقیقات
باید بتواند در جهت مشخصی به کار افتد؛ یعنی ان
مواردی مورد تحقیق قرار گیرد که چرخه تحقیقاتی و
فنی و علمی کشور را کامل کند .پراکندگی در کار
تحقیقات ،شاید موجب شود که برخی از این کارها،
بی فایده و یا حداقل کم فایده شود]1[».
وضعیت پیچیده معضله راهبری پژوهش در ایران با
شواهد فراوانی نیز تایید می شود .یکی از این شواهد
واضــح در خط مشی های مــوجــود ،خط مشی مقاله
شماری است.
دکتر داوری اردکانی به خط مشی مقاله شماری در نظام
ارتقای علمی ایران اشاره می کنند و منشا این سیاست
را در تقلید از خط مشی های علمی ملل غربی می دانند.
دنیای غرب وقتی دید که روند پژوهش ها به سمت
پژوهش های کاربردی است و پژوهش های بنیادین
مغفول واقع شده اند ،سیاست مذکور را در پیش گرفت
تا از ان طریق جامعه علمی را به انجام پژوهش های
بنیادین سوق دهد؛ زیرا انجام ،عرضه و انتشار این
نوع پژوهش ها اسان تر از پژوهش های کاربردی بود؛
بنابراین نظام ارتقایشان را بر اساس خط مشی مقاله
شماری قرار دادند ]2[.ولی می توان این سوال را پرسید
که دلیل اتخاذ این تصمیم حاکمیتی در ایران چیزی
جز تقلید کورکورانه بوده است؟
یکی از ویژگی های اقدام برای حل مسئله در وادی
ً
انقالب اسالمی ،داشتن حالت «قیام» و مخصوصا
صورت جمعی ان است .قیام به حل یک مسئله ،همه
اقتصاد و مدیریت
شئون زندگی فردی و اجتماعی یک شخص را درگیر
می کند؛ و رشد وی به کیفیت این قیام وابسته است.
یکی از جنبه های اصلی قیام به حل مسئله راهبری
پژوهش در ایــران ،توجه به حــوزه نظری شکل گرفته
حول این مسئله در جهان است .پایگاه های نظری
مختلف اعم از خط مشی گــذاری علم ،مطالعات
علم ،جامعه شناسی علم و معرفت ،فلسفه علم،
روانشناسی علم و ،...با اینکه هر کدام یک کارویژه
و مقوله محوری خاصی دارند ،می توانند داللت های
فــراوانــی بــرای راهــبــری پژوهش داشته باشند .یکی
از حوزه های نظری که به صورت مستقیم مرتبط به
مسئله کنونی کشور در عرصه پژوهش است ،ادبیات
علمی مربوط به «حکمرانی پژوهش»[ ]3می باشد؛ که
ً
تقریبا همه حوزه رشته های نامبرده فوق را در بردارد.
حکمرانی پژوهش ،عبارت است از ساخت و ِاعمال
اقتدار [( ]4و نه قدرت) بر روی مجموعه پیچیده و
ناهمگنی از کنشگران عرصه پژوهش در کشور که به
همدیگر وابستگی متقابل دارند .حکمرانی پژوهش
شامل حیطه های وسیعی مانند تامین مالی پژوهش،
توانمندسازی ،اولویت گذاری ،ارزشیابی نهادها و
کنشگران در رابطه با سهم ان ها در تولید دانش ،رشد
اقتصادی و حل نیازهای اجتماعی ،یک سری ترتیبات
نهادی و ساختارهای انگیزشی برای راهبری کنشگران
در جهت نیل به اهداف خواسته شده است .حکمرانی
پژوهش به دنبال فهم و شکل دهی رابطه تبعیت و
اطاعت است؛ یعنی فهم اینکه کنشگران عرصه چه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
اصلی ترین گام در این خیزش برای حل
مسئله ،حرکت به سمت ایجاد یک اجتماع
علمی و عملی رشید یا طالب رشد است.
عملی رشید یا طالب رشد
است .این مسئله مانند همه
مسائل اجتماعی دیگر نیز
نیازمند حرکت جمعی است؛
و مثل علوم پایه یا مهندسی
و پزشکی نیست که امکان
داشته باشد در کنج خلوت یا در البه الی ابزارها در
ازمایشگاه به یافتن پاسخ ها پرداخت .این اجتماع
علمی که همه اعضای ان چشم در یک هدف و ارمان
واحد دوخته اند؛ همگی رشد انسانی و اسالمی خویش
را در نسبت با این مسئله به خوبی تعریف کرده و در
جهت حل ان قیام کرده اند.
امید ان م ـی رود که جوانه های تغییر در جهت حل
مسائل راهـبــری پژوهش در ایــران و جهان ،در این
مسیر شکوفا گردند؛ و پیرو وعده هدایت الهی در ایه
َّ
َ ْ َُ
َ
ْ
َ َ
مبارکه َ«و ال ِذ َین َج َاه ُدوا ِف َینا ل َنه ِد َی ّنه ْم ُس ُبل َنا َو ِا ّن ا ّلل َه
َل َم َع ْال ُم ْح ِس ِن َ
ین»[ ،]5احسان خدا نازل شود.
نسبتی به همدیگر دارند؟ و
چگونه باید باشند؟ و به طور
خالصه اینکه جریان والیت
(به معنی رابطه ولی و مولی)
در امر پژوهش از چه سمتی
بوده ،چگونه ممکن می شود
و چگونه باید باشد؟ امروزه این حوزه نظری با توجه به
اقتضائات حکمرانی جهانی ،به شدت در جهان در
حال گسترش است و حل مسائل داخلی در گرو فهم
عمیق ان است .الزم به ذکر است که منابع اسالمی نیز
غنی از مفاهیم راهبری ،هدایت و جهت دهی است که
عالوه بر جنبه های هستی شناختی و معرفت شناختی
ان ،در عرصه معرفی ابزار و ...نیز پرمحتوا هستند؛ و
می توان از ان ها پاسخ های اسالمی و بومی برای مسئله
مذکور استخراج کرد.
یکی دیگر از ویژگی های قیام به حل مسئله راهبری
پژوهش در ایران ،کشف و نیل به نقطه اثر است .نقطه
اثر ممکن است که اشکال مختلفی اعم از حضور فعال
در تصمیم سازی حوزه پژوهش ،ایجاد اجتماعات
علمی نمونه ،تغییر رفتارهای پژوهشگران خاص یا ...
داشته باشد .استفاده از ابزارهای ارتباطاتی و رسانه ای
برای ترویج و فرهنگ سازی در زمینه حل این مسئله،
ً
قطعا مسیر را هموار خواهد کرد.
به نظر می رسد اصلی ترین گام در این خیزش برای حل
مسئله ،حرکت به سمت ایجاد یک اجتماع علمی و
پی نوشت
[ ]1مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای عالی انقالب فرهنگی ()1380/9/19
[ ]2داوری اردکانی ،رضا1392 .؛ علم ،پژوهش و سیاست های پژوهشی .تهران :
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.1392 ،
[3] Research Governance
[4] Authority
[ ]5ایه مبارکه ،69سوره مبارکه عنکبوت
62
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر مصباح الهدی باقری
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
63
فرهنگ و اندیشه
سیاست علمی فرایندمحور یا استاد(انسان)محور؟
مسئله این است...
سیاست و اجتماع
ماجرای
جمشید و مریم
اقتصاد و مدیریت
مدتی پیش ،مریم میرزاخانی نابغه ریاضی ایرانی ،بعد
از مدت ها مبارزه با بیماری سرطان ،جان خود را به
جان افرین تسلیم کرد .خبر درگذشت وی صدر اخبار
رسانه های مکتوب و مجازی ایران و از اهم اخبار دنیا
قرار گرفت .شاید مهم ترین دلیل ان ،دریافت معتبرترین
جایزه ریاضی دنیا -فیلدز -است که هر چهار سال
یک بار به ریاضی دانان زیر چهل سال اعطا می شود که
در اخرین نوبت ،این جایزه سهم ایشان شد .مهم ترین
حاشیه ای هم که بر درگذشت وی ،اخبار رسانه های
غیررسمی و اجتماعی را جهت می داد ،موضوع حجاب
ایشان بود که مسئله دوگان حجاب-دین داری را دوباره
و این بار نه از سوی یک سلبریتی هنرمند ،بلکه از
طرف یک سلبریتی دانشمند ،طرح می نمود که البته
این موضوع در حوصله این مقال نیست.
جدای از این «حاشیه»« ،متن»ی است که نباید فراموش
کرد .البته این «متن» درجاهایی بدان اشاره گردیده،
امــا بیشتر جنبه سیاسی داشــت تا جنبه وا کــاوی و
ریشه یابی و ان عبارت بود از« :مهاجرت نخبگان یا فرار
مغزها» .چرا «مریم»ها و قبل از ان «جمشید»ها مهاجرت
می کنند؟ و چرا بعد از مهاجرت دیگر برنمی گردند؟
منظورم از جمشید ،پروفسور جمشید درخشان است
که سال ها زودتر از این مرحوم مهاجرت کرد و هم اکنون
استاد دانشگاه ا کسفورد است .یک گشت وگذار ساده
روی زندگی علمی این نخبگان قبل از مهاجرت کلید
کشف این مهم می تواند باشد:
جمشید ،در سال دوم دبیرستان تحصیل می کند ولی
درس های مدرسه کفایتش نمی کند .جدای از درس،
کل غزل های حضرت حافظ و مثنوی معنوی موالنا را از
بر است و عالقه مندی های دیگری را در نبوغ نابش بروز
داده است .به هر صورت مدرسه را رها می کند و فقط برای
امتحان ثلث سوم (ان هم به اصرار پدر) به مدرسه می رود.
بعد از اتمام جنگ و اماده شدن شرایط برگزاری همایش ها
و کنفرانس های علمی بین المللی ،یک کنفرانس
ریاضی در کشورمان برگزار می شود .جمشید با برخی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
از شــا گــردان پــدرش در این جمشید درخشان را یک استاد شناسایی
را تحت تاثیر ایده و خواست
کنفرانس شرکت می کند .یکی کرد ،بین او و دانشگاه رابط شد ،او را معرفی
خود قرار دهد .در حقیقت،
از اساتید درجه یک ریاضی کرد و طوری کار را پیش برد که برای اولین و
اف ــراد برجسته در دانشگاه
ً
دنیا (پروفسور مکینتایر) ،تا امروز اخرین بار یک نفر دفعتا وارد مقطع
بــه مــرحــلـه ای می رسند که
دریکی از بحث های جمعی دکتری دانشگاه اکسفورد شد.
می توانند بسیار تاثیرگذار
در جذب ،هدایت اموزشی
به نبوغ فوق العاده او پی می برد
و پژوهشی دانشجو ،رد یا قبول و … نقش ایفا نمایند.
و به سرعت تصمیم می گیرد و او را به امریکا دعوت
جمشید درخشان را یک استاد شناسایی کرد ،بین او و
می کند .بعد از تحقیق و بررسی ،جمشید ،رفتن به
دانشگاه رابط شد ،او را معرفی کرد و طوری کار را پیش
انگلستان را ترجیح می دهد و پروفسور مکینتایر ،با
ً
برد که برای اولین و تا امروز اخرین بار یک نفر دفعتا
ارتباط با دانشگاه ا کسفورد ،زمینه پذیرش وی را مهیا
وارد مقطع دکتری دانشگاه ا کسفورد شد .در همین
می کند .او وارد دانشگاه می شود و به واسطه معرفی
زمان ،اگر جمشید در ایران می ماند ،باید دیپلمش را
استاد ،اولین و تنها دانشجویی می شود که بدون دیپلم،
می گرفت ،کنکور می داد و وارد مقطع لیسانس می شد.
لیسانس و فوق لیسانس ،وارد مقطع دکتری می شود...
برای مریم میرزاخانی هم تا ان وقت که در ایران بود،
مریم میرزاخانی ،دو سال از جمشید کوچک تر است.
دو مدال طالی بی رقیب المپیاد ریاضی ،تنها او را از
او در دبیرستان فرزانگان تهران (استعدادهای درخشان
سد کنکور نجات داد .ولی در دانشگاه کل واحدها
یا همان تیزهوشان) ،دیپلم گرفت و به عنوان اولین
را به همان شیوه ای که به همه عرضه می شد ،اخذ
دختر ایرانی در المپیاد ریاضی دانش اموزی اول شد
کرد و گذراند .درحالی که بعد از لیسانس و مهاجرت،
و دو سال پی در پی در المپیاد ریاضی جهانی مدال
در عرض پنج سال (!!) فوق لیسانس و دکتری اش را
طال گرفت .او ،سپس در دانشگاه شریف لیسانس
ً
در دانشگاه هاروارد گذراند و سپس با معرفی استاد
گرفت و به خــارج از کشور مهاجرت کــرد .نهایتا در
راهنمایش ،به عنوان استاد تمام (و نه استادیار پایه یک)
28سالگی دکتری ریاضی محض خود را از دانشگاه
در دانشگاه استنفورد جذب شد.
هاروارد دریافت کرد .وی سپس به عنوان استاد تمام
این قدر نقش استاد در تعیین تکلیف دانشجو بارز و
در دانشگاه استنفورد ،جذب شد…
باالست که استاد دکتر مسعود
انچه در همین مختصر دیده و
درخشان پدر جمشید در یکی
خوانده شد و فضای پیرامونی
از جلسات با اعضای مرکز
ان ،موید چند مطلب است.
رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1اول .استاد؛ فراتر
اشاره داشتند« :هنوز بعد از
از محدوده ها
سی و اندی سال ارتباط علمی
استاد دانشگاه ،شخصیت
با دانشگاه های غرب ،از این
علمی و مستقلی دارد که
حجم نقش برای یک استاد در
باالتر از همه نظامات مرسوم و
دانشگاه متحیرم؛ طوری که
اموزشی
معمول ،می تواند اداره
با یک نوشته می تواند قواعد و
64
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
65
اقتصاد و مدیریت
بوروکراسی های سفت وسخت اف ـ ــراد نــخــبــه در اول ــی ــن فــرصــت ب ـعــد از
دانشجویان است که از جهت
سیاسی و حتی امنیتی را دانش اموختگی ،به سرعت به عنوان استاد
نظریه رهبری وضعی هرسی
تحت الشعاع نظر خود قرار جذب می گردند.
و بالنچارد ،از جهت توان یا
تمایل کمبودهایی دارند که
دهد».
نظام دانشگاه ،سعی می کند با قواعدی ان را -حداقل-
البته تمام افرادی که در دانشگاه های غرب تدریس
به صورت مصنوعی ترمیم کند .مگر نه برای دانشجوی
می کنند ،این اختیارات را ندارند ،ولی مهم این است
نخبه ،بسیاری از این قواعد ،قابل مبادله و کم وزیاد
که این دایره را تنگ و بسته و بوروکراتیک نکرده اند.
شدن است .البته روزهایی مثل open dayهم فضای
بلکه اجازه داده انــد عده ای استاد ممتاز با توجه به
بازتری برای از بین بردن ضرب بوروکراسی است.
احاطه و اشرافشان ،کاری که می دانند درست است
انجام دهند و نظر خود را باالتر از هر قاعده و ضابطه ای
-2دوم .ماندگاری نخبگان
اعمال نمایند.
مهم ترین دلیل این امر هم این است که نیروی انسانی
افراد نخبه در اولین فرصت بعد از دانش اموختگی،
کلید غیرقابل جایگزین پیشرفت است ،لذا ان ها جایی
به سرعت به عنوان استاد جذب می گردند .در حقیقت،
و
از دایره و حلقه را که امکان شناسایی ،جذب ،هدایت
بخشی از فرایند رشد و تامین نیاز و رضایت مندی فرد
رشد علمی نیروی انسانی باقابلیت را دارد ،ازاد گذاشته
نخبه در طراحی نظام علمی غرب ،با شا گردپروری
تا هر انچه صالح می داند ،انجام دهد .جمشید درجایی
ادامه می یابد .تالش جدی در دانشگاه های غربی این
می گفت« :به من می گویند ،انچه دوست داری انجام
است که افراد نخبه و با قابلیت را« ،شاگردپرور» تربیت
بده و ما برای تو محدودیتی نداریم ».جالب اینکه برخی
نمایند .در این الگو ،سه اتفاق می افتد:
از کارهای علمی جمشید در مرز دانش است و هیچ
اول اینکه) شاگردانی زیر نظر استاد تکثیر می شوند و
استادی هم نمی تواند ان را رصد کند.
می توان برای بی بهره نبودن و ابتر نبودن جریان تولید
یکی از دوستان نخبه که در دانشگاه تولوز فرانسه
علم ،بهره برداری مناسبی از نخبگان نمود؛
که
تحصیل می کرد ،می گفت« :اگر من روزهای شنبه
دوم اینکه) بسیاری از نیازهای عاطفی و حتی علمی
تعطیل است تا ساعت ده شب در دانشگاه باشم،
فرد در شاگردپروری و ارتباط با شاگردان و دانشجویان
استاد راهنمای رساله ام تا
مرتفع می شود؛
ساعت ی ــازده در دانشگاه
و سوم) به تطابق و سازگاری
می ماند .تازه ،این شخص،
بیشتر فــرد با جامعه جدید
فقط مسئول هدایت علمی
و مــانــدگــاری نخبه کمک
من در این پژوهش است و
می شود.
هیچ کار تحقیقی دیگری را
هم مریم و هم جمشید در
رهبری نمی کند».
ادامه مسیر علمی شان بعد
لذا ،انچه به عنوان بوروکراسی
از دانش اموختگی این راه را
دان ــش ــگ ــاه ــی وجـــــود دارد
طی کردند.
فــقــط ب ــرای طـیــف متوسط
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
فرایند ارتقا در اموزش عالی ایران گرفتار
وارد این بوروکراسی نکنند،
-3سوم .فرار از شکل
ً
در فضای علمی نخبگان در چنبره های سنتی بوروکراسی شده است
اصال دیده نمی شوند.
ً
غرب ،بوروکراسی علمی بعد و بجای «مسیر بودن» ،خودش «هدف»
مثال تا چندی پیش استاد
از دوره استادی نیز ،کاربرد شده است.
گ ــران ق ــدر دکــتــر پا کتچی،
استادیاری بودند که اغلب
ان چنانی ندارد .به این نوشته
شاگردانشان در مراتب باالتر (دانشیاری و استاد تمامی)
در خصوص خانم میرزاخانی توجه کنید:
قرارگرفته اند و همه ،اعتقاد دارند ،دکتر در غایت مسیر
«مریم میرزاخانی را در سایت «»webofknowledge
متعارف استادی قرار دارد ،ولی نظام اموزش عالی،
جستجو کردم .باکمال تعجب فقط ده مقاله از ایشان
فقط زبان بوروکراسی های خلق شده خود را می فهمد،
دیدم .از این تعداد ،پنج مقاله قبل از پروفسوری تا سال
لذا ایشان را بیش از بیست سال! استادیار می خواند.
2008و پنج مقاله هم در نه سالی است که به درجه
استادی رسیده است .سپس گزارش ارجاع (citation
)reportرا دیدم ،با کمال تعجب پروفایلی را می بینم
در حد یک استادیار معمولی در دانشگاه های ایران
است .حتی دانشجویان بسیاری هم در ایران هستند
که خیلی باالتر از مریم میرزاخانی هستند .با این تعداد
ً
اندک مقاله و ارجاع می گویند یک نابغه ریاضی؟ حتما
اشکالی در کار است»...
البته این دو جمله انتهایی را نویسنده به خاطر طعنه
و کنایه به نظام ارتقا در سیستم دانشگاهی خودمان
ن یک
بکار برده است .ولی همان طور که خواندید ،ای
ماجرای واقعی است.
فرایند ارتقا در اموزش عالی ایران گرفتار چنبره های
سنتی بوروکراسی شده است و بجای «مسیر بودن»،
خودش «هدف» شده است.
حجم قاعده و قانونی که برای
ارتقا در نظام امــوزش عالی
تدوین و تنظیم شده است،
از طنزها و عجایب روزگــار
است که دیگر جدی شده
و کمتر کسی به خود جرئت
نزدیک شدن به ان را می دهد.
لذا بهترین استادها تا خود را
-4چهارم .قالب های پژوهش
قالب های پژوهش متعدد و درجه بندی گرنت های
پژوهشی در نظام اموزش عالی به ماندگاری استاد و
ً
در مرکز و محور اثر بودنش کمک شایانی می کند .مثال
ا کادمی سلطنتی( )Royal Academyدر انگلیس،
با تعریف فرایند نخبه گزینی در بین اساتید و اعطای
گرنت های پژوهشی سنگین ،طی دو سال ،اساتید قابل
را به فعلیت علمی و پژوهشی می رساند.
نهادهای پژوهشی هم در قالب قطب ،انجمن ،پارک
و … نوع دیگری از این درگیری و تعادل عناصر موثر در
یک حوزه یا حوزه های علمی را رقم می زند .هر دوی این
ساخت ها ،قدمت کمی در ساختار زیر نظام پژوهش
ً
نظام اموزش عالی کشورمان دارد .ضمن این که بعضا
به جای جریان دهی علمی و
مطالعاتی و پژوهش در این
ساختارها ،غلبه نگاه سیاسی
در این محمل ها ،ساختی
غیرواقعی و غیرموثر از لحاظ
علمی فراهم اورده و نوعی
انحطاط و انحراف را سبب
گردیده است.
66
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
67
اقتصاد و مدیریت
در حقیقت نخبگان به فضای نواورانه برای
تا حد زیادی راضی و ماندگار
-5پنجم .فرایندهای
بــروز و ظهور استعدادهای خود سخت
جامع ،کامل و شامل
می کند.
نخبه پروری
نیازمندند و در تعاطی افــکــار نــواورانــه،
در حقیقت نخبگان به فضای
در نظامات پیشرفته غربی اتفاق های خوبی بــرای جریان نــواوری
ن ــواوران ــه ب ــرای ب ــروز و ظهور
استعدادهای خــود سخت
تالش شده است که حداقل می افتد.
دانشگاه های سطح اول که
نیازمندند و در تعاطی افکار
با معیارهای کیفیت دانش اموختگان ،اساتید راقی،
نواورانه ،اتفاق های خوبی برای جریان نواوری می افتد.
تعدد نهادها و قــالـب هــای پژوهشی و علمی و …
در کشورهای پیشرفته ،نگاه مدرن به موضوع نواوری،
شناخته می شوند ،فــارغ از بوروکراسی های مرسوم،
ان را از پدیده ای تصادفی به موضوعی قابل مدیریت و
به طراحی نظام جذب ،ارتقا و به کارگیری نخبگان
برنامه ریزی ،تبدیل کرده ،لذا نخبگان در این کشورها،
می پردازند و سعی می کنند در تعاملی نفربه نفر ،نسبت
در مرز دانــش و دانسته ها ،به استفاده حداکثری از
به تامین نیازهای علمی و فراعلمی ان ها پرداخته و
خالقیت ،اجــرای نــواوری و ایجاد تغییر و تحول در
با جهت دهی مناسب ،ایجاد ارتباطات موثر علمی،
ساخت ها ،ساختارها و رفتارها موفق می گردند .مریم
استقرار در نهادهای کارا و سایر راهکارها ،ماندگاری
و جمشید ،هر دو از یک نظام اموزشی بسته ،به یک
فرد نخبه را تضمین کنند.
نظام نواور ی محور وارد شدند و هر انچه برای شکوفایی
در نظامات غیر پیشرفته ،طراحی فرایندهای چند
استعدادها الزم نداشتند ،به نوعی برایشان فراهم بود.
سطحی برای ورودی های مختلف را نوعی بی نظمی
نکته مهم ،دسترسی به قطب های مرجع علمی و پژوهش
و بی عدالتی فهم می کنند .لذا فرایندها برای سطح
است که از اساتید مرجع و تراز اول رشته های مختلف
ورودی های متوسط و حتی پائین تر طراحی می شوند؛
تشکیل می شود .کشورهای پیشرفته تالش دارند که
و کمتر فرایندهای خاص نخبگانی ایجاد می شوند .در
با تشکیل این قطب ها که با دعوت اساتید درجه یک
سال های اخیر ،در اموزش عالی کشورمان ،طراحی های
و تهیه و تــدارک امکانات مطلوب ،انجام می گیرد،
جدیدی صورت گرفته که البته متناسب با نوپا بودن
بستری برای مرجعیت و مرزنشینی در حوزه دانشی
این گونه طراحی ها ،همچنان نوعی بوروکراسی (از جنس
خاص فراهم کنند .این قطب ها ،خود موتور محرکی
ممتاز) بر این گونه مخاطبین هدف حکومت می کند
برای نخبگان در فهم و تفهم نواور ی های علمی است.
که البته با عارضه یابی ،امکان اصالح وجود دارد.
در حقیقت ،زبان مشترکی برای بروز نخبگی نخبگان
در این قطب ها فراهم می شود .این قطب ها ،یکی از
-6ششم .فضای نواوری
مهم ترین مراجع زنجیره نواوری محسوب می شود.
رشد نخبگی در فضای ازاد و درعین حال نواورانه اتفاق
-7هفتم .ارتباط سیستماتیک نظر و عمل
می افتد .به عبارت دیگر ،تربیت اموزشی و علمی افراد
اگر همراه با فعلیت بخشی به جریان های خالقانه باشد،
همچنین است ایجاد ارتباطی سیستماتیک و طبیعی
زمینه ساز شکوفایی استعدادها می گردد .این موضوع
بین حوزه های دانشی و عملیاتی (دانشگاه و صنعت)
در دوره های اموزش عالی ،اگر همراه با سیاست گذاری
و نشست ان در الیه های اصلی فرایندهای اموزش
موثر در حوزه مدیریت جریان نواوری باشد ،نواوران را
نظام های پیشرفته که سبب می شود که مسئله ای عقیم
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
«مریم»ها و «جمشید»ها همچنان می روند
چراکه مدیریت نوابغ و نخبگان و فضای
رشدی ایشان در بلوغ سیستماتیک نظام
ام ــوزش عالی غیر سیاست زده امکان
ظهور دارد.
و بی حاصل فاقد کاربرد بیرونی
است ،کمتر مطرح می شود.
در حقیقت تراوش مسئله ها
از جریانی زنده بهره مند است
که در ادبیات دینی به ان علم
نافع میگوییم.
در این گونه نظامات ،عمده مراکز تحقیقاتی وابسته
به موسسات اموزش عالی هستند که از طریق ارتباط
نظام مند با محیط بیرونی ،مسائل را به حوزه پژوهش های
رسمی (مراکز تحقیقاتی) اورده و از انجا به حوزه های
اموزشی همسایه و هم پایه جریان می یابد (= از طریق
اساتید مشترک در مراکز تحقیقاتی و اموزشی) و دانشجو
ً
کامال بعد از دریافت مبانی و پایه های اموزشی ،با مسائل
واقعی روبرو می گردد.
البته ،همه این ها از فرایند سیاست گذاری جامعی
ً
نقش و نشات می گیرد که مثال در ان ،ارجاع مسائل
به موسسات تحقیقاتی ،برای شرکت های دولتی امری
ضروری و برای شرکت های خصوصی دارای منافعی
مانند معافیت مالیاتی یا کسر ان را در پی دارد.
پائین طراحی شده ،همچنان
بعد از یک دهه ،در تعارض با
نظام معمول و سنتی اموزش
عالی بازی می کند و بخش
قابل توجهی از انرژ ی اش را
بــرای چگونه بــازی کــردن از
دست می دهد.
شاید الزم بود که این مجموعه ها از درون وزارتخانه های
علوم و بهداشت بیرون بیاید .لکن به جهت ساختار
ً
سنتی ،این گونه زایش ها اگر هم اتفاق بیفتد ،عمدتا
ویژه گرا است و بیشتر از اینکه منفعت داشته باشد،
مفسده می اورد.
لذا در شرایط فعلی ،انتظار از تعامل ساختاری ،بی جا
و بیهوده است و تعامل بین مسئولین بخش ها ،راهکار
نجات است .البته با استقرار یک مدیر توانمند و نخبه
که هم نخبگی و نخبگان را بفهمد و هم قدرت کاریزمای
فراسیستمی ،داشته باشد ،امکان تصاحب سهم مدیریتی
بهتر و بیشتر برای اداره جریان نخبگان و مرزبندی های
جدید فراهم می اید .عالوه بر این ،این فهم اگر در راس
دولت باشد و خودمحور تعامل برای رسیدن به مرزهای
جدید ساختاری و وظیفه ای را عهده دار شود ،جریان
بهتر شکل می گیرد؛ اما همچنان یک عیب بزرگ وجود
دارد و ان اینکه نخبگی در بافت طبیعی سیستم باید
شکوفا شود و نه در بافت های مصنوعی و …
«مریم»ها و «جمشید»ها همچنان می روند چراکه
مدیریت نوابغ و نخبگان و فضای رشدی ایشان در
بلوغ سیستماتیک نظام اموزش عالی غیر سیاست زده
امکان ظهور دارد .تا کیدات مکرر رهبر فرزانه انقالب
بر لزوم حاکمیت ارامش در جریان علم و افت نکردن
نرخ رشد علمی هم از اشراف ایشان بر اسیب های غلبه
نگاه سیاسی بر جریان علمی کشور حکایت دارد .به
بازی فرایند انتخاب وزیر علوم در دولت فعلی نگاه
کنید .قصه دستتان می اید…
-8جمع بندی
نخبگی و نخبگان مثل همه فرصت های دیگر ،اگر
به درستی استفاده نشود ،موجبات تهدید را فراهم
م ـی اورد .ساده ترین و درعین حال پراشتباه ترین راه
استفاده از نخبگان ،طراحی فرایندهای مــوازی یا
ویژه گرا است؛ اما بهترین راه ،طراحی فرایندهایی درون
نظام عادی اما چندسطحی است که عالوه بر اینکه
نخبگان مسیر متمایزی را طی می کنند ،اما همیشه
جزئی از نظام های طراحی شده دید ه شده و در تالقی
با سایر اجزای نظام هستند.
به نظر می رسد ،ازانجا که بنیاد نخبگان و معاونت
علمی و فـنــاوری رئیس جمهور در نظام حکمرانی
جمهوری اسالمی ،در فرایندی مصنوعی و از باال به
68
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-1روایت اول :فرزند ناخوانده /ناکجااباد
علی قربانی
پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد
دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران
69
فرهنگ و اندیشه
چهار روایت کوتاه از درون دانشکده علوم تربیتی که
ل مشاهده
شاید بدون ارتباط مداوم و چندساله قاب
نباشند.
سیاست و اجتماع
دانش ـ ـ ـ ـ ــکده
علوم تربیتی
کج ـ ـ ـ ــاست؟
اقتصاد و مدیریت
وقتی وارد دانشکده علوم تربیتی شدم به واسطه شغل
و رشته قبلی ام ،اولین چیزی که نظرم را جلب کرد
بنای دانشکده و وضعیت ظاهری ان بود .در دانشگاه
ُ
تهران که با طرح های گدار ،مارکف ،فروغی و بزرگان
معماری ان زمان بنا گردید و سردر ورودی اش نماد
تحصیالت عالی ایران گردید و حتی دانشکده های
متاخرش نیز توسط امثال حسین امانت طراحی شد،
چنین بنایی برای دانشکده علوم تربیتی همچون معما
می نمود .کنکاش بسیار در نحوه انتظام فضایی،
قرارگیری نامنظم ساختمان ها و فضای سبز خشکیده
و بی رمق ،هیچ پاسخی ندارد جز «رهاشدگی»؛ مانند
یک فضای روستایی ارگانیک که به تناسب نیاز (و نه بر
اساس نظم از پیش تعیین شده) بنایی اضافه می شود
و فضایی تغییر کاربری می دهد ،دانشکده علوم تربیتی
نیز به صورت ارگانیک و نادانسته شکل گرفته و حتی
مدتی میز و نیمکت های فرسوده (شاید به دلیل کمبود
انبار!) منظره ایوان ورودی دانشکده را مزین کرده بود.
کم کم متوجه شدم از همین ظاهر می توان مرحله به مرحله
به مسائل درونی دانشکده پی برد و این ظاهر اشفته خبر
از ّ
سر درون می دهد .یکی از فارغ التحصیالن دکتری به
ما اطالع داد ،کارمند دانشکده به بهانه قطعی سیستم
هزینه تسویه حساب ایشان را دریافت کرده و مدت ها
بعد معلوم شده که به همین نحو پول های زیادی را
گرفته و باال کشیده و دانشگاه هم با کسی جز دانشجو
طرف حساب نیست و مدرک را نمی دهد! البته این
تنها خبر ازاین دست نبود؛ در جلسات معارفه نیز ما
را به خوبی شیرفهم کردند که حسابی حواسمان جمع
کارمان باشد وگرنه در صورت بروز هر اتفاقی مقصر خود
ً
دانشجوست؛ مثال اگر کارمند اموزش دانشکده چند
سالی کارتابل خود را نگاه نکند و تغییر قوانین ابالغی
از اموزش کل را به دانشجویان اطالع ندهد ،دانشجوی
دکتری که به مرز اخراجی برسد خودش مقصر است
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از مواردی که جلب توجه می کند تعداد
زیاد دانشجویان تحصیالت تکمیلی است
که با تغییر رشته و به ویژه از رشته های
فنی مهندسی به این دانشکده امده اند
-2روایت دوم :دانشکده
علوم تربیتی یا تحصیالت
تکمیلی دانشکده فنی؟
(و این ها داســتــان نیست،
واقــعـیــت عینی دانـشـکــده
است)! توجه به مسائلی در
برای من که با دغدغه ای خاص
این سطح جایی برای بیان
کار و رشته معماری را (باوجود
مسائل و مشکالت کتابخانه
عالقه ای که داشتم) رها کردم و
و سایت و سلف و ...باقی
به دانشکده علوم تربیتی امدم،
نمی گذارد.
یکی از مواردی که جلب توجه
الـبـتــه مـنـظــور از ب ـیــان ایــن
می کند تعداد زیاد دانشجویان
نـمــونـه هــا ت ـسـ ّـری ان به کل
تحصیالت تکمیلی است
نیروها و بخش های دانشکده
که با تغییر رشته و به ویژه از
نیست ،بلکه مسئله مهم تری
رشته های فنی مهندسی به
مدنظر است و ان «رهاشدگی»
نمایی از فضای شمالی دانشکده روانشناسی
این دانشکده امده اند تا حدی
دانشکده علوم تربیتی در
و علوم تربیتی دانشگاه تهران
که در رشته خودمان ،فلسفه
فـضــای بی توجهی و عدم
تعلیم و تربیت ،در میان دانشجویان دوره دکتری به ندرت
نظارت مسئوالن و مدیریت مرکزی دانشگاه تهران
کسی را می شناسم که از کارشناسی علوم تربیتی شروع
است .گویا دانشکده علوم تربیتی از همان ابتدا فرزند
کرده باشد .اکثر دوستانم هم از رشته هایی همچون
ناخوانده ای بوده که حتی صالحیت قرار گرفتن در
برق ،مکانیک ،کامپیوتر و ...وارد این حوزه شده اند.
طرح گسترش دانشگاه را نداشته و پس از عنایت
تجربه خودم و گفتگوی کوتاهی با این دوستان نشانگر
مسئوالن شهرداری و اجرای طرح اتوبان شهید چمران،
دغدغه های مشترکی است که سالیان سال در دبیرستان
دانشکده به طورکلی از طرح پیوسته دانشکده ها خارج
و دانشکده های فنی زیر خروارها ریاضیات و فیزیک
و به همان نسبت خیال مسئولین نیز از توجه به این
ً
ً
دکارتی مدفون شد و نهایتا با پذیرش واقع بینانه عمر و
فرزند ناخوانده بی ربط راحت شده است .دقیقا روبروی
توان بربادرفته و به امید احیای باقی ان این تغییر مسیر
دانشکده علوم تربیتی و در ان سوی اتوبان (در محدوده
را برگزیدیم .توجه به این مسئله این پرسش تکراری
طرح توسعه دانشگاه) دانشکده مدیریت قرارگرفته
را مطرح می کند که« :این همه مهندس برای چه؟»
است .گذری کوتاه به این دو دانشکده تفاوت توجه و
چرا نظام اموزش وپرورش تالش دارد به نحو خاصی
عدم توجه مسئولین را به خوبی نشان می دهد .ادعای
دانش اموزان را به بااستعداد و بی استعداد تقسیم کند
مسئولین نشان می دهد هیچ تحول اصیلی در کشور
و ان ها را که به زعم خود بااستعداد نامید راهی ریاضی
جز از طریق تحول تعلیم و تربیت رخ نمی دهد ،اما
فیزیک و علوم تجربی نماید؟
گذری به ناکجااباد دانشکده علوم تربیتی (که از ارکان
بحران کاری سال های اخیر و ّ
تسری ان به کنکور که
اساسی این تحول تربیتی است) محک خوبی برای
موجب استقبال بی سابقه از رشته های پزشکی و عدم
سنجش پایبندی عملی به این ادعاست.
استقبال به فنی مهندسی گردید پاسخ مسئله را روشن
70
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
چرا کنکور تحصیالت تکمیلی گروه علوم
انسانی ساختاری مشابه کنکورهای فنی و
مهندسی دارد و چرا تا این حد ّکمی است؟
فرهنگ و اندیشه
71
سیاست و اجتماع
مدتی قبل سخنرانی جناب نوید ادهم (رئیس شورای
عالی اموزش وپرورش) را در همایش چهارسوق گوش
می دادم .مهم ترین نکته ای که در بیانات ایشان به نظرم
رسید ،ارتباط وزارت اموزش وپرورش و دانشکده های
علوم تربیتی بــود کــه ایـشــان تا کید نمودند وزارت
اموزش وپرورش مسئولیت اجرایی این حوزه را به عهده
دارد و جای پژوهش و تفکر تحولی این عرصه ،حوزه و
دانشگاه است .خود این گزاره در نگاه ابتدایی درست
به نظر می رسد اما با نگاهی دقیق تر باید به ملزومات
ان نیز توجه نمائیم.
مهم ترین الزمه تحقق تحول در اموزش وپرورش توجه
بــه ایــن نکته اســت کــه نــیــروی فکری و متخصص
دانشگاهی یا حوزوی که قرار است مسئولیت تعیین
اهداف و چگونگی ایجاد تحول را به عهده بگیرند،
ابتدا در درون نظام اموزش وپرورش رشد می یابند و
درواقــع این خود امــوزش وپــرورش است که امکان یا
عدم امکان تحول خود را فراهم می نماید .پس پرسش
اصلی را باید این گونه مطرح نمائیم« :اموزش وپرورش
تا چه حد در را به روی تحول خود گشوده است؟»
به میزانی که اموزش وپرورش به روی تحول خود گشوده
باشد ،بهترین و توانمندترین استعدادها را راهی این
عرصه خواهد نمود و از این طریق است که این مسئله
رنگ و بوی واقعی خود را در دانشگاه و حوزه خواهد
یافت و در غیر این صورت این مسئله هیچ گاه به صورت
مسئله اصلی و با ابعاد واقعی مطرح نخواهد شد و
همچنان مسئله اصلی درنوردیدن مرزهای دانش نانو
و بیوتکنولوژی و نوروساینس و ...خواهد ماند!
حــال ا گــر بخواهیم بــه ایــن پرسش پاسخ دهیم که
«اموزش وپرورش ما تا چه حد به روی تحول خود گشوده
اقتصاد و مدیریت
می نماید :اقتصاد ،سلطنت
کامل خود بر علم و دانشگاه را
اعالم نموده است .ازاین پس
باید سال ها به نظاره نزول سیل عظیم استعداد ها و
سرمایه ها به دانشکده های علوم پزشکی بنشینیم و
از خود بپرسیم« :این همه دکتر برای چه؟»
به ابتدای بحث باز می گردم ،به دغدغه ها و سرمایه های
بسیاری که در رشت ه ریاضی فیزیک و دانشکده های
فنی بر باد رفت و اگر همان ابتدا به صورت هدفمند برای
حل مشکل اصلی کشور ،یعنی اشفتگی و ناکارامدی
ً
امــوزش و پــرورش در کنار هم قــرار می گرفت مطمئنا
نتایجی بیش از انچه امروز شاهد انیم در برداشت.
دوستانی که امــروز به دلیل دغدغه های مشترک و
ارزشمند با ان ها احساس همراهی و برادری می کنم،
همان هایی هستند که چندی پیش در زمانه کنکور
صندلی دانشگاه های شریف و تهران و امیرکبیر را از
زیر پای هم می کشیدیم و اکنون که به این رقابت پوچ
نگاه می کنم ،چقدر چهره نظام اموزشی و کنکور کشور
در نظرم کریه تر می شود!
البته به این مسئله از منظری دیگر هم باید توجه نمائیم:
چرا کنکور تحصیالت تکمیلی گــروه علوم انسانی
ساختاری مشابه کنکورهای فنی و مهندسی دارد و
چرا تا این حد ّ
کمی است؟ چرا این کنکورها بیش
از اینکه به روی دانشجویان بااستعداد و دغدغه مند
علوم انسانی گشوده باشد ،به روی دانشجویان فنی
مهندسی گشوده است؟ ساختار ذهنی دانشجویان
فنی مهندسی که با مسائل ّ
کمی انس یافته یا درواقع
سیطره ّ
کمی که الزمه اموزش و رشد مهندسان در شرایط
فعلی است تا چه حد مانع درک مسائل پیچیده و
ً
اساسا کیفی علوم انسانی و اموزش وپرورش می شود؟
این ها مسائلی است که در روایتی از اموزش وپرورش
واکسینه در برابر تحول ،قدری به ان خواهم پرداخت.
-3روایت سوم:
اموزش وپرورش
واکسینه در برابر تحول
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
نظامی واکسینه شده در برابر هرگونه تحول بدانیم و توقع
اضافه از دانشکده های علوم تربیتی نداشته باشیم.
همین وضعیت اشفته دانشکده های علوم تربیتی و
عدم توجه به ان نیز در واقع وجهی از واکسینه شدن
اموزش وپرورش است.
است؟» باید بگویم بخشی از پاسخ را در دو روایت قبل
از وضعیت دانشکده های علوم تربیتی و نحوه پذیرش
دانشجویان تحصیالت تکمیلی این رشته ها بیان کردم؛
اما اکنون باید ازاین جهت به مسئله توجه نمائیم که
خود اموزش وپرورش چگونه دانش اموزان را دسته بندی
و به رشته های علوم تربیتی هدایت می نماید؟
مدخل اصلی ورودی دانشکده های علوم تربیتی ،رشته
علوم انسانی در دبیرستان است .نظام اموزش وپرورش
تا چه حد امکان اشنایی دانش اموزان با علوم انسانی را
فراهم می نماید؟ این نظام تا چه حد دغدغه توجه به
عرصه تعلیم و تربیت و لزوم حضور دانش اموزان مستعد
را در این حــوزه به صورت عمومی فراهم می نماید؟
عالوه بر این تا چه حد امکان شبکه سازی و ایجاد
گروه های منسجم برای فعالیت مشترک بر روی این
مسئله را در دوره نوجوانی و جوانی و امکان ورود این
تیم ها برای ادامه تحصیل و پژوهش به دانشکده علوم
تربیتی فراهم می کند (که جز به فعالیت منسجم گروهی
و طوالنی مدت تحولی ایجاد نخواهد شد)؟ و ایا راه
تشخیص افراد دغدغه مند و مستعد ایجاد این تحول،
همین کنکور علوم انسانی بی نهایت ّ
کمی شده ای
است که غیراخالقی ترین و غیرتربیتی ترین ابزار نظام
اموزش وپرورش برای تثبیت خود است؟
توجه به همین چند پرسش که جواب ان بر همگان
روشن است کافی است که نظام اموزش وپرورش را
-4روایت چهارم :دور باطل یا شکار اژدها
با توجه به سه روایت قبلی این پرسش مطرح می شود که
کارکرد دانشکده های علوم تربیتی چیست؟ همان گونه
که از اقای نوید ادهم نقل نمودم وظیفه پژوهش در
اموزش وپرورش و از ان مهم تر تعیین مسیر و چگونگی
ایجاد تحول در ان بر عهده دانشگاه یا به بیان دقیق تر
بر عهده دانشکده های علوم تربیتی است .در روایت
اول چند جمله ای درباره ظاهر دانشکده و بخش اداری
و خدماتی صحبت نمودم که بیش از انکه یک مرکز
تحقیقی و پژوهشی را تداعی کند ،اداره ای فرسوده و
روبه زوال را یاداور است.
اما اکنون توجهی به بخش اصلی ماجرا یعنی خروجی های
دانشکده و کارهای پژوهشی مرتبط با اموزش وپرورش
داشته باشیم .برای من بیش از هر چیز ،حجت همان
اسناد تحولی اموزش وپرورش است که خوشبختانه
می توان ان ها را خروجی همین دانشکده ها دانست.
سه سند تحول بنیادین کل نظام امــوزش و پــرورش و
سند تحول برنامه درسی مهم ترین این اسناد است.
72
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مسئله ای که مــرا به چالش کشانده و
باعث نوشتن این چهار روایــت گردید،
عدم سودمندی خروجی هایی است که
نقد به ان ها بیش از انکه به سیاستمداران
و مسئوالن اموزش وپرورش وارد باشد به
خود دانشکده های علوم تربیتی بازمی گردد.
فرهنگ و اندیشه
73
سیاست و اجتماع
این اسناد نتیجه تحقیق و پژوهش و تفلسف تیم
گسترده ای از پژوهشگران دانشگاهی و حوزوی است
و در راس تمام این تیم های پژوهشی نام برجسته ترین
اساتید دانشکده های علوم تربیتی تهران ،تربیت مدرس
و شهید بهشتی قرار دارد.
هرکدام از این اسناد که در بازه ای حدود 2تا 4سال
تهیه و تدوین شده ،هزینه های هنگفتی برای بودجه
کشور در برداشته که البته جای صرف هزینه های بیش
از ان را هم داشت؛ اما ایا این اسناد پرهزینه و زمان بر،
ّ
تحولی در اموزش وپرورش (به جز تغییر نام دوره راهنمایی
به متوسطه اول) در برداشته است؟
من در دوره ارشد و دکتری در کالس درس بعضی از این
اساتید حضور داشته ام و عالوه بر اینکه به حضور در
کالس درس ایشان افتخار می کنم ،همواره به دغدغه
و درجه علمی ایشان غبطه خــورده ام؛ اما مسئله ای
که مرا به چالش کشانده و باعث نوشتن این چهار
روایت گردید ،عدم سودمندی خروجی هایی است که
نقد به ان ها بیش از انکه به سیاستمداران و مسئوالن
اموزش وپرورش وارد باشد به خود دانشکده های علوم
تربیتی بازمی گردد .گویی خروجی های این دانشکده
استفاده ای جز کار پژوهشی مجدد و نقد اسناد ندارد و
فرایند دانشکده های علوم تربیتی به دور باطلی تبدیل
گشته که سروتهش یک نقطه است .دانشجویان برتر
دانشکده نیز جای انکه فکری به حال وضعیت اشفته
اقتصاد و مدیریت
تعلیم و تربیت کشور نمایند پس از فارغ التحصیلی جذب
دانشگاه ها شده و به تدریس شکار همان اژدهایی
می پردازند که خودشان هم هیچ وقت ان را ندیده اند.
البته باید این را هم اضافه کنم که این روایت از فضای
پژوهشی دانشکده ها مربوط به بهترین بخش ان بود
وگرنه اگر بخواهیم از کارهای صوری صرف و مقاالت
علمی پژوهشی و حجم کالن کاغذی که در سال
برای چاپ این مقاالت بالاستفاده صرف می شود و
به محیط زیست اسیب می رساند (!) بحث نمائیم،
کار به درازا می کشد و از مقصود اولیه دور خواهیم شد.
ایــن چهار روای ــت کــوتــاه ،دلنوشته های دانشجوی
دانشکده علوم تربیتی بود که خود هیچ کاری در این
حوزه انجام نداده است و تمام نقدهای ارائه شده پیش
از همه به خود او وارد است ،اما این دلیل بر نگفتن
این نقد نمی شود .مخلص کالم اینکه ان تصوری
که از دانشکده علوم تربیتی و کارکردهای ان داریم
مسئله ای ست و واقعیت موجود ان ها مسئله ای دیگر؛
تا گذری به این دانشکده نداشته باشیم از احوالش
باخبر نمی شویم .ا گــر مسئولیت فکری و پژوهشی
تحول اموزش وپرورش به عهده دانشکده علوم تربیتی
است ،بهتر است مسئولین و دست اندرکاران گذری
به ان داشته باشند و فکری به حال خراب ان کنند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
احمد شریعتمداری
پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟
بختک هیجان
رسـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــانه ای
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
تزریق جنجال و هیجان رسانه ای (Media Feeding
)Frenzyرا می توان از اصلی ترین و پایاترین ابزارهای
حفظ حا کمیت رســان ـه ای غــرب بــر افــکــار عمومی
دانست .این اصطالح در قرن اخیر ،به وفور در قبال
اقدامات رسانه ای ان ها برای فضاساز ی ها و تقویت
جنون توده ای به کار رفته است .درواقع هیجان سازی
رسانه ای ،پوشش شدید رسانه ای در موضوعات مورد
عالقه عموم مردم است.
در این نوع از خبرپراکنی ،یک پوشش خبری گسترده
در مورد یک اتفاق یا شرایط سیاسی شکل می گیرد که
در ان انبوهی از روزنامه نگاران و اهالی رسانه به پوشش
ان اتفاق خــاص و جنجالی می پردازند و به شکل
پیوسته ،ان محور خبری را دنبال می کنند .در برخی
موارد ،با دامنه یافتن ان خبر و تحمیل شرایطی خاص
در رقابت های رسانه ای ،رسانه ها به صورت غیرارادی
مجبور به پیگیری خبری و پوشش ان می شوند.
در نگاهی پسینی به جنجال افرینی ها ،می توان سه
نقطه عزیمت را تشخیص داد:
.1ابرجنجال ها ،سیاه چاله های خبری:
این جنجال ها به مثابه سیاه چاله ای می مانند که همه
حوادث هم زمان با خود را به درون خود می مکند و
مبنای تحلیل عمومی برای هفته ها و حتی ماه ها قرار
می گیرند .مثل دوره های برگزاری انتخابات ها ،حوادث
خاصی نظیر حضور در یک معاهده مهم جهانی ،مرگ
یک شخصیت مهم ،قطع رابطه راهبردی دو کشور یا
رسوایی های فسادالود و مانند ان.
.2جنجال های مهم و تیترهای صفحه اول:
اتفاقات بزرگی که می تواند مسیر یک حرکت یا شخصیت
اجتماعی و سیاسی را تغییر دهد یا حداقل به عنوان یک
رویداد مهم در زندگی او به حساب اید .برای مثال می توان
به مکالمه رئیس جمهور سابق امریکا با رئیس جمهوری
هــیــجــان رســــانــــه ای؛ بــخــتــک رسـ ــانـ ــه(ای)هـ ــای
به خواب رفته است.
74
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ً
اینکه یک گروه سیاسی حاکم و طبعا مسئول
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
75
اقتصاد و مدیریت
توزیعی یا حتی ازادی را مخفی
ایــران اشــاره کرد که فضای
و در مقام پاسخگویی به طور گسترده از
کرده و در بهترین حالت به
رســان ـه ای گـسـتــرده ای را به
نیست؛
عجیب
برد
ی
م
بهره
شیوه
ـن
ـ
ای
یک جنجال زودگــذر تقلیل
خود اختصاص داد.
مقابل
سیاسی
گروه
که
است
ان
تر
ب
عجی
داده است.
.3جنجال های زودگــذر و
نیز با اغوش باز از این موقعیت تحمیلی
ایران و باز ی های خبری:
شیطنت های رسانه ای:
ایــن جنجال ها به صورت استقبال می کند و گاه به اشتباه ،خود از
شرایط امروز رسانه ای ایران
موقت اهمیت دارند و درواقع این شیوه مشئوم بهره می برند.
متفاوت ازانچه در کشورهای
غربی می گذرد نیست .درواقع
اثــری جــدی از ان هــا صادر
ً
این ابزارهای مشترک رسانه ای هستند که شیوه های
نمی شود و عمدتا فشارهای کم نفوذ رسانه ای علیه
رسانه ای خاص خود را نیز به همراه دارنــد .ساحت
یک شخص یا حرکت یا ساختار اجتماعی-سیاسی
ادرا کــی ایرانی ها درگیر جنجال های رســانـه ای غیر
به حساب می ایند.
اصیل و البته هدفمند مثل حضور یک خواننده در یک
-1انعکاس یابی زمینه ها در متن خبر
مراسم سیاسی یا شعر یک مداح در یک مراسم دینی،
نکته بسیار مهم و کلیدی در فهم و ارزیابی یا حتی
نوشته سنگ قبر همسر یک شخصیت برجسته دینی،
تجویز ابزار هیجان افرینی رسانه ای ،توجه به زمینه
ً
برگزاری یا تعطیلی کنسرت ها ،اظهارنظر یک کارشناس
( )contextجنجال افرینی هاست .اساسا یک حرکت
در یک رسانه ،باقی نماندن یک بازیگر در صورت رای
رسانه ای موفق ،از زمینه به متن می رسد و معانی تلویحی
اوری یک کاندیدا ،ادعاهای حساسیت برانگیز دینی
هستند که متن جنجال ها را برمی سازند و رسانه ها ان
از جانب یک شخصیت سیاسی و مانند ان ها شده
را محور کنش گری خبری قرار می دهند.
ً
است .اینکه یک گروه سیاسی حاکم و طبعا مسئول
بر این اساس ،هر زمانی که سوژه ای خاص به عنوان
و در مقام پاسخگویی به طور گسترده از این شیوه بهره
جنجال مطرح می شود ،باید به هوش زمینه نگر گروه
می برد عجیب نیست؛ عجیب تر ان است که گروه
رسانه ای که ان جنجال را افریده است دقت شود تا
سیاسی مقابل نیز با اغوش باز از این موقعیت تحمیلی
بتوان به درک درستی از موقعیت های زمانی و مکانی
استقبال می کند و گاه به اشتباه ،خود از این شیوه
رسید .اینکه کدام سوژه ها ،جنجال افرین می شوند و
مشئوم بهره می برند .تنها قربانیان این معرکه ،مردمی
کدام مکتوم و مطرود ،جهت اصلی رسانه ها و التزامات
هستند که باید لحظه به لحظه در معرض تبلیغات
سیاسی ،حقوقی ،اجتماعی ،اقتصادی و فرهنگی ان
اقناع گرایانی ناپاک با اهدافی غیر اصیل قرار بگیرند.
را روشن می کند.
ضــروری است در این مسیر توجه جریان های فعال
-2امریکایی ها ،قربانیان مشهود خبر
ً
دلسوز انقالب از مسائل اجتماعی بنیادی ()social
مثال در امریکا ابر جنجال هایی چون پرچم واحد یا
به «مباحث اجتماعی کوته نظرانه و فضل فروشانه»
همجنس گرایی یا ازادسازی مصرف ماریجوانا یا حق
( )societalتغییر نیابد تا بتوان کنش های پیشرو و موثر
سقط جنین و حتی حق خودکشی بیماران دردمند
رسانه ای را در جبهه انقالبی سامان داد.
( )euthanasiaو مانند ان ها ،اصلی ترین دغدغه های
مناسبات اجتماعی و طبیعی امریکاییان مثل عدالت
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
چرا باید تعیین کننده ترین عرصه تبلیغاتی ،مناظرات
تلویزیونی باشند؟ چرا مناظرات جزء ضروری انتخابات
شده اند؟ مناظرات چه چیز برای انتخاب کنندگان به
ارمغان می اورند؟ با نبود این قالب از مناظرات ما از فهم
کدام ویژگی ضروری یک رئیس جمهور عاجز می مانیم؟
چنین ســواال تــی انـگــاه بیشتر جلوه گر می شوند که
مناظرات بیش از هر چیز به صحنه ی نبرد گالدیاتورها در
کولوسئوم رم شباهت دارند .نبردهایی که جذاب ترین
صحنه های ان سکانس هایی است که نامزدی توانسته
با نابودی رقبا ،خود را در قامت یک قهرمان نشان
ّ
داده و فاتحانه بر تلی از خرابه بایستد؛ و چنین نبردی
تبدیل به جزء ضروری مناظرات شده ،به صورتی که
اگر صحنه هایی با این مختصات در ان شکل نگیرد
گویا مناظره ای برپا نشده اســت؛ و حقیقت امــر ان
است که ارمغان این صحنه های جذاب برای انسان
ایرانی امروز چیزی جز تحلیل رفتن انسانیت و اخالق
نیست .مناظرات انتخاباتی بیشتر از اینکه سیمای
اقتدار و پیشرفت نظام اسالمی را به تصویر کشند،
صورت نظام اسالمی را خراش می دهند .چراکه عمده
در باب مناظرات
انتخاباتی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
اسحاق سلطانی
پژوهشگر هسته فلسفه سیاسی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
چرا باید تعیین کننده ترین عرصه تبلیغاتی ،مناظرات
تلویزیونی باشند؟
76
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
77
سیاست و اجتماع
گالدیاتورهای این صحنه در وهله نخست به فکر زنده
نگاه داشتن خود هستند.
مناظرات در قالب کنونی بیش از انکه بستری برای
نمایان کردن یک رئیس جمهور توانا و مقتدر باشد،
تبدیل به عرصه ای برای بازیگری شده است ،محلی
برای تحت تاثیر قرار دادن ،محلی برای جلب توجه.
قاب مناظرات بیش از هر چیز شبیه ویترین جذابی
ً
شده است که در ان صرفا کاالیی که دارای بسته بندی
جذاب و برانگیزاننده است ،دیده می شود .چنین
مقتضایی در تناسبی حداکثری بافرهنگ سرمایه دارانه
ً
است .چراکه در این قالب اساسا عرضه باید به صورتی
انجام پذیرد که عقل مخاطب توسط هیجانات و
عواطف انی او به تعلیق دراید؛ و وقتی عقل تسخیر
شد انگاه کنش انتخاب گری متناسب با برطرف کردن
نیاز و غایتی حقیقی صورت نمی پذیرد .انتخاب گر
ِاشعار خود به نیازهای حقیقی را در طوفان نیازهای
کاذب ساخته شده در دل تبلیغات ،بربادرفته می یابد.
نیازهایی غیرحقیقی و کاذب ان چنان برای او پررنگ
می شود که ان ها را حقیقی پنداشته و نیازهای حقیقی
خود را کم اهمیت ارزیابی کند .به عنوان مثال معنای
اقتصاد و مدیریت
خاصی از ازادی ،به واسطه بارعاطفی زیادی که دارد،
ان چنان پررنگ می شود که مخاطب نیازهای اولیه
اقتصادی و معیشتی خود را نیز کم اهمیت می یابد.
در چنین شرایطی وقتی مناظرات انتخاباتی را نظاره
می کنیم می بینیم عمده پاسخ ها هیچ ارتباطی با
سواالت مطرح شده از سوی مجری نداشته و مجری
نیز حق هیچ گونه اظهارنظر و ورود فعال به پاسخ ها را
ندارد .در چنین شرایطی مناظرات به راحتی تبدیل به
مقتضایی برای قرائت انشاء های از پیش نوشته شده
می شود .حال می توان این سوال را از رسانه ملی پرسید
که هدف از این شکل برگزاری مناظرات چیست؟ ایا
ً
واقعا چنین قالبی سوای تزریق هیجان و عواطف در
جامعه و تحریک غیرمنطقی برای شرکت در انتخابات
کارکرد دیگری می تواند داشته باشد؟ ایا این ابزار تبلیغاتی
کمک می کند تا انتخاب کنندگان از منظری عقالنی و
ازادانه به صورت فعال دست به انتخاب زنند ،یا انکه
با تحریک هیجانات زمینه انتخاب گری منفعالنه و
غیرازاد را فراهم می کند؟ به نظر می رسد می توان برای
ارتقاء انتخاب گری عقالنی و ازاد به اشکال دیگری از
مناظرات نیز اندیشید.
فرهنگ و اندیشه
مناظرات در قالب کنونی بیش از انکه بستری
برای نمایان کردن یک رئیس جمهور توانا
و مقتدر باشد ،تبدیل به عرصه ای برای
بازیگری شده است ،محلی برای تحت
تاثیر قرار دادن ،محلی برای جلب توجه.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
ساخت فیلم های مستند درگــذشــتـه ای نه چندان
دور ،بیشتر حوزه حیات وحش و محیط زیست را در
برمی گرفت .مستندهای «راز بقا» یکی از مشهورترین
انواع مستند بود که سال های سال موردتوجه بینندگان
تلویزیونی در سراسر دنیا بود.
در سال های اخیر ،فیلم های مستند نه تنها عرصه های
سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی ،اجتماعی و اقتصاد سیاسی
را درنوردیده ،بلکه به مانند فیلم های سینمایی ،به روی
پرده سینماها اکران می شود و مورد اقبال تماشاگران نیز
قرار می گیرد .عرصه مستند حاال پرتره های شخصی افراد
و سلبریتی ها از گونه های مختلف را نیز در برگرفته است.
مایکل مور و الیور استون که سابقه ساخت فیلم های
سینمایی را نیز دارنــد ،دو مستندساز شهیر جهانی
هستند که با ساخت گونه های جدید ،توجه عمومی
را به خود جلب کردند .مایکل مور در اخرین اثرش در
حمایت از کاندیداتوری هیالری کلینتون ،فیلم «مایکل
مور در سرزمین ترامپ (ترامپ لند)» را ساخت و الیور
استون بعد از دو سال هم نشینی و مصاحبت با پوتین،
مستند 4اپیزودی «مصاحبه با پوتین» را اماده و منتشر
کرد .این مستندها درواقع خروجی یک کار پژوهشی
ً
سنگین و طوالنی هستند که بعضا مراحل ساخت و
مطالعه ان ها نیز خود یک مستند به حساب می اید.
اما عرصه ساخت مستند در کشورمان ،سابقه زیادی
ندارد .شاید بعد از مستند «ازادی» (مربوط به روزهای
اخــر نهضت اسالمی ،استقبال از ورود امــام؟هر؟ و
پیروزی انقالب اسالمی) ،اولین مستندهای فاخر در
ایران را بتوان به نام شهید سید مرتضی اوینی زد .او
با «روایت فتح»اش ،نوعی جاودانگی به تصاویر دفاع
مقدس بخشید .مستندهایی که با نریشن های نغز
و پرحس و حال شهید اوینی ،زمینه ای بکر و البته
تازه و خالقانه را پیش روی مخاطب ایرانی گذاشت.
البته با شهادت اوینی ،روایت فتح با محمد اوینی و
محمد نوری زاد ادامه پیدا کرد ،اما نسخه اصل نشد.
در اواسط دهه ،70برنامه «با طبیعت» ،با اجرای قدرتمند
اسماعیل میرفخرایی و پخش مستندهایی در خصوص
رسانه حقیقت و امید
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
دکتر مصباح الهدی باقری
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
رسانه مستند یکی از کانال های جــدی اســت که
می تواند مطالعات و پژوهش های هسته های مختلف
علمی را به نقطه اثر نزدیک گرداند.
78
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
79
اقتصاد و مدیریت
تــا مــرگ محمدرضا پهلوی
حـ ـی ــات وح ــش و مـحـیــط
حــوزه مستندها در دهــه اخـیــر ،مخاطبان
ملعون) و «تــرور سرچشمه»
زیست ،استاندارد جدیدی
بسیاری در حوزه ها و بخش های مختلف را
(در خصوص حادثه هفتم تیر
از ساخت مستند هایی در
درگیر خودساخته است.
60و شهادت بهشتی مظلوم)
این ژانر را در تلویزیون نشان
که به ترتیب توسط خانم نیک اختر ،مهدی نقویان
داد و سطح توقعات مخاطب را باال برد.
و محمدحسین مهدویان کارگردانی و ا کــران شد،
سپس مستند «ایران» به کارگردانی حمید مجتهدی و با
موردتوجه بسیار قرار گرفت.
استفاده از فناور ی های روز تصویربرداری ،جذابیت های
ا کــران مستندهای قائم مقام (در خصوص ایـت اهلل
باستانی ،گردشگری و جامعه شناسی زندگی ایران و
منتظری) و ترخیص (در خصوص شفافیت در حوزه
ایرانی را به رخ کشید .محمدرضا اصالنی نیز در همین
سالمت) نیز در دوماهه گذشته ،چیرگی و چربش
ژانر ،توفیقات زیادی را به دست اورد.
این گونه تصویرسازی را نشان داد.
اما در دهه هشتاد و به تناسب اقتضائات و فضای سیاسی
تاسیس شبکه مستند و طراحی برنامه هایی چون «به اضافه
و اجتماعی کشور ،مستندها به سمت ژانر اجتماعی
مستند» که به پخش و تحلیل و بررسی مستندهای روز
رفت و مسعود ده نمکی با سابقه رسانه های مکتوبش
می پردازد نیز بر حجم و دامنه این جریان افزوده است.
به سمت رسانه تصویری رفت و تجربه اول خود را با
ً
قطعا ،این گونه رسانه ای ،یکی از کانال های جدی
دو مستند انتقادی و اجتماعی «فقر و فحشا» و «کدام
است که می تواند مطالعات ،پژوهش ها ،بررسی ها،
استقالل ،کدام پیروزی» ،محک زد .جالب اینکه به
ارزیابی ها و ارزشیابی های صــورت گرفته به وسیله
نسبت ّفناوری روز مستندهایش بسیار خوب دیده شد.
هسته های مختلف علمی را جهت و انتقال داده
حوزه مستندها در دهه اخیر ،ساحت های مختلفی
و سیاست گذاران و سایر مخاطبین هدف را تحت
را طی کرده و به صورتی فاخر و قابل احترام ،مخاطبان
تاثیر خود قرار دهد و ما را به نقطه اثر نزدیک گرداند.
بسیاری در حوزه ها و بخش های مختلف را درگیر
اما برخی نقاط اسیب نیز می تواند این ژانر را در خدمت
خودساخته است .در ژانر علمی و سیاست علمی،
جریان نظام قرار ندهد .ساخت مستندهای کم عمق
شمقدری با سه گانه میراث البرتا و در ژانر دفاع مقدس
و سرسری از حیث مطالعه و پژوهش ،حرفه ای شدن
و انقالب ،محمدحسین مهدویان با اثار ارزشمندی
مستندسازان و تولید انبوه ،عدم مالحظه و رعایت
چون مستند اخرین روزهای زمستان (شهید باقری) و
مخاطب ،کم سوادی نسبت به جریان اکران و پخش،
مستند سینمائی ایستاده در غبار (احمد متوسلیان)
کم اهمیت گرفتن سناریو ،منفی بافی و تقویت قوه یاس
و ماجرای نیمروز (ترورهای منافقین در سال )60در
و نومیدی ،راه حل نداشتن برای معضالت طرح شده
جایگاه باالتری قرارگرفته اند.
و ...ازجمله اسیب های پیش روی این جریان است.
در چند سال گذشته جشنواره حقیقت ،جشنواره
نکته اخر اینکه ،جبهه مقابل انقالب هم یک راه جدی
عمار و گروه های تلویزیونی و برنامه ساز مختلف (مانند
مقابله را در همین عرصه جستجو می کند .مستندهای
ثریا) در تنور سینمای مستند دمیده اند و نسلی از
مشهور «انقالب »۵۷و «خط ونشان رهبر» ازاین دست
دغدغه مندان جوان برای انتقال ایده ها و عقایدشان
هستند .مستند را جدی بگیریم.
در حوزه های مختلف را انگیزه مند نموده اند.
تحریر نامه و پیام امام خامنه ای به مستندسازان که
در همین جشنواره اخیر سینمای حقیقت ،سه فیلم
منشور مستند انقالب اسالمی نام گرفت ،یک نقطه
مستند «اشرف ،همزاد شاه» (در خصوص زندگی و زمانه
عطف محوری برای این جریان به حساب می اید.
اشرف)« ،ارثیه پدری» (در خصوص دوره شاهنشاهی
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
کمتر از نیم قرن است که چین رشدی شگفت انگیز را
تجربه کرده است .اندیشمندان و تحلیل گران رشته های
علمی مختلف با تحلیل های خود ،به دنبال فهم علل
کامیابی این امپراتوری عظیم اند .گرچه مدل پیشرفت
و توسعه چین مانند مدل توسعه هر کشور دیگری تا
حد زیادی مخصوص همان سرزمین است ،اما حس
کنجکاوی و میل سیری ناپذیر محققان و اندیشمندان
بر ان بوده تا رمز و رموز این پدیده عظیم و پیچیده را
کشف کنند.
در بــازار تحلیل ها ،عــده ای بر ایــن بــاورنــد که نظام
سیاسی چین و مناسبات حکومتی ان تا حد زیادی
برخاسته از پیشینه و تــار یــخ همین کشور اســت و
همچنان ارزش های منطقه ای در منظومه سیاسی ان
بازتاب دارد؛ اما در زمینه اقتصادی و توسعه ،علی رغم
سبک همسایه اسیایی خود ،ژاپن و شریک اروپایی
خود ،المان ،چین مسیر مدرنیته و غربی شدن را در
پیش گرفته و خود را به گونه ای در لیبرالیسم اقتصادی
غوطه ور کرده که به غیراز موزه ها ،در کمتر جایی می توان
سراغ از دنیای شرقی گرفت.
شواهد نشان می دهد المان و ژاپن با اتکا بر ویژگی های
منطقه ای ،نظامات خود را بازتعریف و یکتا کردند
به گونه ای که نقش افرینی انان در فضای بین الملل نیز
شهر شن ژن:
ولی
سیلیکون ِ
سخت افزارها
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
رضا پاینده
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت نواوری دانشگاه تهران
مستندی که روایتگر موفقیت یک تجربه صنعتی
در چین است.
80
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
81
سیاست و اجتماع
منطبق بر اصول اساسی همان کشور است .به تعبیری
نظام های اموزشی و اقتصادی این دو کشور تا حد
زیادی فقط در این دو کشور یافت می شود و معماران
این دو جامعه ،لباس پیشرفت را به عاریت نگرفته و
متناسب با فرازوفرود همان مناطق دوخته اند.
این تصویر که چین ،مسیر اقتصادی اروپا و امریکا را
طی کرده ،نادقیق است .در اغاز راه ،چین با مهندسی
معکوس ،هر انچه تولیدشده بود را تولید کرد تا نشان
دهد دانش اموز خوبی است و به راحتی یاد می گیرد
ً
و عینا همان درس را پــس م ـی دهــد .کمی بعدتر،
همگام با معلمان خود پیش رفت و در مسیری که
انان ساخته بودند گام برداشت و از یادگیری و تقلید
به خلق و نواوری رسید .فرزندی که تا چندی پیش،
سرمشق می نوشت ،اینک در ثبت پتنت و ارائه پیپر
با اموزگاران خود رقابت می کند؛ اما ماجرا به همین جا
ختم نمی شود .طلوع امروز چین ،با غروب بسیاری از
همتایان ان همراه بوده و اینک نه فقط رقیب ،بلکه
راهبر امواج است.
بنابراین ،شاید سوال امروز ،سوال از رشد چین نباشد،
سوال از ابرقدرتی و هژمون چین باشد که در اینده ای
قریب ،بیشتر رخ خواهد نمود .سوال امروز ،سوال از
جایگاه برتر دنیاست که ظرفیت های خود را در همه
اقتصاد و مدیریت
حوزه ها فعال کرده است .البته برای این سوال هم
پاسخ هایی ارائه شده و در این میان ،مشهورترین پاسخ،
سیاست های حمایتی از شرکت های بزرگ چینی است.
حقیقت این است که پاسخ های کالسیک علمی،
ً
گاهی پدیده را ناملموس تر می کنند مخصوصا زمانی
که یک پاسخ واحد برای سوال از توسعه کشورهای
ً
مختلف ،مطرح می شود؛ مثال ممکن است همین
پاسخ در سوال از توسعه روسیه و امریکا نیز داده شود
و مسئله مختومه اعالم گردد .شاید با نگاه دیگری
بتوان بدین پدیده نگریست.
در کنار بیجینگ ،شانگهای ،گوانژو و هانگژو ،شنژن
شهر مهم و ثروتمند چین به حساب
یکی از پنج کالن ِ
می اید .این شهر با حدود 12میلیون جمعیت ،نقش
مهمی در تصویرسازی چین ایفا می کند و نزدیک به
بیست سال است که مسیر ان گونه شدن را طی کرده
است .این شهر که در شمال هنگ کنگ واقع شده و
بده بستان گسترده ای با ان دارد ،پاتوقی است برای
اهالی فناوری و نواوری .بعضی شرکت های نام اشنا
همچون هواوی و TP-Linkو ZTEدر این شهر قرار
دارند و البته بسیاری شرکت های معروف دیگر که به
دلیل عدم ارتباط ،برای ما نااشناستTencent, BYD, :
.Konka, Skyworth, Coolpad, Gionee, DJI, BGI
فرهنگ و اندیشه
این تصویر که چین ،مسیر اقتصادی اروپا و
امریکا را طی کرده ،نادقیق است .در اغاز راه،
چین با مهندسی معکوس ،هر انچه تولیدشده
بود را تولید کرد .کمی بعدتر ،همگام با معلمان
خود پیش رفت و در مسیری که انان ساخته
بودند گام برداشت و از یادگیری و تقلید به
خلق و نواوری رسید.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
تفکری که باعث شده چنین طرح عظیمی در
افتد جنبشی به نام «سازنده» است؛ «Maker
»Movementتالشی بی وقفه برای تولید و
ساخت.
بهتر است سری به Huaqiangbeiدر شنژن بزنند .جایی
که شهروندان هوشمند و شکارچیان صنعت جمع
می شوند تا اخرین نرم افزارها ،سخت افزارها ،گجت ها
و کاالهای الکترونیکی همه فن حریف را رصد کنند.
وقتی نواوری در کالیفرنیا به خواب می رود ،روز برای
شنژن شروع می شود و تکاپوی مثال زدنی سرتاسر شهر
را فرامی گیرد .ممکن است انقالبات علمی اساسی
در امریکا ایجاد شوند ،ولی اهالی شهر می گویند که
ً
تکمیل ان ،قطعا جایی در همین حوالی رخ می دهد.
تفکری که باعث شده چنین طرح عظیمی در افتد
جنبشی به نام «سازنده» است؛ «»Maker Movement
تالشی بی وقفه برای تولید و ساخت .شنژنی ها معتقدند
در وانفسای هزارتوی غرب ،در جایی که ارتباطات
تجاری و علمی مخفی است و انحصارگرایی یک
هنجار قلمداد می شود و مالکیت فکری ،امری مقدس
به حساب می اید ،خود را باز و ازاد نشان داده و جهانیان
را به اندرونی خود راه داده اند تا رمز و راز پیشرفت خود
را با دیگران به اشتراک گذارند.
اکنون وقت ان فرارسیده به جای مرور مبانی توسعه
اکسیژن
چین ،ساعاتی در شنژن زندگی کنیم تا در
ِ
اندود شهر بیندیشیم و تنفس کنیم .راه حلی
نواوری
ِ
که همین مستند پیشنهاد کرده و هــزاران تحلیل گر
علوم اجتماعی را با خود همراه کرده است :سفری
برای اندیشه و درنگ.
مستند Shenzhen: The Silicon Valley of Hardware
که در سال 2016ساخته شده از پشت پرده های این
شهر پرده برمی دارد و زندگی در این شهر را به تصویر
می کشد .عنوان مستند ،به گونه ای انتخاب شده که به
مخاطب تلقین شود ،این شهر یک سازوکار سازمان یافته
ً
بــرای کپی کــاری فراهم کــرده و احتماال در ان فقط
بتوانید خطوط کپی و مونتاژ (به جای خطوط تولید)
ولی سخت افزارها»
را مشاهده کنید .نام «سیلیکون ِ
همچنان رازالودی توسعه چین را حفظ می کند و به
مخاطب القا می کند که انگار چین هنوز مقلد باقی
مانده؛ که انگار خبری از مغزافزار و نرم افزار نیست.
گ ــذر دورب ــی ــن ای ــن مــســتــنــد عــلــمــی و اجــتــمــاعــی،
شتاب دهنده ها و پارک های فناوری شنژن است،
جایی که هــزاران جــوان چینی و غیرچینی مشغول
اموزش و نــواوری هستند .مستند نشان می دهد که
نواوران مستقر در این شهر ،شنژن را شهری مطمئن و
امن برای ایده پردازی یافته اند .شهری که مشحون از
رخدادهای مربوط به نواوری و فناوری است .شهری
که نواوری در ان نه یک مفهوم ساده ،بلکه یک ارزش
بنیادی است .انچه دوربین و روایــت مستند نشان
می دهد ،برشی از یک امر خار ق العاده نیست ،بلکه
نمایی از عقالنیت مدرن است که در منطقه ای تبلور
یافته است.
اهالی فناوری خوب می دانند که مرکز تکنولوژی دنیا
جایی در قلب کالیفرنیاست؛ اما بعد از سیلیکون ولی
82
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
سجاد لطفی
پژوهشگر حوزه زنان و خانواده مرکز رشد
دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم؟ع؟
83
فرهنگ و اندیشه
مستند زندگی خواهران منصوریان فرصتی است
برای دیده شدن موفقیت حاشیه ها و تبعیض ها
سیاست و اجتماع
ّ
صفر تا سکو:
صدای زن ایرانی
اقتصاد و مدیریت
این فیلم که در ژانر مستند ساخته شده ،حکایت زندگی
قهرمانان ووشوی ایران و جهان ،خواهران منصوریان
شهربانو ،سهیال و الهه -است؛ ماه رمضان امسالاز طریق برنامه ی پرمخاطب ماه عسل ،اوازه ی تالش
ان ها ،به گوش مردم هم رسید.
فیلم صفر تا سکو به ابعاد فــراوانــی م ـی پــردازد؛ فقر،
سختی ،نبود سایه ی پدر ،تالش و استقامت ،امیدواری،
ورزش قهرمانی ،وجود تبعیض بین رشته های ورزشی
و امکانات در دسترس ،ورزش زنان و . ...
در نوشته حاضر ،بنا بر حوصله مخاطب ،فرصت
پرداختن به همه این موارد نیست.
صفر تا سکو مخاطبانی داخلی و خارجی دارد .به نظر
می رسد برای هرکدام ،باید هدفی را در نظر گرفت .با
ً
وجود ایران هراسی های گسترده در جهان ،خصوصا
پیرامون وضعیت زن و نشان دادن تصاویری از تبعیض
علیه او ،فیلم یادشده می تواند این جو را تا حدودی
بشکند؛ زن مسلمان ایرانی فرصت یافته تا دیده شود.
و اما محتوای فیلم ...
وجود «پوشش اسالمی» برای ورزشکاران زن مسلمان،
به خوبی ،خیلی ظریف و غیرمستقیم تبیین شده
است؛ البته نا گفته نماند که پوشش زنان و نیز یکی
از مردان در یکی از سکانس ها ،با پوشش استاندارد
فاصله دارد .در قسمت هایی از فیلم نیز باز ی های
ووشــوی بین المللی زنان نمایش داده می شود که با
توجه به پوشش نامطلوب حریفان ،خط قرمزهایی رد
شده ،هرچند که باز ی ها ان قدر ّ
مهیج است که توجه
مخاطب را خیلی به خودش جلب نمی کند!
«خــانــواده ایــرانــی» به خوبی نقش بندی شــده است؛
چندین سال قبل ،پدر خانواده ،ان ها را رها می کند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
سبک زندگی این خواهران در شهر سمیرم و
نمایش گوشه هایی از ان ،پیام نوستالژیکی
را برای ساکنان کالن شهرها به همراه دارد.
این سبک ورزش ،نباید برای زنان و دختران تبدیل
به الگو شود و انان را به فعالیت در ورزش های رزمی
تشویق نماید؛ چراکه زن ،وجودی ظریف و ارام بخش
ً
دارد خصوصا این که در نقش های جنسیتی فطری اش
قرار است نقش همسر و مادر -یعنی نقش های محوری
خانواده -را بر عهده داشته باشد .نقش هایی مبتنی بر
عاطفه ،احساس و مهربانی .یکی از ویژگی های این
ورزش ها ،خشونت است که با خصوصیات مادری
و همسری ،می تواند در تضاد باشد .همچنان که
درجاهایی ،ابراز احساسات شهربانو نسبت به همسرش،
با ضربات مشت است؛ که ناخودا گاه برای تماشا گر
ایرانی و حتی خود او و شوهرش ،خنده را به دنبال دارد!
سبک زندگی این خواهران در شهر سمیرم و نمایش
گوشه هایی از ان ،پیام نوستالژیکی را برای سا کنان
کالن شهرها به همراه دارد؛ پیامی حاوی صداقت،
قناعت ،سادگی و بی پیرایگی ،روابط عمیق و منسجم
میان افراد خانواده ،احترام به پدر و مادر ،فداکاری ،عشق
و ...و البته دیده و شنیده نشدن و در حاشیه بودن!
البته در حاشیه بودن ،در تهران هم رخ می دهد! این که
یک ملی پوش ووشوکار ،راضی است به حقوق سالیانه
ده میلیون تــومــان! کسی کــه طالیی ترین ووشــوکــار
جهان -شهربانو -اســت؛ و وضعیت به طور مثال،
فوتبالیست های ایرانی و باشگاه هایشان را نیز می توان
دید و مقایسه نمود .تبعیض را می توان در ورزش های
مختلف مشاهده نمود.
بااین وجود ،دختران ،پدر را بخشیده اند و همچنان به
او عالقه مندند و چند بار در صحنه هایی تاثیرگذار،
بر اهمیت وجود پدر تا کید می شود .عشق ورز ی های
ً
فراوان دختران به مادر ،دعاهای مادر برای ان ها خصوصا
حضور در اردوهای ورزشی و در مسابقات ،رابطه ی گرم
دختر بزرگ خانواده -که تنها دختر متاهل است -با
شوهرش و صحنه هایی از عشق و فداکاری عمیق
انان نسبت به یکدیگر ،هنرمندانه و طبیعی جلوی
دوربین اورده شده است .در یک سکانس ارزشمند،
ن به عنوان شوهر شهربانو این
شوهر شهربانو می گوید« :م
اختیار را دارم و می توانم نگذارم شهربانو به مسابقات
و اردوهای طوالنی تیم ملی ووشو برود ولی در حق او
فداکاری می کنم و این اجازه را می دهم؛ درحالی که
رسانه های جهان ،جامعه ای مردساالر را از جامعه ی
ایران به تصویر می کشند».
تصویر سخت کوشی های زنانه از جنس ورزشی اش و
ان هم ورزش های خشن رزمی -که شاید پیش ازاین،
دوربین های ایرانی فقط مردان را به تصویر می کشید-
ً
می تواند برای نسل جوان و نوجوان خصوصا دختران،
امــوزنــده باشد؛ طالیی ترین بانوی ووشــوکــار جهان،
شهربانو منصوریان است و این حاصل نشده است
مگر با تالش او و همیار ی خانواده ها .این صحنه ها
ّ
ارزشمند است برای زدودن گرد ناامیدی ای که مدتی
است بر چهره برخی جوانان کشور نشسته است .این
خواهران از فقر شدید شروع نموده و حاال به شهرت
بین المللی رسیده اند .البته نباید غافل شد از این که
84
س س ݑݩݦ ݦ ݦ ݦ ݤو اح ݑݩٮݦ
ݠݠݠٮ ݣ ماݣعݤ
ݣ ݣى ݬݫݣݔاݣ ݣ ݣ ݣ ݣݢ ݣ ݣ ݤ ݣݭ ݣݫݭ ݓݣ
ݬݫݕٮرݣوݣ�ن ݠدݤݣهݤ ݣد ݣوݤݣمݤ
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1مقدمه
رامین مددلو
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شیخ مفید
سه ایده ی ارتباط
-2یک شکاف تاریخی
شکاف میان دولت و ملت یک ارثیه تاریخی است .در
دوره صفوی دولت خود را از جامعه خارج می دانست و
ذیل جامعه تنها ملت قرار می گرفت .روحانیت شیعی
نقش فضای واسط میان دولت و ملت را بر عهده گرفت.
فضای واسط تالش می کرد با انتقال خواسته های دولت
و ملت (=جامعه) به دیگری از دور شدن ان ها از هم
جلوگیری کند .تضعیف نهاد روحانیت توسط دربار
صفوی گسست دولت و ملت و در پی ان فروپاشی
هم دولت و هم ملت ایرانی را موجب شد.
در دوره قاجار ،دولت در جامعه ایران اسالمی حضور
چندانی نداشت .اعتقادی به کارویژه خدماتی دولت
نبود و از کارویژه حاکمیتی نیز برداشت الغری بر اذهان
دولــت حا کم بــود .نبود ارتــبــاط اقتصادی و نظامی
مستقیم نشان دهنده احساس عــدم نیاز دولــت به
مردم بود .از دیگر سو ماموران دولتی خود نافی امنیت
بودند و این امر یعنی جامعه نیز نباید رفع نیازهایش را از
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
«تاریخ از فردای پیروزی انقالب اسالمی شروع شد».
این یک تصور اشتباه است .انقالب اسالمی نقطه
عطفی در تاریخ بود ،نه نقطه شروع تاریخ .انقالب
اسالمی تالش کرد جهان زیست جدیدی را شکل
دهد و در این مسیر گام برداشت ،اما در جهان واقعی
نه در جهان انتزاعی و ذهنی .در جهان انتزاعی و ذهنی
می توان از امکان به صفر رساندن گذشته و اثرات ان و
سپس شروع به ساختن بنای جدید صحبت کرد اما
مسائل جهان واقعی در انتظار این فرایند نمی توانند
بمانند .جهان زیست مطلوب انقالب اسالمی مجبور
است از دل جهان زیست گذشته سر براورد .به این
معنا ،فرایند تغییر از گذشته به مطلوب دارای دوران
گذاری خواهد بود .دوران گذاری که در ان گذشته نیز
حضور دارد و به مبارزه با رقیب جایگزین خود ،جهان
زیست مطلوب خواهد پرداخت.
رابطه دولت و ملت در ایران اسالمی در نهایت باید
ذیل ایده به هم پیوستگی مثبت ترمیم گردد.
86
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-3ارثیه ای به نام
شکاف دولت-ملت
فرهنگ و اندیشه
87
سیاست و اجتماع
ایــران اسالمی اکنون وارث
ارثیه ای است که از داشتن
ان خوشنود نیست و سعی
در تغییر ان دارد .وقوع انقالب
اسالمی ،تشکیل نهادهای
مردمی-انقالبی مانند کمیته های انقالب اسالمی،
جهاد سازندگی ،سپاه پــاســداران و درنهایت دفاع
مقدس نشان دهنده ان بود که ارتباط دولت-ملت از
دید انقالب اسالمی نه تنها نباید دربردارنده شکاف
باشد بلکه باید از نوع به هم پیوستگی مثبت باشد .در
این معنا دولت و ملت هر دو اجزای جامعه تعریف
می شدند و دولت خدمتگزار ملت معرفی می شد.
بیایید در تاریخ ابتدای انقالب کمی دقیق تر شویم.
نیرو ی های مردمی در قالب بسیج و جهاد به کمک
روستاییان جهت برداشت محصوالت و عمران در
روستاها می روند .کمیته های مردمی انقالب اسالمی
ذیل روحانیون سازماندهی شده و تامین امنیت شهرها
را بر عهده می گیرند .با وقوع ناارامی های کردستان و
سپس جنگ تحمیلی ،عامه مردم در قالب بسیج
ذیل سپاه پاسداران تعریف و داوطلبانه به میدان های
جنگ اعزام می شوند .در همه این ها مردم محور اصلی
هستند و دولت سازمان دهنده است .در همه این ها
بخشی از جامعه به یاری بخش دیگر جامعه می شتابد
و این اقدام به دوراز چشم دولت رخ نمی دهد ،ذیل
دولت هم تعریف نمی شود؛ دولت در این اقدام نقش
نظم دهی و تعیین اولویت ها را بر عهده دارد .نهادهای
نامنسجم مردمی این امور را بر عهده نگرفتند ،نهادهای
دولتی نیز بر عهده نگرفتند .نوعی همکاری بدون
سلطه مطلق یکی از دو سوی دولت و ملت میان این
دو نوع نهاد شکل گرفته و نوع جدیدی از نهادها برای
اداره امور ایجاد می شوند.
اقتصاد و مدیریت
دولت مطالبه کند .در چنین
فضایی ،نهادهای نامنسجم
مردمی کارویژه های خدماتی
امروزی دولت و نیز بخشی
از کــارو یــژه هــای حا کمیتی
را بر عهده داشتند .تجربه
فــرو پــاشــی جامعه و دولــت
در اخ ــر صـفــو یــه در ضمیر
ناخودا گاه روحانیت ماندگار شده بود و به استناد
همین تجربه این بار روحانیت سعی داشت در فرایند
جدایی روزافزون دولت و جامعه ،حداقل جامعه را از
فروپاشی برهاند .به همین سبب انجا که منافع شاه و
دربار با مردم در تضاد بود تالش می کردند نفع جامعه
اسالمی را حفظ کنند (و نه نفع تنها دولت شیعی را).
در دوره پهلوی فضا به شدت دگرگون می شود .پهلوی
می خواست بر جامعه سلطه قابل اعمال داشته باشد.
به همین سبب ابتدا فضای واسط و طرفدار جامعه،
روحانیت ،به همراه نهادهای نامنسجم مردمی حذف
شدند و دولت خود را متکفل هر دو معرفی کرد .دولت
سعی کرد جامعه را به ان صورتی که دوست دارد شکل
دهد و ساختار یک جامعه کپی شده از مدل های دست
چندم جوامع اروپایی بدیل دولت برای جامعه ایرانی
موجود بود .این تالش در دوره رضاشاه شکل سخت به
خود گرفت و در دوره محمدرضاشاه شکل نرم .فضا
ن اما بستر هنوز همان بود :شکاف بین دولت و
دگرگو
ملت .تاریخ نشان داده که شکاف دولت و ملت در
صورت نبود فضای واسط به فروپاشی می انجامد .یا هر
دو سوی شکاف (انتهای دوره صفوی) یا یک سوی ان
(انتهای دوره قاجار) .به همین جهت محمدرضاشاه
سعی کرد یک فضای واسط وابسته به دولت ایجاد کند
اما فضای ایجادشده نه فضای واسط بلکه فضای زائد
وابسته به دولت بود .محمدرضاشاه تاریخ را ناقص
فهمیده بود .شکاف درنهایت به تضاد دولت-ملت
مبدل و تجربه فروپاشی دولت دوباره تکرار شد.
وقوع انقالب اسالمی ،تشکیل نهادهای
مردمی-انقالبی مانند کمیته های انقالب
اسالمی ،جهاد سازندگی ،سپاه پاسداران
و درنهایت دفاع مقدس نشان دهنده ان بود
که ارتباط دولت-ملت از دید انقالب اسالمی
باید از نوع به هم پیوستگی مثبت باشد.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
بالقوه باشند یا بالفعل .اگر
فــرازوفــرودهــای پس از دفاع
مقدس باعث شد در کنار تاکنون برای ارتباط میان دولت-ملت ،سه
دولــت تــاش کند از درون
این تجربه ناب ،ایده جدایی ایده در ایران اسالمی عرضه شده است.
جامعه برای خود یارگیری کند
بدون شکاف دولت-ملت ایده نخست شکاف دولت-ملت بود .ایده
به نحوی که شکاف اجتماعی
نضج گیرد .جدایی بدون دوم به هم پیوستگی مثبت و ایــده سوم
بالقوه ای بالفعل شود و شکاف
شکاف ایده ای بود که در پس جدایی بدون شکاف دولت-ملت.
اجتماعی غیرفعالی فعال
شــود ،نتیجه ان اثــرگــذاری
ذهن برخی از انقالبیونی که
شکاف اجتماعی فعال شده بر روی شکاف دولت-
از حضور اندیشه انقالبی در اداره امور کشوری واهمه
ملت اســت .دولــت دســت به تعمیق شکاف های
داشتند جای می گرفت.
اجتماعی زده و گروه اجتماعی متضرر ،زیان ناشی
-4سه ایده ارتباط
از چنین حضور دولت را با تعمیق شکاف دولت با
بخشی از جامعه جبران می کند .این مدل پیچیده را
نتیجه عبارات باال ان است که تا کنون برای ارتباط
اکنون می توان در بحرین مشاهده کرد .اشتباهات نظام
میان دولت-ملت ،سه ایده در ایران اسالمی عرضه
سیاسی بحرین در حذف اکثریت جامعه از فرایندها و
شده است .ایده نخست شکاف دولت-ملت بود.
حمایت ناعادالنه از یک سوی شکاف های اجتماعی
ایده دوم به هم پیوستگی مثبت و ایده سوم جدایی
فعال در این کشور ،بستر قیام اکثریت و تصمیم اکثریت
بدون شکاف دولت-ملت.
به فروپاشی دولت را فراهم کرد.
در ایده شکاف ،ارتباط جامعه و دولت یک سویه است.
ایده به هم پیوستگی در دوره نخست پس از پیروزی
دولت فرمان ساز و جامعه فرمان بردار تلقی می شود .در
انقالب اسالمی در کشور پیاده شده و به صورت تجربی
شکلی دولت هیچ نقشی در برابر جامعه ندارد (مدل
منسجم گردید .تعریف دولت و ملت هر دو ذیل عنوان
قاجار) و در شکل مدرن ان دولت بر جامعه سلطه دارد
جامعه اسالمی ،برقراری ارتباط دوسویه میان این دو با
(مدل پهلوی) .ایده ی شکاف سبب می شود جامعه
ترجیح ملت ،تنظیم ارتباطات به شکل غیرمتمرکز اما
همه توانش را صرف حفظ موجودیت خود در قبال
منسجم از ویژگی های این ایده ست .این ایده باوجود
دولت نماید .توان دولت نیز صرف سلطه بر جامعه
اجرای تجربی ان بدون داشتن پشتوانه نظری بومی
می شود و در این میان انچه از دسترس خارج می گردد
قابل اعتنا توانست بحران های اوایل انقالب اسالمی را
اهداف عالیه ای (چه باطل و چه حق) است که هر دو
با موفقیت پشت سر گذارد که مهم ترین این بحران ها
سوی این شکاف برای خود متصورند .این وضعیت
جنگ نظام بعثی عراق علیه ایران اسالمی بود .ایده
اگر به فروپاشی حداقل یکی از دو سوی نینجامد (که
به هم پیوستگی توانست معادالت نظامی رایج را در دفاع
انجامیده است) موجب حفظ وضعیت موجود در
مقدس برهم زد و در تولیدات مداوم نظری خود ،ایده های
ابتدا و سپس عقب گرد از وضعیت موجود به جهت
مدیریتی جدیدی را معرفی کند .ایده به هم پیوستگی
فرسایش توان اولیه هر دو سوی شکاف خواهد شد.
در شکل کلی اش خاص ایران اسالمی نیست ،عموم
نتیجه نهایی این ایده را می توان در برخی از کشورهای
جوامع موفق در دستیابی به اهداف مدنظرشان (سوای
منطقه اسیای غربی دید؛ اما این ایده مدل پیچیده تری
حق یا باطل بودن اهداف) از این ایده بهره می برند.
نیز دارد .جامعه سرشار از تنوعات است .خود این
البته با تغییراتی تا ان را متناسب اهداف و نیز شرایط
تنوعات به معنای وجود شکاف در درون جامعه است.
خاص خود سازند .به همین جهت است که چندان
شکاف هایی که ممکن است فعال باشند یا غیرفعال،
88
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
89
سیاست و اجتماع
بــرای ما تفاوتی نمی کند در
کشورهای توسعه یافته کدام
جــنــاح ســیــاســی مــتــکــی به
گروه های اجتماعی قدرت
سیاسی را به دست می گیرد
یا کدام گروه های اجتماعی
دست برتر را در میان ملت
خواهد داشت؛ زیرا ما با یک جامعه طرف هستیم نه
با یک دولت -جامعه جدا از هم .این جامعه متشکل
از دولت-ملت اســت که جهت گیری های اصلی
ً
را تعیین می کند .به همین سبب هر دولتی در مثال
ایاالت متحده بر سرکار اید حداکثر تفاوت در تاکتیک ها
خواهد بود نه در جهت گیری ها .ممکن است اشکال
شود که در جهان سرمایه ساالر ،سرمایه جهت گیری ها
را مشخص می کند و ان در اختیار یک درصد جامعه
است .اشکال درستی است اما با این ضعف که به
این امر بی توجهی می کند :جامعه تصمیم گرفته این
جایگاه را به سرمایه و سرمایه ساالر اعطا کند .این
انتخاب جامعه خود یک جهت گیری اصلی است و
شاید مهم ترین جهت گیری.
ایده جدایی بدون شکاف نشان دهنده دوران گذار
بــودن زمــان حــال اســت .ایــن ایــده ،پیشنهاد جهان
زیست گذشته برای عدم گذار به جهان زیست مطلوب
است .چراکه جایگزین جهان زیست مطلوب برای
ارتباط میان دولــت و ملت (ایــده به هم پیوستگی)
ً
نه تنها صرفا یک امر مورد انتظار ،بلکه تجربه شده نیز
است .تغییر پیشنهاد جهان زیست گذشته از شکاف
به جدایی بدون شکاف خود نشان دهنده اثرگذاری
انقالب اسالمی بر ان است .همچنانی که حامالن
این ایده نیز بخشی از انقالبیون بودند .این بخش از
انقالبیون در اداره امور کشوری قائل به انقالب ،حداقل
در معنای وسیع ان ،نیستند .ایده ی جدایی بدون
شکاف در دولت موقت مرحوم بازرگان ارائه شد و پس
از دفاع مقدس کم وبیش در دولت ها حضور داشت ،به
رقابت با ایده ی به هم پیوستگی برخاست و گاهی بر ان
اقتصاد و مدیریت
غالب شد .در این ایده دولت
و ملت هر دو ذیــل جامعه
اسالمی تعریف می شوند،
ارتباط میان این دو نیز دوسویه
است اما با ترجیح دولت.
ایــن دولــت اســت که مسیر
را مشخص کرده و می کند.
حالت تضعیف شده فرمان سازی دولت و فرمان برداری
ملت هنوز حضور دارد و به دولت خود را پاسخگوی
به مردم نمی داند .شکل عینی ان ضعف و یا نبود
نهادهای پاسخگویی ،عدم شفافیت فرایندها ،عدم
شفافیت مالی و ...در درون دولت است .البته در
این ایده دولت به فکر پیشبرد جامعه اسالمی به سوی
اهدافش (با تفاوت هایی در بیان مصداقی اهداف)
است ،پیشبردی که منافع ان در اصل نصیب ملت
خواهد شد ،اما به سبب عدم همراهی ملت ،دولت
ً
نهایتا نخواهد توانست متناسب با تالش هایش نتیجه
بگیرد .در چرایی این عدم همراهی باید گفت که فضای
بین االذهانی ملت جایگاه خود را می شناسد و تا چنین
جایگاهی را کسب نکند حاضر به همراهی کامل با
دولت نیست .اگر نادیده گرفته شود تالش های دولت را
نادیده خواهد گرفت ،اگر به او پاسخ داده نشود مطالبه
گری را به همه حوزه ها تسری خواهد داد و مقصر همه
مشکالت را تنها دولت خواهد دانست .مهم تر از همه
این ها اگر احساس کند جدایی با برتری دولت همراه
است احتمال بازگشت به ایده ی شکاف را در خود
تقویت می کند .به خصوص اگر عوامل ایجاد شکاف
مانند اعتقادات مجزا ،میزان دولتمندی ضعیف،
نبود قدرت بسیج کنندگی ،اقتصاد متزلزل ،اعتماد
اندک ،فرهنگ سیاسی بدبینانه ،تالش های خارجی،
دخالت تعمیق گر دولت در شکاف های اجتماعی
و ...دوباره رخ دهند .اگر دولت همه این ها را بتواند
کنترل کند ،قادر به کنترل تالش های خارجی دشمنان
جامعه اسالمی نخواهد بود .حتی اگر این تالش ها انکار
شوند ،از بین نرفته اند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
ابراهیم خانی
پژوهشگر هسته عالمه پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری رشته فلسفه و کالم اسالمی دانشگاه اصفهان
همان گونه که مستحضرید جامعه شناسی های مختلف
داللت های سازمانی خاص خویش را به همراه خواهند
داشت؛ زیرا سازمان بخشی از اجتماع و نمونه ای کوچک
از برخی روابط اجتماعی است و درنتیجه تحلیل ما از
ً
هویت اجتماع کامال موثر در کیفیت تحلیل سازمان
خواهد بود .حال بر همین مبنا باید در ابتدا مشخص
نمود که جامعه شناسی برامده از حکمت متعالیه که
ً
ما اختصارا به ان جامعه شناسی متعالیه می گوییم چه
خط و مشی کالنی را پیگیری می نماید و انگاه بررسی
نمود که ایا چنین رویکردی در تحلیل هویت سازمان
نیز راهگشا و عملیاتی است و یا خیر.
در این پیگیری باید به این پرسش پاسخ داد که ایا
اجتماع فراتر از ظاهر ان که مجموعه ای از انواع نظامات
اعتباری است باطنی فرا اعتباری و حقیقی نیز دارد
و یا نه؟ سوالی که نحوه پاسخ به ان ،در پاسخ همین
ً
سوال در مورد سازمان کامال راهگشا خواهد بود؟ یعنی
اینکه ایا سازمان نیز فراتر از مجموعه اعتبارات ظاهری
ان باطنی فرا اعتباری دارد و یا خیر؟
اهمیت این سوال چه در مورد جامعه و چه در مورد
سازمان ازان روست که در صورت اثبات و تبیین تفصیلی
ابعاد فرا اعتباری ان هــا می توان حجم قابل توجهی
از احکام هستی شناسانه موجودات فرا اعتباری را
که در حکمت متعالیه و حتی فراتر از ان در لسان
ایات و روایات موردبررسی و اثبات قرارگرفته است در
تبیین ابعاد وجودی اجتماع و یا سازمان به کار برد.
درصورتی که اگر تلقی ما از اجتماع و یا سازمان تنها در
داللت های سازمانی
جامعه شناسی
متعالیه
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-1روند مباحث داللت های سازمانی
سازمان نیز مانند جامعه می تواند ظاهر و باطنی
داشته باشد و فراتر از یک امر اعتباری صرف ،هویتی
وجودی داشته باشد.
90
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ های اجتماعات اصیل و تاریخ دار
بشر ،مبتنی بر درک حضوری از برخی
حقایق ِس ِعی عالم است و همین امر مصحح
اتــحــاد وج ــودی و فــرا اعتباری اف ــراد ان
اجتماع است.
91
فرهنگ و اندیشه
-1در اصل به معنای وسعت
سیاست و اجتماع
حد یک مجموعه اعتباری صرف باشد طبیعی است
که ذخایر معرفتی ارزشمند حکمت متعالیه و در تحلیل
امور اعتباری صرف کارامدی زیادی نخواهد داشت.
روند طبیعی این بررسی ان است که ابتدا به پاسخ
این سوال در حیطه جامعه شناسی متعالیه بپردازیم
و انگاه با دست یابی به مناط ها و براهین اثبات ابعاد
فرا اعتباری اجتماع ببینیم که ایا این مال ک ها در
مورد نهادها ،سازمان ها و یا حداقل بخشی از ان ها
قابل تطبیق هست و یا خیر .ما در این یادداشت قصد
تبیین تفصیلی ابعاد فرا اعتباری اجتماع را نداریم اما
ً
اجماال به اهم مبانی ان اشاره می نماییم.
مبنای اصالت وجود به عنوان رکن رکین حکمت متعالیه
لوازمی به همراه دارد که ازجمله ان کلیت ِس ِعی 1است.
کلیت سعی به معنای کلیتی است که مفهومی و برامده
از انتزاع ذهنی نیست بلکه کلیتی خارجی و فارغ از
انتزاع ذهنی است که در حقیقت بازگشت به سعه و
شدت وجودی یک حقیقت وجودی دارد .اطالق کلیت
به این سعه وجودی بدان خاطر است که همان گونه
که در کلیت مفهومی یک مفهوم کلی در عین صدق
بر مصادیق جزئی همچنان کلی است موجودی نیز
که از شدت و سعه وجودی برخوردار است در عین
حضور در مراتب و مصادیق مادون وجودی همچنان
کلیت و سعه وجودی خویش را حفظ می نماید .فارغ
از مباحث فنی اثبات چنین حقیقتی که مجال ان
نیست مثال ملموس این حقیقت به ظاهر غریب ،خود
اقتصاد و مدیریت
حقیقت نفس است که در عین حضور در اعضا و قوای
متعدد بدن همچنان کلیت سعی و وجودی خویش
را حفظ می نماید و حضور او در اعضاء بدن منجر به
تکه تکه شدن حقیقت ان نمی شود و واضح است که
این نحو از کلیت نفس کلیتی مفهومی نیست بلکه
ً
کامال وجودی و عینی و خارجی است.
حال این کلیت سعی نه تنها در مورد حقیقت نفس
بلکه در مورد بسیاری از حقایق عالم صادق است
و درنتیجه بسیاری از حقایق عالم در عین حضور و
سریان در مصادیق جزئی ،به تعدد ان مصادیق جزء
نمی شوند و همچنان وحدت سعی خویش را حفظ
می نمایند .ازجمله این حقایق سعی معارف حضوری
ً
در ساحت عقلی عالم هستند .به بیان دیگر اساسا
کلیت ذهنی و جهان شمولی معارف و قوانین عقلی
انعکاس حصولی کلیت سعی حقایق حضوری است.
حال بر این اساس اگر مجموعه افرادی به درکی حضوری
از یک حقیقت عقلی دست یابند ازانجاکه علم طبق
مبانی حکمت متعالیه دائر مدار اتحاد عالم و معلوم
است چنین علمی بدان معناست که همگی این افراد
با ان حقیقت عقلی اتحاد وجودی یافته اند .از سوی
دیگر چون ان معرفت حضوری دارای کلیت سعی
است اتحاد این افراد با ان معرفت حضوری نوعی اتحاد
ً
حقیقتا وجودی و سعی میان ان ها را در ساحات باطنی
و عقلی عالم و البته به میزان سعه و دایره وجودی ان
معرفت در پی خواهد داشت و این مبنای فلسفی
می توان مبنای اتحاد وجودی افراد یک اجتماع باشد؛
زیرا در صورت دقت در بسیاری از اجتماعات اصیل و
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در انواع اجتماعات انسانی و ازجمله در
ً
تجمع سازمانی می توان از اتحادی حقیقتا
وجودی میان افراد ان اجتماع بر اساس
کلیت ِس ِعی سخن گفت.
و انگیزه ای الهی دور یکدیگر جمع شوند و سازمان و
یا تشکیالتی را شکل دهند انس و هم دلی افراد این
سازمان یک امر مجازی و یا استعاری نیست بلکه
ً
حقیقتا از منظر هستی شناسانه فارغ از ابدان ان ها که
از یکدیگر جداست ارواح انان توانایی اتحاد در برخی
مراتب سعی ان حقایق ایمانی و توحیدی را داراست
و همین اتحاد وجــودی سرمنشا انس و تفاهمی فرا
اعتباری می شود.
ً
از ســوی دیگر ایــن حقیقت م ـکــررا در حیات های
اجتماعی خرد و یا کالن تجربه می شود که اگر تفاهم
و انسی فرا اعتباری میان اعضای ان نباشد صرف
قانون گذار ی های ظاهری و تعیین ائین نامه های اجرایی
در دستیابی به اهداف راهگشا نخواهد بود و اگر هم
گمان شود که عدم دستیابی به اهداف تنها ناشی از
کمبود و نقص قوانین اجرایی است؛ هرقدر هم که در
تکمیل ان قوانین تالش شود باز جایگزین ان انس و
تفاهم فرا اعتباری میان اعضا نخواهد بود .بر این اساس
شناخت ان کلیت سعی خاص حاکم بر یک سازمان و
تقویت حضور و سریان ان حقیقت در افراد ان تجمع و یا
سازمان می تواند در هم افزایی
و افزایش کیفیت عملکرد ان
سازمان بسیار راهگشا باشد.
بر همین مبنا یکی از شاخصه
مهم مدیریت یک سازمان
تشخیص ابعاد فرا اعتباری
حا کم بر ان سازمان و تدبیر
حضور و سریان مناسب ان
حقیقت در اعضا خواهد بود.
تاریخ دار بشر که مبتنی بر فرهنگ های خاصی هستند
متوجه می شویم که این فرهنگ ها خود مبتنی بر درک
حضوری از برخی حقایق ِس ِعی عالم است و همین امر
مصحح اتحاد وجودی و فرا اعتباری افراد ان اجتماع
اســت .امــری که ثمرات ان به وضوح در ساختار فرا
اعتباری فرهنگ قابل مشاهده است.
حال همین مناط اتحاد وجودی در قالب یک سازمان
نیز قابل پیگیری است و اگر نشان داده شود که در برخی
از سازمان ها و یا نهادها فرهنگ هایی حا کم است
که این فرهنگ ها خود مبتنی بر معرفت حضوری به
حقیقتی ِسعی است ان حقیقت سعی می تواند مناط
اتحاد فرا اعتباری افراد ان سازمان با یکدیگر باشد.
ً
تا اینجا اجماال این حقیقت بیان گردید که در انواع
اجتماعات انسانی و ازجمله در تجمع سازمانی می توان
ً
از اتحادی حقیقتا وجودی میان افراد ان اجتماع بر اساس
کلیت ِس ِعی سخن گفت .به بیان دیگر اجتماع انسان ها
عالوه بر ظاهر ان می تواند دارای باطنی باشد که افراد
ان اجتماع به تبع نوع روابط ظاهری خویش با یکدیگر
ً
در ساحات فرا مادی خویش نیز حقیقتا با یکدیگر
متحد گردند .از این منظر
ً
اساسا مناط هستی شناسانه
ُ
احساس انس با یک جمع
و یا احساس غربت در یک
جمع همین اتحاد و یا عدم
اتحاد باطنی باکلیت سعی
حاکم بر ان جمع خواهد بود.
به عنوان مثال اگر جمعیتی
از مومنان بر محور معرفت
92
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
تعین خاص یافتن کلیت سعی در یک سازمان
و یا نهاد اجتماعی متاثر از روابط متقابل
ظاهر و باطن ان نهاد اجتماعی است.
فرهنگ و اندیشه
93
سیاست و اجتماع
به عنوان مثال انقالب اسالمی ایران یک تجمع بزرگ
انسانی است که راز موفقیت های چشمگیر بنیان گذار
ان حضرت امام خمینی؟هر؟ همین احاطه و اشراف
کامل ایشان بر ابعاد فرا اعتباری این تجمع و اشاعه
ان کلیت سعی و روح ایمانی حاکم بر انقالب در احاد
اجتماع بوده است .امری که منجر به یک انس و تفاهم
فرا اعتباری بی سابقه میان اقشار مختلف جامعه ایران
گشت و اثار بی نظیری را در عرصه های مختلف حیات
اجتماعی به ارمغان اورد.
حال همین کلیت سعی حاکم بر انقالب اسالمی ایران
با قیود و مناسبت های خاص در هر سازمان و یا نهاد
انقالب اسالمی می باید حاضر و مناط اتحاد وجودی
افراد ان سازمان گردد تا بر محور این اتحاد وجودی،
انس و تفاهم الزم برای دستیابی به اهداف ان سازمان
در ذیل اهداف انقالب تامین گردد.
این حقیقت درست مانند کلیت سعی نفس است
که در عین اینکه در تمامی اعضای بدن وجودا حاضر
است اما درعین حال حضور حقیقت سعی نفس در
تمامی اعضای بدن یکسان نیست بلکه به مناسبت
کارکرد هر عضو ،این حضور نفس نیز تقیدی خاص
می یابد .به بیان فلسفی نفس در عین حفظ وحدت
وجود خویش در مرتبه حسّ ،
حاس است و در مرتبه
ّ
متخیل است و در مرتبه عقل عاقل است اما
خیال،
ِ
کلیت سعی هر مرتبه برتر در مراتب مادون نیز وجودا
حاضر و ساری است .چنانچه عقالنیت او در مرتبه
حس و خیال او نیز حاضر است .حال همین حقیقت نیز
بعینه و طبق مبانی مطرح شده با ساختاری فرا اعتباری
و فرا استعاری در مورد نسبت الیه های مختلف کلیت
اقتصاد و مدیریت
سعی حاکم بر یک اجتماع و سازمان ها و نهادهای ان
نیز صادق است .بر این اساس به طور مثال مرکز رشد
ً
زمانی حقیقتا در راستای اهداف انقالب اسالمی است
که حقیقت سعی حا کم بر انقالب اسالمی به عنوان
عمیق ترین الیه های اتحاد وجودی اعضای این مرکز
موجب انس و تفاهم فرا اعتباری ان ها شده باشد؛ اما
در عین حضور حقیقت سعی انقالب اسالمی باید به
مناسبت کارکرد و اهداف خاص این مرکز ان حقیقت
سعی قیودی نیز به همراه داشته باشد که شناخت
صحیح و تالش برای دستیابی به ان از وظایف خاص
این مرکز و تامین کننده کلیت سعی خاص حا کم بر
ان خواهد بود.
تعین خاص یافتن کلیت سعی در یک سازمان و یا
نهاد اجتماعی متاثر از روابط متقابل ظاهر و باطن ان
ّ
نهاد اجتماعی است .چنانچه تشخص یافتن نفوس
انسان ها نیز در تعینات خاص هر یک از ان ها ،متاثر از
روابط خاص نفس و بدن ان هاست .به بیان دیگر علل
حقیقی تعین نهایی یک اجتماع که مربوط به ساحات
باطنی ان است و علل اعدادی ان که مربوط به ساحات
ظاهری ان است در تعاملی خاص و دوجانبه منجر
به فعلیت تام ان تعین خاص اجتماعی می گردند.
پیش از انکه به ثمرات متعدد این مبنا در تحلیل
ً
کیفیت رفتار های سازمانی بپردازیم الزم است تا اجماال
به نحوه دستیابی به این کلیت سعی نیز اشاره شود و
برای روشن شدن این مطلب نیز باید با کارکرد اعتبارات
اشنا شویم .انسان ها پیش از رسیدن به غایات فردی
ً
و یا اجتماعی خویش طبعا وضعیت و تعینی خاص
دارند که با وضعیت و تعین ان غایت فاصله دارد و باید
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
بود و این اتحاد باطنی سبب
بروز اثار فرا اعتباری فراوانی در
ظاهر حیات اجتماعی انان
مـی گــردد .حــال بر ایــن مبنا
در حیطه مباحث سازمانی کیفیت اعتباراتی که در
هر سازمان تنظیم و مصوب می گردد در دستیابی ان
سازمان به کلیت سعی خاص و درنتیجه نحوه اتحاد
ً
وجودی افراد ان سازمان کامال موثر است و به طبع،
این کلیت سعی که مال ک انس و اتحاد وجودی افراد
ً
ان سازمان است در کیفیت اثار ان سازمان کامال موثر
است .به عنوان مثال اگر اعتباراتی که در یک سازمان
طبق ان ،ارزیابی اعضا صورت می گیرد تنها بر اساس
مال ک های دنیا محورانه باشد این اعتبارات به مرور
کارمندان ان سازمان را به سوی غایت حیات دنیوی
سوق می دهد و افراد ان سازمان درنهایت در کلیت
سعی حیات شیطانی که مالزم حیات دنیوی است
با یکدیگر به اتحادی وجــودی می رساند .در چنین
وضعیتی اعضای سازمان به حسب اتحاد وجودی
در کلیت سعی حیات شیطانی به نحوی فرا اعتباری
و غیر تصنعی رفتارهای هماهنگ در جهت اهداف
حیات شیطانی در ان سازمان از خود بروز می دهند.
همچنین اگر اعتبارات سازمانی و ازجمله اعتبارات مربوط
به ارزیابی کارمندان بر اساس ارزش های الهی تنظیم
گردد اجرای مستمر این اعتبارات به صورت صحیح،
کارمندان ان سازمان را به سوی تعینی ِسعی سوق می دهد
که ان حقیقت سعی با دارا بودن خصوصیات الهی
به عنوان مدار اتحاد و انس ان اعضا موجب می شود
تا ان ها به نحوی فرا اعتباری در هماهنگی کامل در
به گونه ای برنامه ریزی نمایند
که از تعین فعلی خارج و به
تعین مطلوب غایت دست
یابند؛ اما ازانجا که انسان ها
ً
معموال به تعین وضعیت فعلی خویش تعلقات مختلف
ً
و بعضا شدیدی دارند به یک باره نمی توانند از تعین
فعلی به تعین مطلوب منتقل شوند .به طور مثال کسی
که صبور نیست و می خواهد صبور شود این تحول
ً
دفعتا امکان پذیر نیست .در چنین حالتی انسان ها
باید به نحو مجازی و تصنعی رفتارهایی داشته باشند
که مناسب تعین غایت مطلوب است و از این طریق
به مرور از تعین فعلی خویش فاصله گیرند و به تعین
ً
غایت مطلوب نزدیک تر شوند .مثال فرد غیر صبور به
نحو اعتباری ،مجازی و تصنعی رفتار انسان های صبور
را در موقعیت های دشوار از خود بروز می دهد و به مرور
همین رفتار ها سبب رسوخ و طلوع ملکه صبر در جان
او می گردد به گونه ای که درنهایت دیگر به نحو حقیقی
و غیر تصنعی رفتار های صبورانه از او صادر می شود.
حال پس ازانکه به طور اجمالی با کارکرد اعتبارات در
دستیابی به تعین غایت مطلوب اشنا شدیم ازانجاکه
حیات های اجتماعی و ازجمله سازمان نیز می تواند
با حا کم بودن یک کلیت سعی خاص بر ان از تعینی
حقیقی و فرا اعتباری برخوردار باشد؛ کارکرد اعتبارات
اجتماعی نیز دستیابی به ان غایت و کلیت سعی
مطلوب به نحو فرا اعتباری است .به عنوان مثال در
صورت تبعیت از مجموعه اعتبارات شرعی در حیطه
مسائل اجتماعی افراد اجتماع در کلیتی سعی به اتحادی
وجودی دست می یابند که توحیدی وایمانی خواهد
94
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اینکه گفته شد انجام اعتبارات به صورت
صحیح می تواند منجر به دستیابی به
غایات مدنظر باشد عالوه بر انکه ناظر به
کمیت و خصوصیات ظاهری ان اعتبارات
است ناظر به سمت وسو و نیت مستتر در
ان نیز هست.
فرهنگ و اندیشه
95
سیاست و اجتماع
تــا ایـنـجــا بــر اسـ ــاس مبانی
حکمتو روشجامعه شناسی
ً
متعالیه اوال اثبات گردید که سازمان نیز مانند جامعه
می تواند ظاهر و باطنی داشته باشد و فراتر از یک امر
اعتباری صرف ،هویتی وجودی داشته باشد که افراد
ً
ان سازمان در کلیت سعی ان هویت حقیقتا دارای
ً
ً
اتحادی وجودی باشند و ثانیا اجماال به نقش اعتباریات
در دستیابی به این هویات وجودی مختلف اشاره
شد .یکی از مهم ترین شاخصه های سازمانی ،وظیفه
محوری اعضای ان است و ما می خواهیم نشان دهیم
که از منظر هستی شناسانه چگونه درک عمیق کلیت
سعی در ادبیات دینی می تواند منجر به رسوخ عمیق
وظیفه محور در فرد گــردد .انسان ها به حسب حب
ذات ،همواره به دنبال بیشترین سود و کمال هستند.
از سویی دیگر در دنیا که دار تزاحم و محدودیت است
موقعیت های متفاوتی وجود دارد که قرار گرفتن در
ان ها به حسب ظاهر سود و بهره های متفاوتی به دنبال
ً
خواهد داشت .بر این اساس طبیعتا در بین افراد یک
جامعه و یا سازمان برای رسیدن به موقعیتی که سود
بیشتری بتوان به دست اورد رقابت پدید می اید و در
چنین فضایی ممکن است فرد دیگر وظیفه محور
نباشد و به بیان دیگر انچه وظیفه او اقتضا می کند را
انجام ندهد بلکه تنها به دنبال موقعیت برتر دنیوی
برای بهره برداری بیشتر باشد و اگر وظیفه اقتضایی جز
موقعیت برتر را داشت از ان تبعیت نکند.
اما برخالف این درک دنیوی که کماالت را محدود
به موقعیت های دنیوی می یابد مبنای کلیت ِس ِعی
اقتصاد و مدیریت
صــدور رفــتــار هــای الهی در
حیطه سازمان خویش عمل
نمایند .به عنوان مثال در مرکز
رشد که یکی از مال ک های اصلی در انتخاب و ارزیابی
اعضا ،تالش جمعی انان جهت تولید علومی است
که در تحقق اهداف انقالب اسالمی کارساز و مفید
باشد؛ عمل طبق این مال ک گرچه ابتدائا به عنوان
ً
یک اعتبار ممکن است بعضا به صورت تصنعی در
برخی از فعالیت های انان بروز داشته باشد اما استمرار
بر ان می تواند به مرور «روح جمعی مالزم خود باروری
جهت تولید علوم اسالمی و باانگیزه خدمت به اهداف
انقالب» را به عنوان یک حقیقت سعی در میان اعضا
محقق تر نماید و تحقق این امر منجر به انس بیشتر و
هماهنگی های فرا اعتباری میان اعضا برای تحقق
بهتر این اهداف می گردد .البته اینکه گفته شد انجام
اعتبارات به صورت صحیح می تواند منجر به دستیابی
به غایات مدنظر باشد عالوه بر انکه ناظر به کمیت
و خصوصیات ظاهری ان اعتبارات است ناظر به
ً
سمت وسو و نیت مستتر در ان نیز هست .مثال هرچند
اعتبارات شرعی نماز برای دستیابی تدریجی به باطن
نماز است اما این دستیابی تدریجی تنها برای کسی
میسور است که در حین انجام این اعتبارات توجه و
حضوری قلب در قبال ان غایت الهی داشته باشد.
ن اساس حتی اگر اعتبارات یک سازمان بر اساس
بر ای
غایاتی الهی سامان یافته باشد اما توجه قلبی اعضا به
سمت اهداف دنیوی باشد انجام این اعتبارات منجر
به دستیابی به ان کلیت سعی مدنظر که مدار اتحاد و
انس وجودی اعضا می گردد نخواهد شد.
-2تبیین هستی شناسانه
وظیفه محوری و شرح
صدر بر مبنای کلیت ِسعی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
دن ـیــوی ،هــرکــدام به حسب
مبین ان ب ــود کــه کــمــاالت
کماالت
که
بود
ان
مبین
ی
ع
س
کلیت
مبنای
ِ
ِ
استعداد و توانایی خویش در
وجودی در حصر و محدودیت
ها
ت
موقعی
محدودیت
و
حصر
در
وجودی
موقعیتی که وظیفه انان اقتضا
موقعیت ها و حدود دنیوی و
فراتر
بلکه
نیستند
ماهوی
و
دنیوی
حدود
و
می کند قرار می گیرند و چون
ماهوی نیستند بلکه فراتر از
مصادیق دنیوی کماالت ،از مصادیق دنیوی کماالت ،کماالت در
همه در موقعیت خویش به
کماالت در ساحتی فرامادی به ساحتی فرامادی به نحوی ِسعی بدون
دنبال کمالی فراتر از حدود
موقعیت های مادی هستند
نحوی ِسعی بدون این حدود این حدود دنیوی موجودند.
دیــگــر بــه موقعیت خویش
دنیوی موجودند و درنهایت نیز
مباهات نمی کنند و گمان نمی کنند که خــود و یا
تمامی کماالت در ِسعی ترین و بدو ن حد ترین وضعیت
ً
دیگری صرفا به خاطر موقعیتش از دیگران در بهره وری
خویش در ذات حق تعالی موجودند .حال باور به این
جلو افتاده است.
حقیقت که با انجام اعتبارات و تربیت دینی امکان پذیر
این حقیقت درواقع مبین هستی شناسانه یک مولفه مهم
خواهد بود منجر به ظهور اخالصی در فرد می گردد که
دیگر در سازمان و اجتماع به نام شرح صدر است .طبق
مبنای وظیفه محوری توحیدی است .در این نگاه انسان
تصریح قران کریم حق تعالی هر کس را که بخواهد هدایت
هرچند همچنان به دنبال سود و بهره حداکثری است
نماید شرح صدر عطا می کند .حال با توضیحات ارائه شده
ولی بهره را در حصر و محدودیت موقعیت های مادی
معنای شرح صدر و ضرورت ان برای هدایت مشخص تر
جستجو نمی کند بلکه به دنبال کمال بی حدی است
می گردد .بر این مبنا در حقیقت شرح صدر زمانی محقق
که نسبت ان کمال بی حد با تمام این موقعیت های
می شود که فرد درک نماید کماالت مطلوب او محصور
محدود یکسان است زیرا ان کمال نامحدود احاطه ای
در تعینات و موقعیت های مادی نیستند و در ساحتی
سعی به تمام کماالت محدود دارد و تنها کافی است که
فرا مادی به نحوی سعی و بدون محدودیت موجودند
متوجه حضور احاطی و قیومی او در این کماالت محدود
و درنتیجه با فراغ بال و اسودگی ذهن از محاسبه های
شد .انگاه در هر موقعیتی می توان از ان کمال نامحدود
تنگ دنیوی ،می تواند با انجام وظیفه خود در بستر بندگی
بیشترین بهره را برد و دربند محدودیت موقعیت ها گرفتار
حق تعالی به نهایی ترین مراتب رشد خویش دست یابد
نیامد .درک عمیق این حقیقت به ظاهر خشک فلسفی
ً
و طبیعتا چنین فردی نیز در بستر جامعه و یا سازمان
رفتاری بسیار لطیف و عارفانه را در فرد پدید می اورد و
می تواند بهترین نقش را ایفا نماید.
درنتیجه دیگر دستیابی به کماالت و سود های بیشتر را
پس روشن گردید که درک کلیت سعی حقایق ،می تواند
درگرو دستیابی به موقعیت های بهتر دنیوی نمی داند بلکه
در رفتار انسان ها و ازجمله رفتار اجتماعی و سازمانی
دستیابی به بیشترین بهره را در شرایطی مقدور می داند
ان ها نقش بسیار مهمی ایفا نماید و تربیت اسالمی در
که از پس حجاب محدودیت موقعیت های مختلف
دستیابی به چنین درکی نقش محوری ایفا می نماید
با ان کمال نامحدود مرتبط شود و درنتیجه در چنین
و اعتبارات سازمانی نباید برخالف این نقش افرینی،
حالتی با فروکش کردن انگیزه دنیوی رقابت ،در وظیفه
با تقویت رقابت های دنیوی این درک را از انسان ها
محوری و انجام کاری که همان کمال نامحدود از او
سلب کند و درک انان از کماالت را تنها محصور به
طلب می نماید سرعت و سبقت می گیرد.
موقعیت های اعتباری دنیوی نماید.
در چنین حالتی اعضای جامعه و ســازمــان بدون
حسادت ها ،دشمنی ها و رقابت های استعداد سوز
96
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر مجتبی باباخانی
پژوهشگر هسته مکتب امام؟هر؟ مرکز رشد
دانش اموخته دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟
فرهنگ و اندیشه
امام خمینی موافق
سلطنت شاه بود؟
ایشان همچنین در تلگرافی که در پاسخ به تلگراف
شاه 15ابان 1341به وی ارسال می دارند با لحنی ارام
و دلسوزانه چنین می نویسند:
تلگراف مبنى بر انکه اعلیحضرت بیش از هر کس در
حفظ شعائر مذهبى کوشا هستند ،و تلگراف این جانب
را براى دولت ارسال داشتند ،و توفیق این جانب را در
ترویج مقررات اسالمى و هدایت عوام خواستار شدند،
موجب تشکر گــردیــد .البته ملت مسلمان ایــران از
اعلیحضرت همین انتظار را دارند .فرموده اعلیحضرت
موافق است با انچه از پیغمبر اسالم؟ص؟ به ما رسیده:
َ َ
ا َذا َظ َه َر ِت الب َد ُع فى َّامتى َف ُلیظهر َ
الع ِال ُم ِع َلم ُه؛ ف َمن لم
ِ
ِ ِ
ِ ِ
ِ
َ َ ََ َْ َ َ ُ ّ
عنه ا َلل ِه .البته شغل روحانى ،ارشاد و
یفعل .فعلیهِ ل
هدایت ملت است.
برای این بود که شاید ادم بشود...
97
اقتصاد و مدیریت
بسم اهلل الرحمن الرحیم
حضور مبارک اعلیحضرت همایونی
پس از اهداء تحیت و دعا ،به طور ی که در روزنامه ها
منتشر است. ...
سیاست و اجتماع
حضرت امام؟هر؟ در تلگرافی که مورخ 17مهر 1341
پیرامون الیحه انجمن های ایالتی و والیتی به محمدرضا
شاه نوشته اند ،این گونه اغاز کرده اند:
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
ً
کــامــا رسمی و محترمانه،
با مخاطب قــرار دادن شاه
ب ــا عــن ــوان «اع ـل ـی ح ـضــرت
همایونی» ،مشروعیت وی
را پذیرفته و این ادعای شاه
که در حال «تالش برای حفظ
شعائر دینی» است را می ستاید
و تذکراتی پیرامون عملکرد دولت به شاه متذکر می شوند.
به عبارت دیگر ،این گونه نبوده که حضرت امام؟هر؟
از ابتدا به والیت فقیه و حکومت مجتهد در عرصه
زعامت سیاسی و اجتماعی جامعه معتقد باشند ،بلکه
به مرورزمان بنا به مقتضیات و با به وجود امدن شرایط
مناسب ،عرصه را برای حکومت فقیه جامع الشرایط
فراهم دیدند و ابتدا مسئله «والیت فقیه» را در دوران
تبعید خویش -در درس هــای سال 1348در حوزه
علمیه نجف اشرف -و سپس «والیت مطلقه فقیه»
را در سال های پایانی عمر خویش مطرح کردند که در
بازنگری قانون اساسی در سال 1368در این قانون
نیز وارد شد.
در پاسخ به این شبهه ،ذکر چند نکته الزم به نظر می رسد.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
حضرت امام؟هر؟ در کتاب
«کشف اسرار» پیرامون مواجهه
علمای شیعه با سالطین و
حا کمان چنین می نویسند:
م ــا ذک ــر ک ــردی ــم ک ــه هیچ
فقیهی تاکنون نگفته و در
کتابی هم ننوشته که ما شاه
هستیم یا سلطنت حق ما است .اری همان طور که ما
بیان کردیم ،اگر سلطنتی و حکومتی تشکیل شود ،هر
خردمندی تصدیق می کند که خوب است و مطابق
مصالح کشور و مردم است ....این ها (فقهای شیعه)
هم با این نیمه تشکیالت هیچ گاه مخالفت نکرده و
اساس حکومت را نخواستند به هم بزنند و اگر گاهی
هم با شخص سلطانی مخالفت کردند ،مخالفت با
همان شخص بوده از باب ان که بودن او را مخالف
صالح کشور تشخیص دادند وگرنه ،با اصل اساس
سلطنت تا کنون از این طبقه مخالفتی ابــراز نشده
[اســت]؛ بلکه بسیاری از علمای بــزرگ عالی مقام،
در تشکیالت مملکتی با سالطین همراهی ها کردند؛
مانند :خواجه نصیرالدین و عالمه حلی و محقق ثانی
و شیخ بهائی و محقق داماد و مجلسی و امثال ان ها.
[ ]...مجتهدین همیشه خیر و صالح کشور را بیش از
همه می خواهند.
-1نکته اول:
امــام راحــل؟هر؟ خــود به شبهه «چــرایـ ِـی استفاده از
خطابات محترمانه در مکاتباتشان با محمدرضا شاه»
این گونه پاسخ داده اند:
به کارگیری ادبیاتی این چنینی« ،اعلیحضرت همایونی»
خطاب کردن شاه و اعالم «عدم مخالفت فقهای شیعه
با سلطنت» ،شائبه هایی را در اذهان ایجاد می نماید
ازجمله اینکه:
حضرت امام؟هر؟ در ابتدای مواجهه با رژیم پهلوی،
حکومت شاه را به عنوان تنها سلطان شیعه دنیا قبول
داشتند و به هیچ عنوان به دنبال سرنگونی ان نبودند؛
ً
بلکه صرفا به دنبال اصالح حکومت پهلوی و پیش گیری
از اعمال خالف شرع ان بودند؛ لذا با به کار بردن ادبیاتی
در مورد انچه در جواب تلگراف شاه امده است ،باید
توجه کنید که وظیفه دینی ما اقتضا می کند که در قدم
اول ،با زبان مالیم ،با زبان پند و اندرز با افراد مواجه
شویم؛ خواه شاه باشد یا شبان .وظیفه علما در قدم
اول ،ارشاد است و در این وظیفه نباید میان انسان ها
ازنظر مقام ،موقعیت و منصب فرق بگذارند.
98
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
در ابتدای نهضت امام؟هر؟ ،هنوز ماهیت
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
99
اقتصاد و مدیریت
بنابراین وظیفه دیروز ما اقتضا
وظیفه علما همان وظیفه محمدرضا پهلوی برای مردم اشکار نشده
ً
می کرد که در شروع کار با شاه
انبیاست .انبیای الهی بود و طبیعتا گام اول حرکت ایشان باید
ان گونه برخورد کنیم که در ان
امده اند تا دست انسان ها اگاه و همراه سازی مردم می بود.
تلگراف امده است و امروز هم
را بگیرند و ان ها را از لجنزار
تکلیف ما این است که با او این گونه برخورد کنیم
مادی و دنیوی نجات دهند .این که می بینید خداوند
َ ًَ ً
ُ
که می بینید و می خوانید (برگرفته از کتاب نهضت
متعال به حضرت موسی می فرمایند« :و قولا له قولا لینا
َ َّ َ َّ َ
َ
امام خمینی ؟هر؟ ،سید حمید روحانی ،جلد اول،
ل َعل ُه َی َتذک َر او َیخشی» برای این است که هدف ،نجات
صفحات .)10-13
انسان ها است و در این هدف مقدس ،میان فرعون با
دیگران تفاوتی نیست .حضرت اباعبداهلل؟ع؟ در روز
-2نکته دوم
عاشورا به حسب روایات تا اخرین مرحله از نصیحت اشرار
دست نکشیدند .چون در فکر هدایت انسان ها بودند.
نکته دیگری که در تبیین نحوه اغاز مواجهه حضرت
اسالم مکتب انسان سازی است .انبیا و اولیا و به دنبال
امام؟هر؟ با شاه باید موردتوجه قرار گیرد این است که
انان علما ،مسوولیت دارند در راه هدایت بشر بکوشند
در ابتدای نهضت امام؟هر؟ ،هنوز ماهیت محمدرضا
ً
و تا انجا که راه هدایت و امید بازگشت گمراهان باشد،
پهلوی برای مردم اشکار نشده بود و طبیعتا گام اول
با ان ها با تندی ،درشتی و خشونت برخورد نکنند .من
حرکت ایشان باید ا گاه و همراه سازی مردم می بود.
اگر در اول امر ،شاه را با زبان نصیحت مورد خطاب قرار
حضرت امام؟هر؟ در تبیین وجهه محمدرضا میان
دادم« ،برای این بود که شاید به راه بیاید و ادم بشود»،
مردم در ان زمان می گویند:
ً
اما وقتی دیدم ّ
تنبه پذیر نیست ،احساس کردم که در
محمدرضا سعی داشت «با سالوسی ابتدائا کارها را
برابر او بایستم و تا انجا که برایم مقدور است ،از اسالم
انجام بدهد( .صحیفه امام ،ج ،10ص )2
و استقالل کشور دفاع کنم.
قران هم طبع می کرد ،خدمت حضرت رضا هم می رفت
اگر می بینید سیاست مداران جهان و پیروان فریب خورده
و می ایستاد و برایش زیارت نامه هم می خواندند و نماز
مکاتب غرب و شرق ،تنها با زبان زور با مخالفین مواجه
هم می خواند( .صحیفه امام ،ج،9ص)188
می شوند ،برای این است که زبان دیگری بلد نیستند .در
از این مسائل می خواست مردم را گول بزند و گاهی
بشر قاصر ،جز زورگویی،
فکر
هم یک دسته ای را گول می زد( .صحیفه امام،ج ،11
ناقص ِ
مکتب های ساخته ِ
ِ
قلدری و تخاصم راه دیگری نشان داده نمی شود و
ص)455
این در لسان قران از خصلت های اهل جهنم است.
عــده ای را اغفال کرد و بعض اخوندهای بی خبر از
عده ای هم ان طرف افتاده اند و می گویند اگر سیلی به
مقاصد اسالمی هم مداح او بودند( .صحیفه امام،ج،21
صورتتان زدند ،ان طرف صورت را هم جلو بیاورید تا
ص.)396
بزنند و این فکر غلط و انحرافی را به بعضی از انبیاء اهلل
در چنین شرایطی الزم بــود ســیــری تدریجی بــرای
نعوذباهلل -نسبت داده اند و از این راه عده زیادی راا گاه سازی مــردم از ماهیت حقیقی شاه طی شود.
اغفال و گمراه ساخته اند و این هم ازنظر اسالم مذموم
لذا حضرت امام؟هر؟ در وهله اول ،با توجه به اینکه
است و اسالم انظالم را کمتر از ظلم نمی داند.
حکومت تالش داشت اقداماتی که مورد اعتراض علما
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در حالت اضطرار میان انچه فاسد به حساب
می اید و انچه از ان فاسدتر (افسد) محسوب
می شود ،انسان عاقل ،چیز فاسد را ترجیح
می دهد.
عقل عرفی قرار دارد .بر این
اســاس ،در حالت اضطرار
میان انچه فاسد به حساب
می اید و انچه از ان فاسدتر (افسد) محسوب می شود،
انسان عاقل ،چیز فاسد را ترجیح می دهد .بر اساس این
قاعده ،با توجه به انچه حضرت امام در چند پاراگراف
قبل ذکر کرده اند ،در شرایطی که زمینه برای به دست
گرفتن حکومت توسط فقها وجود ندارد ،وقتی ایشان
مخیر می شوند بین اینکه از میان حکومت شاهی که
الاقل در ظاهر -ادعای تشیع دارد و خود را حامی دینو هواخواه دین داران معرفی می کند ،با حکومت دیگری
که شاید هیچ اعتقادی به وجود دین در جامعه نداشته
باشد و یا شرایط هرج ومرج و بی حکومتی ،دست به
ً
انتخاب بزنند ،قطعا حکومت فاسد محمدرضا پهلوی
را بر حکومت فاسدتر سلطانی «کافر» و «دین ستیز» یا
شرایط مذموم «هرج ومرج» و «بی حاکمی» [ ]1ترجیح
می دهند .لذا در چنین شرایطی از یک سو تا زمانی که
احتمال اصالح سلطنت پهلوی را می دهند ،تمام
تالش خویش را معطوف اصالح وضع موجود و متقاعد
ساختن شاه جهت عمل به احکام الهی می نمایند و از
سوی دیگر می کوشند تا مقدمات الزم جهت جایگزینی
حکومتی مطلوب تر (حکومت فقهای شیعه) و ایجاد
زمینه پذیرش مردمی ان را به فراهم سازند.
قرارگرفته را متوجه عملکرد
دولت سازد و شاه را از ان مبری
جلوه دهد ،از دولت نزد شاه
شکایت کرده و خواستار دخالت وی در جلوگیری از
اقدامات خالف اسالم توسط دولت شدند .اما پس از
ردوبدل شدن چند نامه و تلگراف ،مشخص می شد
که حتی اگر شاه از ابتدا از ماجرا بی خبر بوده باشد،
اکنون نیز اراده ای برای مقابله با ان ندارد ،لذا به تدریج
خود شاه در معرض اتهام قرار می گرفته و مشخص
می شد یا خود شاه پشت ماجرا بوده و دولت نقش
مجری سیاست های شاه را دارد یا اینکه الاقل شاه
عالقه و اراده ای برای جلوگیری از اقدامات دولت ندارد.
بدین ترتیب پس از مدتی ،با روشن شدن ماهیت
حقیقی شاه برای مردم ،حضرت امام؟هر؟ خطاب خود
را از دولت ،متوجه شخص شاه می کنند و با لحنی
دادخواهانه و طلبکارانه با وی سخن می گویند .نمود
بارز این امر در القابی است که برای شاه به کار می گیرند،
ایشان درحالی که تا پیش ازاین شاه را با القابی چون
«اعلی حضرت همایونی» مورد خطاب قرار می دادند،
با ا گاه و همراه شدن افکار عمومی و اتمام حجت با
شاه ،خطابشان به «اقای شاه» و «مردکه» و امثال ان
تغییر یافت و شخص شاه به علت مخالفت با احکام
اسالم مورد خطاب و عتاب قرار گرفت.
-3نکته سوم
پی نوشت
ْ
ْ َ
َ ُ َّ َّ
ْ َ َ ّ َْ َ
اج ٍر َی ْع َم ُل فِی ِا ْم َر ِتهِ ال ُم ْو ِم ُن َو َی ْس َت ْم ِت ُع ِف َیها الک ِاف ُر َو
[ ]1لا بد ِللن ِاس ِمن ا ِم ٍیر ب ٍر او ف ِ
ْ ُ ُ َْ
ُ َ ّ ُ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ُ َ َ
ُ
ُ
َ
َ
ّ
ُ
َ
ّ
ُ
ُ
یب ِلغ الله ِفیها الاجل و یجمع ِبهِ الفی ء و یقاتل ِبهِ العدو و تامن ِبهِ السبل....؛ براى
مردم حا کمى الزم است چه نیکوکار و چه بدکار ،که مومن در عرصه حکومت
ّ
او به راه حقش ادامه دهد ،و کافر بهره مند از زندگى گردد ،و خدا هم روزگار
مومن و کافر را در ان حکومت به سر ارد ،و نیز به وسیله ان حا کم غنائم جمع
گردد ،و توسط او جنگ با دشمن سامان گیرد و راه ها به سبب او امن گردد
(نهج البالغه ،خطبه چهل).
در خصوص انچه به نقل از کتاب «کشف اسرار» از
حضرت امام؟هر؟ اورده شد ،مبنی بر اینکه فقها هیچ گاه
با اساس سلطنت مخالفت نکرده اند باید گفت در
فقه شیعه ،قاعده ای تحت عنوان «دفع افسد به فاسد»
ً
وجود دارد که از مبنایی کامال عقالئی و موردپذیرش
100
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر مصباح الهدی باقری
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
101
فرهنگ و اندیشه
گویا برای برخی امام خمینی ،امام دیروز است و
راه امروز و فردای ما ،ربطی به ارشاد دیروز ندارد.
سیاست و اجتماع
خمینی کجای زندگی
ً
ماست؟ دقیقا کجا؟
اقتصاد و مدیریت
بی تردید ،یکی از شخصیت های برجسته معاصر که
نقش بی نظیری در تحوالت دنیای کنونی داشته اند ،امام
خمینی؟هر؟ است .ایشان که در دوره نوزادی یتیمی
را تجربه کرده و پس از همان دوران ظلم را چشیده و
ظلم ستیز بار امده بودند ،با ورود به حوزه علمیه قم و
قرار گرفتن در مدار تربیت عارف بزرگ حضرت ایت اهلل
شاه ابادی ،به شاهراه کم نظیری برای فهم کامل ،شامل
و جامع از دین با خمیرمایه اخالق ،عرفان ،فقه ،فلسفه
و کالم دست یافتند و در همان عنفوان جوانی کتاب
اربعون حدیثا را با ژرفای نگاه یک متاله دنیادیده به
رشته تحریر دراوردند .انگاه در مناسبات با حکومت و
اجتماع ،به رویکرد جدیدی در ارتباط سه گانه بین یک
عالم و مرجع دینی ،حاکمیت و حکمرانی سکوالر (و
البته در مقاطعی ضد دین) و بدنه اجتماع و توده های
مردم دست یافتند.
ً
این الگو نهایتا به شکل گیری نهضت اسالمی و بعد
ً
پیروزی انقالب اسالمی و نهایتا تشکیل جمهوری
اسالمی منجر شد .ایشان در ده سال پایانی عمر شریف
و پرثمر و حاصل خود ،نمونه ای منحصربه فرد از حضور
یک فقیه جامع الشرایط در راس یک حکومت در دوران
غیبت را به منصه ظهور رساندند و تمام اجتهادات و
استقصائات فقهی و فکری خود از جایگاه ولی فقیه
در اداره حکومت اسالمی را به مدلی عملی و عینی
تبدیل کردند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
برای برخی ،امام ،امام خوبی هاست و
همین .امام یادهاست و همین .امام مهر
و لطف است و همین .در حقیقت برای
ایشان ،امام ،امام دیروز است و راه امروز
و فردای ما ،ربطی به ارشاد دیروز ندارد.
شریف ایشان ،پر از گوهرهای درخشان است که در
پیچیدگی مسیر و تعارض افکار و ارا ،تا امروز روز هم،
مرشد و راهبر است.
اما باید دانست که برای برخی ،امام ،امام خوبی هاست
و همین .امام یادهاست و همین .امام مهر و لطف
است و همین .در حقیقت برای ایشان ،امام ،امام
دیروز است و راه امروز و فردای ما ،ربطی به ارشاد دیروز
ندارد و انگشت اشاره ها ،دیگر ُبرد ندارد .امام را فقط
باید در 14خرداد بزرگ داشت و فاتحه خواند .رجوع به
امام را ارتجاع می دانند و سرمشق گرفتن از امام را غیر
مطابق با اقتضائات زمانه .هرچه می توانند برای امام
صفت ردیف می کنند ،اما چون به خلوت می روند ان
کار دیگر می کنند .امام را برای تایید خود می خواهند
و نه برای تنویر راه و طریق؛ تا به انچه می کنند ،مهر
تصدیق بزنند!
نه تنها کلیت اندیشه امام و منظومه جهان بینی ایشان
را نمی فهمند و نفهمیده اند ،بلکه جمالت قصار ایشان
که پر از درس اموزی برای کودکان دبستانی نیز هست
را ،صم بکم عمی شده اند.
انگار این امام نبود که می فرمود« :امریکا هیچ غلطی
نمی تواند بکند»،
انگار یادشان رفته که می گفت« :من یک موی کوخ نشینان
را به کاخ نشینان نمی دهم ،تازه اگر کاخ نشینان الیق
مقایسه با کوخ نشینان باشند»،
انگار فراموش شد که قرار نبود «انقالب به دست نااهالن
و نامحرمان بیفتد»،
این موضع و مقام را اگر به همه مقطع پرحادثه و پرمسئله
دهه اول انقالب اضافه نمائیم ،انگاه این امامت و رهبری
ً
جنبه ای کامال تالیفی و پر از نواور ی ها و پویایی های
فقهی و مدیریتی (والیتی) داشت و به عنوان الگوی
حکمرانی نونگر شیعه عرضه شد.
در حقیقت ،جدای از مسیری که امام در راه پیروزی
انقالب ،راهبری نمودند ،در دوره حکومت داری نیز
فقاهت و والیــت را در انــدازه هــای یک ولی و حا کم
دینی ،بــرای هدایت و حراست از مکتب ،نظام و
میهن ارائه کردند.
حال در بهمن 96و در استانه ورود به چهل سالگی
انقالب هستیم و حدود بیست ونه سال از رحلت ان
یگانه دوران می گذرد .سوال اینجاست :امام کجای
سیاست و تدبیر ماست؟ امام کجای افق و چشم انداز
ماست؟ امام کجای اولویت و معیار ماست؟ و دریک
ً
کالم ،امام کجای زندگی ماست؟ دقیقا کجا؟
ان سال ها در دهه ،60امام به جز در ماه مبارک رمضان،
روزهــای دوشنبه دیــدار و سخنرانی داشتند .اقشار
مختلف مــردم مخاطب حرف های ســاده اما پرمغز
ً
ایشان بودند و ایشان غالبا در بستر معارف دینی و
اخالقی ،مسائل معاصر را پاسخ می دادند و شبهه ها
را رفع می کردند و طریق را رهنمون می شدند و به ارشاد
و هدایت جامعه می پرداختند.
در مقاطع مختلف ،پیام ها و مکتوبات خاص داشتند
که هر کدام مشعلی روشنگر و راه نما بود .از پیام در
فتنه های بزرگ اول انقالب گرفته تا منشور روحانیت و
پیام برائت و بیانیه پذیرش قطعنامه و حتی وصیت نامه
102
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
امــروز صــدای امــام بــرای بچه های ما هم
غریبه است چه رسد به فکر و ذکرش .امروز
دفتر حفظ و نشر امام ،مشغول حفظ و نشر
خودش است .امروز صداوسیمای ما از امام
می ترسد ،نکند صدای امام به کسی َبر بخورد.
تــازه ،این مشتی بود نمونه خــروار .امــروز ،امام نه تنها
غایب از نظر که غایب از حضور «تدبیر» کارگزاران
و «امید» به فرداهاست .امــروز ،امام گوشه نشین که
103
فرهنگ و اندیشه
این «من» را اگر انسان زیر پا گذاشت« ،او» شد ،اصالح
می کند همه چیز را .گاهی علم توحید انسان را به جهنم
می فرستد ،گاهی علم عرفان انسان را به جهنم می فرستد.
گاهی علم فقه ،انسان را به جهنم می فرستد .گاهی علم
اخالق ،انسان را به جهنم می فرستد .با علم درست
نمی شود .تزکیه می خواهد .علم توحید هم اگر برای غیر
خدا باشد از حجب ظلمانی است .خدا نکند انسان
پیش از انکه خود را بسازد ،جامعه به او روی اورد و در
میان مردم نفوذ و شخصیتی پیدا کند.
سیاست و اجتماع
انگار حجابی ایجاد شده
که فریاد« :اجازه نمی دهیم
کسی در مقدرات مملکتمان
دخالت کند» شنیده شود،
انگار حوصله شنیدن اینکه
«شما اگر از اول جلوی فساد
را نگیرید ،معلوم نیست که
به وضع سابق منتهی نشود»
را ندارند،
انگار «تمام مفاسد روحانی و اخالقی و اعمالی ،از حب
دنیا و غفلت از حق تعالی و اخرت است» مخاطب
دیگری دارد و متوجه ما نیست،
انگار به گوششان «با زندگی اشرافی و مصرفی نمی توان
ارزش های انسانی-اسالمی را حفظ کرد» نخورده است،
ً
و گویا اصال امام را با این معرفت نمی شناسند:
اقتصاد و مدیریت
نه ،پشت پرده های مستوری
کسانی است که گنجشک را
به اسم قناری رنگ می کنند
و قصه های هزار و یک شب
می بافند و بـه دور از اندیشه
ان روح بلند و متعالی ،برای
خود حجت می بافند و توجیه
می فروشند.
امروز صدای امام برای بچه های ما هم غریبه است
چه رسد به فکر و ذکرش .امروز دفتر حفظ و نشر امام،
مشغول حفظ و نشر خودش است .امروز صداوسیمای
ما از امام می ترسد ،نکند صدای امام به کسی َبر بخورد.
امروز ،امام غایب از نظرهاست و فقط دلخوشیم به
اینکه روح کالم و جان اندیشه اش را در راهبری و والیت
خمینی دوران ،خامنه ای عزیز می بینیم و می شنویم
و می چشیم.
دلخوشیم به اینکه ولی و قائدمان یک تنه ،بار انتقال
اندیشه و مرام امام را به دوش می کشند و بر قلب و
جعل های تحریفی می تازند و می خروشند.
و البته دلخوشیم به جوانان پا ک اندیشی که به دوراز
همه هیاهوی اهل سیاست و تدبیر و به دوراز غوغای
غوغاساالران ،امام را با همه طهارت و پاکیزگی نفس
و روح از درون می جویند و با روشنگری مرشد زمان،
دلشان را به عظمتی که خمینی کبیر برایشان افرید،
محکم و قرص و استوار می دارند و سخت باور دارند
که خامنه ای ،خمینی دیگر است. ...
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1مقدمه
چهل سالگی ان ـقــاب اســامــی در م ــاه ربـیــع ســال
ج ــاری( )1396تمام شــد! بهار چهل سالگی که در
ظاهر با پایان زمستان داعش هم زمان بود ،در باطن
نیز با قطع ریشه های این شجره خبیثه مالزم و معاقب
بود .پیروزی انقالب اسالمی و شکوفایی جامعه والیی
ایران اسالمی در 22بهمن ماه ،1357مصادف بود با
یکشنبه 13 ،ربیع االول 1399ه.ق و 13ربیع االول 1439
ه.ق ،مصادف با 11اذرماه ،1396چهل سالگی انقالب
اسالمی بود .به لحاظ شمسی نیز 22بهمن ماه سال
جاری ورود انقالب اسالمی به چهل سالگی است و
این شرایط ،از منظر نگاه به فرایند رشد و کمال انقالب
اســامــی قابل تحلیل اســت .توضیح انکه انقالب
ّ
اسالمی ایران ،که برامده از اتحاد حقیقی امام و ّامت
در قیامی الهی است ،باورها و ارزش ها و عمل جمعی
و مشترکی را ایجاد کرده است که حقیقت ملکوتی
انقالب اسالمی است و ّامت انقالبی ایران به رهبری
مقام عظمای والیــت ،حضرت امام خمینی؟هر؟ و
جانشین ایشان حضرت ایت اهلل خامنه ای ّمتحد با
این حقیقت ملکوتی و معنوی شده اند .به این جهت
است که ّامــت انقالبی ایــران و در حقیقت انقالب
اسالمی ایران ،دارای حیات و تکامل و فرازوفرود و دارای
ابتالئات و ّ
سنت هایی است .این موجود زنده اکنون
در استانه بلوغ چهل سالگی قرار دارد .ازانجاکه به حکم
ُ َُ َ
عرف الاشیاء باضد ِادها» یکی از راه های شناخت هر
«ت
چیزی ،شناخت اضداد و معارضان ان است ،یکی
از راه هــای شناخت مراحل تکامل انقالب اسالمی
نیز تحلیل نسبت ان با بدیل های معارض و مقابل
انقالب اسالمی است .در این سطور تالش خواهیم
کرد به تبیین تکامل انقالب اسالمی در چهل سالگی
ان با توجه به بدیل های انقالب اسالمی در چهار دهه
تقابل دشمنان با ان بپردازیم.
بلو غ چه ـ ـل ساله
انقالب اس ـ ـ ـ ــالمی
در کش ـ ـ ـ ـ ـ ــاکش با
انقالبی های بدلی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
علی جعفری هرستانی
پژوهشگر هسته عالمه پژوهی و هسته مکتب امام؟هر؟ مرکز رشد
دانشجوی دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟
انقالب اسالمی در چهل سالگی به تثبیتی در عقالنیت
می رسد که تا پیش از ان چنین مرتبه ای نداشته است.
ابتالئات انقالب اسالمی در این دوران چهل ساله
ّ
همه و همه لوازم این رشد و بلوغ تلقی می شود.
104
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-2حیات حقیقی و
تکاملی انقالب اسالمی
حضرت امام؟هر؟ می فرمایند« :در سایه
وحــدت نفوس و اتـحــاد همم و الفت و
ّ
اخوت و صداقت قلبى و صفاى باطنى و
ظاهرى ،افراد جامعه به طوری شوند که
نوع بنی ادم تشکیل یک شخص دهند،
و جمعیت به منزله یک شخص باشد و
افراد به منزله اعضا و اجزاء ان باشد»...،
شهید مطهری نیز می فرماید:
در سایه وحدت نفوس و اتحاد همم و الفت و ّ
اخوت
به همین دلیل است که قران براى «امت»ها (و به تبع
ان جامعه ها) سرنوشت مشترک ،نامه عمل مشترک،
و صــداقــت قلبى و صفاى باطنى و ظــاهــرى ،افــراد
-3مطهری ،مرتضی ،مجموعه اثار ج(2جامعه و تاریخ) ،ص .340
-4مطهری ،مرتضی ،مجموعه اثار ج(2جامعه و تاریخ) ،ص .334
-1مطهری ،مرتضی ،مجموعه اثار ج(2جامعه و تاریخ) ،ص .347
-2در تفسیر المیزان در ذیل ایه 200سوره مبارکه ال عمران می فرمایند
105
اقتصاد و مدیریت
رابطه حقیقى که بین فرد و جامعه وجود دارد ،خواه ناخواه
ّ
کینونتى(موجودیت) دیگر منجر مى شود،
به وجود و
کینونتى در مجتمع و مطابق قوت و ضعف و وسعت و
ضیقى که افراد در وجودشان و قوایشان در خواصشان و
اثارشان دارند ،و درنتیجه غیر از وجود تک تک افراد که
ً
فرضا ده میلیون نفرند یک وجودى دیگر پیدا مى شود
بنام مجتمع و غیر از اثار و خواصى که تک تک افراد
دارند خواص و اثارى دیگر و از همه قوى تر پیدا مى شود،
2
بنام اثار جامعه.
بر این اساس ،احکام و اوصاف انسانی به جامعه ّ
تسری
ً
می یابد .در این نگاه ،تحلیل انسان واره از جامعه ،صرفا یک
تشبیه استعاری نیست! بلکه خبر از ارتباط حقیقی میان
فرد و جامعه می دهد که در صورت پذیرش ان ،همان گونه
که موت و اجل به جامعه نسبت داده می شود ،سایر
احکام تکامل انسانی نیز برای جامعه قابل بحث است.
این مبنا در اندیشه امام خمینی؟هر؟ و مقام معظم
ً
رهبری صراحتا پذیرفته و تایید شده است .حضرت
امام؟هر؟ می فرمایند:
فرهنگ و اندیشه
چراکه
اگر جامعه اى داراى روح واحد و
تفکر اجتماعى واحد شد حکم
یک فرد انسان را پیدا مى کند و
افــرادش همانند قوا و اعضاى
ً
ً
انسان مى گردند که ذاتا و فعال در شخصیت انسان
مستهلک مى باشند و لذت و دردشان عین لذت و
درد انسان است و سعادت و شقاوتشان عین سعادت
4
و شقاوت انسان است.
سیاست و اجتماع
تحلیل جامعه شناسانه از
انقالب اسالمی ،باید مانند
خـ ــود ان ــق ــاب ،بــرخــاســتــه
از امــوزه هــای اســامــی(نــوع
نگاه اســامــی بــه ّامـت هــا و
جوامع) باشد! در اموزه های
اســامــی ازجمله در ایــات
ق ـ ـ ــران و روای ـ ـ ـ ـ ــات ،بـ ــرای
ّامت ها و جوامع ،واقعیت
و حقیقتی فراتر از تک تک
افراد ان شناسایی شده است.
«قران کریم تصریح مى کند که
امت ها و جامعه ها ازان جهت
ً
که امت و جامعه اند (نه صرفا
افراد جامعه ها) ،سنت ها و
قانون ها و اعتالها و انحطاط ها بر طبق ان سنت ها
و قانون ها دارند .سرنوشت مشترک داشتن به معنى
سنت داشتن جامعه است 1».به بیان عالمه طباطبایی:
فهم و شعور ،عمل ،طاعت و
عصیان قــائــل اســت .بدیهى
است که «امت» اگر وجود عینى
نداشته باشد ،سرنوشت و فهم و
شعور و طاعت و عصیان معنى
ندارد .این ها دلیل است که قران
به نوعی حیات قائل است که
حیات جمعى و اجتماعى است.
ً
حیات جمعى صرفا یک تشبیه
و تمثیل نیست ،یک حقیقت
است ،همچنان که مرگ جمعى
3
نیز یک حقیقت است.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
جامعه به طوری شوند که می توان جامعه را به مثابه موجود زنده ای
مانند موت و حیات و کمال
نــوع بنی ادم تشکیل یک در نظر گرفت که احکام و خصوصیات
و بلوغ و ابتال ئات بــرای ان
شخص دهند ،و جمعیت انسانی مانند موت و حیات و کمال و بلوغ
قــابــل فــرض اس ــت .یکی از
به منزله یک شخص باشد و و ابتالئات برای ان قابل فرض است .یکی از
این احکام ،رسیدن انسان
افراد به منزله اعضا و اجزاء این احکام ،رسیدن انسان به بلوغ و کمالی
به بلوغ و کمالی است که در
چهل سالگی رخ می دهد .این
ان باشد ،و تمام کوشش ها است که در چهل سالگی رخ می دهد.
و سعى ها حول یک مقصد
نکته در مسئله بلوغ عقالنی
بزرگ الهى و یک مهم عظیم عقلى ،که صالح جمعیت
انسان پس از گذشت چهل سال از عمر او در دنیا به
و فرد است ،چرخ زند .و اگر چنین ّ
مودت و ّ
اخوتى در
موضوع در
اشاره
چشم می خورد؛ و خداوند در
به این َ َ َْ
َ
قران کریم می فرماید؛ «حتی ا َذا َب َل َغ ا ُش َّد ُه َو َبلغ ار َب ِع َ
بین یک نوع یا یک طایفه پیدا شد ،غلبه کنند بر تمام
ین
ِ
َ
ًََ َ َ
ب َا ْوز ْعنى َا ْن َا ْش ُک َر ن ْع َم َت َ
َ
1
ک َّالتى ا ْن َع ْم َت َ ع َل ّیَ
ّ
طوایف و مللى که بر این طریقه نباشند.
ِ َ َ ُ َِ
س َنه قال َر َ ِ َ ْ ِ َْ
ْ
ً
َ
ّ
ْ
ْ
َ
َ
َ
َ
َ
َ
َ
مقام معظم رهبری با استناد به المیزان به پذیرش این
و على وا ِلــدى و ان اعمل ص ِالحا ترضئه و اص ِلح ِلى ِفى
ُ ّ َّ ّ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ّ َ ْ
ُ
3
ْ
مبنا تصریح می نمایند و می فرمایند:
نى ِمن المس ِل ِمین » هنگامی که
نى تبت ِالیک و ِا
ذ ِری ِتى ِ ا
عالمه طباطبائی؟وضر؟ ...می فرمایند که جوامع بشری،
انسان به مرحله رشد و شکوفایی تام رسید و چهل
جامعه ی کشور ،یک جامعه ی خاص یک محدوده،
سال بر او تمام شد می گوید؛ پروردگارا ،طریق شکر و
یک هویت مستقلی دارد ،یک هویت وحدانی دارد غیر
سپاس نعمت های خودت را بر من و پدر و مادرم به
نگاه
از هویت افراد؛ یعنی جامعه ی یک کشور با یک
من الهام فرما! و طریق انجام عمل صالح که مورد رضا
ّ
مثل یک انسان واحد است؛ همچنان که در انسان
و تحسین تو باشد را به من بیاموز! و در میان ّذر یه من
واحد یک عضو ممکن است عملی انجام بدهد که
صالح و سداد را استوار فرما! بدرستیکه من به تو روی
ّ
بقیه ی اعضا را درگیر کند ،در جامعه هم همین جور
اوردم و تسلیم خواست و اراده تو گشتم ».در این ایه
است ،یک عضو ممکن است کاری بکند که همه را
شریفه بلوغ انسان را به مرتبه رشد عقلی و ِقوام نفس در
ّ
تدبیر و رعایت مصالح و مفاسد در ّ
درگیر بکند .حوادثی برای جامعه پیش می اید ،عده ای
سن چهل سالگی
بی گناه اند در ان حادثه؛ [پس ] چطور می شود گفت که
می شمرد .و پس از این انسان از تجربیات و اندوخته
َ َ َ
فس َ
صاب َ
«ما َا َ
ک» ،ایشان می فرمایند
ک ِمن َس ِّیئ ٍه ف ِمن ن ِ
گذشته برای استکمال روح و طی طریق سعادت و
َ َ
فس َ
ک»
نه ،همین درست است ،همین جا هم «ف ِمن ن ِ
صالح بهره می گیرد ،نه انکه به سعه و ظرفیت عقالنی
ْ
س یک موجود وسیعی به نام جامعه
او اضافه گردد.
است ،منتها نف ِ
2
است که یک جزئی از او گناهی کرده.
و لهذا در «خصال» صدوق از امام صادق؟ع؟ روایت
می کند که فرمودند:
َ َ ً
ّ َ َ َ ُ
ُ
َ
َ
-3خصوصیت چهل سالگی در
َ
امره ما بینه و بین اربعین سنه؛
بد لفی ف ْس َحهٍ ِمن
ان الع
ِ
َّ َ َ َ َ
َ
ّ
ً
تکامل انسان و جامعه
ُ َّ
َ
َ
َ َ
فاذا بلغ اربعین سنه اوحی اهلل عز وجل الی ملئک ِته :انی
مرا َف َغ ّلظا و َش ّددا و َت َح َّفظا و ُ
ُ
ََ ُ َ
اکتبا
ِ
قد ع ّمرت عبدی ع ً ِ
َ َُ َ َُ َ
ک َ
َعلیهِ َق َ
بیره!» بنده تا
لیل َع َم ِله و کثیره و صغیره و
با پذیرش مبنای فوق ،می توان جامعه را به مثابه موجود
زنده ای در نظر گرفت که احکام و خصوصیات انسانی
-1امام خمینی؟هر؟ ،شرح چهل حدیث ،ص 309
-2مقام معظم رهبری 95/3/25 ،در دیدار ماه مبارک رمضان با مسئوالن نظام
-3سوره االحقاف ( )46ذیل ایه 15
106
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
سـ ّـن چهل سالگی مــورد
عفو و مغفرت پــروردگــار
است؛ و زمانی که به این
ّ
سن رسید خدای متعال
-5شناخت تکامل انقالب اسالمی از
طریق شناخت گام های تقابل با ان
ُ َُ َ
شی َاء ب َا َ
الا َ
ضد ِاد َها» یکی از راه های فهم
گفته اند« ،تعرف
ِ
ّ
مراحل رشد انقالب اسالمی ،توجه به بدیل ساز ی هایی
است که توسط جریان طاغوت و استکبار جهانی
ّ
که ظهور تمدنی والیت شیطان است ،برای مقابله با
انقالب اسالمی رخ داده است.
-1-5راهبرد ّاول؛ مقابله اشکار برای
-4چهار دهه تقابل و دشمنی با انقالب اسالمی
با پذیرش ّ
تسری احکام فرد بر جامعه که بحث استداللی
در مورد ان مجال تفصیلی و تخصصی تری می طلبد ،اما
استنادات ان در بیان امام ،مقام معظم رهبری ،عالمه
طباطبایی و شهید مطهری در ابتدای بحث ذکر شد،
می توان از بلوغ جوامع و ّامت ها در چهل سالگی سخن
گفت .انقالب اسالمی در چهل سالگی به تثبیتی در
عقالنیت می رسد که تا پیش از ان چنین مرتبه ای
نداشته است .ابتالئات انقالب اسالمی در این دوران
ّ
چهل ساله همه و همه لــوازم این رشد و بلوغ تلقی
می شود .بحران های داخلی اغاز انقالب ،جریان ترورها
و جنگ طلبی های داخلی توسط منافقین و چریک های
فدایی خلق ،بحران های قومی و تجزیه طلبی ها در
ترکمن صحرا ،سیستان و بلوچستان ،خوزستان و
کردستان ،جنگ تحمیلی هشت ساله ،تهاجم فرهنگی و
گرفت .جنگ های داخلی تجزیه طلبانه در کردستان،
ترکمن صحرا ،خــوزسـتــان و ،...کــودتــاهــای نظامی
ً
سازمان دهی شده مانند کودتای نوژه و نهایتا جنگ
هشت ساله تحمیلی عراق و ّمتحدانش علیه انقالب
ایــران ،همه در ده ساله ّاول پس از پیروزی انقالب
اسالمی و رهبری امام خمینی؟هر؟ در این دهه رخ
داد ّاما درایت و رهبری امام خمینی؟هر؟ و روح الهی
ایشان و اراده ّامت انقالبی ایران همه این تهدیدها را
با شکست مواجه ساخت.
-2-5راهبرد ّ
دوم؛ مقابله نرم برای
انحراف انقالب اسالمی
با شروع تهاجم فرهنگی از دهه ّدوم انقالب از طریق
استحاله درونــی(پــروژه جنگ نــرم و نفوذ و )...که
-1خصال صدوق( ،ابواب االربعین و مافوقه) حدیث ، 24ص 545
107
اقتصاد و مدیریت
سرنگونی انقالب اسالمی
این راهبرد در دهه ّاول انقالب اسالمی موردتوجه قرار
سیاست و اجتماع
به دو ملک رقیب و عتید
ّ
که موکل بر اعمال و کردار
او هستند وحی می فرستد:
من به تحقیق به بنده ام
عمر کافی جهت کسب معرفت و بلوغ عقلی عنایت
کردم ،از این پس دیگر او در کردار و اعمالش رها و ازاد
نیست ،بر او سخت گیرید و هر انچه از او سر می زند
ً
کم یا بسیار دقیقا ثبت و ضبط نمایید! نظیر این روایت
نیز در «خصال» از امام صادق؟ع؟ امده است...« :اذا
َ َ ً
ََ
نه َفقد َب َل َغ ُم ُ
نتهاه 1».زمانی که بنده به ّ
سن
َبلغ اربعین س
چهل سالگی می رسد عقل او به نهایت درجه قدرت و
سعه و ادراک می رسد.
فرهنگ و اندیشه
ناتوی فرهنگی ،پروژه استحاله
نظام و جریان فتنه ،88پروژه
جنگ نرم و نفوذ و ...همه و
همه نمونه هایی از ابتالئات
ان ـقــاب اســامــی اســت که
همه و همه در تدبیر الهی
برای رشد و تعالی ّامت امام
خمینی؟هر؟ تــا رســیــدن به
بلوغ چهل سالگی فهم می شود.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
به دنبال تغییر در عملکرد ،ارائــه اســام ســازش کــار یا به تعبیر امام
جایگزین کردن ان به جای
اهداف و ارمان های جمهوری خمینی؟هر؟ ،اسالم امریکایی در مقابل
انقالب اسالمی و کاستن از
اسالمی و درواقع خالی کردن با اســام نــاب ،اولین مرحله ایــن بدیل
اثر انقالب .این بدیل سازی
جمهوری اسالمی از حقیقت سازی علیه انقالب اسالمی بوده است.
مرحله به مرحله با پیشرفت
انقالب اسالمی پیچیده تر و
ان یعنی انقالب اسالمی بوده
متکامل تر شده است؛ همان گونه که مکاید شیطان در
است .تالش برای اینکه مسئوالن جمهوری اسالمی و
مقابله با فرد الهی و در مسیر سعادت ،به میزان تامل و
مردم! از ارمان های امام و انقالب فاصله گرفته و روح
ّ
قوت او شدیدتر و قوی تر می شود .لذا یکی از راه های فهم
جمهوری اسالمی را از کالبد و قالب ان جدا نمایند.
-3-5راهبرد ّ
مراحل تکامل انسان ،نوع مکاید و خطوات شیطانی
سوم؛ مقابله بیرونی از طریق
است که در مقابله با او به کار گرفته می شود .در عرصه
بدیل سازی برای انقالب اسالمی
اجتماعی نیز ،مکاید اجتماعی ولیده های شیطان،
این بدیل سازی ،هم زمان با توسعه انقالب اسالمی
نشان دهنده میزان تکامل جریان حق است و این در
در سطح بیرونی در جهان اسالم و در مقابل جریان
طول حیات انقالب اسالمی بهترین دستمایه برای
استکبار شکل گرفته است .به این معنا که سطح
ّ
تحلیل تکامل انقالب اسالمی در این چهل سال است.
تکامل و توسعه انقالب اسالمی ،و برد موثر ان ،موردتوجه
-1-6گام ّاول؛ ارائه اسالم بدلی(اسالم سازش کار)
جریان شیطانی استکبار جهانی بوده و در هر مرحله
تالش نموده است ،بدیل انقالب اسالمی را ارائه نماید.
ارائه اسالم سازش کار یا به تعبیر امام خمینی؟هر؟،
اسالم امریکایی در مقابل با اسالم ناب ،اولین مرحله
این بدیل سازی علیه انقالب اسالمی بوده است .با
پیروزی انقالب اسالمی ،ایده و تز سکوالریسم غرب که
شعار جدایی دین از سیاست را سر می داد ،به چالش
کشیده شد و موجی از دین گرایی و اسالم گرایی در جهان
شکل گرفت .مقابله با اسالم جامع و انقالبی ارائه شده
در انقالب اسالمی از راه ارائه نمونه توخالی و مشابه ان
توسط شیطان بزرگ امکان پذیر بود و همین شیطنت
منجر به تقویت اسالم بدیلی گردید که حضرت امام؟هر؟
تحت عنوان اسالم امریکایی و اسالم ابوسفیانی از
ان یاد کردند .این جریان در
طــول تاریخ به عنوان بدیل
اسالم حقیقی شکل گرفت
و در دوران معاصر توسط
دشــم ـنــان اسـ ــام حقیقی
حمایت و تقویت شد .اسالم
امریکایی اس ــام س ــازش و
-6شناخت تکامل چهل سالگی انقالب
اسالمی از طریق شناخت انقالب های بدلی:
یکی از مکاید شیطان در عرصه فردی زینت دادن
اعمال ،اخالق و اعتقادات است 1.این زینت با تهی
کردن ظواهر دین از حقیقت و باطن ان و جلوه دادن
ان برای دین داران است .حفظ پوسته و ظاهری که
هیچ حقیقتی از دین را در خود ندارد و نمی تواند انسان
و جامعه را به سعادت برساند .این کید شیطان ،در
عرصه اجتماعی هم توسط استکبار جهانی و امریکا
کــه به حق در ادبـیــات امــام
راحل شیطان بزرگ خوانده
شد ،علیه انقالب اسالمی
بــه کــار گرفته شــده اســت؛
شکل گیری انقالبی های بدلی
و بدیل انقالب اسالمی برای
-1سوره انفال ،ایه 48
108
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
109
اقتصاد و مدیریت
اسـ ــام مــرفــهــیــن بـ ـ ـی درد و جریان دولت اسالمی عراق و شام یا همان
انــقــاب اســامــی در سطح
طرفدار مستکبرین بود .پس شجره خبیثه داعش که با ظاهر مقابله
حکومتی و به ثمر نشستن
از موج اسالم گرایی ،گرایش با حکومت های موجود برای تشکیل یک
صـ ـ ــدور ان ـ ـقـ ــاب اس ــام ــی
به تشیع نیز از رهاوردهای حکومت اسالمی و انقالبی شکل گرفت و
موردتوجه دشمنان قرار گرفت.
با شروع الگو گیری کشورهای
انقالب اسالمی بود لذا این اعالم تشکیل خالف اسالمی نمود! بدیل
اسالمی از انقالب اسالمی برای
جریان مقابله ،بدیل شیعی حکومتی انقالب اسالمی تلقی می شود.
سرنگون کردن حکومت های
نیز داشت که در بیان مقام
ّ
جائر منطقه و تشکیل حکومت اسالمی در جریان
معظم رهبری تحت عنوان تشیع انگلیسی معرفی
بیداری اسالمی این راهبرد جریان شیطانی استکبار
گردید .که درواقع ولیده همان اسالم امریکایی با ظاهر
جهانی اتفاق افتاد .گام سوم بدیل ســازی انقالب
شیعی است.
-2-6گام ّ
اسالمی در مرحله حکومتی بود ،که نطفه ان در رحم
دوم؛ ارائه جنبش انقالبی
ّ
بیداری اسالمی گذاشته شد و ولیده ان تا حد زیادی هم
بدلی(سلفی گری افراطی)
توانست جریان بیداری اسالمی را به حاشیه بکشاند.
پس از کارگر نیفتادن اسالم امریکایی و گرایش عمومی
جریان دولت اسالمی عراق و شام یا همان شجره خبیثه
جامعه اسالمی به اسالم غیر سازش کار بود که تحت
داعش که با ظاهر مقابله با حکومت های موجود برای
عنوان طالبانیسم و القاعده توسط دشمنان انقالب
تشکیل یک حکومت اسالمی و انقالبی شکل گرفت
اسالمی طراحی گردید.
و اعالم تشکیل خالف اسالمی نمود! بدیل حکومتی
با الگوگیری جنبش های اجتماعی و انقالبی از انقالب
انقالب اسالمی تلقی می شود.
اسالمی مانند حزب اهلل لبنان ،برای ّ
مشوه کردن این
مقابله انقالب اسالمی با داعش عالوه بر اینکه موجب
جنبش های متاثر از انـقــاب اســامــی ،تــاش شد
ّ
نابودی شجره خبیثه داعش گردید ،مشخص کننده
جنبش های بدیل به ظاهر اسالمی و انقالبی خالی از
تمایز حکومت منبعث از انقالب اسالمی از بدیل
روح ایمان و حقیقت اسالم ناب ،تشکیل شود و به جهان
شیطانی خویش و گامی اساسی در ارائه تصویر حکومتی
معرفی گردد تا انقالبی گری اسالمی عدل تروریسم و
انقالب اسالمی به جهان بود .از دستاوردهای انقالب
خشونت بین المللی شناخته شود .جریان های اجتماعی
اسالمی در مقابله با داعش ،تشکیل جبهه انقالب
و سیاسی که به ظاهر اسم اسالم را یدک می کشیدند و
اسالمی تحت فرماندهی والیت فقیه در سطح منطقه ای
انقالبی و مجاهد بودن را ویژگی خود می دانستند .اما
و تشکیل جبهه ای فراملیتی بود(از مجاهدان عراقی،
تفکر ظاهرگرایی و سلفی گری افراطی بر ان ها حا کم
سوری ،ایرانی ،افغانستانی،
بود .این جریان بیش از یک
پا کستانی و ،)...اتحادی
دهــه جهان اســام را درگیر
چندملیتی و انقالبی در میان
خود کرد.
کـشــورهــای ایـ ــران ،ســور یــه و
ّ
-3-6گام سوم؛ ارائه
عــراق و مجاهدان انقالبی
حکومت انقالبی بدلی
حزب اهلل لبنان و مجاهدان
ارائه حکومت بدلی انقالب
یمن و بحرین و درنــوردیــده
اسالمی پس از اشاعه ایده
شــدن مــرزهــای جغرافیایی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
تا بیست وپنج سال اینده از
سوی ایشان نوید داده شده
است 2.رهبر معظم انقالب،
در ماه های اخیر با اشاره به
چهل سالگی انقالب اسالمی،
و با اشاره به حدود چهل سال
توطئه و فشار و تحریم از جانب
امریکا و صهیونیسم بر ضد نظام اسالمی ،می فرمایند:
توسط انقالب اسالمی ،که
در صـ ــدور ان ــق ــاب گــامــی
اساسی تلقی می شود .این
حرکت را می توان بازگشت
جریان بــیــداری اسالمی به
مسیر اصـلــی ان دانـســت و
همه این ها نشان دهنده ورود
والیت ،عقالنیت و تدبیر انقالب اسالمی با محوریت
والیت فقیه و جریان انقالبی در سطح تدبیر جهانی در
مسیر شکل گیری ّامت واحده اسالمی است .و این
همان تدبیر و عقالنیتی است که در بلوغ چهل سالگی
انقالب اسالمی رخ داده است و نشان دهنده شکل گیری
گام های اولیه در حرکت به سوی تمدن نوین اسالمی
ّ
اســت .تمدنی که می تواند نویدبخش انتظار ّامت
اسالمی برای تشکیل حکومت جهانی مهدوی و تمدن
ارمانی اسالمی باشد.
-4-6گام چهارم ارائه نمونه ّ
تمدن گرای بدلی
باوجود همه ی این فشارها ،جمهوری اسالمی ایران به
لطف خداوند ،پیشرفت های شگرفی داشته و با کمال
قدرت و قوت در مقابل جبهه ی استکبار ایستاده است
و با صراحت اعالم می کنیم جمهوری اسالمی ایران
در هرجایی که برای مقابله با کفر و استکبار ،نیاز به
حضور باشد ،کمک خواهد کرد و در بیان این موضوع
مالحظه ی هیچ کس را نمی کنیم.
این شاخص ها ،درواقــع ،بیان بلوغ و قـ ّـوت انقالب
اسالمی در پایان چهل سالگی ان اســت .در همین
بیانات ،به عنوان گام بعدی پس از نابودی داعش،
مسئله نابودی اسرائیل ،در محور ّ
توجهات ایشان
قرارگرفته است .رهبر انقالب اسالمی ،در مهم ترین
دیدار خود بالفاصله پس از رسانه ای شدن خبر پایان
عمر خالفت جعلی داعش ،موضوع فلسطین را مسئله ی
اول دنیای اسالم خواندند و افزودند:
در این مسیر وحدت اسالمی در مقابل اسرائیل و حرکت
به سوی محو و نابودی این رژیم جعلی ،استراتژی انقالب
اسالمی در گام پس از نابودی داعش است .از یکسو
ّ
این مسئله از سوی رهبر معظم انقالب ،کلید رمزالود
َفرج و مقدمه ظهور معرفی شده است ایشان با اشاره
به شکست تالش چند ده ساله ی امریکا ،انگلیس و
صهیونیست ها برای پاک کردن نام فلسطین از نقشه ی
جهان افزودند؛ «قضیه ی فلسطین کلید رمزالود گشوده
شدن درهای فرج به روی امت اسالمی است و همه ی
دنیای اسالم باید مسئله ی فلسطین را مسئله ی خود
بدانند تا در سایه ی تحقق وعده های الهی ،فلسطین
به ملت فلسطین برگردد و دولت واحد فلسطینی به
انتخاب همه ی فلسطینیان سراسر کشور خود را اداره
کند» 1از طرفی در سال 1394نابودی قریب الوقوع اسرائیل
کلید غلبه بر دشمنان اسالم ،مسئله ی فلسطین است
زیرا جبهه ی کفر و استکبار و صهیونیسم با غصب
کشور اسالمی فلسطین ،ان را به پایگاهی برای ایجاد
اخالل در امنیت کشورهای منطقه تبدیل کرده اند و
باید با غده ی سرطانی اسرائیل مقابله کرد.
حضرت ایـت اهلل خامنه ای ،هدف اصلی دشمنان
از اختالف افکنی و نــزاع میان مسلمانان را ،ایجاد
-2رژیم صهیونیستی ۲۵سال اینده را نخواهد دید ».مقام معظم رهبری94/6/18 ،
این جمله ی حضرت ایت اهلل خامنه ای به عنوان مهم ترین و به یادماندنی ترین
جمله ی رهبر انقالب اسالمی در سال ۹۴از نگاه مردم انتخاب شد.
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=32622
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=1371 -1
110
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=38292 -1
111
فرهنگ و اندیشه
-2در سال های اخیر این تطبیق و تویت از سوی این جریان ها ،بارها انجام گرفته
است .البته این مسئله غیر از احتمال نزدیکی ظهوری است که از سوی علما و اسالم
شناسان حقیقی طرح می شود.
سیاست و اجتماع
حاشیه ی امــن بــرای رژ یــم صهیونیستی برشمرده و
می فرمایند« :امیدواریم روزی فرا برسد که مردم فلسطین
مالک سرزمین خود شوند و ان روز ،روز جشن و عید
دنیای اســام خواهد بــود» 1.روشــن است که در این
مسیر ،جبهه بندی جدیدی در محور مقاومت ،در
مقابل اسرائیل و حامیان ان در حال ترسیم است،
جبهه بندی کــه از ان به عنوان محور مقاومت یاد
می شود و سطح منطقه ای و جهانی انقالب اسالمی
در حرکت به سوی ّامت واحده است .در مقابل این
جریان ،جبهه اسالم امریکایی با شاخص حمایت از
اسرائیل و صهیونیسم به عنوان جریان بدیل منطقه ای
اسالمی به خوبی قابل تشخیص است .البته روشن
است که این تحلیل ،استراتژی جمهوری اسالمی
در مقدمه سازی برای ظهور است و نه پیشگویی و
تعیین وقت برای انّ .اما تحلیلی استراتژیک که افق
حرکت انقالب اسالمی به سوی وحدت ّامت اسالم
با محور رویارویی با اسرائیل و نابودی ان را به عنوان
کلید دست یابی به ظهور ارائه می نماید.
این تحلیل ،با فهم دقیق ظرفیت های انقالب اسالمی
در بلوغ چهل سالگی ان ،در دوران پسا داعش! و تحلیل
کیفیت ورود انقالب اسالمی در تقابل با داعــش و
ویژگی های این نبرد در خاک سوریه و عراق قابل فهم
است .ظرفیت هایی که در تطبیق با جامعه اسالمی
مقدمه ساز ظهور ،به نظر می رسد می تواند زمینه ساز و
نویدبخش نزدیکی ظهور امام عصر؟جع؟ بوده و گام
دیگری در فرایند رشد جامعه اسالمی به سوی مرحله
نهایی تلقی شود .در این مرحله ،اینده جهان اسالم
به نظر می رسد عالوه بر اینکه درگیر تهدیدهای مستمر
گذشته است ،وارد مرحله جدیدی از بدیل سازی
انقالب اسالمی خواهد شد که از جنس بدیل تمدنی
و ّامت گرای اسالمی است .بدیلی که ادعای جهان
اسالم ،منهای انقالب اسالمی و والیت فقیه داشته باشد.
اقتصاد و مدیریت
در این زمینه به نظر می رسد ،جریان اسالم امریکایی و
تشیع انگلیسی و جنبش های اجتماعی زاییده ان ها و
همچنین حکومت های دست نشانده این جریان که
همچنان در صف مقابل انقالب اسالمی در جبهه
استکبار حضور دارند ،و با محوریت عربستان سعودی
و جبهه عربی وابسته به امریکا در منطقه شکل گرفته
است ،و قطب بندی دوگانه اینده در منطقه کشورهای
اسالمی را روشن تر از قبل خواهد کرد .دوگانه ای که
المحاله به روشــن شــدن بیش ازپیش تقابل جریان
منطقه ای جبهه مقاومت و جبهه اســام امریکایی
ّ
می انجامد و نابودی اسرائیل ،فروپاشی حلقه اتصال
این جریان بدیل مبتنی بر اسالم امریکایی خواهد بود.
در حــوزه درون گفتمانی شیعی نیز از ظرفیت های
مهدویت گرای بالقوه و امکان ظهور جریان های بدلی
ّ
مدعی مهدویت و زمینه سازی ظهور در شیعه نباید
غفلت نمود .جریان هایی که تحرکات اولیه خود را
ً
خصوصا در ایران ،عراق و سوریه اغاز نموده اند و در
حال جذب و گسترش شبکه اجتماعی خود هستند .و
مقابله با این جریان ،لزوم اهتمام به فرهنگ مهدویت و
انتظار سازنده ظهور در مقابل جریان های بدیل و انحرافی
را در مسیر حرکت انقالب اسالمی ضروری می سازد.
شاخص های اصلی این جریان های مدعی مهدویت
عبارت اند از:
-1تطبیق قطعی تحوالت منطقه ای و ...با عال ئم
ظـهــور؛ ا گــرچــه باید بــا شناخت صحیح عال ئم
قطعی ظهور ،همیشه امادگی الزم را برای تحقق
این امر در جامعه فراهم نمودّ ،اما همواره یکی از
افات بحث از عالئم ظهور تطبیق قطعی حوادث
با این نشانه ها است که در تاریخ شیعه منجر به
2
شکل گیری برخی ادعاهای وهمی شده است.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-2ادعای خودبسندگی در فهم روایات و قران و بی نیازی
از اجتهاد و مرجعیت؛ یکی از راهکارهای این
جریان های مدعی ،فاصله انداختن میان مردم
و علما و مجتهدین در فهم دین است چراکه
تشکیک در اجتهاد و مرجعیت زمینه را برای
ّ
تمسک به روایات ضعیف و یا متشابه و ...فراهم
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-3ادعای رابطه و نیابت مستقیم با امام زمان؟جع؟ و
ماموریت برای مقدمه سازی؛ یکی از شاخصه های
این جریان های مدعی ،ادعای ارتباط مستقیم با
امام زمان است.
-4عبور از والیت فقیه و نفی لزوم تبعیت از والیت با
ادعای رابطه مستقیم با امام زمان؟جع؟ (شبیه
به نــواب خــاص دوره غیبت صغرا با عناوینی
مانند ظهور صغرا و)...؛ ادعای ارتباط مستقیم
ً
با امام زمان ،دقیقا ادعایی برای نفی والیت فقیه
و نیابت عــام فقها در عصر غیبت اســت .این
درحالی است که راهبرد اساسی ائمه برای دوران
غیبت ،مرجعیت فقها و والیت و نیابت عام فقها
در تشکیل حکومت و اداره جامعه برای شکل گیری
مقدمات ظهور است.
-5بازطراحی بدیلی از مهدویت و انتظار ظهور با
شاخص های شبیه انقالب اسالمی ازجمله ادعای
مقابله با استکبار و امریکا و ...در عین مقابله با
2
جریان انقالب اسالمی
می نماید .درحالی که با دالیل قطعی و محکم
عقلی ،فهم روایات و استخراج احکام اسالمی از
ان نیازمند اجتهاد و ّ
تخصص دینی است .استناد
به یک روایت به طور مستقل به هیچ وجه حجت
شرعی بــرای عمل نیست و فهم روایــات باید با
قواعد خاص در اثبات صحت سند و متن روایت
و همچنین در نسبت با سایر ایات و روایات انجام
گیرد که این کار نیازمند ّقوه اجتهاد و استنباط
دینی است .بسیاری از جریان های انحرافی در
تاریخ اسالم ناشی از بدفهمی و کج فهمی ایات
و روایات بوده است .از نگاه حضرت امام؟هر؟
بدون شک جریانی که اجتهاد صحیح دینی را نفی
می نماید یا تالش می کند جایگاه روحانیت اصیل
شیعه و علمای دین را در فهم دین حذف نماید،
جریانی استعماری و انگلیسی استّ .
تمسک به
ّ
روایات «کل رایه» که به نفی قیام با ادعای امامت
و مهدویت قبل از قیام حضرت حجت؟جع؟
می پردازد به عنوان دلیل نفی حکومت اسالمی
در زمان غیبت ،که از سوی جریان های مدعی
مهدویت مانند انجمن حجتیه مورد استناد قرار
می گرفت ،از نمونه های این فهم غلط از روایت
1
است.
نداشته باشید ،حکومت مال ما ،شما هم بروید توى مسجدهایتان بایستید نماز
َ
بخوانید! چه کار دارید به این کارهاینهایى که مى گویند هر َ علمى بلند بشود و هر
حکومتى ،خیال کردند که هر حکومتى باشد این برخالف انتظار فرج است .این ها
نمى فهمند چى دارند مى گویند .این ها تزریق کرده اند بهشان که این حرف ها را
بزنند .نمى دانند دارند چى چى مى گویند .حکومت نبودن ،یعنى اینکه همه مردم
به جان هم بریزند ،بکشند هم را ،بزنند هم را ،از بین ببرند ،برخالف نص ایات الهى
رفتار بکنند .ما ا گر فرض مى کردیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند ،همه
را به دیوار مى زدیم؛ براى اینکه خالف ایات قران است .ا گر هر روایتى بیاید که نهى
از منکر را بگوید نباید کرد ،این را باید به دیوار زد .این گونه روایت قابل عمل نیست
و این نفهم ها نمى دانند چى مى گویند،هر حکومتى باشد حکومت [باطل] است!
بلکه شنیدم بعضى از اشخاص گفته اند که خب با این وضعى که هست ،االن در
ایران هست ،دیگر ما نباید تهذیب اخالق بکنیم؛ دیگر غلط است این حرف ها!
ً
چیزى نیست دیگر حاال .حتما باید استاد اخالق در یک محیطى باشد که همه مردم
فاسدند ،شراب خانه ها همه بازند و -عرض مى کنم که -جاهاى فساد همه بازند!
ا گر یک جایى باشد که خوب باشد ،انجا دیگر تهذیب اخالق الزم نیست ،نمى شود،
باطل است! این ها یک چیزهایی است که ا گر دست سیاست در کار نبود ،ابلهانه
بود ،لکن ان ها مى فهمند دارند جی مى کنند .ان ها مى خواهند ما را کنار بزنند.
-2نمونه این جریان های انحرافی ،جریان احمد الحسن است که مدعی است
سید یمانی است .برای اطالعات بیشتر ر.ک :به ره افسانه ،نوشته حجت االسالم
محمد شهبازیان ،انتشارات مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم .فایل کتاب
در لینک زیر منتشر شده است:
http://ahmadalhasan.blogfa.com/category/4
-1اما مسئله این است که دست سیاست در کار بوده؛ همان طور که تزریق کرده
بودند به ملت ها ،به مسلمین ،به دیگر اقشار جمعیت های دنیا که سیاست کار
شماها نیست؛ بروید سراغ کار خودتان و ان چیزى که مربوط به سیاست است،
بدهید به دست امپراتورها .خب ،ان ها از خدا مى خواستند که مردم غافل بشوند
ت و به دست ظلمه ،دست امریکا ،دست شوروى،
و سیاست را بدهند دست حکوم
دست امثال این ها و ان هایی که اذناب این ها هستند و این ها همه چیز ما را ببرند،
همه چیز مسلمان ها را ببرند ،همه چیز مستضعفان را ببرند و ما بنشینیم بگوییم
که نباید حکومت باشد ،این یک حرف ابلهانه است ،منتها چون دست سیاست در
کار بوده ،این اشخاص غافل را ،این ها را بازى دادند و گفتند شما کاری به سیاست
112
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مقدمه
حسن سعدابادی
پژوهشگر هسته مدیریت جهادی مرکز رشد
دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت صنعتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
الف) مسئله
چرا «خـ ـ ـ ـ ــدا»
خرمشهر را ازاد کرد؟
برای درک این مسئله ،نگاهی مجدد به شرایط عملیات
الی بیت المقدس ضروری است:
-1در این عملیات کمتر از 150گردان در چهار قرارگاه
عملیاتی برای مقابله با 200گردان دشمن سازماندهی
شدند.
-2مرحله اول عملیات که از دهم اردیبهشت شروع
شد و حدود شش روز طول کشید .نیروهای ایرانی
بخشی از جاده اهواز ـ خرمشهر را بازپس گرفتند ولی
خرمشهر ازاد نشد.
-3مرحله دوم عملیات ،بالفاصله از روز شانزدهم
اردیبهشت شروع شد و به مدت 4روز طول کشید.
مناطقی از محدوده منطقه پاسگاه زید تا شمال شلمچه،
کوشک و طالئیه ازاد شد ولی خرمشهر ازاد نشد.
در نبرد با باطل تا کجا باید پیش برویم تا نصرت
الهی نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند؟
113
اقتصاد و مدیریت
ب) بررسی
سیاست و اجتماع
چه می شود که علیرغم تمام محاسبات مادی و وجود
غیرممکن ها ،خدا خرمشهر را ازاد می کند؟
این سوال ازاین جهت مهم است که نبردهای اتی ما از
جنس «نبرد خرمشهرها» [ ]1است و ازاد کردن خرمشهرها
کار خداست؛ حاال ما در نبرد خرمشهرها چگونه باید
عمل کنیم تا در نقطه نهایی ،خدا خرمشهر را ازاد کند؟
فرهنگ و اندیشه
می گویند خرمشهر را خدا ازاد کرد؛ اما چرا؟ چرا خرمشهر
را «خدا» ازاد کرد؟ چرا نمی گویند خدا امداد کرد تا در
ً
خرمشهر پیروز شویم؟ واقعا در عملیات بیت المقدس
چه اتفاقاتی افتاده است؟
برای خودم جالب بود وقتی اولین بار صوت مکالمه
بی سیم شهید بزرگوار حاج احمد کاظمی را با اقا رشید
(سردار غالمعلی رشید) شنیدم؛ ان وقت بود که بیشتر
معنی این جمله را فهمیدم که چرا می گویند خرمشهر
را خدا ازاد کرد...
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اخالص و صداقت در َمجموعه وجود داشته َباشد
-2
َ ْ َ َ ْ َ
َ ْ َ
ََّ َ ّ
که« :فل َما َرای ا َلل ُه ِص ْدق َنا ان َزل ِب َع ُد ّ ِونا الک ْبت َو ان َزل
َ َ ْ َ َّ
الن ْص َر»( .نهج البالغه ،خطبه )۵۶
علینا
-4مرحله سوم عملیات روز 20اردیبهشت و با هدف
پیشروی به سمت خرمشهر اغاز شد ،ولی توفیق رفیق
نبود و علی رغم تالش های بی امان ده روز اخیر ،بازهم
خرمشهر ازاد نشد.
20 -5روز عملیات در شرایط بسیار سخت در کنار
ضدحمله های شدید صدامی ها ،جان نیروهای ایرانی
گرفته بود؛ حدود 5000شهید و بیش از 15000مجروح
سازمان تیپ ها و لشکرهای مختلف را به هم ریخته
بود]2[ .
-6اکثر فرماندهان ،خواستار توقف عملیات و بازسازی
یگان ها بودند ولی حسن باقری می گفت که ما تا خرمشهر
ً
را ازاد نکنیم از اینجا نخواهیم رفت« :کجا برویم ،اصال
روی برگشت داریم؟ مردم که بیابان نمی خواهند ،ان ها
خرمشهر را می خواهند ...خداوند کمی ما را تحت فشار
قرار می دهد اما خرمشهر را به مردم بازمی گرداند».
ً
-7علی رغم همه مشکالت ،نیروهای باقیمانده مجددا
سازماندهی شدند و روز اول خــرداد به خط دفاعی
عراق در نهر خین حمله کردند .پس از دو روز درگیری،
با شکستن خط دفاعی عراق ،محاصره خرمشهر در
قسمت خا کی در حال کامل شدن بود.
-8صبح روز سوم خرداد و علیرغم تصمیم قرارگاه مبنی
توقف عملیات برای بازسازی یگان ها ،خبر عجیب
و غیرمنتظره ورود لشکریان 8نجف؛ نیروهای حاج
احمد کاظمی و بعدازان لشکر 14امام حسین؟ع؟؛
نیروهای حاج حسین خــرازی به خرمشهر و تسلیم
شــدن عجیب تر و غریب تر عراقی ها در بی سیم ها
طنین انداز می شود .همه باور می کنند که خرمشهر
را خدا ازاد کرد؛ همان جمله ای که احمد کاظمی در
بی سیم تکرار می کند]3[ ...
-3نهایت توان و طاقت ،به کار گرفته شود.
-4اما بخش محوری و مهم داستان خرمشهر در ایه
َ َ
َ َ
َ ً
َ
الطر َیق َل َا ْس َق ْی َن ُ
اه ْم َم ًاء غ َدقا»
َ«و ا ْن ل ِو ْاس َتق ُاموا َعلى ّ ِ هِ
(جن )16/نهفته است .تفسیر این ایه را در این کالم
امام خامنه ای به خوبی می توان جستجو کرد .ایشان در
کتاب طرح کلی اندیشه اسالمی ،نقلی دارند از یکی از
بزرگان تاریخ معاصر [ص ]463؛ نقلی که با مضامین
ً
ایات قرانی کامال منطبق است:
ان وقتی که می توانید مبارزه کنید ،وقتی دیدید که
دارید شکست می خورید باز هم مبارزه کنید تا برسید
ً
به ان لحظه ای که دیگر یقین می کنید که هان حتما
شکست خواهید خورد ،باز هم مبارزه کنید .وقتی در
ً
ان لحظه ای که یقین دارید حتما شکست می خورید
باز به تالش و کوشش و مبارزه خود ادامه دهید ،ان وقت
ً
پیروزی و فتح نصیبتان خواهد شد .ایه قران تقریبا
ً
نظیر همین مطلب را می گوید یا تحقیقا .می فرماید که:
َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ُّ ُ ُ َ َ ُّ َ َّ ُ ْ َ ْ ُ
ک ِذ ُبوا َ
جاء ُه ْم
«حتی ِاذا استیاس الرسل و ظنوا انهم قد
َ
ن ْص ُرنا» (یوسف)۱۱۰/
این رمز پیروزی خرمشهرهاست. ...
پی نوشت
مال شما
[ ]1جوان های عزیز! بچه های عزیز من! فردا مال شما است ،اینده ِ
است؛ شما هستید که باید این تاریخ را با عزتش محفوظ نگه دارید؛ شما
بار مسئولیت را بر دوش دارید؛ خرمشهرها در پیش است؛ نه
هستید که این ِ
در میدان جنگ نظامی[ ،بلکه ] در یک میدانی که از جنگ نظامی سخت تر
استّ .
البته ویرانی های جنگ نظامی را ندارد؛ به عکس ،ابادانی به دنبال
داردّ ،اما سختی اش بیشتر است( .بیانات مقام معظم رهبری)1395/03/03 ،
[ ]2خواندن کتاب همپای صاعقه و حماسه شهیدانی چون حسین قجه ای
به فهم دقیق مطلب کمک می نماید.
[ ]3شهید صیاد شیرازی :اسرای عراقی زیاد بودند و نیروهای او [حسین
خرازی] کم بودند و نمی توانستند نیروهای عراقی را کنترل کنند .یک هلیکوپتر
باال رفت و خلبان با هیجان گفت تا چشم من کار می کند تمام عراقی ها در
خیابان خرمشهر دستان خود را باال برده اند .حاال نمی شد که به اسیران عراقی
ً
ً
بگوییم که شما فعال در سنگر بروید که ما نیرو جمع اوری کنیم و بعدا شما را
ببریم و بازداشت کنیم .در نهایت خداوند این را در ذهن ما رساند که همه
رزمندگان یک خط شوند و یک قسمت ان ها به طرف رودخانه و قسمت دیگر
ان ها به طرف جاده خرمشهر تقسیم بندی شوند و با دست به سربازان عراقی
عالمت دهیم که توی جاده بروند .چشمشان کور ،ما ماشین نداشتیم که با
ماشین ببریمشان ،باید پیاده می رفتند.
پ) تحلیل
رمز این پیروزی چیست؟ تا کجا باید برویم تا نصرت
الهی نازل شود و اسباب غیرمادی به کمک بیایند؟
-1درگیری باید در مرزهای مبارزه با دشمن/باطل باشد.
114
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر بهنام طالبی طادی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
دانش اموخته دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه عدالت
115
فرهنگ و اندیشه
ـام» امت در ادبیات دینی و
یکی از تفاوت های «امـ ِ
«رئیس» مردم در ادبیات عمومی ایجاد علقه عاطفی
ِ
و محبت قلبی است.
سیاست و اجتماع
پناه مردم
اقتصاد و مدیریت
یکی از مهم ترین سنت های تاریخی بشریت وجود
«رئیس» برای هر قومی است .به نحوی که می توان مدعی
بود از ان زمان که بشر حیات اجتماعی را تجربه کرد،
وجود مقام رهبری برای اجتماع را ضروری و از مقومات
ذات جامعه انسانی دانسته است .با توجه به همین
ضرورت است که دین نیز وجود «امام» را برای «امت»
در هر عصر و به انحای مختلف (اصــل یا نیابت)
ضروری دانسته و برای ان «شرایط» و «کارکرد»های
دقیق و متعینی را وضع نموده است .تحقق اهداف
و ارمان هایی متعالی با هم افزایی دو عنصر «امام»
و «امــت» رخ می دهد و اگر هرکدام از ان هــا از ابعاد
و کیفیت نقش افرینی خود به هر دلیلی تنزل یابند،
نمی توان مطلوب الزم را حاصل نمود.
در زمــان غیبت کبرا که نیابت عام از «امامت» به
«روات احــادیــث» و متعلمین معارف الهی وا گــذار
شد ،نقش علمای اسالمی حسب شرایط سیاسی
عصر خود ،در دوگانه «مرجعیت» دینی و «زعامت»
سیاسی صــورت پذیرفته اســت؛ تا امــروز که بیش از
سه دهه از شکل گیری حکومت اسالمی و توسعه در
اختیارات نواب عام می گذرد و «روحانیت» فصلی
جدید از رهبری و هدایت گری را تجربه نموده است.
ـام» امت در ادبیات دینی و
یکی از تفاوت های «امـ ِ
«رئیس» مردم در ادبیات عمومی ایجاد علقه عاطفی
ِ
و محبت قلبی است .هرچند نسبت امام به رئیس
عام و خاص مطلق است .لذا هرچه عامل «عاطفه»
دراین بین کم رنگ شود ،نه تنها از نقش افرینی زعامت
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
هم نیست ،نرخی برای روضه
و مرجعیت دیـنــی کاسته روحانیتی که تاکید دارد ملبس به لباس
و منبر و نماز تعیین نمی کند
خواهد شــد ،بلکه می توان شریف روحانیت از وسایل نقلیه عمومی
و فراتر از «بیان» شریعت ،با
نفس «دین پذیری» امت را
استفاده کند ،در صف نان بایستد ،فرزندش
رسیدگی به امور مردم و پناه
نیز درخطر دانست .به همین
را به تفریح ببرد و نشان دهد که او با مردم
ـاوای ان هــا بــودن در پی
ـ
م
و
دلیل به طریق اولی بروز خطا از
ِ
در ارتباط است ،از جنس همین مردم است
«اقامه» شریعت است.
جانب نقش افرینان امامت و
«علقه
تواند
ی
م
فهمد،
ی
م
را
ها
ن
ا
دردهای
و
امروز روحانیتی موفق است
هدایت جامعه ،می تواند رهزن
رئیس
و
امت
امام
ممیزه
وجه
که
عاطفی»
ِ
که اصل را بر حضور با «لباس»
ِ
دین و اعتقادات مردم باشد.
اگرچه تعرض به روحانیت ،مردم است را ایجاد نماید.
در تمامی عرصه های جامعه
ً
بــدانــد نــه صــرفــا مـحــافــل و
همیشه در طول تاریخ وجود
مجالس مذهبی و رسمی .روحانیتی که تا کید دارد
داشته و متولیان دین به دست اشقیای عالم ،جان
ملبس به لباس شریف روحانیت از وسایل نقلیه
خود را در راه دین و اسالم تقدیم نموده اند ،لیکن به
عمومی استفاده کند ،در صف نان بایستد ،فرزندش
نظر می رسد این جان فشانی ها شرایطی را فراهم می اورد
را به تفریح ببرد و نشان دهد که او با مردم در ارتباط
برای بازخوانی و یاداوری جامعه شناسی روابط «مردم»،
است ،از جنس همین مردم است و دردهــای ان ها
«روحانیت» و «دین».
را می فهمد ،می تواند «علقه عاطفی» که وجه ممیزه
باید در نظر داشت امروز امامان امتی هستند که این چنین
رئیس مردم است را ایجاد نماید .چنین
و
امت
امام
خود را وقف دین خدا نموده و برای اسالم تالش می کنند؛
ِ
ِ
مجاهدانی همچون شهید بحری ،برداشت های غلط
کسانی که مسجد را پایگاه فکری عملیات در بیرون
از شــان و شئونات روحانیت را وانـهــاده و با حضور
مسجد بدانند ،نه درون .چنین امامانی ایفای نقش در
پررنگ در مجامع ارتباطات روزانه اجتماع به اصالح
لباس دین را محدود در مکان و زمان مذهبی ننموده و
رویکردهای غلط به روحانیت به عنوان صاحبان «زر و
در متن زندگی واقعی مردم حضور دارند .انگاه طوالنی
زور» و درنتیجه باال بردن دین پذیری و دین داری مردم
شدن نگاه ها و خیره شدن به یک روحانی در خیابان
ً
پرداخته اند .رحمت و درود خداوند بر این مجاهدان
و مجامع عمومی -که برای روحانیت کامال قابل درک
همیشه تاریخ. ...
است -درمان پذیر خواهد شد .چون می دانند او کسی
است که حتی شبیه مردم به دنبال منافع طبیعی خود
116
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
محمدرضا ارام
پژوهشگر هسته حکمرانی مردم بنیان مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
فرهنگ و اندیشه
نکته های اغازین
فهم و رفع فقر
-1فقر مادی
-2فقر غیرمادی
می توان تمام نیازها به غیراز نیازهای فیزیولوژیکی که
در هرم مازلو به ان ها اشاره شده است را در این دسته
جــای داد .نیاز بــه امنیت ،محبت و تعلق خاطر،
احترام و رضایت و خود شکوفایی همگی نیازهایی
غیرفیزیولوژیک تلقی می شوند که فقدان ان ها را فقر
غیرمادی می نامیم .پس فقر غیرمادی گستره مفهومی
وسیع تری از فقر مادی را شامل می شود .این گستره
وسیع را هم می توان به دو دسته فقر فرهنگی و طمع
تقسیم بندی نمود.
متولیان اصلی ریشه کنی فقر غیرمادی ،نهادهای
موضوع تکافل اجتماعی است.
117
اقتصاد و مدیریت
فقر مادی به معنای ناتوانی در تامین نیازهای فیزیولوژیک
و نداشتن حداقل دارایی اقتصادی برای امرارمعاش
روزانه است .نیازهایی چون خوراک ،پوشاک ،اب سالم
و خواب کافی در این دسته قرار می گیرند .این گونه،
اشکارترین و رایج ترین نوع فقر محسوب می شود.
سیاست و اجتماع
فقر عدم ارضاست .به بیان جامع تر عدم ارضا یا ارضای
ناقص هرکدام از نیازهای مادی و غیرمادی (نظیر امنیت،
محبت ،خودشکوفایی) نوعی فقر است.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
ً
فقر مــادی لز وما منجر به ناهنجاری و
بزهکاری نمی شودّ ،اما فقر فرهنگی مساوی
است با اسراف منابع و امکانات در اموری
که نیازی به انجام ان ها نیست .فقیر مادی
ّ
می تواند کف نفس کرده و با فقر خویش
کنار بیاید و ّ
تعرض به کسی نکند ،اما فقیر
غیرمادی المحاله باعث اسراف و ایجاد
محرومیت نسبی و افزایش نارضایتی ها
می شود.
که امیرالمومنین؟ع؟ از فرزند
خود امام حسن؟ع؟ پرسیدند،
ایــن بــود کــه فقر چیست؟
ایشان پاسخ دادند« :الحرص
و ال ـشــره» .حــرص و طمع.
َّ
«الط َم ُع ُه َو
همچنین امــام صــادق؟ع؟ می فرمایند:
َْ ْ ْ
الفق ُر ال َح ِاض ُر» .فقر حاضر و بالفعل ،همان طمع است.
عالمه مجلسی در تفسیر اینکه چرا طمع به داشته های
دیگران همان فقر است می گوید :چراکه فرد طمع کار
از فقر می ترسد و مفسده فقر اظهار نیاز به مردم است،
بنابراین افــراد ّ
طماع برای اجتناب از فقر ،دست به
دامان دیگران به عنوان مفسده فقر می شوند و درنتیجه
دچار فقر می گردند.
فقر فرهنگی به معنای عدم
برخورداری از اموزش ،فرهنگ
و سبک زندگی صحیح برای
استفاده از داشته هاست.
این نوع فقر در ادبیات دینی
بدترین نوع فقر نامیده شده است و افراد مشمول ان را
در اصطالح اسالمی سفیه می گویند و معامالت ان ها
هم در اصطالح فقهی «بیع سفهی» است .به عنوان مثال
بچه پــولــدارهــای نوکیسه که با ماشین مــدل بــاال در
خیابان های شهر دوردور بازی می کنند ،اگرچه ازنظر
اقتصادی غنی هستند ،ولی به دلیل اسراف منابع و
امکانات ،ازنظر فرهنگی فقیر و سفیه هستند .یک نوع
از فقر فرهنگی هم هست که در روایات از ان با عنوان
مرگ سرخ نام برده اند .امام صادق؟ع؟ در حدیثی بیان
داشتند که «الفقر الموت الاحمر فقیل الفقر من الدنانیر و
الدراهم قال لا و لکن من الدین» .فقر ،مرگ سرخ است.
شخصی از ان حضرت پرسید :مقصود از فقیر بودن،
نداشتن پول طال و نقره است؟ فرمودند :نه ،بلکه فقر از
دین (فقیر بودن از بابت معارف دینی) است.
نوع دوم فقر غیرمادی را می توان طمع نامید .این نوع
فقر که بیشتر افــراد دارا به ان مبتال می شوند ،باعث
افتادن افراد در یک تسلسل پایان ناپذیر از خواسته ها و
تمایالت است به طور ی که هیچ گاه از داشته های خود
احساس رضایت نمی کنند .در صورت دستیابی به
هر خواسته ،خواسته های جدید و بزرگ تری بر ان ها
مطرح می شود.
جالب انکه در برخی از روایات از طمع به عنوان مصداق
ً
اصلی فقر نام برده می شود .مثال ازجمله پرسش هایی
ّ
-3فقر غیر مادی خطرناک تر از فقر مادی
پس از اشنایی با گونه های فقر ،الزم است میزان خطر
هرکدام از اقسام فقر را مشخص کنیم .به دالیل زیر فقر
غیرمادی از فقر ّ
مادی خطرنا ک تر است.
ً
دلیل عقلی :فقر مــادی لزوما منجر به ناهنجاری و
بزهکاری نمی شودّ ،اما فقر فرهنگی مساوی است با
اسراف منابع و امکانات در اموری که نیازی به انجام
ّ
ان ها نیست .فقیر مادی می تواند کف نفس کرده و با
فقر خویش کنار بیاید و ّ
تعرض به کسی نکند ،اما فقیر
غیرمادی المحاله باعث اسراف و ایجاد محرومیت
نسبی و افزایش نارضایتی ها می شود.
دلیل نقلی :راغب اصفهانی حدیث معروف «کاد الفقر
ً
ان یکون کفرا» را ذیل معنای غیرمادی فقر ،معنا می کند
و بر این امر تا کید دارند که این فقر نفسانی و روحی
118
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
نهادهای ّفعال در حوزه تکافل عبارت است
از نهاد خانواده ،نهاد خویشاوندان ،نهاد
عشیره ،نهاد همسایه ،نهاد دوستی ،نهاد
برادری و نهاد والیت.
نهادهای موضو ع تکافل
119
سیاست و اجتماع
ب ــر اسـ ــاس مــی ــزان و سطح
ع ـل ـق ـ ههــا ،واب ـس ـت ـگ ـی هــا و
مسئولیت پذیری های متقابل مشترک می توانیم نهادهای
موضوع تکافل را طبقه بندی کنیم.
نهادهای ّفعال در حوزه تکافل عبارت است از نهاد
خانواده ،نهاد خویشاوندان ،نهاد عشیره ،نهاد همسایه،
نهاد دوستی ،نهاد بــرادری و نهاد والیــت .هر یک از
ً
این نهادها دارای مراتب هستند .طبعا به میزانی که
در هرکدام از این نهادها روابطی عمیق تر وجود داشته
باشد ،عملکرد ان ها در فقرزدایی گسترده تر خواهد بود.
یکی از شاخص های تمایزبخش این نهادهای اصیل
از دیگر نهادهای غیرحکومتی ،هدف افراد از ارتباط با
یکدیگر در چارچوب این نهادهاست .هدف از یاریگری
در نهادهای موضوع تکافل بده بستان و سودجویی با
رویکرد هزینه-فایده نیست .همیاری با دیگران بر مبنای
تراحم ،تعاون ،عدالت ،احسان ،مسئولیت همگانی،
ایثار ،سیادت و سروری و جود و انفاق است .هرچند
ّ
برایند این تکافل در درازمدت به سود همگان خواهد
بود .به طور ی که اگر روزی ثروتمندی فقیر یا ورشکسته
شد ،دیگران به یاری او خواهند شتافت.
اقتصاد و مدیریت
است که منجر به کفر می شود،
یعنی انسان ازمند و حریص
و زیاده خواه همواره کارش به
کفر و بی ایمانی می انجامد .به
گفته راغب ،کفر و بی ایمانی
ً
عمدتا در خاندان کاخ نشینان
و مستکبران و زرانـ ــدوزان
وجود دارد نه در کلبه های
ـان کوخ نشین.
خــداپــرســتـ ِ
انجایی که در دعا می خوانیم :از فقر نفسانی که باعث
می شود صاحبش داشته های خود را فراموش کند و
فقط نیمه خالی لیوان را ببیند به خدا پناه می بریم.
بنابراین می توان از این زاویه گفت که سوال اصلی
کشورهای مبتال به بلیه فقر این نیست که چرا فقر مادی
در این کشورها وجود دارد؟ سوال اصلی و اولیه این
است که چرا فقر غیرمادی در این کشورها تا بدین حد
زیاد است؟ لذا عالوه بر ان که به دنبال فقرزدایی مادی
باشیم ،باید برای فقرزدایی غیرمادی نیز سیاست گذاری
کنیم .نظام های اداری و بوروکراتیک اغلب عاجز از
تشخیص و درمــان فقر غیرمادی هستند .حتی در
راهبردهای متعارف توسعه اغلب شاهدیم که از یکسو
با ایجاد نیازهای کاذب در افراد مصرف گرایی ترویج
ً
می شود و عمال فقر غیرمادی رواج می یابد و از سوی دیگر
ادعای فقرزدایی مطرح می شود .ازانجاکه فرهنگ امری
ً
اصالتا حکومتی نیست ،بنابراین ّ
حتی قدرتمندترین
و ثروتمندترین نظام های سیاسی به تنهایی عاجز از
ریشه کنی فقر غیرمادی هستند .درنتیجه باید متمسک
به نهادها و گروه هایی شویم که ضمن حمایت های
فرهنگ و اندیشه
ّ
مــادی و اقتصادی ،متولی
اصلی حمایت های غیرمادی
و معنوی نیز باشند .این نهادها
همان نهادهای موضوع تکافل
هستند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
یکی از جلوه های زشت محیط شهری ،موضوع تکدی گری
است که می تواند در لیست اسیب های اجتماعی قرار
گیرد .اموزه های نقلی در تحلیل این پدیده را می توان از
دو منظر مورد توجه قرار داد .بحث اول نحوه مواجهه با
متکدیان در اموزه های نقلی است و بحث دوم اصل
تکدی گری و سوال و ابراز نیاز از مردم است.
تحلیل پدیده
«تکدی گری» از
منظر اسالمی
-1رد سائل از منظر دینی
ایا از منظر دینی گدایان را می توان رد کرد و به درخواست
کمک کردن پاسخی نداد؟ در ایه 10ضحی
ان ها برای
َ َ َّ َّ َ َ َ َ
ائل فلا ت َنه ْر« .ال تنهر» از ماده نهر
امده است :و اما الس
به معنى راندن توام با خشونت است .اما این که منظور
از سائل در این ایه شریفه چیست چند تفسیر وجود
دارد که یکی از ان ها این است که منظور کسانى است
که داراى فقر مادى هستند .در روایات مسئله عدم رد
سائل نیز به وفور دیده می شود .برخی از روایات به طور
کلی رد کردن سائل را مذموم شمرده اند؛ چراکه سائل،
فرستاده خداوند اســت؛ پس کسی که به او چیزی
ببخشید ،انگار به خدا عطا کرده است و هر کسی که
او را رد کند ،انگار خدا را رد کرده است (بحار االنوار،
ج ،93ص )25روایات دیگر را می توان در چند موضوع
طبقه بندی کرد که در ادامه به ان پرداخته می شود.
البته دسته دیگری از روایات هستند که ناظر به زمانی
هستند که انسان به دالیلی می خواهد سائل را رد
کند .این روایات چگونگی و نحوه رد کردن سائل را
بیان می کنند.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
سعید مسعودی پور
پژوهشگر حوزه اسیب های اجتماعی مرکز رشد
دانش اموخته دکتری رشته بازاریابی دانشگاه ازاد اسالمی تهران
در کنار مذمت اظهار نیاز ،مدح انفاق کنندگان برای
پاسخ مثبت به درخواست نیازمندان ،به عنوان دو
اهرم مکمل برای پاسخ به نیازهای مادی نیازمندان
واقعی عمل خواهد کرد.
120
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
در روایتی در خصوص این که انسان به
سائل کمک کند یا نه ،امده است که به
سائل نگاه کنید ،اگر قلب و جانتان نسبت
به او رقت و نرمی پیدا کرد در این صورت
راست می گوید ،پس به او کمک کنید
فرهنگ و اندیشه
121
سیاست و اجتماع
بنا به دسته ای از روایات ،انسان در هر شرایط و وضعیتی
که قرار دارد و از او درخواست کمک می شود ،نباید
کمک خواستن سائل را بی پاسخ بگذارد .به عنوان
مثال در روایــت امده است که حتی زمانی که سوار
بر اسب بودی ،حق سائل را باید بدهی (بحاراالنوار،
ج ،93ص .)170دسته دوم ناظر به عدم رد سائل حتی
با بخشیدن مال اندکی به اوست .یعنی انسان حتی
اگر بتواند یک مال یا پول کمی به فرد سائل بدهد بهتر
است از این که او را دست خالی از خود دور کند ،حتی
ان چیز یک سم سوخته (بحاراالنوار ،ج ،93ص )171یا
یک دانه خرما (بحاراالنوار ،ج ،93ص )170باشد .باید
توجه داشت که ذکر یک دانه خرما یا ُسم سوخته شده
نشان دهنده کم بودن اثر مال است و نه بی اثری ان.
در روایت دیگری عدم بخشش کمتر از بخشش کم
معرفی شده است و این یعنی اگر هرکسی به خاطر
این که بخشش او ناچیز و اندک است بگوید که این
مال دردی از نیازمند دوا نمی کند و از اعطای ان امساک
کند ،در این صورت چیزی نصیب نیازمند نمی شود:
از بخشش اندک شرمنده مباش ،زیرا هیچ ندادن از ان
بخشش اندک نیز کمتر و ناچیزتر است (نهج البالغه،
ص .)479برخی از روایات ناظر به حوزه بینشی و نگرشی
هستند و ابتدا جایگاه و شانیت کمک به نیازمندان
و فقیران را بیان کرده و درنهایت با توجه به این مقام
بی تفاوتی به یاری خواستن سائالن را نکوهش می کند
(بحار االنوار ،ج ، 93ص.)170
یک دسته دیگر از روایات این نگرانی خاطر افراد را که
ممکن است سائالنی که از انسان درخواست کمک
اقتصاد و مدیریت
می کنند ،نیازمند واقعی نبوده و به دروغ خود را محتاج
معرفی کنند را مورد توجه و دقت قرار داده است و برای
ان نیز نسخه رفتاری توصیه کرده است( .بحاراالنوار،
ج ،93ص )170همچنین امده است که معصومین از
ترس این که مستحقی را که از ان ها درخواست کمک
کــرده اســت را رد کنند ،به غیر مستحق نیز کمک
می کردند (بحار االنوار ،ج ،93ص.)159
در روایت دیگری در خصوص این که انسان به سائل
کمک کند یا نه ،امده است که به سائل نگاه کنید،
اگر قلب و جانتان نسبت به او رقت و نرمی پیدا کرد
در این صورت راست می گوید ،پس به او کمک کنید
(بحار االنوار ،ج ،93ص .)171برخی از روایات نیز نهی
از رد کردن سائل در شرایط زمانی و مکانی خاصی
کرده اند .ذکر و تا کید بر عدم رد سائل در این شرایط،
حکایتگر اهمیت ان موقعیت ویژه است .به عنوان
مثال اگر سائلی در خانه انسان را زد و یاد خدا کرد،
نباید او را رد کرد(بحاراالنوار ،ج ،93ص .)171اگر
کسی در شب که درماندگی و بی پناهی بیشتر می شود
درخواستش را به در منزل انسان اورد ،رد کردن او در این
حالت جایز شمرده نشده است (بحاراالنوار ،ج ،93
ص .)159اما باوجود این که توصیه اکید روایات عدم
رد سائل است ،اما رد کردن سائل نیز بدون ضابطه و
شرط رها نشده است؛ رد کردن سائل در صورتی که
انسان نمی خواهد به او مالی دهد باید با زبانی لین و
نرم باشد(بحاراالنوار ،ج ،93ص.)159
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
نهی از سوال کردن تا جایی است که حتی
در روایت امده است که شیعه کسی است
که اگر از گرسنگى بمیرد ،دست گدایى به
سوى مردم دراز نمی کند.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-2توصیه های دین به نیازمندان و متمکنین
جایز شمرده شده و یا شرایط خاصی برای ان ذکر شده
است .به عنوان مثال در فقر کشنده یا وام کمرشکن
درخواست کردن جایز شمرده شده است(بحار االنوار،
ج ،93ص .)156در روایــت دیگری امــده است که
خداوند به کسانی که دست نیاز به سوی مردم دراز
کرده اند در حالی که بی نیازند ،نگاه نمی کند (وسائل
الشیعه ،ج .)438 ،9درواقــع در روایــات شــرط نیاز
داشتن به عنوان مجوزی برای کمک خواستن معرفی
شده است ،هرچند در نگاه متعالی تر بهتر است انسان
در این شرایط نیز از درخواستن کردن اجتناب کند.
جمع بندی این که از یک طرف ،اموزه های دینی توصیه
و سفارش اکید به نیازمندان می کند که از ابراز نیاز و
درخواست از دیگران اجتناب کنند .از سوی دیگر در
اموزه های دینی ،نحوه مواجهه افراد با نیازهایی که به
سوی ان ها می اید ،با غلبه پاسخ مثبت و مبتنی بر
خیرخواهی است .در کنار نهی و مذمت سوال ،امر
و مدح منفقین برای پاسخ مثبت (هر چند اندک) به
درخواست نیازمندان ،به عنوان دو نیرو و دو اهرم مکمل
برای پاسخ به نیازهای مادی نیازمندان واقعی عمل خواهد
کرد .چراکه از یک طرف در
جامعه دیــنــی ،نیازمندان
دست نیاز دراز نمی کنند،
مگر ایـن کــه مجبور شوند و
از ســوی دیگر جهت گیری
کلی ب ــرای منفقین ،دادن
پاسخ مثبت به ســوال هــا و
درخواست هاست.
عالوه بر نحوه مواجهه با این پدیده که ناظر به رفتار
منفقین و افــراد بخشنده اســت ،توجه به اموزه های
دینی در کنترل رفتار مبتنی بر سوال و خواستن برای
تامین نیازهای مادی الزم و ضروری است .به عبارت
دیگر در اموزه های دینی ،متناسب با هر دو گروه یعنی
منفقین و نیازمندان ،توصیه های مخصوص ان ها
دیده می شود که کنار هم قرار دادن این دو نوع توصیه،
تصویر جالبی از اندیشه دینی در این موضوع را نمایان
خواهد ساخت.
در بخشی از اموزه های دینی ،سوال کردن امری مذموم
و دارای اثرات سوء و مخرب معرفی شده و به شدت از
ان نهی شده است .درخواست کردن ،طوق خواری و
سلب کننده عزت است (تصنیف غررالحکم و درر
الکلم ،ص )361و از بین برنده حیا (بحار االنوار ،ج ،93
ص )158و بر همین اساس ،کم داشتن ارى اما دست
دراز کردن سوى این و ان هرگز( .تصنیف غررالحکم و
درر الکلم ،ص )199نهی از سوال کردن تا جایی است
که حتی در روایت امده است
که شیعه کسی است که اگر
از گرسنگى بمیرد ،دست
گــدایــى بــه ســوى مــردم دراز
نمی کند (بحار االنوار ،ج ،75
ص.)28
اما عالوه بر این نهی کلی،
در دیگر روایات در برخی از
موضوعات درخواست کردن
122
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اسحاق سلطانی
پژوهشگر هسته فلسفه سیاسی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی
-1مقدمه
انچه پس از دوران دفاع مقدس بر ما می رود این است
که همواره سعی می شود تا دامنه نیازهای بی انتهای
انسان نهایت طلب با خواسته های مادی ارضاء شود.
بودن در مقتضایی که تمدن لیبرال در ان حاکم است
ً
و با ابزار رسانه دائما تمامی انسان های دنیا را می سازد
ً
و شکل می دهد ،باعث می شود تا دائما انسان ایرانی
خود را با نیازهای مادی جدیدی رو بـه رو بیند .این
انسان که به واسطه تنفس در دوران سلطه لیبرالیسم،
محقق نــمــودن خــود را در پاسخ بــه نیازهای مــادی
فزاینده خود می یابد ،کافی است در مقتضایی قرار
گیرد که به هیچ وجه تحقق نیازهای ساخته شده برای
خود را عملی نمی یابد .اینجاست که باید در انتظار
تغییرات سریع بود.
طرح نگاهی برای فهم جامعه ایرانی امروز. ...
123
اقتصاد و مدیریت
-2اما بر ما چه رفت؟
فرهنگ و اندیشه
برانگیختگی اجتماعی
و اجتماع برانگیخته
سیاست و اجتماع
انچه انقالب اسالمی ایران را در نیمه دوم قرن بیستم
«روح جهان بی روح» کرد این بود که عالوه بر نیازهای
مادی ،خود را متولی پاسخ گویی به سطح باالتری از
نیازهای انسانی اعالم نمود .انقالب ما در حقیقت
تالش داشت تا اسمان مجردات را که از مغرب زمین
برچیده شده بــود ،دوبــاره بر روی زمین فــرود اورده و
حقایقی ورای عالم مــادی را ببیند .دیــدن همین
حقایق غیرمادی بود که باعث می شد تا در دوران اوج
قدرت دو ایدئولوژی لیبرالیستی و مارکسیستی ،جوانی
نورس سربلند کرده و با صدای بلند هر دو قداره بند
تفکرات مادی را به چالش کشد .پس در حقیقت یک
«نه» بزرگ به ماتریالیسم و در کنار ان توجه به حقایق
غیرمادی بود که هویت بخش انقالب اسالمی شده و
ان را جذاب می نمود.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-3در یک دهه گذشته در ایران
چه روی می دهد؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-4مبنای برانگیختگی
این ارتباط با فرهنگ سرمایه دارانه و لیبرال باعث
تعامل فزاینده و رو به افزایش انسان ایرانی با فرهنگ
می شود تا مجموعه ای از نیازهای مادی برای انسان
ایرانی شکل گرفته و برطرف کردن ان نیازها تنها همّ
سرمایه دارانه تاثیرات قابل توجه ای برای جامعه ایرانی
به بــار مــی اورد .علت افزایش ایــن تعامل در مرحله
این انسان شود .درنتیجه نوع شهروندان ایرانی به دنبال
نخست افزایش انــواع رسانه و گسترش میزان نفوذ
مسکن ،وسایل منزل متعدد ،خودرو ،ویالی شمال
رسانه های جدید به واسطه توسعه های ّفناورانه است.
و سفر خارجی و دو بــاره ارتقا دادن همین دارایی ها
در این شرایط اعضای جامعه به صورت مستقیم با
هستند( .فــارغ از اینکه بتواند این نیازها را محقق
بروندادهای رسانه ای غرب مواجه شده و اثر می پذیرند.
بکند یا نتواند) .باید توجه داشت صرف داشتن چنین
در مرحله دوم اتفاق بسیار خطرنا ک تری رخ می دهد؛
نیازهایی و تالش برای پاسخگویی به ان ها مسئله ما
و ان اینکه روح فرهنگ سرمایه دارانه در قالب رقیق
نیست ،بلکه انچه موجب نگرانی است ،تبدیل شدن
مشخص
اسالمی شروع به بازتولید می کند .به صورت
پاسخ به این نیازها به عنوان منبع هویت بخش به افراد
همان فرهنگی که رسانه های غربی سعی در ترویج ان
است .انچه در جریان است اینکه مجموعه ای از نیازها
هستند ،از غالب رسانه ملی،
هرلحظه برای این انسان در
سینمای ایرانی و در حقیقت نوع انسان ایرانی متاثر از فرهنگ لیبرال و
حال ساخته شدن هستند
و این انسان هویت داشتن
مجموع تولیدات فرهنگی سرمایه دارانه هم است؛ حال با شدت و
خود را به همین بهره مندی ها
بازتولید می شود؛ یعنی ما برای ضعف های متفاوت .چراکه این فرهنگ
می یابد .او متشخص بودن
بار امدن با فرهنگ لیبرال و به شدت در حــال بازتولید خــود در این
سرمایه
و خود بودن خود و فرد بودن
دارانه الزم نیست در مقتضا است.
ً
داشته
ماهواره
انتن
الزاما
منزل
خــود را در ایــن می بیند که
باشیم و در اینستاگرام و تلگرام صفحات و کانال های
در حال حاضر چه ساعت و گوشی تلفن همراهی
ترویج کننده رسمی فرهنگ غرب را دنبال کنم .کافی
در دست دارم ،لباس های خود را از کدام برند تهیه
است در خیابان های تهران راه بــروم ،با شهروندان
می کنم ،چه ماشینی سوار می شوم و ...و چه بدنی
های
رابطه داشته باشم ،روزی چند ساعت سریال
دارم( .البته واضح است که تمامی این موارد را باید
صداوسیما را ببینم و در طــول ســال تنها سه چهار
طیفی و به حسب مقتضا دید .چراکه بروز این نیازها
عدد از فیلم های سینمای داخلی را هم دنبال کنم.
در شهر تهران و شهرهای بزرگ به یک صورت است
به میزانی که تعامل ما در این عرصه ها بیشتر باشد،
و در شهرهای کوچک و روستاها به نحوی دیگر و در
بیشتر
زمینه نفوذ فرهنگ سرمایه دارانه در ما بیشتر و
سطح و شدتی متفاوت؛ اما تسری پیدا کــردن این
می شود .در حقیقت می توان ادعا کرد نوع انسان ایرانی
وضعیت از تهران به شهرهای بزرگ و بعد به شهرهای
متاثر از فرهنگ لیبرال و سرمایه دارانه هم است؛ حال
کوچک تر و ورود ان به روستاها نیز قابل شناسایی
با شدت و ضعف های متفاوت .چراکه این فرهنگ
است) .پس یکی از اموزه های بسیار اساسی تفکرات
به شدت در حال بازتولید خود در این مقتضا است.
لیبرال و سرمایه دارانه ،یعنی فردگرایی ،این گونه در
حال به روزرسانی خود در مقتضای ایران است؛ یعنی
این انسان دنبال این است که خود را محقق کند و
124
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
125
فرهنگ و اندیشه
قبل از توضیح سیکل برانگیختگی الزم است به این
نکته اشاره کرد که به وضوح در جامعه ایرانی این گونه
ً
نیست که صرفا فرهنگ غربی بازتولید شود؛ یعنی
فرهنگ اسالمی نیز با شدت و ضعف متفاوت از طریق
ابزارهای هنجار ساز داخلی در حال بازتولید است.
ً
بعضا به واسطه اختالالتی که پیش امده ممکن است
یک سریال پرطرفدار همچنانی که برخی از اموزه های
سیاست و اجتماع
بحث ما است) .هرچند چنین افرادی را در برخی از
اقشار جامعه ایرانی نیز می توان یافت ولی همچنان
فشارهای درونی بیرونی برای شکل گیری بی بندوباری
بسیار سنگین است.
مشخص شد مجموعه زیادی از نیازها برای انسان ایرانی
ً
ایجاد شده و دائما شکل می گیرد که باعث می شود تا او
از وضعیت اعتدال اولیه خارج شده و نمودهای اولیه
اقتصاد و مدیریت
فرهنگ غربی را طرح می کند ،اموزه های فرهنگ دینی
محقق شدن خود را در این می یابد که من چه دارم.
را نیز طرح نماید .درمجموع باید گفت به واسطه حضور
او با برطرف کردن این نیازها قرار است به خود هویت
گسترده فرهنگ دینی و مناسبات مذهبی نمی توان
دهد و استقالل و قدرت خود را ظاهر کند .پس این
مقتضای کشور را مانند مقتضای یک فرهنگ سرمایه
انسان حقیقت خود را در پاسخ دادن به این نیازهای
ساالر به حساب اورد .لذا اگر در غرب با ابزار رسانه و
مادی برساخته ،می یابد.
ِ
تبلیغات سعی مـی شــود بر
در میان مجموعه نیازهایی که
فطرت انسانی سخت ترین
به واسطه مقتضای فرهنگی
سرپوش ها نهاده و ان را محو
محقق شده در حال بازتولید
ً
کــنــنــد ،در فــرهــنــگ ایــرانــی
اسـ ــت ،نــیــازهــای مــاهــیــتــا
به واسطه حضور جدی عناصر
اق ــت ــص ــادی رت ـبــه نخست
فرهنگ سرمایه ساالر فطرت
اولــو یــت یــابــی را دارد .در
انسانی بـه مــراتــب مختلف
مرتبه بعد نیازهای جنسی
دچار فراموشی شده و هاله ای
هستند که پررنگ می شوند.
ً
از غبار روی ان نشسته است.
مسلما ایــن نیاز به واسطه
ازاین رو فردی که در فرهنگ
جـهــازات طبیعی انـســان و
انسان
ـرای
ـ
ب
نیازها
از
ـادی
ـ
زی
مجموعه
غرب است ،اگر برای پاسخ
بنا بــه اقــتـضــای انسانیت
ً
که
گیرد
ی
م
شکل
دائما
و
شده
ایجاد
ایرانی
به نیاز جنسی خود ،دست
در هر فــردی وجــود دارد در
اولیه
اعتدال
وضعیت
از
او
تا
شود
ی
م
باعث
به روابط هم جنس گرایانه زند
ک ـنــار ای ــن زمـیـنــه طبیعی،
انسان ایــرانــی هرلحظه که خارج شده و نمودهای اولیه برانگیختگی
و یا رو به بی بندوباری نسبی
جنسی بیاورد ،فشار درونی
در جامعه تعامل می کند ،در او ظاهر گردد.
(از ســوی فطرت) و بیرونی
با رسانه ارتــبــاط می گیرد و
(از سوی جامعه و ایین و رسوم و اداب فرهنگی رایج)
یا وارد فضای مجازی می شود بیشتر و بیشتر این نیاز
کمتری بر خود می بیند .درنتیجه به نیازش پاسخی
برای او شدت می یابد .ساخته شدن این نیازها برای
داده می شود و این پاسخ او را به سمت یک وضعیت
انسان ،باعث می شود تا از اعتدال خارج شده و وارد
اعتدال می کشاند (واضح است که چنین اعتدالی چون
سیکل برانگیختگی شود.
ً
متکی بر حقیقت انسانی نیست ،کامال متزلزل بوده و
-5سیکل برانگیختگی
وضعیت دیگری را پدید می اورد که خارج از موضوع
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
خــود ایــن هویت بخشی را
برانگیختگی در او ظاهر گردد.
تداوم دهد و یا اینکه اگر فرد
در اینجا انسان سعی می کند این انسان سعی کند با خرید از برندهای
از طریق رابطه غیرشرعی به
با برطرف کردن نیاز
ِ
برساخته برتر و یا داشتن روابط نامتعارف و غیرشرعی
نیاز جنسی خود پاسخ داد و
را
ـدال
ـ
ـت
ـ
ع
خ ــود ،وضعیت ا
خود را تسکین داده و به نیازش پاسخ دهد.
جامعه نیز این روش را بپذیرد
استیفا کند .وضعیتی که
و قبیح به حساب نیاورد و خود فرد نیز از درون خود
قرار است او با پاسخ دادن به نیاز حس شده ،به خود
درکی فطری از قبح این رفتار را نداشت ،برانگیختگی
هویت دهد .اینجا دو حالت متصور است؛ یا می تواند
ان فرد تقلیل می یابد .او به نیاز خود پاسخ می دهد.
این نیازها را برطرف کند ،یا اینکه از پس ان ها برنمی اید.
در چنین جامعه ای برانگیختگی تقلیل می یابد ،ولی
-6اگر بتواند به این نیازها پاسخ
وضعیت دیگری ظاهر می شود که خارج از بحث ما
دهد چه روی می دهد؟
است .وضعیتی که به مراتب خطرنا ک تر از وضعیت
این پاسخ دادن باعث تسکین موقت او می شود ،ولی
برانگیختگی است .این وضعیت بسیار دهشتنا ک
ً
چون او اوال حقیقت نیاز ظاهرشده بر خود را درنیافته
است ،وضعیتی که به نظر می رسد در برخی از مناطق
و از طرف دیگر از ان پاسخ ،انتظاری ورای ظرفیت ان
تهران تا حدودی در حال ظهور و بروز است.
پاسخ دارد ،درنتیجه نیازش به یک معنا پاسخ نیافته
-7اگر نتواند به این نیازها پاسخ دهد؟
است .این انسان سعی کند با خرید از برندهای برتر و یا
داشتن روابط نامتعارف و غیرشرعی خود را تسکین داده
به واسطه حضور افراد در جامعه و فضای مجازی و
و به نیازش پاسخ دهد .ولی چون پاسخشان ،انتظارات
استفاده از محصوالت فرهنگی رایج در کشور برای
ً
ً
متصور از ان پاسخ را محقق نمی کند -ولو در کوتاه مدت
فرد دائما نیازهایی پررنگ می شود ،دائما این فرد
ً
یک تسکینی ایجاد کند -باعث می شود تا با شدتی
با دارایی هایش اندازه گیری می شود ،دائما این فرد
بیشتر به دنبال برطرف کردن نیازهای خود باشند .در
برطرف کردن نیازهای جنسی برایش بیشتر و بیشتر
حقیقت این انسان دچار برانگیختگی است .برای
پررنگ می شود .همچنانی که ایــن نیازها در حال
عملی اعتبار وجوب می کند تا برانگیختگی خود را
پررنگ شــدن هستند ،مقتضای جامعه به سویی
پاسخ دهد .نتیجه همین پاسخ این می شود که نه تنها
می رود که امکان پاسخ یافتن این نیازها کمتر و کمتر
به واسطه این کنش به حالت اعتدال نزدیک نشد که
می شود و بـه ارامــی امید پاسخ یافتن ایــن نیازهای
ً
بیشتر در برانگیختگی خود فرورفت .در این وضعیت
فوریت یافته محو می شود .نتیجه چیست؟ دائما
سرمایه داری نیز به خوبی از موقعیت استفاده کرده و
میزان برانگیختگی این افراد بیشتر و بیشتر می شود؛
نیاز بعدی را برای فرد برساخته و با این روند به وجود
و در ادامه کنش های از روی برانگیختگی در جامعه
خود تداوم می بخشد.
بیشتر ظاهر می شود ،میزان خشم و عصبانیت و نزاع
ً
اینجا الزم است تا مختصرا به این نکته اشاره کرد که
افزایش می یابد .پرخاشگری شدت یافته و ادبیات
اگر فرهنگ عمومی جامعه به صورتی بود که پاسخ هایی
برانگیخته تبدیل به زبان رایج می شود.
ً
از قبیل انچه ذکر گردید ،دقیقا کارکردهای متصور از ان
-8تحلیل نهایی
را محقق کرد ،در این حالت میزان برانگیختگی فرد
ً
تقلیل می یابد؛ یعنی اگر فرد با داشتن گوشی موبایل
پس ما در مقتضایی هستیم که عمدتا دودسته از
پذیرش
اپل به خود هویت می دهد و جامعه نیز با
نیازهای اقتصادی و جنسی ،به صورت مشخص تر
126
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
127
فرهنگ و اندیشه
فرد برانگیخته انسان ترسیده و نگران (این ویژگی ها
را تشکیکی بخوانید) است .او دنبال هویت دهی به
خود است .دنبال دیدن اثری از خود است .دنبال
یافتن خود است .او برای این کار منطق سلب را دارد.
چراکه منطق ایجابی او یا پاسخ نیازهایش را نداده و
یا اینکه شرایط تحقق نیافته است .فرد برانگیخته
ً
هرلحظه در لبه سرریز شدن قرار دارد؛ او صرفا دنبال
بهانه ای برای این امر است .لذا این فرد برای نشان دادن
خود ،برای دیدن خود ،برای یافت اثر و وجود خود در
سیاست و اجتماع
خود است .او با نفی و اشوب در تالش است تا خود را
بیابد .انسانی که از خود اثری نبیند خطرناک است؛
و این داستان جوانان امروز ما است .فرد برانگیخته
بی انکه به دنبال هــدف ایجابی مشخصی باشد و
بی انکه درکی از لزوم اندیشیدن به ان داشته باشد،
با شکستن و اسیب زدن و به اتش کشیدن در حال
پایین اوردن سطح برانگیختگی خود است .او با این
کار خود را دارای اثر می یابد؛ و این دیدن اثر برای او
تسکین بخش است.
اقتصاد و مدیریت
جامعه ،نفی و سلب را پیشه
برای نسل جوان ،به شدت در
می کند .او با ابراز عصبانیت
حال ساخته شدن هستند .فرد برانگیخته ترسیده و نگران است .او
به دنبال به کرسی نشاندن
این وضعیت نیز برای اعضای دنبال یافتن خود است و بــرای این کار
حــرف خــود اســت .ایــن فرد
جامعه با یک تعامل متعارف منطق سلب را دارد .چراکه منطق ایجابی
در جامعه اماده است برای
با رسانه ملی و سینمای کشور او یا پاسخ نیازهایش را نداده و یا اینکه
اینکه وارد نــزاع شــود ،اماده
و محصوالت فرهنگی وجه شرایط تحقق نیافته است.
است تا به محض شنیدن یک
غالب ،ساخته می شود .پس
بوق نابه جا قفل فرمان خود را دربیاورد .اماده است تا
ایجاد شدن ان ها امری عجیب وغریب نیست؛ اما از
به محض وارد امدن یک فشار ناخواسته در ایستگاه
طرف دیگر صرف شدت گرفتن نیاز به پاسخ گویی به
مترو یا بی ارتی ،زبان به ناسزا گشوده و وارد نزاع شود.
همین نیازها باعث می شود که امکان پاسخ گویی تقلیل
(به نظر بنده برانگیختگی مبنایی برای توضیح میزان
یابد( .به عنوان نمونه نیاز به داشتن منزل مستقل و
باالی خشونت در جامعه است) این برانگیختگی
اتومبیل و گوشی اپل و ...ان قدر پررنگ می شود که فرد
امری است که به وضوح در ادبیات و کلماتی که در
ان ها را شرط پاسخ گویی صحیح به نیاز جنسی درک
تعامل روزمــره استفاده می شود قابل درک اســت .در
می کند .یا اینکه پررنگ شدن نیاز جنسی به حدی
موسیقی های پرطرفدار امــروز نیز برانگیختگی موج
می رسد که فرد نمی تواند به راحتی ان را برطرف کند.
می زند؛ و همچنین است در نحوه تعامالت عاطفی
اگر در زمان شدت نداشتن این نیاز فرد به راحتی به
ً
عاشق و معشوق های مــا .انگاه که روابــط لطیف و
ازدواج با فردی که صرفا نمره قبولی در ازمون زیبایی
احساسی نیز در حال لغزیدن به ورطه ی عاشقی های
می گرفت ،اقــدام مـی کــرد؛ حــال که ایــن نیاز شدت
ً
زخمت و خشن است (موارد ذکرشده مصادیق بارزی
یافته صرفا به ازدواج با باربی ها فکر می کند و چنین
از برانگیختگی هستند که تبیین موردی ان ها در این
ازدواجی را پاسخ به نیاز خود درک می کند) از طرف
عبارات نمی گنجد).
دیگر واقعیت وضعیت اقتصادی به صورتی است که
در اغتشاشات و درگیری های دی ماه نیز قسمتی از
فرد نه تنها نمی تواند این قبیل از نیازها را برطرف کند
رخداد در دل برانگیختگی قابل فهم است .چراکه این
که حتی امید به برطرف کــردن ان هــا را نیز از دست
انسان برانگیخته به دنبال ایجاد مقتضایی هیجانی
می دهد .درنتیجه میزان برانگیختگی او شدت می یابد.
برای کاهش میزان برانگیختگی خود است .منطق او
ً
-9منطق برانگیختگی
صرفا سلب است .او با سلب در حال هویت دهی به
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
رامین مالک
پژوهشگر هسته جرم شناسی مرکز رشد
دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته حقوق دانشگاه امام صادق؟ع؟
یک جامعه خشن
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
شاید در اخبار مختلف با این کلمه زیاد روبرو شده
باشید :خشونت ،خشن ،جرایم خشن و . ...از پرونده اتنا
و بنیتا گرفته تا پرونده اهورا و یا پرونده صادق برمکی؛
همه این ها به یک جا ختم می شود ،مسئله ای به نام
خشونت .از طرف دیگر ،در رفتارهای مختلف روزانه
خود نیز این رفتار را به شکل های مختلف می بینیم،
وقتی دو راننده که تصادف کرده اند ،باهم جروبحث
کرده و دعوا می کنند ،یا در رعایت حق تقدم نسبت
به همدیگر ،اشکال مختلف خشونت را به وضوح
می توان دید.
حال باید دید این خشونت از کجا می اید؟ چرا مردم
کشورمان با چنین فرهنگ و ارزش هایی ،این چنین
خشن و عصبانی هستند؟
برای اینکه بدانیم جرایم خشن به چه چیزی گفته
ً
می شود ،اوال باید بدانیم که خشونت چیست؟ در
تعریف خشونت ،از جنبه های مختلف می توان به
ان نگاه کرد؛ برخی ها خشونت را عملکردی از رفتار
انسان می دانند .برخی ها ،ان را ناشی از اجتماعی
شدن نادرست و در اثر تربیت نادرست می دانند.
درهرحال ،رفتارهای خشن در رابطه با مسائل فرهنگی
و ارزش های اجتماعی است.
علل اصلی خشونت را می توان در چند عامل دید:
1.1رفتار شخصی
2.2تکامل غرایز انسانی
3.3مصرف مواد مخدر
4.4مشکالت در اجتماعی شدن و تربیت
5.5قرارگیری در معرض خشونت
6.6ارزش های فرهنگی و خرده فرهنگ های خشونت امیز
در ادامــه به بررسی برخی از عوامل موثر در خشونت
می پردازیم.
چرا مردم کشورمان با چنین فرهنگ و ارزش هایی،
این چنین خشن و عصبانی هستند؟
128
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ازجمله موارد مهمی که در ایجاد خشونت
نقش اساسی دارند ،یکی بحث مواد مخدر
و دیگری بحث فشار است.
فرهنگ و اندیشه
129
سیاست و اجتماع
اف ـ ــرادی کــه در یــک رف ـتــار
خشونت امیز ،درگیر می شوند،
مــمــکــن اس ـ ــت کـ ــه دچـ ــار
اختالالت روانی باشند .به طور مثال در یک پژوهش
قدیمی ،روان شناسان نتیجه گرفته بودند که کودکانی
که دچار قتل شده اند ،اختالالت روانی متعدد بودند،
مانند اختالالت عصبی (نوار مغزی های غیرطبیعی)،
اختالالت روان شناختی متعدد و تشنج های شدید،
کم هوشی ،بیمار ی های روان پریشی مانند پارانویا ،تفکر
غیرمنطقی و یا توهم.
از طــرف دیـگــر ،در کتاب «Guilty by Reason of
»Insanityنویسنده به این نتیجه رسیده بود که زندانیان
محکوم به اعــدام ،دارای سابقه اختالالت روانــی و
اختالل فکری هستند؛ و یا تحقیقات بعدی نیز نشان
داد که داشتن شخصیت نابهنجار و انرمال که دارای
ویژگی هایی مانند افسردگی ،ناسازگاری ،کم شنوایی،
سندرم شخصیت مرزی و ...بوده اند ،با انواع مختلف
خشونت ارتباط تنگاتنگی دارد.
همچنین شواهدی موجود است که نشان می دهد
اختالالت شخصیتی ،با برخی صفات و ویژگی های
فیزیکی نیز مرتبط هستند .دانشمندان معتقد هستند
که تفاوت هایی در سیستم لیمبیک و قشر قدامی مغز
پیدا کرده اند که باعث می شود بین افراد مهاجم و خشن
ً
و نیز افراد کامال معقول ،تفاوت وجود داشته باشد؛ به
عبارت دیگر ،در صورت ضربه به این قسمت از مغز،
فرد ممکن است که به طور کامل قادر به واکنش های
عاطفی نباشد.
جالب اســت بدانیم کــه در تحقیقی کــه در سال
2009صــورت گرفته بــود ،دریافتند کسانی که رفتار
ً
خشن از خود نشان داده اند ،قبال حیوان-ازاری را نیز
اقتصاد و مدیریت
تجربه کرده اند که این ناشی
از اختالالت شخصیتی بوده
که فرد مرتکب ان بوده است.
(برگرفته از کتاب Criminologyاقای )Larry J. Siegel
ازجمله موارد مهمی که در ایجاد خشونت نقش اساسی
دارند ،یکی بحث مواد مخدر و دیگری بحث فشار است.
مواد مخدر ازجمله مواردی است که در بحث خشونت
نقش مهمی دارد؛ این نقش با توجه به افزایش مصرف
به ویژه در میان جوانان ،بیش ازپیش مورد توجه قرار
می گیرد .باید توجه داشت که مواد مخدر با توجه به
مشکالتی که در فرد ایجاد می کند ،می تواند باعث
بروز چنین مشکلی شود؛ به عبارت دیگر ،در فرایند
مکانیسم اثرگذاری مواد مخدر بر مغز انسان ،یکی از
اثراتی که از خود به جای می گذارد ،باعث تغییر رفتار
و بــروز خشونت می شود که در مطالب قبلی بدان
اشاره شده است.
از طرف دیگر ،فردی که دسترسی به مواد مخدر ندارد
نیز به دلیل حاالت روحی-روانی ایجادشده بر وی نیز
می تواند رفتار خشونت امیز از خود نشان دهد .فشار
اطرافیان ،یا برچسب_زنی نیز می تواند در بروز رفتار
خشن در افراد معتاد کمک نماید.
موضوع بعدی که باید بدان توجه کرد ،بحث فشار در
جامعه است .ایجاد فشار در جامعه نیز می تواند در بروز
رفتار خشن در افراد مهم باشد .جوانی که به دنبال کار
است و بیکاری باعث فشار در فرد می شود و یا پدری
که شرمنده فرزند خود هست و در اعماق وجودش با
مسائل زندگی خودش درگیر هست و در همین حال
تصادفی هم رخ می دهد و مشکلی به مشکالتش اضافه
می شود...خودمان را در چنین شرایطی قرار بدهیم،
ما نیز خشن برخورد می کنیم.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
حالتی را تصور کنید که وسط
یکی دیگر از مسائل اساسی
خود
سریع
روند
از
را
شما
اتفاق
این
یعنی
استفاده از تلگرام ،گوشی
که در بحث مربوط به خشونت
باید بدان توجه داشت ،بحث در رسیدن به انچه می خواستید ،جلوگیری
خراب شود و یا اینترنت قطع
تغییرات اجتماعی است .کرده است .از همین رو ،اولین واکنش ما
شــود ،اولین واکنش ما چه
درواقع در زندگی امروزی خود بعد از تصادف می شود دعوا...
خواهد بود؟ «اه »...یعنی بروز
اولین رفتار خشونت امیز...
نسبت به زندگی گذشته،
چرا؟ چون باعث شده شما از سرعت خود و استفاده
تغییراتی ایجاد شده و سبک زندگی جدید ،الزامات
خود از یک ابزار سریع ،عقب بمانید.
خاص خودش را نیز دارد؛ به عبارت دیگر ،در سبک
نکته دیگری که باید متذکر شد ،نوع دیگری از خشونت
زندگی جدید ،با مدرن شدن زندگی ،همه چیز تغییر
هست که در محیط دیگری ان را به وفــور دیده ایم؛
کــرده اســت .یکی از ایــن مسائل ،بحث سرعت در
تصادف ...وقتی شما در حال عجله برای رفتن به
جامعه است؛ به عبارت دیگر ،در زندگی جدید مبتنی
جایی هستید ،یا در حال برگشت به منزل هستید و
بر مدرنیته ،مولفه سرعت حرف اول و اخر را می زند.
می خواهید هرچه زودتر به مقصد خود برسید و در اثر
وقتی سرعت و شتاب ماشین افزایش پیدا می کند،
قصور دیگری یا خودتان تصادفی رخ می دهد و شما
اینترنت از حالت ال ک پشتی خود ( )dial_upبه اینترنت
به نوعی از این سرعت خود عقب می مانید.
پرسرعت 4Gو 5Gمی رسد ،بجای منتظر بودن برای
یعنی این اتفاق شما را از روند سریع خود در رسیدن
رسیدن به خانه و استفاده از اینترنت خانه ،شما
به انچه می خواستید ،جلوگیری کرده است .از همین
می توانید از اینترنت پرسرعت روی گوشی هوشمند
رو ،اولین واکنش ما بعد از تصادف می شود دعوا...
خود استفاده کنید و با افزایش سرعت و کارایی در
پس می توان گفت که مشکل اصلی در بروز خشونت،
اپلیکیشن های موبایلی ،همه این ها ما را به سرعت
می تواند سبک زندگی ما باشد که با مــدرن شدن
عادت داده اند .در این حالت ،هر چیزی مانع استفاده
جامعه و افزایش سرعت ،زندگی های ما نیز فست
از این سرعت شود و یا به عبارت دیگر ،ما را از سرعت
فودی شده است.
جلوگیری نماید ،ما را اذیت خواهد کرد.
130
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
سعید مسعودی پور
پژوهشگر حوزه اسیب های اجتماعی مرکز رشد
دانش اموخته دکتری رشته بازاریابی دانشگاه ازاد اسالمی تهران
فرهنگ و اندیشه
اسیب شناسی
شناخت اسیب های
اجتماعی در ایران
اسیب های اجتماعی را مـی تــوان از پیچیده ترین
مسائل اجتماعی دانست .چندبعدی بودن و چند
سطحی بــودن ایــن مسائل و ارتـبــاط تــودرتــو و به هم
پیچیده ان ها ،اسیب های اجتماعی را به مثابه کالف
سخت و درهم تنیده ای کرده است که باز کردن ان به
سادگی امکان پذیر نیست .نکته جدی تر این که امارها،
روند اسیب های اجتماعی در کشور را رو به گسترش
نشان می دهد ،که نشان دهنده ناکارامدی مداخالت
انجام شده در این خصوص است.
یکی از ابعاد پیچیدگی مسائل و اسیب های اجتماعی،
عــدم اتفاق نظر بین خبرگان در خصوص ابعاد ان
مسئله است .بخشی از این عدم اتفاق نظر ناظر به
شــنــاخــت اســی ـب هــای اجــتــمــاعــی خ ــود نیازمند
اسیب شناسی است
131
اقتصاد و مدیریت
-1پیچیدگی ها و گره ها در فهم و
تفسیر اسیب های اجتماعی
سیاست و اجتماع
الزمه هرگونه مداخله برای کاهش اسیب های اجتماعی
و در سطح باالتر پیشگیری از ان ،شناخت کامل و
چندوجهی این پدیده است .البته روشن است که
شناختی کامل از همه ابعاد پدیده های پیچیده نمی توان
به دست اورد .در این نوشتار به سه موضوعی که برای
کسب این شناخت و طراحی برنامه های مداخله ای
الزم است ،اشاره می شود.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از ابعاد پیچیدگی مسائل و اسیب های
اجتماعی ،عدم اتفاق نظر بین خبرگان در
خصوص ابعاد ان مسئله است تا حدی که
گاهی اوقات از منظر برخی افراد ،برخی از
مصادیق متعارف اسیب های اجتماعی،
ً
اصال اسیب نیست.
از صاحب نظران این طور عقیده دارند که وضعیت
طالق نه تنها در کشور خوب هست بلکه هرچقدر
طالق بیشتر شود ،وضعیت بهتر خواهد شد .چراکه
طالق سوپاپ اطمینانی است که فشارهای ایجاد شده
به خاطر ناکارامدی اقتصادی و مدیریتی کشور که در
خانواده سرریز می کند را ارام کرده و از بحران های بعدی
جلوگیری می کند .اما از سوی دیگر برخی ها عقیده دارند
که طالق با اسیب هایی همچون اعتیاد ،خشونت،
تربیت فرزندان ،فقر اقتصادی ،جامعه پذیری ،ارامش
اجتماعی و روانی و ...گره خورده است .هدف قرار
گرفتن کانون خانواده در کشور ،بحران هست و مداخله
برای کنترل نرخ طالق ضروری و اجتناب ناپذیر است.
همچنین در خصوص حاشیه نشینی برخی ها عقیده
دارند که سکونتگاه های غیررسمی محل امید برای
انسان هایی هستند که از متن رانــده شده اند .این
افــراد در انجا امکانات خوبی دارنــد و فقر مطلق در
انجا نیست .امکاناتی که سکونتگاه های غیررسمی
و حاشیه های شهرها برای این افراد فراهم کرده اند،
بسیار بهتر از محلی است که از ان مهاجرت کرده اند.
اما برخی دیگر بر مشکالت و جرم خیز بودن حاشیه ها
تکیه دارند و کمبود امکانات زیرساختی و اجتماعی
را به عنوان یکی مشکالت این مناطق بیان می کنند.
از سوی دیگر هیچ سنجه و شاخص قابل اتکایی نمی توان
یافت که با استفاده از ان بتوان به تحلیل وضعیت کشور
پرداخت .به عنوان مثال این که نرخ طالق در کشور ما
علل شکل گیری یک اسیب ،تقدم و تاخر رتبی علل
و سلسله تاثیر روابط بین ان ها ،نحوه مداخله گری و
ارائه راهکار و ...هست .البته این موضوع تا حدی
بدیهی است اما انچه در اینجا جذاب خواهد بود
دانستن این موضوع است که عدم توافق در حوزه
مسائل و اسیب های اجتماعی نه تنها در موضوعات
شناسایی شده به عنوان اسیب های اجتماعی است،
بلکه حتی تفاوت نگاه تا جایی پیش می رود که از
منظر برخی افــراد یک پدیده نه تنها اسیب نیست،
بلکه بایسته جامعه انسانی است تا جایی که هرگونه
مداخله برای کنترل یا کاهش ان منجر به بی نظمی
و ضررهای جبران ناپذیر خواهد شد .به عبارت دیگر
در پاسخ به این سوال اولیه و مقدماتی که ایا چنین
پدیده ای یک اسیب اجتماعی تلقی می شود یا خیر،
بین صاحب نظران اختالف نظر وجود دارد!
عالوه بر تکثر نگرشی در حوزه نظری به مسئله ،بین
دستگاه های اجرایی و مدیران سازمان های مداخله گر
نیز تفاوت دیدگاه وجود دارد که پرداختن به ان ،موضوع
نوشتار حاضر نیست .در اینجا چند مثال ارائه خواهد
شد تا نشان داده شود که چگونه یک پدیده از منظر برخی
صاحب نظران می تواند به عنوان یک اسیب اجتماعی
ً
شناخته شود و از منظر برخی یک اتفاق ساده و کامال
طبیعی انسانی است تا جایی که هرگونه دست کاری
بیرونی می تواند خود منشا اسیب اجتماعی شناخته
شود .به عنوان مثال در خصوص پدیده طالق برخی
132
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
یکی دیگر از مشکالتی که در برنامه ریزی
برای کاهش اسیب های اجتماعی وجود
دارد ،ضعف در پایگاه داده در این خصوص
است.
یکی دیگر از مشکالتی که در برنامه ریزی برای کاهش
اسیب های اجتماعی وجود دارد ،ضعف در پایگاه
داده در این خصوص است .برای فراهم کردن این
شناخت و تولید داده های موردنیاز ،پیش از همه الزم
است شاخص هایی که از اعتبار الزم برای اندازه گیری
اسیب اجتماعی بــرخــوردار هستند ،تولید شوند.
نیازمندی دوم ،تعیین سازمان های متولی برای تهیه
داده های فوق است .این سازمان ها باید به عنوان مرجع
صالحیت دار در تولید داده هــا در حوزه اسیب های
اجتماعی شناخته شوند .تعدد و تکثر این سازمان ها،
عالوه بر این که منجر به هدرروی منابع می شود ،با توجه
ً
به این که غالبا مبنای تهیه امار سازمان ها یکسان نیست،
منجر به مشکالتی در خصوص امارهای ناهمگون و
ً
احتماال متناقض می شود.
به عنوان مثال در حوزه طالق سازمان ثبت احوال و قوه
قضائیه دو نهادی هستند که در این حوزه امارهای
مربوط به ان را تولید می کنند .البته باید توجه داشت
133
سیاست و اجتماع
-2ضعف در پایگاه داده در حوزه
اسیب های اجتماعی
فرهنگ و اندیشه
پایین تر یا باالتر از متوسط جهانی است ،ایا می تواند
سنجه خوبی برای تحلیل وضعیت موجود باشد؟ یا
این که در کشور چند میلیون نفر حاشیه نشین داریم در
حالی که نسبت این نرخ در منطقه فالن مقدار است،
ایا می تواند مبنای شناخت قرار گیرد؟
اقتصاد و مدیریت
که امارهای سازمان ثبت احوال به صورت رسمی و هر
شش ماه یک بار منتشر می شود ،اما این امار تفاوت هایی
با امارهای تولیدی قوه قضائیه دارد که ناشی از همان
تفاوت مبنایی تهیه امار است.
گاهی اوقات باوجود امکان ثبت داده های دقیق تر و
جامع تر ،پایگاه داده طراحی شده به حداقل ها اکتفا
ً
می کند .مثال در حــوزه طالق امارهایی نظیر تعداد
طالق ها و ازدواج ها در ماه به تفکیک استان ،تعداد
طالق ها در بازه های سنی مختلف برای زوج و زوجه و
...اکتفا می شود؛ در حالی که می توان داده های بیشتری
نظیر متقاضی طالق ،مدت زمان زندگی ،طالق در
دوران نامزدی یا بعد از عروسی ،تعداد فرزندان طالق،
علت طالق ،دین و مذهب زوجین ،میزان درامد زوج
ً
و زوجه ،میزان تحصیالت زوج و زوجه ،ایا قبال هر یک
از زوج یا زوجه ازدواج ناموفقی داشته است و ...را ثبت
کرد و به صورت بر خط اطالعات مفیدی را در اختیار
تحلیلگر قرار داد.
البته باید توجه داشت که همه اسیب های اجتماعی
به راحتی انچه گفته شد ،قابل رصد و سنجش نیست.
به عنوان مثال امار مربوط به اعتیاد یا حاشیه نشینی
ازجمله اسیب هایی است که اندازه گیری ان بسیار دشوار
ً
و پرهزینه است .معموال در کشور طرح های سنجش
میزان اعتیاد در قشرهای مختلف مثل دانشجویان،
کارگران ،دانش اموزان و ...انجام می شود .گاهی اوقات
طرح ها در سطح ملی و با مراجعه به درب منازل افراد
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
ازجمله مشکالت دیگر مربوط به امار در
برخی از اسیب های اجتماعی ،محرمانه
تلقی کردن این داده هاست .انتشار بی مهابا
و بی ضابطه از اسیب های اجتماعی ممکن
اســت منجر بــه سیاه نمایی و افزایش
ناامیدی شود.
که ازجمله ان ها عدم اهتمام الزم به الیه های درونی تر
اســت .به عبارت دیگر اگرچه ممکن است عوامل
ریشه ای و اصلی مورد اشاره قرار گیرد ،اما هیچ گاه شاهد
اقدام عملیاتی برای رفع این علل نبوده ایم؛ اگرچه باید
قبول کرد که این عوامل از پیچیدگی بیشتری برخوردار
هستند اما این به معنی عدم طرح ریزی برای مداخله
در این موضوعات نیست.
یکی از علل مبنایی شکل گیری برخی از انواع اسیب های
اجتماعی ،افزایش میل تمتع از دنیا و لذت خواهی
مادی است .تقویت ارزوها و امیال ذهنی برای بهره مندی
بیشتر از دنیا ،سطح انتظارات زندگی را در افراد افزایش
داده و به تبع ان رضایت درونی ان ها را کاهش می دهد.
درواقع چون فرد نتوانسته است پاسخی به انتظارات
ذهنی خود برای بهره مندی از دنیا بدهد ،با رفتارهایی
خارج از نظام هنجاری و ارزشی جامعه سعی می کند
به دنبال فروکاستن از عطش درونی خود باشد.
نهادینه شدن میل درونی انسان برای حفظ حیات
خود ،وابستگی ادمی به دنیا را به دنبال داشته است.
از این رو حفظ ُبعد مادی انسان در گروه وابستگی و
بهره گیری او از دنیاست .این امر به خودی خود نه تنها
مذموم نیست ،بلکه الزم و ضــروری اســت .امــا اگر
خواستن برای داشتن بیشتر و بیشتر از دنیا بدون مهار
و افسار باشد ،منجر به پیامدهای خطرناکی برای ادمی
خواهد شد .تحریک این بیشتر خواستن و قانع نبودن
و پرسش مستقیم از ان ها اجرا می شود تا نرخ اعتیاد به
انواع مواد مخدر و بازه های سنی معتادین به دست اید.
ولی بدیهی است که چنین اماری که مبتنی بر خود
اظهاری افراد است ،از اعتبار زیادی برخوردار نیست.
ازجمله مشکالت دیگر مربوط به امــار در برخی از
اسیب های اجتماعی ،محرمانه تلقی کــردن این
داده هاست .واقعیت ان است که پنهان کاری یا بهتر
نشان دادن شرایط موجود ازانچه هست ،نه تنها به حل
مسئله نمی تواند کمک کند ،بلکه وضعیت را بدتر نیز
خواهد کرد .البته باید به این موضوع نیز اذعان داشت
که انتشار بی مهابا و بی ضابطه از اسیب های اجتماعی
ممکن است منجر به سیاه نمایی ،افزایش ناامیدی و
ً
کژ کارکردهای دیگری شود که قطعا نامطلوب است.
اما دسترسی محققین و صاحب نظران به این داده ها
الزم و ضروری است تا بتوانند با تحلیل های علمی و
دقیق ،راهکارهای برو ن رفت خود را ارائه دهند.
-3سطحی نگری در
شناسایی علل اسیب های اجتماعی
علل شکل گیری اسیب های اجتماعی ،چند سطحی
و به هم پیوسته هستند .برخی از عوامل در سطح
روبنایی مورد تا کید قرار می گیرند؛ در حالی که برخی
دیگر از عوامل در الیه های زیرین و به صورت مکنون
قرار دارند .در پرداختن به این علل ،افاتی وجود دارد
134
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
یکی از علل مبنایی شکل گیری برخی از
انواع اسیب های اجتماعی ،افزایش میل
تمتع از دنیا و لذت خواهی مادی است.
فرهنگ و اندیشه
135
سیاست و اجتماع
انسان ،بیشتر از همه از عوامل
غیرواقعی و بیرونی سرچشمه
می گیرد .مقایسه ذهنی بین
خود و افراد دیگری که سطح
تمتع باالتری از زندگی را دارنــد ،محرک احساسات
درونی و نیازهای بیشتر است.
این مقایسه ذهنی و افزایش سطح انتظارات توسط
محرک های بیرونی نظیر رسانه ملی (مانند فیلم ها
و ا گهی های تجاری) ،مانور اشرافی گری در شهرها
(خودروها ،رستوران ها ،خانه ها ،بازارچه ها و ،)...
ً
شبکه های مـجــازی و ...مرتبا در حــال تقویت و
شکل گیری است؛ وگرنه به خودی خود تا زمانی که به
صورت عینی و ملموس در جلوی چشم مردم چنین
سبک زندگی لذت گرایانه به تصویر کشیده نشده باشد،
غلیان ذهنی درونی به خودی خود توانایی باال بردن
سطح انتظارات و کاهش رضایت از زندگی را ندارد.
به عنوان مثال از تاثیر عنصر گفته شده در حوزه اسیب های
اجتماعی می توان به موضوع طالق اشاره کرد .باال رفتن
انتظارات ذهنی برای تمتع دنیوی ،باعث می شود که
زندگی مشترک زن و مرد ،دوام نیابد و از انجایی که هر
یک از زوجین ،نمی توانند از داشتن زندگی خود احساس
رضایت کنند ،به دنبال تغییر ان هستند .این احساس
عدم رضایت می تواند ناظر به هر یک از زوجین اتفاق
افتاد .خانم خانه از سطح درامدی همسر و زندگی مهیا
اقتصاد و مدیریت
شده برایش احساس رضایت
نمی کند و انتظارات بیشتری
فراتر از توان اقتصادی شوهر
را انتظار دارد و از سوی دیگر
به واسطه مانور جاذبه های جنسی در سطح شهر و
رسانه ها ،مرد نیز سطح انتظارات باالیی پیدا کرده
است .شاید به همین خاطر است که بر اساس امار
9ماهه اول سال ،95بیش از 38درصد ازدواج ها در
کمتر از 4سال به طالق منجر می شوند .این در حالی
است که در روستاها این امار به 46درصد می رسد.
بر اساس انچه گفته شد می توان فرضیه ای برای تحلیل
چرایی بیشتر بودن امار طالق در روستاها به این شکل
صورت بندی کرد که سطح اقتصادی و برخورداری از
امکانات در روستا کمتر از شهر است ،اما به واسطه
ارتباطات گسترده حتی در مناطق روستایی ،سطح
انتظارات برای تمتع مادی در انجا همچنان باالست.
حتی محرومیت های نسبی روستا باعث می شود که
فاصله بیشتری بین سطح مطلوب و موجود ایجاد
شود و این بر شدت انتظارات افراد افــزوده است .با
این توضیح افــراد چون در خانه اول خود (که در ان
بزرگ شده اند) نتوانسته اند به انتظارات خود برسند،
در ارزو تحقق خواسته ها در زندگی جدید پیشروی
خود هستند؛ در حالی که چنین اتفاقی برای ان ها
رقم نخواهد خورد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
سجاد لطفی
پژوهشگر حوزه زنان و خانواده مرکز رشد
دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم؟ع؟
امر به حجاب مظلوم
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از معضالتی که پس از انقالب دامن گیر قشر متدین
شده این است که تا صحبت از امربه معروف و نهی
از منکر می شود ،سریع به سراغ «عفاف و حجاب»
می رود و از اهم منکرات ،به بدحجابی اشاره می کنند.
ّ
البته یکی از دالیلی که برای دخالت حکومت در امر
عفاف و حجاب ،در فقه اسالمی وجود دارد ،قاعده ی
«امربه معروف و نهی از منکر» است ولی دلیل نمی شود
که این فریضه ی واال را در عفاف و حجاب منحصر
دید چراکه چنین مواجهه ای ،ظلم به هر دو ارزش
مذکور است.
اکنون پس از طی چهار دهه از انقالب اسالمی ،می توان
ارزیابی ای از نحوه ی «امربه معروف و نهی از منکر»
در حوزه «عفاف و حجاب» داشت .در این راستا به
نکاتی اشاره می شود:
-1امربه معروف و نهی از منکر :مبنای اصلی امربه معروف
و نهی از منکر ،محبت به همدیگر است؛ یعنی باید فرد
مقابل را دوست داشت و نگران سرنوشت وی بود؛
حال وقتی چنین محبتی مبنای عمل قرار گیرد ،فرد
برای به نتیجه رساندن فعالیت خود و نجات فرد ،از
هیچ تالشی فروگزار نکرده و سعی می کند بهترین راه
اثرگذاری را بدون ایجاد کوچک ترین ناراحتی ،جستجو
نماید .در واقع «مشکل عدم تاثیر» ،ناشی از رفتار بد و
بلد نبودن نحوه نهی از منکر است نه خود این نهاد.
از طرف دیگر ،شروط ذکرشده برای ان« ،ایجادی» هستند
یعنی باید این شرایط را ایجاد کرد؛ به عبارت دیگر،
شرط تاثیر را باید به وجــود اورد نه اینکه چون تاثیر
نــداشــت ،بی خیال وظیفه و تکلیف شــد .در واقع
مبنای اصلی امربه معروف و نهی از منکر ،محبت
به همدیگر است.
136
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
اگر نصح و خیرخواهی مبنای اقدام شد
دیگر خشونت و عصبانیت جایی ندارد
مگر در موارد محدود که ان نیز در حوزه
عمل حاکمیت است نه مردم.
ِ
فرهنگ و اندیشه
137
سیاست و اجتماع
محبت و حساسیت نسبت بــه سرنوشت اف ــراد و
جامعه ،اجازه ی سکوت و بی تفاوتی -به بهانه هایی
مثل رعایت نشدن شروط -را به افراد جامعه ،نمی دهد.
اگر نصح و خیرخواهی مبنای اقدام شد دیگر خشونت
و عصبانیت جایی ندارد مگر در موارد محدود که ان
عمل حاکمیت است نه مردم.
نیز در حوزه ِ
«-2معروف» و «منکر» :تا امر خوبی در اذهــان مردم
جامعه تبدیل به «معروف» نشده نمی توان به ان امر
کرد و مادامی که امر زشت و مذمومی ،تبدیل به «منکر»
نشده ،نمی توان از ان نهی نمود .البته این نباید بهانه ای
برای بی عملی باشد بلکه موجب «زمینه سازی» است.
-3بیشتر بها دادن به «نهی از منکر» :در مورد امربه معروف
ً
و نهی از منکر ،معموال وزن بیشتر به «منکر» داده می شود
ً
و طبیعتا «نهی» از ان؛ متاسفانه روحیه ی «دیدن نیمه ی
خالی لیوان» در بسیاری از افراد جامعه گسترش یافته
است .درحالی که رویکرد دیگری هم می توان اتخاذ
نمود و بیشتر نیز توصیه شده و ان دیدن نقاط مثبت و
روحیات خوب در جامعه و تالش برای تقویت ان هاست
با تبیین و معرفی شان به هدف «معروف» شدن.
-4سه گانه «حیا»« ،عفاف» و «حجاب» :این سه
مفهوم در اکثر موارد ،به جای یکدیگر و به یک معنا به
کار برده می شوند! «حیا» به معنی شرمساری از گناه و
رفتار خالف عرف و شرع است و از لوازم ایمان به شمار
می اید .طبق روایات ،در زنان بیش از مردان است و
این ناشی از فطرت است و دارای ثمراتی ارزشمند.
«عفاف» ،تسلط به نفس و مهار امیال و شهوات نامشروع
پرهیز از لجام گسیختگی در تمایالت نفسانی است.
اقتصاد و مدیریت
عفاف حاصل ملکه درونی ای به نام حیا است که اگر
در نفس انسان رسوخ کند در مقابل سرکشی های نفس
در همه ناروایی ها ایستادگی خواهد کرد ،از فکر گناه
کردن گرفته تا نگاه حرام و ارتکاب عملی گناه .نمود
و نماد بیرونی عفاف ،حجاب است و حجاب یکی از
اجزای تشکیل دهنده عفاف است ولی هم ه ان نیست.
ً
داشتن حجاب ،لزوما به معنای داشتن عفاف نیست
ً
ّ
و با تحقق حجاب بیرونی لزوما عفاف درونی محقق
نمی گردد؛ عفاف عالوه بر حجاب ،دارای اجزای دیگری
نیز هست همچون «نگاه کردن»« ،راه رفتن»« ،حرف
ّ
زدن» و «ارایش کردن» که با تحقق هم ه این اجزا ،عفاف
به صورت کامل محقق می شود.
پوشش که در عرف متشرعه به «حجاب» تعبیر شده،
برای زن ،واجب است و از ضروریات دین به شمار
می رود و همه مسلمانان درباره ان وحدت نظر دارند.
اختالف نظر و تفاوت دیدگاه هایی نیز که وجود دارد،
در حدود این واجب الهی و گستر ه ان است که چگونه
و چه مقدار پوشش بر زن واجب است.
به صورت خالصه بدحجابی عبارت است از «رعایت
ّ
نکردن پوشش ّ
مقرر در شرع مقدس در جنبه کیفی و
ّ
کمی» .پس حیا ،عفاف و حجاب ،مفاهیمی هستند
که در عین وجود ارتباط ،با یکدیگر متفاوت اند و نباید
ّ
ان ها را یکی تلقی کرد.
-5انتظار بیش ازحد از دولت و ندیدن نقش مردم :هر
وقت مسئله ای در کشور به وجود می اید ،اولین نکته ای
که از زبان همه مردم می توان شنید ،این است که «پس
دولت چه کار می کند؟» درواقع همه انتظار دارند تمام
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در حــوزه حجاب ،وظیفه دولــت بیشتر
بسترسازی است تا مداخله مستقیم.
نمی شود بلکه در «امربه معروف» هم می تواند به کاربرده
ً
شود؛ مثال تشکر از اقا و بانویی خوش پوش که پوشش
اسالمی بر تن دارند.
-8زنانه دیــدن عفاف و حجاب :یکی از خطاهای
راهبردی در عرصه عفاف و حجاب ،زنانه دیدن ان
است که واکنش منفی بانوان را نیز در پی داشته است.
مخاطب موضوع ،هم مردان هستند و هم زنان.
-9پرهیز از تفریط :برخی با اشاره به مباحثی مثل «عدم
اثرگذاری» و نیز «کالم مقام معظم رهبری در سفر به
بجنورد مبنی بر نقص ظاهری و باطنی» ،نسبت به
مسئله بدحجابی اقدامی نکرده یا منتظر اقدام دولت
ّ
و نهادهای دیگر هستند که این امر خطاست؛ تذکر
رهبری ،مبنی بر اصالح نگرش و رفتار امران و ناهیان
بوده است نه توصیه به بی عملی!
-10اتش به اختیار در زمینه حجاب یعنی طراحی اقدام
عالمانه ی مبتنی بر اخالق اسالمی که افــراد جامعه
اسالمی را به مثابه بــرادران و خواهرانی می بیند؛ ا گر
انان حجاب را معروف و بدپوششی را منکر ندانند در
قالب های مختلف تبلیغی ،درصدد تبیین برمی اید
و ا گــر ایــن ارزش هــا را معروف و ضد ارزش را منکر
بدانند ،درصدد دعوت به راه و بازداشتن از بیراهه
ّ
با تذکر زبانی برمی اید.
کارهای ریزودرشت کشور توسط دولت انجام شود.
ایــن در حالی اســت که مــردم نسبت به هم وظیفه
دارند و «مسئولیت اجتماعی» مبنای حل بسیاری از
مسائل است .این مسئولیت در اصل 8قانون اساسی
در قالب امربه معروف مردم نسبت به هم و نسبت به
ً
دولت ذکر شده است .فرهنگ و خصوصا مواردی
ظریف مانند حجاب ،از حوزه هایی است که مردم
باید فعاالنه وارد شوند.
-6وظیفه دولت؛ نقش مردم :در حوزه حجاب ،وظیفه
دولت بیشتر بسترسازی است تا مداخله مستقیم؛
بسترسازی برای توسعه فرهنگ عفاف و حجاب و
معروف شناخته شدن عفت و پوشیدگی اسالمی و منکر
شناخته شده عدم رعایت کیفی و ّ
کمی ان .حاکمیت
در این راستا مسوولیت دارد و عمد ه وظایف ان نیز از
ساحت سیاست گذاری گرفته تا اجرا ،بیشتر معطوف به
ایجاب است تا سلب .انجا هم که سلبی است بیشتر
برخورد و مواجهه با باندهای اخال ل گر و جریان های
سازمان دهی شده برای کمرنگ کردن فرهنگ حیا و
عفاف است مانند مدلینگ ها ،شبکه های اجتماعی
مبتذل و یا مقابله فعال با اسنادی که استقالل فرهنگی
کشور را هدف گرفته است همچون سند توسعه پایدار.
ّ
ّ
-7تذکر زبانی :بهترین راه برای ایفای نقش مردم ،تذکر
ً
ّ
زبانی است .تذکر ،لزوما فقط در «نهی از منکر» معنا
138
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
شاید یکی از بزرگ ترین چالش ها بر سر راه اداره بهتر
امــروز کشور ،فهم نادرست از خط مشی یا سیاست
عمومی است .ما به طورکلی با دو نگاه کلی می توانیم
به خط مشی نگاه کنیم:
دکتر سید مجتبی امامی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1نگاه توصیفی و فهمی
139
فرهنگ و اندیشه
اینکه مجموعه های خط مشی گذاری کشور به
صرف مجموعه گزاره های سیاستی اکتفا می کنند،
ناشی از اختالط نگاه توصیفی با نگاه هنجاری به
خط مشی عمومی است.
سیاست و اجتماع
به دنبال نگاه تجویزی
در رویکرد توصیفی
اقتصاد و مدیریت
«منطق
این نگاه در غایت خود به دنبال فهم یک
ِ
عملی ثابت» در رفتارهای حاضر یک حکومت است.
ِ
به عبارت بهتر به دنبال قاعده ای هستیم که بتواند به
بهترین شکل موجود ،رفتار یک حکومت را شرح دهد.
ً
مثال این بحث که «سیاست امریکا مقابله با انقالب
اسالمی و اسالم ناب محمدی؟ص؟ است» ،نمودی
از یک قاعده کلی است که می تواند مجموعه بسیار
ّ
متنوعی از رفتار امریکایی ها را در سطوح مختلف روابط
خارجی ،سیاسی ،اقتصادی و فرهنگی تبیین کند .ما
در حقیقت از مشاهده مجموعه وسیعی از رفتارها و
تصمیمات دولتمردان امریکایی ،چنین جمع بندی از
رفتار ان ها پیدا می کنیم؛ حاال چه ان ها چنین سیاستی
را اعالم کنند ،چه اعالم نکنند.
همان گونه که مشاهده می شود چنین بعدی از خط مشی/
سیاست ،بسیار شبیه ان چیزی اســت کــه شهید
مطهری؟هر؟ ان را «سیره پژوهی» می نامید؛ منتها
ّ
سیره پژوهی مدنظر ایشان بیشتر در سطح یک امام
معصوم؟ع؟ مطرح شده اســت ،ولــی در مطالعات
توصیفی خط مشی ،ما در پی «سیره یک حکومت»
ّ
هستیم؛ حکومتی که متشکل از تعداد زیادی سازمان
و بخش و انبوهی از افراد و بازیگران است.
انچه تاکنون از ادبیات غربی خط مشی وارد کشور شده
ً
است ،غالبا ِصرف همین معنا از خط مشی را در جامعه
علمی و فکری ما رواج داده است .این ادبیات در گام
ّ
پی چرایی اتخاذ چنین خط مشی/سیاست/
بعد ،در ِ
سیره ای از سوی یک حکومت است و به همین دلیل،
به ارائــه نظریه ها و مدل های مختلفی می پردازد که
سعی دارند بگویند که چه می شود حکومتی چنین
رفتارهایی از خود بروز می دهد.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
تدابیر حکومت ایفا می کند و
مــتــاســفــانــه ازان ــج ــا ک ــه ایــن
خود «مشکل»
بخش از ادبــیــات غــربــی با
تدابیر کلی باید تا مرحله تدابیر جزئی توسعه
از سوی دیگرِ ،
یا «ارزشی» را که خط مشی /
ـذاری
ع ــن ــوان س ــی ــاســت گ ـ
پیدا کند تا بتواند مصداق «راه حل» باشد.
سیاست گذاری باید برای ان
یـ ــا خ ـ ـط مـ ــش ـ ـی گـ ــذاری در
صورت بگیرد ،مشخص می کند .در ادبیات خط مشی/
کشور معرفی شده است ،بسیاری از صاحب نظران
سیاست گذاری ،این سطح از خط مشی گذاری را با عنوان
و سـیــاسـت گــذاران در پــی اســتــفــاده از ایــن مدل ها
«دکترین» می شناسیم .مشکل از انجا شروع می شود
به منظور «تدوین سیاست/خط مشی» یا «سیاست/
که تا پایین ترین رد ههــای کارشناسی و تصمیم گیری
خط مشی گذاری» در کشور بــرامــده انــد ،درحالی که
کشور و همچنین اتاق های فکر ما ،خود را به این سطح
چنین استفاده ای ان ها را به ناکجااباد خواهد کشاند.
ِ
دکترین مشغول می کنند و از مسئولیت اصلی خود که
ّ
اهداف ّ
-2نگاه تجویزی و نسخه پردازانه
ی کلی و
مصرح در سیاست ها
تحقق ارزش ها و
ِ
ّ
نسخه پردازی برای ان ها است ،طفره می روند .امام امت
این نگاه با محور قرار دادن «حل یک مشکل عمومی»
ّ
با ا گاهی از امور و ابعاد مختلف کشور ،می فرماید که
یا «تحقق یک ارزش عمومی» شکل گرفته است .به
«خرمشهر باید ازاد شود» و اتاق فکر جنگ ما باید طرح
عبارت دقیق تر مسئله اصلی در این نگاه این است
عملیاتی ان را تدوین نماید.
که چه کنیم تا یک مشکل عمومی حل شود؟ یا اینکه
حقیقت ان است که مال ِک درستی خط مشی یا نسخه
چه تدابیری باید بیندیشیم یا چه اقداماتی را به مرحله
طراحی شده ،این است که ان مشکل تا حدودی حل
عمومی مدنظر ما در جامعه
ارزش
ِ
اجرا دراوریم تا یک ِ
شود یا ان ارزش تا حدودی تحقق خارجی پیدا کند؛
ظهور و بروز پیدا کند؟
وگرنه تحویل مجموعه ای گزاره و ّ
ماده قانونی ،دردی
در این منظر ،خط مشی یک «راه حل»« ،نسخه» یا «بسته
ً
از جامعه درمان نخواهد کرد.
سیاستی» است .قاعدتا در چنین نسخه ای مجموعه ای
جالب اینجاست که اسیب پدید امده ،همان اسیبی است
از اصول و تدابیر کلی وجود دارد؛ ّاما به هیچ وجه به این
ّ
که در عرصه امربه معروف و نهی از منکر برای کشور ما پدید
تدابیر کلی محدود نیست .تدابیر کلی باید تا مرحله
امده است .واقعیت این است که خط مشی/سیاست گذاری
تدابیر جزئی توسعه پیدا کند تا بتواند مصداق «راه حل»
چیزی جز «امربه معروف و نهی منکر حکومتی» نیست.
رف گزاره های شعاری
باشد .هیچ بیمار اجتماعی از ِص ِ
نگاه امام خمینی؟هر؟ و شهید مطهری؟هر؟ در این مقام
پزشک اجتماعی احساس رضایت نمی کند.
بسیار راهگشا است .امربه معروف ،چیزی جز «اشاعه دادن
جالب این است که غالب افرادی که در کشورمان
معروف» و نهی از منکر ،چیزی جز «محو منکر» نیست.
دغدغه خط مشی/سیاست گذاری دارند ،بیشتر به
خط مشی/سیاست گذار باید راهی بیابد که معروف اشاعه
مسئله های اخیر تمایل دارنــدّ ،امــا پاسخ خود را در
یابدو منکرمحوشود،نهاینکهبهسخنرانی،افاضات،توصیه
ادبیات نگاه ّاول جستجو می کنند .همین امر مشکالت
و صدور بخشنامه بپردازد .مسئولیت شرعی خط مشی/
زیادی را برای حوزه حکومت داری کشور ایجاد کرده
سیاست گذار ،حداقل در مقام طراحی ،نوعی مسئولیت
است .اینکه مجموعه های خط مشی گذاری کشور
«نتیجه» است ،از قبیل همان چیزی که در ایه کریمه «و
به صرف مجموعه گزاره های سیاستی اکتفا می کنند،
ّ
اعدوا ما استطعتم من ّقوه» مشاهده می کنیم .اینکه وظیفه
ناشی از اختالط مباحث منظر ّاول و منظر دوم است.
ما رهنمود است و دیگران رهنمودهای ما را به اجرا دراورند،
البتهنبایدسطوحبسیار باالیحکومت،همچونرهبرینظام
از اموری است که هر کس در حکومت ّ
تاملی کرده باشد،
را با بقیه اشتباه گرفت .تعیین اهداف و جهت گیری های
خواهد دانست ّ
«تصورش موجب تکذیب خواهد شد».
کلی توسط رهبری ،از یک سو ،نقش چتری را بر همه
140
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
حمید ایزدبخش
پژوهشگر هسته سالمت مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
141
فرهنگ و اندیشه
عــم ـل زدگــی یــکــی از چــال ـش هــای اصــلــی فضای
سیاست پژوهی کشور است.
سیاست و اجتماع
عمل زدگی به جای
عمل گرایی
اقتصاد و مدیریت
در فضای خط مشی پژوهی کشور جریانات مختلف با
رویکردهای مختلف فعالیت می کنند .این جریانات
هرکدام از رشته های علمی مختلف با سلیقه های
علمی و شخصی متفاوت پا به این عرصه گذاشته اند.
ازاین رو فضای فعلی را می توان دچار کمی سردرگمی
روش شناختی دانست که نیاز داریم کمی بیشتر با
روحیات و خلقیات حاکم بر این فضا اشنا شویم .به
باور نویسنده ایده محوری حاکم بر این فضا عمل زدگی
است که در ادامه با تشریح بیشتری میان عمل زدگی
و عمل گرایی تفکیک کــرده و به نقد وضــع موجود
می پردازیم .به نظر می رسد مولفه هایی که در زیر امده اند
به خوبی می توانند تفاوت های اصلی میان عمل گرایی و
عمل زدگی را تبیین کرده و در واقع عمل زدگی را به عنوان
روح حاکم فضای فعلی سیاست پژوهی کشور نقد کرد:
▪ ابتنای عمل گرا به علم و عمل زده به تجارب شخصی:
عمل گرایی به عنوان وجهی پسندیده در جهت
پژوهش کاربردی و حرکت فضای علمی به سمت
مسائل عملی شناخته می شود ،درحالی که عمل گرا،
عمل را بهانه ای برای کنار گذاشتن کار علمی و
دقیق می داند.
▪ توجه بیشتر عمل زده به فضای عمل ،البی گری و فضای
رسانه و توجه کمتر به پشتوانه علمی :عمل زده بیش
از انکه به دقت علمی و فراهم کردن پشتوانه ای قوی
برای خود فکر کند ،به کسب دستمایه ای هرچند
نحیف اکتفا کرده و در فضای رسانه ای و سیاسی
به فعالیت می پردازد.
▪ سلبی بودن عمل زده و ضعف در وجه ایجابی :فضای
سیاست پژوهی کشور بیش از انکه نسخه های
ایجابی دقیق و قابل اجرا داشته باشند ،نسخه های
سلبی خوبی در اختیار دارند .نقدهای خوبی مطرح
می شوند که هر مخاطب بی طرفی را به خود جلب
می کند ،اما وجوه ایجابی در ان کمرنگ است.
▪ تسریع عمل زده در کار بدون تامل و نگاه بلند مدت
و عدم توجه به گفتمان سازی و نگاه بلندمدت
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
▪
▪
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
▪
▪
ارتباط ان ها با منابع علمی و اساتید دانشگاهی
بار نظری بیشتری کسب کند
بـ ــه تــغــیــی ــر :ت ـغ ـی ـیــر در
ضعیف ب ــوده و از م ـهــارت چ ـنــدانــی بــرای
و همین طور می تواند به رشد
فضای سیاست پژوهی
ً
ارتباط گیری با خبرگان برخوردار نیستند.
روزافزون کارهایش بیفزاید.
بلندمدت بوده و معموال
▪ تــــــشــــــا بــــــه ف ـ ــض ـ ــای
سهل الوصول نیست .به
خط مشی پژوهی به فضای جنگ :تشبیه فضای
همین خاطر بسیاری از جریانات پس از مدتی کار
سیاست پژوهی کشور به فضای دفــاع مقدس و
در این حوزه ،از ان جدا می شوند؛ زیرا از ملزومات
این را بهانه ای قرار دادن برای کار نظری ضعیف
کار در فضای سیاست پژوهی تحمل ،صبر و دیدن
از دیگر ویژگی های برخی از عمل زدگان هست .ان
وجود بلندمدت تغییر مثل گفتمان سازی هست.
چیزی که بایستی از فضای دفاع مقدس اموخت،
تخصصی نبودن عمل زده :سیاست پژوهان عمل زده
روح ایمان و کار جهادی در عرصه سیاست پژوهی
بین حوزه های مختلف تخصصی سریع گذار کرده
ً
است نه انکه اقتضائات ناظر به زمان و مکان جنگ
و معموال بینش صحیح و دقیقی در حوزه های
را به عرصه امروز تسری بدهیم .فضای جنگ و
تخصصی کسب نمی کنند و درنتیجه با دقائق
دفاع برخی اقتضائات خاص خود را دارد که در
عملی و نظری حوزه های مختلف اشنا نیستند.
همه موارد قابل انطباق با فضای سیاست پژوهی
روابط علمی ضعیف میان عمل زدگان :ارتباط ان ها
نیست و تشبیه النعل بالنعل می تواند ،اثرگذاری
با منابع علمی و اساتید دانشگاهی ضعیف بوده
کارها را کاهش دهد.
و از مهارت چندانی برای ارتباط گیری با خبرگان
▪ ضعف برخی باورها و اعتقادها در عمل :هرچند برخی
به علت نداشتن پشتوانه نظری قوی -برخورداراز سیاست پژوهان با دغدغه ها و علقه های دینی پا
نیستند.
به این فضا می گذارند اما از واجبات حضور در این
عدم یکپارچگی و غنای نظری پیشنهادهای عملی
عرصه تقویت روح دینی و حرکت در مسیر سلوک
ایشان (عمل زدگان) :گاهی در خود پیشنهادهایشان
الهی است .بدون کسب این پشتوانه ،نمی توان
تعارض هایی به چشم می خورد .این امر به علت
تغییر اساسی در این زمینه کسب کرد .این همان
عدم یکپارچگی کارهای سیاست پژوهی ایشان
ویژگی جبهه های دفاع مقدس است که متاسفانه
است که این نقیصه اصل کار را زیر سوال برده
فضای عمل زده کشور از ان غافل است.
و گاهی نیز به سبب نداشتن مبنای نظری قوی
▪ اشنایی کم با اندیش ه اسالمی :برخی باورهای سست
در پارادایم های متعارض بازی کرده و نمی توانند
و بی پایه و کژ اندیشی هایی که حاصل مطالعه کم و
جهت منسجمی به کار بدهند به طور مثال از بعد
توجه بیش ازحد به عمل هست؛ به صورتی که جهل
نظری ادعای عدالت اسالمی داشته اما در عمل
نسبت به اندیشه بزرگان متاخر اسالم ازجمله امام
در پی تحقق عدالت مارکسیستی است.
بزرگوار و رهبری در میان قشر مذهبی به چشم می خورد.
رفت وبرگشت کم و ضعیف بین فضای نظر و عمل:
▪ در پایان باید به این نکته نیز توجه داشت هرچند
عنای عمل به نظر و غنای نظر به عمل است؛ درواقع
نوشته حاضر ناظر بر نقد عمل زدگــی در فضای
این دو به پشتوانه هم رشد کرده و بارور می شوند.
سیاست پژوهی (خط مشی پژوهی) اســت امــا از
اگر عمل زده حتی از فضای نظری هم شروع کند اما
ً
وجهی دیگر می توان به حضور نظرزدگان در این
این رفت وبرگشت را معموال ادامه نخواهد داد؛ زیرا
فضا اشاره کرد و به نقد ان ها نشست که از حوصله
همچنان که دستاوردهای علمی به فضای عملی او
این متن خارج است.
کمک می کند ،با اندوخته های عملی خود می تواند
142
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
احمد شریعتمداری
پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد
دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟
به قول ورتزبرگر ( )Vertzbergerدر کتاب «جهان در
ذهن هایشان» ،گاهی اهمیت فرایندها بیشتر از مزایای
احتمالی تصمیم گیری گروهی است و تصمیم گیری
نفی تصمیم گیری
گروهی را نمی توان به همان راحتی ِ
فردی تجویز کرد .شاید مهم ترین و مقدم ترین فرایند
تصمیم گیری ،فرایند کارشناسی تصمیمات باشد.
کارشناسی در روند تصمیم گیری ما واژه ای نه چندان
غریب ولی به شدت تهی است .نظام تصمیم گیری ما
بر اساس نظرخواهی از کارشناسان استوار است؛ اما
این نظرخواهی چگونه است؟
تصمیم گیری گروهی را نمی توان به همان راحتی
نفی تصمیم گیری فردی تجویز کرد.
ِ
143
فرهنگ و اندیشه
-1اسیب فرایند گریزی
سیاست و اجتماع
مجلس محترم شورا
یا
مخرج مشترک شرکا؟
اقتصاد و مدیریت
معروف اســت که ریگان تمایل داشــت فهرستی از
گزینه های محتمل را به او بدهند و او به تنهایی ،گزینه
موردنظر خودش را عالمت می زد .معهود در اذهان ما
نیز فراوانی گزینه هایی از تصمیم گیران درو ن نگر و
خودمحور در مقام سیاستمداران جمهوری اسالمی
است که ماال می تواند انزوای ان تصمیم گیران را در
سازمان سیاسی جمهوری اسالمی رقم بزند .سرنوشتی
که در امریکا ،نیکسون را تنها ساخت .ازاین رو ،مزایای
تصمیم گیری گروهی را شاید بتوان باافتخار و شیدایی
برشمرد:
1.1مشروعیت بیشتر بــه واس ـطــه دخــالــت گ ــروه در
تصمیم گیری
2.2ایجاد حمایت سیاسی برای رهبران
3.3تضمین نظری اینکه تصمیم گیرنده ،نظرات متفاوت
ً
و احتماال مخالفی را می شنود
4.4بهبود خوف و حزن تصمیم گیرنده ناا گاه در حوزه ای
مشخص با دخالت صاحب نظران ان حــوزه در
روند تصمیم گیری
اما همه می دانیم که این همه ماجرا نیست و اسیب های
متعددی این نظام تصمیم ساز را تهدید می کند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-2اسیب توافق جمعی
با فرض عدم دخالت عیان
اصل مخاطرات ناظر به گروهی
ساختارهای قدرت در روند
بودن و دامنه و پیچیدگی ان،
کارشناسی و جهت دهی های
عملکرد پردازش اطالعات را
پــیــشــیــنــی و پ ــس ــی ــن ــی بــه
محدود می کند و باعث ایجاد
ان ه ــا ،حــداقــل اسیب های
کوته فکری و متابعت های حاد
«شتاب زدگی»«،تقلیل گراییدر
م ـی گــردد .بــا تقسیم قــدرت
کارشناسی» و «کارشناسی های
در میان اعضای گروه باید
شفاهی» به شدت برای نظام
با تقسیم قــدرت در میان اعضای گر وه
برای رسیدن به توافق اراء،
ســیــاســی مــا م ـ ــال اور شــده
گیری
م
تصمی
که
دارد
وجود
احتمال
این
«م ـصــال ـحــه» ان ـجــام گـیــرد.
است .به گفته متخصصان
و مشاهده شخصی نگارنده ،نهایی ان هــا اولویت واقعی هیچ یک از
این احتمال وجود دارد که
شیوه مرسوم برگزاری جلسات افراد نباشد و هر تصمیم اتخاذشده بیانگر
تصمیم گیری نهایی ان هــا
کارشناسی با متخصصان و حداقل مخرج مشترک پیرامون مسئله
اولویت واقعی هیچ یک از
صاحب نظران یک حوزه (در مورد توافق همگان باشد.
اف ــراد نباشد و هــر تصمیم
اتـخــاذشــده بیانگر حداقل
همه نهادهای تصمیم ساز در
مخرج مشترک پیرامون مسئله مورد توافق همگان باشد.
جمهوری اسالمی از قوای سه گانه گرفته تا شورای نگهبان
ً
همچنین این توافق جمعی لزوما با تصمیم «درست و
و مجمع تشخیص مصلحت نظام) ،اخذ نظر ان ها و
سودمند» همخوانی ندارد که نمونه های ان در فضای
درنهایت جمع بندی و تدوین ان ها در قالب گزارش های
ً
سیاست گذاری ما فراوان است.
کارشناسی است؛ اما اوال این گزارش ها شتاب زده اند
تنها به عنوان یک مثال می توان در امریکا به پیمان
چون همه روند کارشناسی را باید در کوتاه ترین زمان
نفتا به عنوان نمونه کالسیکی از این نوع قانون گذاری
ممکن به سرانجام رسانند که در غیر این صورت ،ممکن
مصالحه ای اشاره کرد که در سال 1993به تصویب
است قانون گذار خود را غنی از این گزارش ها بینگارد یا
ً
مجلس سنای ایاالت متحده رسید .این قانون برای
گزارش های جانبی مشوب و مشوه را جایگزین سازد .ثانیا
تصویب باید تحت معافیت های مالیاتی متعددی
تقلیل گرایانه اند چون گزارش کارشناسی را به مکتوب کردن
(عالوه بر پذیرش گروه های البی مختلفی نظیر پرتغال
نظرات عده ای کارشناس مشهور تقلیل داده اند .به جای
کاران فلوریدا ،تولیدکنندگان شکر در لوئیزیانا و البی های
انکه در پس هر ماده قانونی یا حتی ایین نامه اجرایی،
زیست محیطی) قرار می گرفت و درنتیجه این قانون
چند هزار و حداقل چند صد صفحه پیوست کارشناسی
ً
شباهت بسیار کمی به پیش نویس اولیه اش داشت.
دقیق باشد ،صرفا در حد چند ده صفحه یافته ها و البته
ً
ً
ً
تقریبا در کشور خــودمــان ،ایــن اسیب اشنای همه
عمدتا بافته های غیرعلمی اکتفا می شود .ثالثا گزارش ها
نهادهای تصمیم گیر ماست .از اسیب فرایند گریزی
شفاهی زده اند ،چراکه کار کارشناسی به فحوای مطالب
که بگذریم ،اسیب توافق جمعی نیز نتایج تصمیمات
شفاهی کارشناسان عودت داده می شود و این مورد نیز
این سازمان ها را کم اثر یا حتی بد اثر کــرده است.
از داده محور بودن گزارش های کارشناسی می کاهد.
144
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-4اسیب همنوایی گروهی
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
145
اقتصاد و مدیریت
تصمیمات مجلس شورای
اســامــی ،لحظه بــه لحظه
اروینگ جنیس ،روانشناس
این افت را به وضوح عرضه
اجتماعی معروف ،در سال
ً
می کند .تقریبا همه قوانینی
1972کتاب جذابی به اسم
که به بودجه عمومی مربوط اند
قربانیان همنوایی گروهی
یا قوانینی که منافع بخشی از
()Victim of Groupthink
نمایندگان را تامین می کنند
منتشر کرد که در ان به فرایند
گرفتار ایــن بلیه می شوند.
تصمیم گیری گروه می پردازد
جویی
ق
تواف
است،
شده
منسجم
که
گروهی
به عنوان مثال مـی تــوان به
کــه تــوافــق نظر ش ـتــاب زده و
قانون ثبت مالکیت خودرو در ( )Concurrence Seekingیعنی اتفاق نظر را
نامعقول ،بدون لحاظ نظرات
دفترخانه و نیروی انتظامی ،به سنجیدن عقالنی و کامل تمام راهکارهای
خارج از گروه نتیجه ان است.
قانون نحوه نظارت بر رفتار موجود ترجیح می دهد.
گروهی که منسجم شده است،
نمایندگان و قــانــون نحوه
توافق جویی (Concurrence
اجرای اصل ( ۱۴۲دارایی مسوولین) اشاره کرد.
)Seekingیعنی اتفاق نظر را به سنجیدن عقالنی و
کامل تمام راهکارهای موجود ترجیح می دهد.
-3اسیب فشار اکثریتی
به نظر جنیس مـی تــوان اجــزای همنوایی گروهی را
َ
ازمایش معروف «سولومون اش» را خیلی ها می دانند.
این چنین برشمرد:
زمانی که افــراد مورد ازمایش در اتاق تنها بودند ،در
▪انسجام باالی گروهی
تشخیص طول خط هایی که قرار بود در قالب ازمایش
▪جداسازی گروه از نظرات خارج از گروه
ً
با یکدیگر تطبیق دهند ،کامال موفق بودند ولی زمانی
▪مدیریت تهاجمی و جزم اندیشانه
که در اتاقی مملو از همکاران ازمایشگر قرار می گرفتند
▪فقدان هنجارهای نیازمند فرایندهای قاعده مند
ً
که ان ها عمدا پاسخ اشتباه می دادند ،در 75درصد،
▪همگونی سوابق اعضای گروه
افراد تحت ازمایش جواب اشتباه می دادند که او این
▪اضطراب گروهی
اشتباه عجیب را با عنوان اثرات فشار اجتماعی معرفی
او اسیب های ناشی از این ویژگی ها در همنوایی گروهی
شک
می کرد .در مورد سازمان های تصمیم گیر نیز ،بی
را این چنین فهرست می کند:
نفوذ اکثریت می تواند تاثیر زیادی بر قضاوت اقلیت
▪توهم اسیب ناپذیری
بگذارد .در این موقعیت ها ،افراد به راحتی تشخیص
▪توجیه جمعی
درست خود را نادیده می گیرند تا با نظر جمعی گروه
▪اعتقاد به اخالقیات ذاتی گروه
همراه باشند .این اسیب جاری در مجامع تصمیم گیر،
▪نظرات کلیشه ای در مورد گروه های خارجی
خود می تواند نقطه عزیمتی برای تحلیل روانشناسی
▪فشار مستقیم بر مخالفان
فرمان برداری باشد که بی شک چالش بزرگی در نظامات
▪خودسانسوری
سیاسی مردم ساالری دینی به حساب می اید.
▪توهم اتفاق نظر
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
که در مورد تردید خود نسبت
▪نگهبانان ذهنی خودسر:
در دولـت هــای مختلف گــروه هــای مختلف
به حمله صحبت نکنند.
افرادی که وظیفه خود را
سیاسی تحت تاثیر همنوایی گروهی ،اقداماتی
▪ متابعت نــاشــی از رهبری
محافظت از گروه و رهبر
نسنجیده و شتاب زده را رقم زده اند.
مالیم :جان کندی با دادن
ان در برابر نظرات مخالف
ً
اجازه به سازمان سیا برای به دست گرفتن بحث،
و اطالعاتی می دانند که احتماال اتفاق نظر فرضی
احساس خشنودی و متابعت را ایجاد کرده بود و
گروه را مخدوش می کند.
انگیزه طرح پرسش اشکال گونه را از مشاورانش
اتفاقات بزرگ سیاسی در دولت های مختلف پس از
گرفته بود.
انقالب ،از این افت مهم در تصمیم گیری دور نبوده
ً
▪ تابوی دشمن تراشی در میان اعضای جدید :الن دالس
است و غالبا این گروه های مختلف سیاسی بوده اند
رئیس سیا به شدت از نقشه ای که در زمان دولت
که تحت تاثیر همنوایی گروهی ،اقداماتی نسنجیده
قبلی طراحی شده بود حمایت می کردند و در گروه
و شتاب زده را رقم زده اند.
از اعتمادبه نفس باالیی برخوردار بودند ،در چنین
نگاهی گذرا به گروه های سیاسی داخل مجلس شورای
ً
موقعیتی به چالش کشاندن دانش افرادی که ظاهرا
اسالمی و نوع تعامالت ان ها با یکدیگر و تالشگری
می دانند دارند چکار می کنند از لحاظ اجتماعی
ان ها در نقش افرینی سیاسی برای منکوب ساختن
دشوار است.
حریف و بازیچه شدن قانون گذاری به دست ان ها نمونه
این مثال توصیفی است از علل اینکه کندی بعد
خوبی برای درک این معضل جدی در سیاست گذاری
از شکست در حمله به کوبا گفت« :چطور توانستم
ایرانی است.
دست به چنین اقدام حماقت امیزی بزنم؟ یعنی من
جنیس در کتاب خــود ،دو واقعه بــزرگ شکست در
این قدر نادان بودم؟»
خلیج خوک ها و اوج گیری جنگ ویتنام را بررسی
این اسیب نیز همچون اسیب های باال ،در مورد اتفاقات
کرده است .تنها به عنوان مثال او به نشانه هایی در
مهمی در فضای سیاست کشور ما نظیر برجام قابل
دولت کندی در ماجرای حمله به کوبا و شکست در
ردیابی است .دولت نوپدید اقای روحانی ،با خیال
خلیج خوک ها می رسد:
جمع کردن متخصص ترین ها در حوزه سیاست خارجی
▪ توهم اسیب ناپذیری :چند تن از مشاوران کندی،
که توهم شکست ناپذیری را مهیا می کرد و اینکه گمان
احساس می کردند که از نیروی جادویی برخوردارند.
(ایجاد) می کردند که اجماع سیاسی نسبت به روند
او تالش کرده بود بااستعدادترین ها را در دولتش
فعالیت ان ها وجود دارد و همواره نزدیکان اقای روحانی
جمع کند.
به عنوان نگهبانان ذهن ،اجازه اظهار نظر شک افرین
▪ توهم اتفاق نظر :هیچ کس در جلسات متعدد رسمی
را به دلسوزان حاکمیتی نمی دادند و تالش در جهت
برای بحث در مورد نقش حمله اظهار تردید نکرده
مطیع سازی مخالفان با ابزارهای گونا گون ازجمله
بود.
برچسب زنی های پی درپی داشتند ،شکست در کالن
▪ سرکوب تردیدهای شخصی :برخی مرتبطین با دولت،
پروژه سیاست خارجی دولت اقای روحانی را نتیجه
مخالفت خودشان را نتوانستند در فضای یک طرفه
داد .البته او و دولتش در این میان ،تنها نمونه نبوده
ان روزهای دولت بیان کنند .دولت از برچسب زدن
و نیستند و این مسیر جاری در سیاست گذار ی های
ابایی نداشت.
کالن ماست.
▪ نگهبانان ذهنی خودسر :رابرت کندی و دین راسک،
این نقش را ایفا می کردند و به اعضای دولت می گفتند
146
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
رامین مالک
پژوهشگر هسته جرم شناسی مرکز رشد
دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته حقوق دانشگاه امام صادق؟ع؟
147
فرهنگ و اندیشه
قوه قضائیه نیازمند اینه های دغدغه مند برای فهم
مشکالت ساختاری ،محتوایی و محیطی اش است
سیاست و اجتماع
اسیب شناسی
قوه قضائیه
اقتصاد و مدیریت
یکی از ارکان مهم در ساختار حکومتی هر کشوری،
سیستم قضایی ان است که در کشورهای مختلف
با نام های مختلف شناخته می شود؛ قوه قضائیه،
دادگستری . ...سیستم قضائی در کشورها ،به دنبال
اعمال نظم عمومی و اجــرای عدالت هستند .این
مهم در کشور ما از جنبه دیگری نیز اهمیت پیداکرده
و وظایف دیگری در اصل 156قانون اساسی ،بدان
افزوده شده است؛ پیشگیری ،احیای حقوق عامه و
نظارت ازجمله ان هاست .از همین رو ،شناسایی موانع
و مشکالت ساختاری و قانونی مهم بوده و می بایست،
راهکارهایی را برای ارتقای سیستم در نظر گرفت.
از یک منظر ،نیازها و مسائل قوه قضائیه را باید در سه
ساحت کلی ساختاری ،محتوایی و محیطی دید .در
نگاه ساختاری ،مسائلی همچون ساختار سازمانی،
بودجه ،جذب و گزینش و ...می تواند مهم باشد .در
بحث های محتوایی ،بیشتر به دنبال رفتار سازمانی
هستیم؛ یعنی مسائلی مثل نظارت داخلی ،مدیریت
مجموعه ،اموزش های سازمانی مدنظر است .از ساحت
دیگر ،یعنی ساحت محیطی بیشتر مسائل مبتالبه و
مسائل اصلی قوه مانند نحوه برخورد با ارباب رجوع،
مشکالت محیطی دادگاه ها ،افزایش نرخ جرم و...
مدنظر است.
از یک منظر دیگر ،می توان نیازهای قوه را به ساحت های
مختلفی تقسیم کــرد .در ایــن تقسیم بندی ،برخی
نیازها ،مربوط به درون قــوه قضائیه هست .برخی
نیازها ،مربوط به نظام هایی است که قوه قضائیه با
ان ها سروکار دارد؛ نظام هایی مانند عدالت کیفری،
نظارت قضایی ،احیای حقوق عامه ،حقوق مدنی و
مهم تر از همه پیشگیری از جرم.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
قــوه قضائیه باید در مسائلی همچون
اقتصاد ،فرهنگ و سیاست نیز نسبت و
کارکرد خودش را بروز داده و اعمال نماید.
عدم رعایت انصاف و بی طرفی در قوه قضائیه دیده
می شود.
همچنین ،وقتی بخواهیم از مشکالت ساختاری
صحبت کنیم ،نمی شود از مسائل مربوط به بودجه
و نیز ساختار سازمانی صحبتی نکرد .درواقع یکی از
موارد مشکل زا ،بحث این است که بودجه کافی وجود
نداشته باشد و یا یک نهادی از منظر بودجه و امکانات
مالی در مشکل باشد .همچنین ساختار سازمانی
نادرست و عریض و طویل و نا کارامد نیز می تواند به
این مشکل دامن بزند.
از طرف دیگر ،قوه قضائیه ،در قبال امور کالن جمهوری
اسالمی ایران نیز باید حساس باشد و در مسائلی همچون
اقتصاد ،فرهنگ و سیاست نیز نسبت و کارکرد خودش
را بروز داده و اعمال نماید .این در حالی است که این
سیستم باید بتواند در عرصه بین الملل ،از حیثیت
جمهوری اسالمی دفــاع کــرده و نقش فعال تری ایفا
کند .در این نوشته ،به دنبال این هستیم تا بتوانیم
به صورت دقیق و علمی ،به این مسائل دقت کرده و
مورد واکاوی قرار بدهیم تا بتوان ضمن شناخت بهتر
مشکالت ،راهکارهای درستی را نیز پیشنهاد داد.
-1-1بودجه
-1مشکالت ساختاری
مشکالت مربوط به بودجه را می توان در کمبود امکانات
نیز به خوبی دید .وجود چنین بودجه ای می تواند به
توسعه بخش داده ورزی قــوه کمک کند و نبود ان
موجب می شود قوه قضائیه نتواند در مسائلی مانند
ایجاد سامانه های امار ،سامانه های انتشار اراء و...
به درستی عمل نماید.
مشکل دیگر بودجه را در ساختمان های دادگاه ها می توان
مشاهده نمود .با توجه به استیجاری بودن ،ساختمان ها
به هیچ وجه استانداردهای الزم یک ساختمان قضایی
را نداشته و در بدو ورود ،خود
ساختمان برای ارباب رجوع
مشکالت متعددی ایجاد
کرده و معماری ان به هیچ
وجــه ب ــرای یــک ساختمان
قضایی مناسب نیست.
شاید مهم ترین بخش کمبود
و مشکل در بودجه را بتوان
در عدم تحقق برنامه ها دید.
یکی از مشکالتی که در زمینه ساختاری قوه قضائیه
ظاهر می شود ،موضوع اطاله دادرسی است .درواقع
در دعاوی محدودیت زمانی وجود ندارد و تشریفات
مربوط به دادرسی طوالنی می شود .این مشکل می تواند
از علل زیر نشات بگیرد:
1.1تعدد مراحل کارشناسی،
2.2عدم حضور به موقع شاهد،
3.3فریب قاضی با شهادت کذب
4.4اعتراض به کارشناسی نادرست
5.5کمبود کارشناس به ویژه
در شهرستان ها
6.6مـ ـشـ ـغ ــلـ ـه ه ــای زی ـ ــاد
کارشناسان در امور دیگر
مشکل ساختاری دیگر ،بحث
نقض ارای محاکم است که
به دلیل کثرت پرونده های
ارجاعی به قضات و ضعف
دانــش تخصصی قضات و
148
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
با توجه به حساسیت باالی اموری قضائی،
امــوزش نقش کلیدی در اداره سازمان
خواهد داشت.
-2مشکالت محتوایی (رفتاری)
یکی از مشکالت اساسی سیستم قضایی را می توان
ضعف ساختاری و اداری قوه نامید .به طور مثال نبود
جایگاه پیگیری و نظارت در سیستم قضایی کشور
مشکالت زیادی را به دنبال دارد .این جایگاه به منظور
نظارت بیشتر بر کارکردهای قسمت های دیگر است.
هرچند مسئولین امر تالش کرده اند که بتوانند این
مشکل را به نوعی برطرف نمایند ولی در عمل هنوز
این مشکل خود را نشان می دهد.
مشکالت دیگری ازجمله به روز نبودن قوانین ،اجمال
برخی قوانین و مواد قانونی ،نبود تعریف درست برای
برخی جرائم خــاص ،تعارض برخی قوانین و مواد،
نبود سازوکار مناسب برای اجــرای اصل 167قانون
اساسی ،نبود قانون درست در زمینه اجرای احکام
کیفری ،مشکالت تقنینی عرصه امال ک و اسناد ،عدم
ثبات قوانین شکلی و ماهوی ،ناهماهنگی قوانین با
سیاست های کلی قضائی ،طوالنی بودن روند تصویب
لوایح قضائی ،نبود کارشناسی درست در تصویب لوایح،
مکانیزه نبود ساختارهای درونی قوه ،فقدان تجهیزات
مناسب برای ابالغ ،مشکل پلیس زن در بدرقه متهمین
زن ،فاصله زندان ها با حوزه های قضائی ،مشکالت
بهداشتی زندان ها ،کمبود امکانات ،مشکالت مربوط
به نیروی انسانی اموزش دیده و متعهد ،سمت های
متعدد افــراد و ...ازجمله مشکالت ساختاری قوه
قضائیه محسوب می شوند.
منظور ،مسائل مربوط به نظارت بر اجرا است .در این
راستا موانعی مانند مشکل نظارت بر حسن انجام
امور و قوانین ،ضعف نظارتی بر حوزه های قضائی،
نبود نظارت مستمر و قوی بر روی کارکنان و قضات
و ...مدنظر است.
-2-2اموزش
با توجه به حساسیت باالی اموری قضائی ،اموزش
نقش کلیدی در اداره سازمان خواهد داشت .موانع و
کمبودهایی همچون سطح علمی پایین نیروی انسانی
سیستم قضائی در مقایسه با استانداردها ،عدم توجه
به تربیت مدیریت متخصص و کارامد ،تسلط علمی
پایین قضات بر پرونده ها ،مشکل اموزش قضات و
کارمندان ،زمان بر بودن اموزش ها و ...مشکالت سیستم
قضائی در حوزه اموزش محسوب می شوند.
-2-3مسائل فرهنگی
یکی از مشکالت موجود در سیستم قضائی ،مشکالت
فرهنگی در زندان است .اثر سوء زندان بر فرد و خانواده
وی ،اسیب های خانواده های زندانیان بخصوص
بعد از اجرای مجازات ،نبود برنامه درست برای بعد
از دوران حبس ،برخوردهای نادرست با زندانیان در
زندان و بعد از ان (مشکالت باز سازگاری اجتماعی و
برچسب زنی) و ...ازجمله مشکالت فرهنگی در حوزه
زندان محسوب می شود.
149
فرهنگ و اندیشه
-1-2ضعف ساختاری
-2-1نظارت
سیاست و اجتماع
منظور از مشکالت رفتاری ،ان دسته از اموری است
که در ارتباط با محتوا و رفتار سازمان و نیروی انسانی
در نظر گرفته می شود.
اقتصاد و مدیریت
برنامه هایی مانند جذب ،اموزش و نیز انجام اقدامات
پیشگیری همگی نیازمند توجه به امکانات و بودجه
هستند و در صورت مشکل در این حوزه ،ماموریت های
قوه قضائیه با مشکل اساسی روبرو خواهد شد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
درواقع سیستم قضائی و مسئولین قضائی،
مشکل جدی در ارتباط با رسانه ها داشته
و به درستی نتوانسته اند از ظرفیت های
رسانه در اموزش و پیشگیری بهره الزم
را ببرند.
قضائیه و نیز انتقادات بی پشتوانه برخی افراد نسبت
به کارکردهای قوه است که با برخورد نادرست و عدم
پاسخ درست و مناسب مسئولین قضائی ،به مشکل
جدی برای سیستم قضائی تبدیل شده است.
یکی دیگر از مشکالت ،موانع فرهنگی در دستگاه
قضائی اســت .موانعی مانند جایگزینی ضابطه با
رابطه ،مشکل واسطه گری و کارچاق کنی ،نبود عزم
جدی در برخورد با ویژه خواری و مفاسد اقتصادی،
رواج ارتشاء در مراجع قضائی و متاسفانه بحث شنوا
نبودن گوش دستگاه قضائی به انتقادات مطرح شده
و نقدهای کارشناسی است.
یکی از بحث های اصلی در بحث فرهنگی ،مشکل
مدیریت افکار عمومی است .درواقع سیستم قضائی
و مسئولین قضائی ،مشکل جدی در ارتباط با رسانه ها
داشته و به درستی نتوانسته اند از ظرفیت های رسانه
در اموزش و پیشگیری بهره الزم را ببرند.
-3-2ارباب رجوع
مشکالت این حوزه مربوط مشکالت به رعایت نشدن
حقوق شهروندی و ا گاهی های ارباب رجوع است.
ازجمله این مسائل می توان به برخورد نامناسب قضات
و کارکنان با مراجعین ،عــدم اعتماد مــردم نسبت
به قوه قضائیه ،شناخت قوه قضائیه به عنوان نهاد
برخوردکننده و نه نهاد پیشگیرانه ،عدم ا گاهی مردم
از قوانین و مسائل حقوقی ،سطح پایین دانش حقوقی
مردم و ...اشاره کرد.
-2-4مدیریت
مشکل اصلی موجود در این زمینه ،بحث ضعف
مدیریتی در امور زندان ها و نیز نبود مدیریت صحیح
پرونده های قضائی و اصالح ساختارهای مدیریتی است.
-3-3افزایش نرخ جرم
متاسفانه در کشور ما به بحث علل ایجاد و رشد
جرم توجه کافی نشده است .مشکل اصلی در زمینه
نیز مشکل رشته حقوق و نبود رشته جرم شناسی در
دانشگاه های کشور است .الزم به ذکر است قسمت
قابل توجهی از جمعیت زندانیان در کشور جوان بوده
و 70درصد زندانی ها ،زیر 40سال هستند.
از طرف دیگر ،بیشتر جرایم توسط مجرمین سابقه دار
ارتکاب می یابد ،بیشتر جرایم به نوعی با موضوع مواد
مخدر مرتبط هستند ،به بحث درمان و پیشگیری
توجهی نشده و امار جرایم مواد مخدر نیز باال بوده و
حدود 45درصد زندانیان ،به خاطر جرائم مرتبط با
مواد مخدر در زندان هستند.
-3مشکالت محیطی (زمینه ای)
منظور ،مشکالت و مسائل قوه قضائیه در سطح جامعه
است .این مسائل در سه سطح کلی تبلیغات علیه
قوه قضائیه ،مسائل مربوط به ارباب رجوع و نیز بحث
افزایش نرخ جرم است.
-3-1تبلیغات علیه قوه قضائیه
متاسفانه در سال های اخیر ،شاهد افزایش حمالت و
تبلیغات گسترده علیه قوه قضائیه هستیم .این مسئله
به ویژه در برخی برنامه های صداوسیما نسبت به قوه
150
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر بهنام طالبی طادی
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
دانش اموخته دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه عدالت
فرهنگ و اندیشه
ان جماعتی که عقلشان در دیده شان به نوم زمستانی
فرو رفته بود رای بر «بقاء ما کان» صادر کردندی و
«وقع ما وقع»...
151
سیاست و اجتماع
سلبریتی الممالک
اقتصاد و مدیریت
پرزیدنتی را شنیدم اندر ایام انتخابات روبه مشاورش
ُ
نمود و سخن بــراورد که ای مشاور ،مشاورتی نما که
احواالتمان بس درهم برهمیده است و مرکب خدمت
َ
سر به عصیان نهاده و ِگردی پاستور را به گرد وخا ک
وداع کشانده تا ما نیز به سراشیبی قدرت افتیم. ...
«جام»مان هیچ «بر»ی را نگرفته و تحریممان از زیر
به سر و از سرگرفته شــده و غنی سازی صداقتمان
تحلیف ُ
اکبر «الصلحا»
نخلستان
نیز در هسته های
ِ
ِ
مفقود گشتندی و خالصه بسی امیدی به تجمیع
رای نداشتمی. ...
مشاور که نومیدی را در سیمای وی شهود فرمود ،سر
از گریبان تفکر بیرون کشاند و به فراست ،استبصار به
جای اورد و گفت یا رئیس! جماعتی را می شناسم که
رعیت بلدان از مکاید ایشان مرعوب و لشکر سلطان
مغلوب و مدبران ممالک از ِق ّر و ِف ّر انها در حیران...
کوک این قوم نا کوک را همی من دانستمی که ایشان
را نه حامی روسای قوم اند فی الواقع و نه حامی رعیت
فی الظاهر ،این جماعت عطشان الشهره هستند که
هر کجا نام و اوازه شــان را به منابر برند همچون پری
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
مشاور نیز دست کرم برگشاد و داد سخاوت
بــداد و نعمت بی دریغ بر سپاه سلبریتی ها
بریخت تا هر کدام در گوشه ای نوای وا ازادی
و وا اختالط و وا کنسرت و وا همه چیز براورند
و هم به شهرتشان بیافزایند و هم رعیت را
هراسان از دیوارکشی مجاری نسوان و ذکور و
«جام»بی «بر» و عودت سایه
زائل شدن سایه
ِ
جنگ برای رای به حضرتشان ترغیب نمایند...
پل ساده لوحی عده
و امروز که حمار مقصودشان از ِ
ای ذوکهوله الفکر جسته و مرکب خدمت نه قدرت
همچون سابق به زیر کشیدندی ،سلبریتی و غیران را
به گوشه ای نهاده و جهان بران ها تنگ نموده و حتی
لکشان به انتالیا بر انها فزاینده
«عوارض خروج» از ِم ِ
نمود تا سلبریتیان مظلوم در چاه قدرت ایشان فرو
رفتندی تا جایی که هشتک «پرزیدنت پشیمانیم» به
راه انداختند و خطاب به وی گفتند چندین روزگار
که برایت با هر نیرنگ و فریب رای جمع نمودیم کجا
بودی؟ گفت «از جاهت اندیشه همی کردم ،اکنون که
در چاهت دیدم فرصت غنیمت دانستم».
بــاری قصه جماعت سلبریتی بــه ســر رسید غصه
جهالت به اخر نرسید...
سلبریتیان و هشتک زنندگان «پشیمانیم» بی خبر از
قول حکیمان بودند که گفته اند:
ّ ّ
عزوجل بیازارد تا دل خلقی به دست
«هر که خدای را
ارد خداوند تعالی همان خلق را بر وی گمارد تا دمار
از روزگارش بر ارد» (گلستان سعدی ،باب اول سیرت
پادشان )
ظاهر گشته و رام...این عجایب الخلق را « سلبریتی»
نامیده اند که تو گویی نجوم اسمان ّقر و ّفر اند ...هر
ُ
زمان که ام قمری به مزید شهرتشان اشــارت نمایند
برایشان بدرخشیده و خوش رقصی نموده و هر زمان
که این ّ
سر مکنون مفقود گشته خاموشی گزیده و بر
دیگری روشنایی فزایند...
پرزیدنت المذکور که کنز پیروزی یافته بود از سر شعف
فریادی چنان بلند براورد و «کلید تدبیر» بر لباده اش
نهاد و بدان گریبان چا ک زد و مدهوش به گوشه ای
افتاد ...خدم و حشم ،جنابشان را بهوش اوردندی و
ُ
مشاور را باز در بر وی حاضر کردندی و کالم تمام نموده
امر اجرا ،صادر گشت...
و ِ
مشاور نیز دست کرم برگشاد و داد سخاوت بداد و
نعمت بی دریغ بر سپاه سلبریتی ها بریخت تا هر کدام
در گوشه ای نوای وا ازادی و وا اختالط و وا کنسرت و
وا همه چیز براورند و هم به شهرتشان بیافزایند و هم
رعیت را هراسان از دیوارکشی مجاری نسوان و ذکور
«جام»بی «بر» و عودت سایه جنگ
و زائل شدن سایه ِ
برای رای به حضرتشان ترغیب نمایند...
ان جماعتی که عقلشان در دیده شان به نوم زمستانی
فرو رفته بود باور نمودند و رای بر «بقاء ما کان» صادر
کردندی و «وقع ما وقع»...
152
ٮ �ن
م
س
ݦ
ݩ
ݩ
ݤ
ݦ
ه
ݑ
و
ݠد
ݤ
ݤ
ݤ
ݩ
ݧ
ݤ
ݣ
ݣ
ݣ
ݣ
ݣ
ݣ
ݣ
و
ݣ
ر
ݣ
ݦ
ݦ
ݑ
ݕ
ݬ
ݫ
ݑ
ى
ٮ
ٯاݣٮݡصاݣݣد ݣ ݣݣوݫ ݣم ݫ ݣݬݫ ݫݣدݤىݫ ݫݣݔ ݫ ݣرݤ ݫݭ ݔ ݤݤ
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
مواجهه با مقوله «اقتصاد اسالمی» به عنوان مصداق
بارزی از چیستی یک «علم دینی» ،مواجهه با مسئله ای
مدرن است .اگر به تسامح ظهور مسئله «علم دینی» را
سنتزی از ِتز «دین» و انتی تز «علم» در تقابل دو جریان
سنت و مدرنیته تعبیر کنیم ،اقتصاد اسالمی به معنای
ً
غالبا پذیرفته شده ان ،چیزی نیست جز دفاعی منفعالنه
و مذبوحانه در برابر سیطره تدبیرگری علم مدرن در
ساحات فردی و اجتماعی زندگی انسان امروز .برای
ً
وضوح بیشتر این ادعای نسبتا نامتعارف ،الزم است
کمی در معنا و جایگاه اقتصاد اسالمی تامل کنیم.
بــرای درک بهتر ایــن نگاه باید از مهم ترین جریان
اندیشه ای-فلسفی انسان در مواجهه با هستی پیرامونی
خود سخن بگوییم؛ جریانی که در قرن هجدهم اروپا،
با عنوان عصر روشنگری ( )Age of Enlightenmentیا
عصر عقل ( ،)Age of Reasonنگاهی جدید به انسان،
جهان و جامعه را عرضه داشت.
از مهم ترین نکات برجسته عصر روشنگری و پساروشنگری
به عنوان عصر مــدرن ،اغــاز فرایند انفصال از خدا
در تدبیر زندگی و تمشیت اجتماعی اوست .بنا به
تعریف کانت از عصر روشنگری ،از این دوران به بعد
خود خودمختار انسان است که باید در خردورزی
این ِ
نابالغی به
و به کاربندی فهم خویش شجاع باشد و از
ِ
خویشتن خویش که همانا نه در نبود فهم ،بلکه
تقصیر
ِ
در کمبود اراده و شجاعت بکاربندی ان فهم ،بدون
هدایت دیگری است ،خارج شود.
ازاین رو [این انسان است که] باید بدون تمسک به
ّقیم ها و ناظران عالیه [ ای همچون مسالک و شرایع
دینی و سنتی] و تنها با تمسک به «عقل» و «ازادی»
در بکاربستن ان ،به تنظیم و تدبیر و تمشیت همان
ترتیبات موردنیاز بپردازد ]1[ .همان طور که اشاره شد
تمسک به عقل در عصر روشنگری ،تمسک به عقلی
منفصل از حکمت الهی و مابعدالطبیعه است؛ اما با
سوال مهمی مواجه می شویم :پیش از عصر روشنگری،
فرزند زمانه مدرن
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
دکتر مهدی موحدی
پژوهشگر حوزه طراحی سازوکارها و نهادهای اقتصادی مرکز رشد
دانش اموخته دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟
اگر ظهور مسئله «علم دینی» را سنتزی از ِتز «دین» و
انتی تز «علم» تعبیر کنیم ،اقتصاد اسالمی تنها دفاعی
منفعالنه در برابر سیطرۀ تدبیرگری علم مدرن است
154
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
می توان ظهور علم اقتصاد اسالمی را
به عنوان پاسخی به تباین «اموزه های دین
اسالم» و «اموزه های علم اقتصاد رایج» در
ساماندهی ترتیبات اجتماعی-اقتصادی-
معیشتی جامعه مسلمین دریافت.
ِ
[ ]1بخشی از توضیحات یکی از بزرگ ترین فیلسوفان عصر روشنگری ،امانوئل
کانت است در مقاله کوتاه «روشنگری چیست؟»
[ ]2ناظر به عنوان کتاب رابرت هیلبرونر ( )Robert Heilbronerبا عنوان فالسفه
دنیوی ( )The Worldly Philosophersکه به زندگی ،زمانه و ایده های تعدادی
از بزرگ ترین متفکران اقتصادی می پردازد.
[ ]2برای درک ضعف ساختاری این نگاه به دین در ساماندهی ترتیبات فردی
و اجتماعی جامعه امروزین ،الزم است به دروس خارج فقه و اصولی که در کل
کشور برگزار می شود نگاهی بیندازیم ( .)http://ijtihadnet.irمتاسفانه کمتر از
4درصد این دروس به مباحث مستحدثه می پردازد.
155
فرهنگ و اندیشه
پی نوشت
سیاست و اجتماع
شمرده می شد.
بنابراین ناگفته پیداست که با گرویدن افراد بیشتر به
اموزه های این «علم مدرن» به مثابه گرویدن به یک دین
جدید و پیاده سازی اموزه ها و تعالیم ان ،به تدریج از
ً
«دین مانده در دوران سنت» -احتماال تا محو
گستره ِ
کامل ان -کاسته خواهد شد؛ به گونه ای که دیگر در
تعریف و تنظیم نظام سازی و سبک زندگی مطلوب
جامعه ،انتظاری از ان نخواهد رفت]3[ .
«دین مانده در دوران
اینجاست که با توجه به ضعف ِ
سنت» در انجام وظایف بایسته خود و برای حفاظت
«اسالم پاسخگو در همه زمان ها و مکان ها»،
از حریم
ِ
پدیده ای چون «علم اقتصاد اسالمی» در عرض تعالیم
جریان های مختلف اقتصادی ،ظهور می یابد تا این
مدرن علم نمایانه ،پاسخگوی
بار نیز از همان دریچه
ِ
ً
نیازهای جامعه باشد؛ تعریف رابطه ای عموما تعاضدی
بین «علم» و «دین» که حداکثر نگاهی تهذیبی از علم
ّ
مقید به برخی گزاره های کلی برامده از متون دینی را
به ارمغان می اورد؛ وظیفه ای که گویا از همان ابتدا به
عهده دین بود.
اقتصاد و مدیریت
تمشیت و تدبیر امور اجتماعی
انسان به عهده چه کسی بوده
است؟ شاید جواب سرراستی
نداشته باشد اما به قطع اصول
بنیادین روشنگری از جمله
«رجــوع به عقل منفصل»،
«بازجویی از دین» و «تساهل مذهبی» ،پیش فرض های
تمشیت امــور اجتماعی انسان ها نبوده اند بلکه در
مقابل نه تنها انتظار بر ایــن بــوده تا در دوران سنت
به عنوان دوران پیشامدرن ،ادیــان به معنای موسع
ان (از جمله دین اسالم) ،تنظیم کننده و تدبیرکننده
ترتیبات اجتماعی و فردی الزم در هر نظام اجتماعی
باشند بلکه تا اندازه ای متکفل این نقش نیز بوده اند.
با این نگاه می توان چنین ادعایی را مطرح کرد که
«دیــن» دوران سنت و «علم» دوران مــدرن ،هر یک
در زمانه خــود ،مسئولیت و یا کارکرد یکسانی را به
مسئولیت تنظیم ،تقویم ،تدبیر و
عهده دارند و ان
ِ
تمشیت امور اجتماعی و فردی مورد نیاز در یک جامعه
است؛ بنابراین تقابل «اموزه های علمی دوران مدرن»
با «اموزه های دینی دوران سنت» در دوران کنونی ما،
تقابل و تباین اموزه ها و شرایع پیامبران دو عصر ،یعنی
تباین اموزه های دانشمندان و فالسفه دنیوی [ ]2دوران
مدرنیته با اموزه های پیامبران دوران سنت ،در انجام
بیان تمثیلی ،به خوبی
این مسئولیت هاست .با این ِ
می توان ظهور علم اقتصاد اسالمی را به عنوان پاسخی به
تباین «اموزه های دین اسالم» و «اموزه های علم اقتصاد
رایج» در ساماندهی ترتیبات اجتماعی-اقتصادی-
معیشتی جامعه مسلمین دریافت.
ِ
دین باید به اتکای دین دارانش متکفل تنظیم و تدبیر
ساحات فردی و اجتماعی این انسان می بود ،اما گویا
به دالیل مختلف تاریخی ،سیاسی و جامعه شناختی،
این وظایف به فراموشی سپرده شد؛ اما به موازات این
اقتصاد» رایج،
نیازمندی ها ،علوم مدرن از جمله «علم
ِ
متعارف ،غالب یا ُم ٌ
جمع
علیه نه تنها همان کارکردهای
بایسته دین در ساماندهی
امــور اجتماعی را بــه عهده
گرفت بلکه به مثابه همان
«دین» دوران سنت ،محترم
ِ
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
دو پادشاه در
اقلیم صلح نوبل
جایزه صلح نوبل سال جاری میالدی ( )2017به «پویش
بین المللی برای از بین بردن تسلیحات هسته ای (»)ICAN
اعطا شد .دلیل کسب این جایزه ،فعالیت های این
نهضت برای «ا گاهی بخشی به جامعه جهانی نسبت
به پیامدهای استفاده از تسلیحات هسته ای» و «تالش
برای پیوستن کشورها به پیمان های بین المللی منع
دسترسی به تسلیحات هسته ای» بوده است.
پیش فرض اصلی تالش های چنین ائتالف های مردمی
ان است که «کاهش تعداد سالح های هسته ای» یا
«معدود بودن کشورهای برخوردار از تسلیحات هسته ای»،
احتمال بروز فجایع هسته ای را کاهش می دهد .در نگاه
نخست ،چنین پیش فرضی معقول به نظر می رسد اما
این انگاره نیز همانند بسیاری «مشهورات» می تواند
محل تامل قرار گیرد.
دوازده سال قبل در فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد،
سخنرانی یکی از برندگان جایزه یادبود نوبل در علوم
اقتصادی با عنوان «جنگ و صلح» ،حاوی رویکردی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
دکتر محمدجواد رضایی
پژوهشگر حوزه طراحی سازوکارها و نهادهای اقتصادی مرکز رشد
دانش اموخته دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟
چگونه امکان همزیستی دو رویکرد «نابود کردن
شمشیرها» و «حفظ شمشیرها» در اقلیم جایزه
صلح نوبل وجود دارد؟
156
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
157
فرهنگ و اندیشه
بود که پیش فرض فوق را رد
می کرد.
راب ـ ــرت اومـ ــن اعـ ــام نــمــود
ک ـ ــه ص ــلـ ـح ط ــل ــب ب ـ ــودن
ایاالت متحده یا شــوروی نبود که مانع بــروز جنگ
هسته ای میان ایشان شــد ،بلکه پــرواز 24ساعته
بمب افکن های هسته ای در هر شبانه روز و تداوم ان در
تمام روزهای سال بود که مانع جنگ هسته ای شد؛ از
این منظر وجود «تهدید باورپذیر» مربوط به تالفی تجاوز
هسته ای ،عامل عدم بروز جنگ هسته ای است.
اومن در خاتمه نطق نوبل خویش به عبارتی از تورات
به نقل از اشعیای (یشعیای) نبی اشاره کرده و به نوعی
تبصره ای بر ان می زند؛ اشعیا زمــان ظهور منجی را
این گونه توصیف می کند:
«او میان ملت ها قضاوت خواهد کــرد و بسیاری
را توبیخ می کند؛ ان هــا باید شمشیرهای خود را به
گاواهن و نیزه هاشان را به داس تبدیل کنند؛ ملتی بر
اقتصاد و مدیریت
ملت دیگر شمشیر نخواهد
کشید و دیگر جنگ نخواهند
اموخت ».اومن« ،وجود دست
برتر یا حکمران واحــدی که
توسط همه اف ــراد بــه رسمیت شناخته مـی شــود» را
الزمه عمل به توصیه اشعیای نبی می داند؛ در فقدان
چنان وضعیتی ،دستیابی به صلح نیازمند مسیری
دیگر است؛ در این موقعیت شاید بتوان شاهد صلح
ً
بود اما منوط به حضور شمشیرها؛ اتفاقا ملت ها باید
به فراگیری جنگ ادامه دهند تا جنگی روی ندهد.
اینجاست که باید پرسید چگونه امکان همزیستی این
دو رویکرد در اقلیم ارمان های صلح طلبانه الفرد نوبل
وجود دارد؟ در برابر دو رویکرد «نابود کردن شمشیرها»
و «حفظ شمشیرها» برای عدم بروز جنگ چه باید
کرد؟ اگر بخواهیم با توجه به شرایط کنونی دنیا ،از
منظر تجربه های تاریخی خویش یا اموزه های اسالمی
به این پرسش پاسخ دهیم ،چه جوابی محتمل است؟
سیاست و اجتماع
رابرت اومن اعالم نمود که صلح طلب بودن
ایاالت متحده یا شوروی نبود که مانع بروز
جنگ هسته ای میان ایشان شد ،بلکه
پرواز 24ساعته بمب افکن های هسته ای
در هر شبانه روز و تداوم ان در تمام روزهای
سال بود که مانع جنگ هسته ای شد؛ از
این منظر وجود «تهدید باورپذیر» مربوط
به تالفی تجاوز هسته ای ،عامل عدم بروز
جنگ هسته ای است.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1بیان مسئله
محمدصادق تراب زاده جهرمی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
نسبت سنجی فقه و
عدالت در فقه امامیه
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
با توجه به اهمیت عدالت در دین اسالم ،سواالتی
در خصوص شناخت و اقامه عدالت ،پیش روی
پــژوهــشــگــران ،حا کمان و عموم امــت اســامــی قــرار
می گیرد .در این نسبت سنجی با سواالت بسیاری
مواجه خواهیم بود که تا کنون پاسخ هایی مــدون و
درخور نیافته اند:
ایا عدالت پژوهی چیزی جز مطالعات فقهی است؟
به عبارت دیگر ،چون فقه و احکام فقهی عادالنه هستند،
پس عدالت پژوهی و مطالعات عدالت چیزی جز فقه
نخواهند بود؟ بنابراین اگر این احکام فقه به درستی
استنباط شوند و اقامه گردند ،عدالت اقامه می شود؟ اگر
پاسخ سوال اول ،خیر است ،فقه چه نسبتی با عدالت
دارد؟ ایا رابطه عدالت با فقه در مقام استنباط احکام
اولیه و ثانویه (احکام شرعی) یا فقه ناظر به حکومت و
تدبیر (فقه حکومتی) متفاوت است؟ ایا عدالت به مثابه
یک مال ک پیشینی در استنباط ،یک قاعده فقهی،
یک مال ک پسینی در اعتبارسنجی استنباط احکام
و...می تواند مطرح باشد؟ کدام قواعد فقهی بیشتر به
ً
مسئله عدالت پاسخ می دهند؟ اساسا قواعد فقهی
چگونه در مسئله عدالت می توانند به ما کمک کنند؟
اگر برقراری عدالت به عنوان غایت ُبعد اجتماعی
فقه اسالمی اســت ،ایا این غایت ،مصلحت کلی
یا مقصود شریعت در استنباط موثر اســت؟ رابطه
عدالت ،مصلحت و فقه چیست؟ جایگاه عقل در
استنباط احکام چگونه تحلیل می شود؟ ایا عدالت
یک حقیقت شرعیه است یا متشرعه؟ ایا عدل عرفی
است یا شرعی؟ ایا منبع شناخت مصادیق ان عرف
اســت؟ ایــا شریعت اسالمی که بــرای بــاب طهارت
احکام مفصلی دارد ،برای عدالت اجتماعی و اقامه
ان ،امر را به عرف و عقال احاله داده است؟ ایا حسن
و قبح عدالت در کالم اسالمی به مشرب های فقهی
به صور متفاوتی سریان پیدا می کند؟ برخورد فقها با
مسئله عدالت در استنباط هایشان چگونه بوده است؟
دستیابی به نظریه اسالمی عدالت ،نیازمند تبیین
نسبت فقه و عدالت و البته تبیین درست چگونگی
استنباط احکام با اقامه عدل است
158
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-2عدالت در ادبیات فعلی فقه
-2-2ارزیابی ادله ظاهری و استنباط اولیه بر اساس
قاعده عدالت
-3مقام حکم و تدبیر اجتماع :تشخیص مصالح و
مفاسد بسته به زمان و مکان و اقتضائات اجرا
-4مقام عمل اجتماعی :گفتمان عدالت خواهی و
اجرای عدالت توسط مردم.
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
159
اقتصاد و مدیریت
عدل به صور مختلفی در مباحث فقهی واردشده است.
به طور مثال ،بحث از عدالت حاکم ،امام جماعت،
امام جمعه ،شاهد و ...که در کتاب العدل شیخ
انصاری مختصات و ادله ان موردبررسی قرارگرفته
است .یکی از پاسخ های دیگری که تاکنون به رابطه فقه
و عدالت داده شده است ،تحت عنوان قاعده فقهی
-3طرح اشکال اول
عدل و انصاف مطرح است .این قاعده نیز چنان که
باید منقح نشده است .در یک تعریف ،توزیع حقوق و
معاصرین نیز به ورودهــای دیگری دست زده اند که
حالتی
اموال مشتبه به صورت نصف بین مدعیان در
اکنون بدان ها نخواهیم پرداخت اما به نظر می رسد که
که علم اجمالی به تعلق مال یا حق به یکی از طرفین
همگی از یک مشکل بزرگ رنج می برند« :فهم نادرست
ً
قطعا وجود دارد اما اماره ای
یا ناقص از عدالت» .اگر به
برای تعیین نیست معنای م ـعــاصــریــن ن ـیــز ب ــه ورودهـ ـ ــای دی ـگــری
ویژگی های فهم از عدالت در
مطالعات فقهی موجود دقت
قاعده عدل و انصاف است .دست زده اند که اکنون بدان ها نخواهیم
کنیم ،می توان به چنین مواردی
کارکرد این قاعده بیشتر در پرداخت اما به نظر می رسد که همگی
دست یافت :کلی بودن ،عدم
رفع مخاصمه و حکم است .از یک مشکل بــزرگ رنج می برند« :فهم
تعریف و نبود فهمی خاص از
تامل در اثاری که درصدد نادرست یا ناقص از عدالت».
ً
طرح قاعده عدالت هستند،
عدالت و صرفا بیان مباحثی
نه تعریف روشن و محل وفاقی از عدالت به دست
در مــفــردات و اصطالحات ،رویــکــردی اقتضایی و
می دهد؛ نه ما را در شناخت منظور ایشان از ابواب
بسیار متغیر ،تا کید شدید بر فهم و تشخیص فردی
جریان قاعده روشن می کند و نه راه و معیار روشنی
یا عرفی ،تمرکز بر حوزه تکالیف فردی به جای اداره
برای تفکیک قاطع عدل از ظلم در مصادیق متعدد
اجتماعی .در کل می توان به این نتیجه رسید که هر
عرضه می کند.
یک ،بعدی از موضوع عدالت را درک کرده و سایر
در کل ورود عدالت در مطالعات فقهی موجود را
ابعاد را رها کرده است.
می توان در مداخل مختلفی به بحث و نقد گذاشت:
لذا فهم ناقص از عدالت که موضوع بحث است،
-1مقام استنباط شرعی
موجب می شود که قاعده فقهی در مورد موضوعی طرح
ً
-1-1استنباط اولیه شرعی
شود که اساسا نامشخص و ناقص صورت بندی شده
-1-1-1عدالت به عنوان یک سند و منبع اولیه استنباط
است .پس الزم است که ابتدا صورت بندی درستی
-1-1-2استنباط در مسائل فقهی جزئیه بر اساس
از مفهوم عدالت داشته باشیم .اینکه در تعریف
قاعده عدالت
عدالت به تعاریفی نظیر «اعطاء کل ذی حق حقه»
-1-1-3تحدید شمول مطلقات و عمومات
یا «شایستگی» یا ...اکتفا شود ،یا اینکه گفته شود
-2استنباط ثانویه شرعی
اسالم ،عدالت را در اصل تایید کرده اما همه امور ان
-1-2رفع تزاحم در احکام
را به عرف واگذار کرده است نشان از فحص نادقیق
و اولیه از عدالت در اسالم است.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-4طرح اشکال دوم
از منظر اندیشه اسالمی ،عدالت اجتماعی
چیزی جز تشکیل محیط مناسب ،سالم
و مساعد برای حیات انسانی نیست.
«باطل» را بر خودپذیرا خواهد
بود .انبیا نیامدند که افرادی
را دانه دانه تربیت کنند بلکه
به دنبال پایه گذاری محیط سالم تربیت بودند تا همه
امکان حرکت بیابند .دین خاتم ازاین جهت ،وحی
خود را برای همه افراد بشر در همه زمان ها و در همه
مراتب سلوکی ،خاتمیت بخشید.
ازانجا که فطرت نمی تواند این تعارض ذاتی خود را
هدایت کند ،نیاز به عنصر هدایت بیرونی از مسیر وحی
و بعثت انبیا است .در حقیقت ،قدرت فائقه ای که
علم بر سعادت و صالح انسان دارد ،از جهت لطف و
سنت هدایت و از مسیر تشریع به امداد انسان می اید.
بعثت انبیا در دو مرحله سعی دارد تا حیات اجتماعی
را منطبق بر صراط مستقیم کرده و انسان ها را از صورت
ظاهر به حقیقت باطن ارشاد کند .گام اول ،بعثت در
درون نبی است .اقامه عدالت جز توسط انسان های
مهذب و راه یافته بر صراط مستقیم میسر نیست .علم
و اراده منطبق بر حقیقت ،شرط الزم برای حرکت فرد
و ارشاد دیگران است.
گام دوم ،رستاخیز اجتماعی انسان هاست .ابتدا نبی
باید به تحول برسد و دوم بر اساس این تحول ،جهاد در
راه اقامه عدالت اغاز می شود .رستاخیز برامده از نبی،
در متن اجتماع جریان می یابد و با وحدت جمعی،
نظام معاش و معیشت اصالح می شود تا قوام یافتگی
جامعه انسانی مقدمه قیامت گردد .ازاین روست که
قیامت رخ نخواهد داد تا زمانی که ظهور رخ دهد و
«یملا الارض قسطا و عدلا» محقق شود.
«لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و
ً
المیزان لیقوم الناس بالقسط .»...مسلما تحمل بار
این امر ،بر دوش مردم و برای خود مردم است اما در
ذیل هدایت وحی .این وحی در قالب کتاب و میزان
در معیت رسول برای جامعه ارسال شده است .کتابی
اما از سوی دیگر ،سوالی مطرح
است که منظور از فقه کدام
فقه است؟ ایا فقه استنباطی-
حکومتی در معنای مضیق یا فقه حکومتی در معنای
موسع؟ عدالت در هرکدام می تواند به شکل متفاوتی
بازتعریف شود .ازاین رو الزم است که معنا و منظور از
فقه نیز در نسبت فقه و عدالت مشخص شود.
برخی فقه را محدود به فقه استنباطی رایج می دانند و
برخی در عرض این فقه استنباطی ،قائل به ضرورت فقه
حکومتی هستند .برخی نیز این تقسیم بندی هم عرض
فقه استنباطی-حکومتی را ناشی از برداشت غلط از
فقه حکومتی می دانند .ان ها معتقدند که چون احکام
اسالم همگی اجتماعی هستند ،پس کل فقه باید با
برش حکومتی و اجتماعی بازتعریف شود.
انچه تاکنون بیان شد مبتنی بر پذیرش فقه استنباطی-
حکومتی بود .حال سوال این است که عدالت در نسبت
با تعریف موسع از فقه حکومتی چه جایگاهی می یابد؟
-5عدالت در اندیشه اسالمی
پس از ادعای اینکه طرح بحث عدالت در فقه دچار
اشکاالتی است که یک ریشه ان در فهم نادرست یا
ناقص از عدالت است ،وارد طرح صورت بندی عدالت
در اندیشه دینی می شویم .از منظر اندیشه اسالمی،
عدالت اجتماعی چیزی جز تشکیل محیط مناسب،
سالم و مساعد برای حیات انسانی نیست .در حقیقت
موضوع عدالت اجتماعی ،تحقق نوعی نظم و نظام
اجتماعی است که در پرتوی ان امکان سیر استکمالی
انسان و عبودیت او به بهترین نحو فراهم می شود.
بدون این محیط سالم ،امکان تکامل فرد به صورت
همه جانبه و تام وجود ندارد .سالمت محیط انسانی،
ً
قطعا در هماهنگی با نظام فطری و تکوین است و هر
نوع انحراف از این مطابقت ،مهر بطالن و برچسب
160
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
انچه جامعه را قوام می بخشد روابط بین
افراد جامعه در بعد اجتماعی ،اقتصادی
و سیاسی است .وحی نیز محتوا و ارکان
این ابعاد را مشخص می کند.
فرهنگ و اندیشه
161
سیاست و اجتماع
که شامل معارف حیات و
تکامل است و میزان ،ابزار
تعادل بخشی به این حیات
اجتماعی است که در لسان
روایــت از میزان به امــام تعبیر شــده اســت .رسالتی
که قرار است قوام یافتگی جامعه انسانی را رقم بزند
نیازمند پذیرش والیــت از سوی مــردم اســت؛ چه در
عرصه تبعیت سیاسی و فقهی و چه در اتصال قلبی
با ریسمان والیت .اگر قرار باشد برای رسیدن به فالح،
«اصبر وا و صابر وا و رابطوا» تحقق تام بیابد ،الزم است
وحــدت جمعی در تمسک به ریسمان الهی شکل
بگیرد .ازانجا که هدف از اقامه عدالت اجتماعی،
ساخت نظام اجتماعی سالم است باید دانست که
در اندیشه اسالمی ،چه عناصری ،ارکان این سالمت
را تضمین می کنند .جامعه ابعادی دارد که در هر بعد،
ارکان سالمت اجتماع ،وظیفه قوام بخشی این ابعاد
را به عهده دارند:
1.1در بعد روابط اجتماعی :سالمت و استمرار نسل
در یک شبکه منسجم اجتماعی الیه بندی شده
2.2در بعد روابط مالی و اقتصادی :حفظ ،رشد و گردش
مال باهدف تامین معیشت متوازن
3.3در بعد روابط سیاسی :اعمال حکمرانانه عدالت در
والیت سیاسی به جهت حفظ امنیت و ساختار
کالن روابط اجتماعی و اقتصادی صحیح و نیز
هدایت جامعه به سمت کمال.
تعادل و توازن مالی در کنار شیوه های صحیح مبادالت
اقتصادی ،سالمت روابط مالی و اقتصادی را تضمین
می کنند .غرض در این بعد ،تامین معیشت متوازن
برای کل جامعه است .اخوت ایمانی و مسئولیت پذیری
اجتماعی (تکافل) با اولــویــت خــانــواده ،اقربا و ...
نیز سالمت روابــط اجتماعی را حفاظت می کنند؛
به نحوی که احکام اسالم که در نهایت حد اجتماعی
اقتصاد و مدیریت
خود هستند ،ناظر به تامین
این اغراض وضع شده اند.
از جمله احکام حجاب،
نکاح ،یتیم و ارث را می توان
در پرتو حفظ روابط اجتماعی سالم در یک مقطع زمانی
و نیز انتقال ان به صورت بین نسلی تحلیل کرد .روابط
سیاسی نیز تابع حاکمیت والیت الهی هستند که البته
در این مسیر نقش مردم در پذیرش والیت ،تبعیت و
پشتیبانی از نظام والیی بسیار پررنگ است.
انچه جامعه را قوام می بخشد روابط بین افراد جامعه
در بعد اجتماعی ،اقتصادی و سیاسی است .وحی
نیز محتوا و ارکان این ابعاد را مشخص می کند .روابط
ً
بین افراد جامعه در این حالت کامال مبتنی بر یک روح
ایمانی و مطابق با فطرت انسانی است.
در ایــن جامعه افــراد یا بر اســاس روابــط خانوادگی و
خویشاوندی (سببی و نسبی) که احکام اســام بر
ان حکومت دارد تعامل می کنند (که دارای سه بعد
اجتماعی ،اقتصادی و سیاسی است) یا بر اساس
اخوت دینی (انما المومنون اخوه) .چه فرد در درون
قلمرو خویشاوندی یا خانوادگی تعریف شود و چه
ً
در قلمرو برادری دینی ،همگی روابط کامال در جهت
راس هرم و هماهنگ با او اقدام می کنند (النبی اولی
بالمومنین من انفسهم).
بیرون از این نظام اجتماعی اما کسانی هستند که یا
داخل در نظام نمی شوند ،یا اجازه نمی دهند دیگران
وارد شوند ،یا تالش دارنــد که نظام اجتماعی سالم
را برهم زنند .این جریان نفاق و کفر که سر بر عناد و
استکبار گذارده اند با قدرت جهاد به انقیاد درخواهند
امد .دراین بین طائفه مستضعف فکری نیز ذیل جلوه
رحمانی نظام اسالمی ،ادامه حیات داده و البته هرگز
«قاعده نفی سبیل» به بهانه «تالیف قلوب» ،نفی
نخواهد شد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اسم این روستا را زیاد شنیده بودم .می گفتند که یکی
از زیباترین مناطق ایران از جهت کویر زیبا و اسمان
پرستاره اش مربوط به این نقطه ایران است .پس از طی
کردن چند صد کیلومتر از مسیری که اسفالت مناسب
هم نداشت ،رسیدیم .شور و شوق زیاد داشتم .انتظار
داشتم طبیعت بکر کویر را در این یک شب و روز به طور
کامل درک کنم.
قبل از اینکه وارد روستا شویم ،ابتدا حق ورودی گرفتند!!
نمی دانم بابت ارائه کدام خدمات؟! در بلوار اصلی
روستا ،چندین اقامتگاه سنتی و مدرن وجود داشت.
قیمت اقامت برای هر شب هم کم نبود .اتومبیل و
اتوبوس های با پال ک تهران و دیگر شهرها هم زیاد به
چشم می خورد .قیافه ها و مدل ها هم هیچ نسبتی با
مردم این دیار نداشت .گفتند کمی جلوتر به سمت
کویر محل اتومبیل رانی ،شترسواری و سایر برنامه هاست.
ً
اینجا عمق کویر بود .اصال حس خوبی نداشتم .بیشتر
تصویر و حس میدان تجریش یا شاید شمرون یا جای
دیگر برایم تداعی شد .مردم این روستا حال خوش خود
را نداشتند .شیوه کاسبی کردن ان ها عوض شده بود.
به جای مهمان نوازی و غریب نوازی ،خانه های خود
را باقیمت گزاف کرایه می دادند .به جای کشاورزی
یا دام ــداری ،از تراکتور یا موتور خود بــرای گرداندن
گردشگران در داخل کویر استفاده می کردند .به راستی
ایا روستای مصر در جنوب استان اصفهان ،در حال
حاضر توسعه یافته و پیشرفت کرده است؟
نمونه های ازاین دست در گوشه گوشه ایران زیاد داریم.
روستایی که با حجم گسترده خدمات و امکانات
مدرن مواجه شده و حاال مردم ان نمی دانند به کدام
سو حرکت کنند! مردمان روستا به خاطر خدمات وافر
جهادگران! دچار خودکم بینی شده و هیچ نقشی برای
خود قائل نیستند .روستایی که مردم ان به خاطر اشتغال
در کارخانه های صنعتی و بخش دولتی ،خوش نشینی
را برگزیده و دچار توسعه شده اند؛ یا به عبارتی توسعه
بر ان ها عارض شده است.
ابادی من
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یادداشت محسن باقری
پژوهشگر هسته حکمرانی مردم بنیان مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
توسعه روستایی؛ امــری درون زاســت نه پــروژه ای
باال به پایین.
162
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
163
اقتصاد و مدیریت
پیشرفت روستا ،عارضی و از بیرون نباید
دهه هفتاد ،روزنه های امیدی
به راستی مشکل چیست؟
ایــن روزهــا بحث از توسعه باشد .از باال به پایین نباید باشد .از باال
ایجاد شــد .حــاال حــدود دو
روستاها بیشتر به عنوان امری به پایین یعنی الگوسازی مبتنی بر الهام
دهه از فعالیت های گروه های
که مد شده است ،نگریسته گیری از کالن شهرها.
نهــایــی که
ج ـهــادی ،چــه ا
تحت لوای بسیج سازندگی
مـ ـی ش ــود .از بــودج ـه هــای
بوده یا ان هایی که مستقل فعالیت می کنند ،می گذرد.
میلیاردی که دولت برای این حوزه کنار گذاشته ،تا
به نظر می رسد این فعالیت ها که هرچند با نگاه جهادی
فعالیت های سایر نهادهای غیردولتی ،همه حکایت از ان
و دلسوزانه در جهت عمران و توسعه روستاها بوده،
دارد که روستا موردتوجه و در دستور کار سیاست گذاران
ً
ان طــور که بایدوشاید از اب و گل درنیامده و بعضا
قرارگرفته اســت .هرچند این موضوع به خودی خود
کژ کارکردهایی را ایجاد کرده است .به مواردی از این
قابل تحسین بوده و جای شکرش باقی است ،اما این
مسائل و معضالت اشاره می کنم و البته تا کید می کنم
نیز مانند هر مسئله دیگری اماواگرهای خاص خود را
که این مسائل قابل تعمیم نیست:
دارد که اگر به ان توجه نشود ،نه تنها مفید نخواهد بود
▪حضور گروه های جهادی به صورت مقطعی است و
بلکه موجب نابودی روستاها خواهد شد .شاید اولین
ً
معموال ارتباط مستمر با مناطق روستایی و محروم
نکته که باید در این مسیر(پیشرفت روستا) موردتوجه
وجود ندارد.
قرار گیرد این است که پیشرفت ،عارضی و از بیرون
▪الگوهای توسعه ای برگرفته از کالن شهرهاست و نه
نباید باشد .از باال به پایین نباید باشد .از باال به پایین
با توجه به اقتضائات بومی این مناطق
یعنی الگوسازی مبتنی بر الهام گیری از کالن شهرها.
▪نگاه توسعه ای برای حضور در این مناطق از باال به پایین
هنوز خــاطــره و یــا تصویر مناسبی از فعالیت های
است؛ و نه درو ن زا .به عبارت دیگر ظرفیت های مردمی،
جهاد سازندگی در دهه های اول انقالب در خاطر
معنوی و مادی این مناطق به کار گرفته نمی شود.
داریم .کشاورزان و روستاییان نیز از ان روزها به خوبی
▪بــه مشکالت اصلی ایــن مناطق مثل بیکاری،
یاد می کنند .اما به راستی ان مدل فعالیت جهادی
بی انگیزگی ،عــدم اعتمادبه نفس و تنبلی توجه
موفقیت امیز بود؟ ایا تاکنون ارزشیابی دقیقی از اقدامات
نمی شود.
و فعالیت های جهاد صورت گرفته است؟ البته ما
ً
این بی توجهی ها باعث شده است که بعضا فعالیت های
قصد ارزش گذاری اندیشه ها و ارمان های این دوستان
جهادی باعث ایجاد انتظارات غیرمنطقی شده و
را نداریم .اما درهرحال چرا فعالیت های جهاد ادامه
تمایل برای مهاجرت به شهر و برخی اسیب های دیگر
پیدا نکرد؟ مشاهده امار فعالیت های عمرانی که در
تداوم یابند .البته بی انصافی است که مزایا و فوایدی
ان دهه ها توسط جهاد صورت گرفته نشان می دهد که
را که درمجموع این اقدامات داشته نادیده بگیریم.
از حیث میزان و گستره فعالیت ،جهاد سازندگی رکورد
ولی به هرحال این سوال باقی است که این اقدامات
زده و حاکی از رشد چندین برابری خدمات نسبت به
جهادی تا چه میزان ،پیشران توسعه و پیشرفت روستاها
قبل از انقالب بوده است.
و مناطق محروم بوده است؟! و سوال اصلی اینکه یک
بعد از انحالل جهاد سازندگی و تبدیل شدن ان به
حرکت جهادی و مردمی برای پیشرفت و عمران مناطق
یک وزارتخانه با مختصات و سازوکارهای رسمی
محروم و توسعه نیافته دارای چه الزامات و سازوکارهای
ان ،دیگر امیدی به ادامه فعالیت های جهادی نبود تا
عملیاتی و نهادی است؟
اینکه با شکل گیری درو ن زای بسیج سازندگی از اواخر
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
جواد ازادی
پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1مقدمه
امنیت سـایبری یا
امنیت فضای مجازی؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
حکمرانی فضای مجازی یکی از جنجال برانگیزترین
حوزه های حکمرانی است .تفاوت رویکردهای حکمرانی
در حوزه فضای مجازی به تفاوت معانی ذهنی بازیگران
ً
از این موضوع بازمی گردد .این تفاوت ها صرفا یک
تفاوت معنایی و کالمی نیست بلکه رویکردهای
متفاوت خط مشی گذاری را منجر می شود.
ً
متخصصین مخابراتی عموما حکمرانی فضای مجازی
را در توسعه زیرساخت های فنی و ارتباطی می بینند؛
ً
مهندسین رایانه ای عموما به دنبال توسعه استانداردها
و زبان های برنامه نویسی می روند؛ متخصصین فرهنگی،
موضوع تهاجم فرهنگی و اشاعه فرهنگی را دنبال
می کنند؛ متخصصین ارتباطی بر روی تسهیل در
ارتـبــاطــات تا کید م ـی ورزنــد؛ رویـکــردهــای مدنی به
دنبال ازادی بیان ،حریم خصوصی و دیگر ارزش های
انسانی هستند؛ نهاد قانون گذار و حقوقدان ها به دنبال
قانون گذاری و حل دعــاوی هستند؛ سیاستمداران
و بازیگران بین المللی با طرح مسائلی نظیر عدالت
اموزشی (توسعه فضای مجازی برابر است با اموزش
عمومی) و یا تهدیدهای بین المللی فضای مجازی و
یا حفاظت از کودکان به دنبال جلب نظر رای دهندگان
به خود هستند؛ دیپلمات ها متاثر از منافع ملی فرایند
حکمرانی را دنبال می کنند و نیروهای نظامی ،در گفتمان
امنیت ،قدرت و اقتدار ملی حرکت می کنند و. ...
به نظر می رسد این تنوع رویکردها در حوزه حکمرانی
فضای مجازی ،علت اصلی ترکیب مهم ترین نهاد
حکمرانی ان در کشور ،یعنی شورای عالی فضای مجازی
است .رهبر معظم انقالب با تعیین بازیگران حقیقی و
حقوقی از انواع رویکردها ،زمینه را برای مشارکت همه
و تضارب ارا در این شورای حکمرانی فراهم نموده اند.
ً
لطفا امنیت فضای مجازی را به امنیت سایبری
تقلیل ندهیم.
164
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-2تفاوت فضای سایبری
و فضای مجازی
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
165
اقتصاد و مدیریت
امـ ــا ایـ ــن ت ــف ــاوت مــعــانـ ِـی
حکمرانی فضای مجازی
ِ
فــضــای ســایــبــری و فضای
در اذهــان بازیگران ،منجر
مـجــازی دو مفهومی است
به رویکردهای متفاوت ان ها
ً
که اغلب به نادرستی به جای
و نهایتا منافع متفاوتی شده
همدیگر استفاده می شود.
است که در نهایت هر بازیگر
بــرای فهم اخـتــاف معنای
را وادار بــه حفظ اهــرم هــا و
امنیت ،بایستی ابتدا خود
تصویر شماره - 1ادراک نادرست از فضای مجازی
ابــزارهــای قــدرت خــودکــرده
مفاهیم فـضــای ســایــبــری و
اسـ ــت (ح ــف ــظ نــهــادهــای
فضای مجازی را از یکدیگر
حکمران مــوازی ،علی رغم شبکه -پیوند ماشین های برامده از فناوری
ِ
تمییز دهیم.
حکم رهبر معظم انقالب) ،اطالعات توسط فناوری ارتباطات -فضای
الف) فضای سایبری
به طور ی که تعداد بسیاری از سایبری نام دارد.
بازیگران استراتژی «اجتناب»
ریشه پیدایش سایبر به زمانی
را در پیش گرفته و به جای اینکه مسائل خود را در شورای
بازمی گردد که انسان به دنبال دست یابی به تجهیزاتی
ً
طرح
عالی طرح نمایند ،ترجیح می دهند اصال موضوع را
بوده است که به کمک مغز انسانی بیاید و توان پردازش
نکنند و قدرت خود را با دیگر بازیگران تسهیم نکنند.
انسان را فراتر از قــوای مغز او ،ارتقاء دهــد .پیدایش
این موضوع یکی از دالیلی است که منجر شده تا
نظریه های سایبر را بایستی از دهه 1940جست وجو
شورای عالی که بایستی طبق ایین نامه داخلی اش،
نمود .بحث تفصیلی در خصوص سایبر ،موضوع این
میانگین
حداقل ماهی یک جلسه داشته باشد ،به طور
نوشتار نیست ،اما به طورکلی می توان حوزه سایبر را
ّ
هر چهار ماه یک بار جلسه داشته باشد.
حوزه ای دانست که متکف ِل مناسبات انسان و ماشین
ً
به نظر می رسد انجا که تهدید دشمن به میان می اید،
است و اساسا مفهوم پردازش در ذات ان نهفته است.
وفاق و همکاری میان مسئولین و دستگاه های کشور
انچه امــروز به عنوان فناوری اطالعات و ارتباطات
ّ
سریع تر حاصل می شود ،ازاین رو موضوع «امنیت ملی»
می شناسیم ،معنای دقیقی از سایبر است و شبکه
را به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات مورد اختالف
پیوند ماشین های برامده از فناوری اطالعات توسطجهت بحث و نظر انتخاب نموده ام.
فناوری ارتباطات است -فضای سایبری نام دارد.
در ادامه پنج بخش اصلی را خواهیم داشت:
فضای مجازی
1.1تفاوت فضای سایبری و فضای مجازی
بسیاری به اشتباه فضای مجازی را با اینترنت یا دیگر
2.2ویژگی نظام سازی فضای مجازی
شبکه های برامده از فناوری اطالعات و ارتباطات
ّ
4.4تهدیدهای سخت و نرم امنیت ملی در فضای
یکسان می گیرند و ادراکی نظیر تصویر شماره 1دارند؛
مجازی
ً
اما بایستی توجه نمود که اوال انچه فضای مجازی را
ّ
6.6نمونه ای از یک تهدید نرم امنیت ملی در فضای
فضای مجازی می کند ،اتصال فناور ی های اطالعات،
مجازی
توسط فناور ی های ارتباطات نیست بلکه تصور موافق و
8.8نتیجه گیری
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
در نظر نگارنده فضای مجازی
مثبت کاربران (اعتبار وجوب)
عبارت است از «مجموعه
است که این نوع از اتصال را
َ
نظام های اجتماعی که از
(معتبر دانسته)
موثر دانسته
ُ
تعامل افــراد انسانی بر بستر
و فضای مجازی را در حکم
ش ـب ـکــه (اتـ ـص ــال فــن ــاوری
عالم واق ــع ،موثر مـی ســازد.
اطــاعــات تــوســط ف ـنــاوری
(تصویر شماره )2
ً
ارتباطات) شکل می گیرد .از
دوم ـ ـ ــا ای ــن ــت ــرن ــت ی ــک ــی از
تصویر شماره - 2فضای مجازی
انجایی که انسان ها این نحوه
شبکه های ممکن در حوزه
از تعامل را همچون تعامل از
فناوری اطالعات و ارتباطات
مجموعه
از
است
عبارت
مجازی
فضای
طرق دیگر ارتباطاتی ،موثر
اســت که می تواند در کنار
افراد
تعامل
از
که
اجتماعی
های
م
نظا
می دانند ،نظام های اجتماعی
ان ،شبکه های بسیار دیگری
شکل می گیرد که در ُحکم
ایجاد شود.
انسانی بر بستر شبکه شکل می گیرد.
نظام های اجتماعی عالم
ب ـ ــرای فــهــم ایـ ــن م ــوض ــوع،
ً
واقــع اســت( .فـضــای مـجــازی یعنی فضای حکما
نرم افزارهای اجتماعی وطنی که با هدف رقابت با
واقعی -تصویر شماره »)3
تلگرام ایجادشده اند را در نظر بگیرید؛ در این نرم افزارها
با این تبیین از فضای مجازی ،به روشنی درمی یابیم
همه عوامل شبکه را داریم ،حتی بسیاری از مردم نرم افزار
که فضای مجازی ،فناوری اطالعات و ارتباطات
را بر روی گوشی های همراه خود نصب کرده اند ،اما انچه
ً
صرفا نیست ،بلکه بازتولید نظام های اجتماعی در
نداریم ،تصور موافق و مثبت مردم است تا این بستر
ارتباطاتی جدیدی است که به طور طبیعی دامنه
بستر
اطالعاتی و ارتباطی را موثر شمرده و اقدام به ارتباط و
ِ
وسیعی از تزاحمات و تعارضات را به دنبال دارد .با
تعامل اجتماعی نمایند.
تسهیلگری که فناوری اطالعات و ارتباطات برای انسان
پس می توان گفت سایبر ،به نوعی ابــزار و ادواتــی از
ایجاد می کند ،طبیعی است که روزبه روز شاهد بازتولید
سنخ فناوری اطالعات و ارتباطات است که چنانچه
نظام های جدید اجتماعی در بستر فناوری اطالعات
انسان ها برای تعامالت اجتماعی خود به کار بندند؛ در
و ارتباطات باشیم و این خود یعنی نظام سازی.
اثر این تعامالت ،نظام های اجتماعی شکل می گیرد
و سرجمع این نظام ها را فضای مجازی می نامند؛
-2تهدیدهای سخت و نرم امنیت
که این فضای مجازی در ُحکم فضای واقعی است.
ّ
ملی در فضای مجازی
-1ویژگی نظام سازی فضای مجازی
مفهوم امنیت فضای مجازی ،در نظر مسئولینی با دانش
مهندسی ،امنیت شبکه و فاوا است؛ در نظر نظامیان،
امنیت فاوا و یا حفظ اقتدار و حاکمیت نظام است؛
در نظر احاد مردم ،امنیت در حوزه حفظ اطالعات
شخصی یا مقاوم سازی دارایی های شخصی در برابر
هک است؛ ازنظر حوزویان و مسئولین فرهنگی ،به تاراج
شاید تاکنون در خصوص ویژگی های مختلف فضای
مجازی نظیر فرازمانی و فرامکانی بودن ان ،سرعت،
گستره و ...مطالب زیادی دیده باشیم ،اما در این نوشتار
برای اولین بار ویژگی «نظام سازی فضای مجازی»
بحث خواهد شد.
166
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
167
اقتصاد و مدیریت
رفتن ارزش های دینی و بومی
در بستر فضای مجازی است،
از نظر مسئولین اقتصادی،
نفوذ ارزهای دیجیتال و ...
است و ...ای بسی گالیه که
همه ،دلسوزان نظام و کیان
اسالمی هستند ولی وفاقی
بر سر امنیت فضای مجازی
ندارند. ...
ً
عموما زمــانــی کــه صحبت
از امنیت فضای مجازی به
میان می اید ،مفهوم هک به
ذهن متبادر می شود .ان هم
ً
تصویر شماره - 3فضای مجازی یعنی فضای حکما واقعی
در سطح فــردی و کمتر به
ّ
امنیت ملی توجه می شود؛
ّ
اگر هم سطح ملی موردنظر می توان تهدیدهای ناشی از فناوری را
بــاشــد ،تــصــوری نــاقــص از «تهدیدهای سخت» و تهدیدهای ناشی
ّ
تهدیدهای امنیت ملی ،به از نظام های اجتماعی برامده از فاوا را
ّ
اذهــان خطور می کند و ان «تهدیدهای نرم» امنیت ملی در فضای
-3نمونه ای از یک
ّ
تهدید نرم امنیت ملی
تهدیدهایی است که به ّدلیل مجازی دانست.
در فضای مجازی
وابستگی دارایی های ملی ما
ِ
ّ
در حوزه فاوا به دشمن ایجاد می شود(.دارایی های ملی
هنگامی که به بازیگران بین المللی فضای مجازی
در حوزه فاوا عبارت است از اطالعات ،سخت افزار،
نظری می اندازیم ،خیلی طبیعی است که به نام مجامع
ّ
نرم افزار ،شبکه ،هویت ،بانک های اطالعاتی ملی و)...
بین المللی نظیر اتحادیه بین المللی مخابرات ()ITU
اما تهدید اصلی جای دیگری است که متاسفانه کمتر
یا انجمن حکمرانی اینترنت ( )IGFو ...دیگر اسامی
به ان توجه می شود .امروزه قلمرو سرزمینی جمهوری
نظیر این ها برسیم اما از نقاط جالب توجه در نگاه اول،
اسالمی ایران محدود به مرزهای جغرافیایی نیست،
حضور سازمان تجارت جهانی ( )WTOدر کنار این
با تعریفی که از فضای مجازی ارائه کردیم ،نظام های
بازیگران بین المللی است.
اجتماعی ما در بستر فاوا بازتولید می شوند و ساده اندیشی
به راستی سازمان تجارت جهانی چگونه در حکمرانی
است که قلمرو حاکمیت حکومت اسالمی را محدود
فضای مجازی ایفای نقش می کند؟
به مرزهای جغرافیایی بدانیم؛ بنابراین تهدید اصلی
با توجه به تعریفی که از فضای مجازی ارائــه شد،
ّ
امنیت ملی در فضای مجازی ،در حوزه نظام های
می توان گفت که هر بازیگری که در حوزه ّفناور ی های
اجتماعی برامده از فاوا است .با توجه به اینکه فضای
مجازی به طور روزافــزون در
روابط اجتماعی و نظام های
اجتماعی نفوذ می کند ،این
تهدید بیشتر نیز می شود .به
بیانی دیگر فضای مجازی
بستری را فراهم کرده است تا
ّ
حا کمیت و امنیت ملی در
همه ان نظام های اجتماعی
برامده از فضای مجازی در
معرض اسیب قرار بگیرد.
مـی تــوان تهدیدهای ناشی
از ف ـنــاوری را «تهدیدهای
سخت» و تهدیدهای ناشی
از نظام های اجتماعی برامده
از فــاوا را «تهدیدهای نرم»
ّ
امنیت ملی در فضای مجازی
دانست.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
سازمان تجارت جهانی قواعد عمومی بازار
ازاد را وضع می کند و اتحادیه بین المللی
مخابرات ،ان قواعد عمومی بــازار را به
استانداردهای بین المللی مخابرات ترجمه
ً
کرده ،مشروعیت بخشیده و نهایتا برای
بازار مخابرات الزام اور می سازد.
بین المللی مخابرات ترجمه کرده ،مشروعیت بخشیده
ً
و نهایتا برای بازار مخابرات الزام اور می سازد .بایستی
توجه داشت که پیاده سازی الگوهای اقتصاد لیبرال
در عــرصــه فـضــای م ـجــازی مــوجــب بــه وج ــود امــدن
غول های اقتصادی بزرگی در بخش خصوصی نظیر
شرکت AT&Tو Verizonشده است که درمجموع
این دو شرکت بزرگ امریکای به درامدی قریب به 400
میلیارد دالر در شش ماه اول سال 2017دست یافته اند.
حال شما تصور فرمایید که جمهوری اسالمی به دلیل
تعارض ارزش های انقالبی با اقتصاد لیبرال ،به سازمان
تجارت جهانی نپیوسته است اما عضو فعال اتحادیه
بین المللی مخابرات است ،اتحادیه ای که در تقسیم کار
با سازمان تجارت جهانی ،مکلف به ترجمان قواعد
مطلق بازارهای لیبرال به قواعد بازار لیبرال ارتباطات
است و این یعنی نفوذ و تهدید نظام اقتصاد ارتباطات
جمهوری اسالمی از منفذ فضای مجازی.
ارتباطی نیز مداخله حکمرانانه دارد ،به طور مستقیم به
حوزه حکمرانی فضای مجازی ورود پیداکرده است؛
ّ
بنابراین ما شاهد طیف وسیعی از بازیگران ملی و
بین المللی و از بخش های خصوصی و عمومی در
حکمرانی فضای مجازی هستیم.
ّ
حکمرانی فناور ی های
مهم ترین بازیگر بین المللی
ِ
ارتباطی در دنیا ،اتحادیه بین المللی مخابرات ]1[ ITU
است .وظایف این اتحادیه بین المللی عبارت است از:
1.1وضــع قــواعــد ارتباطی میان اپــراتــورهــای ملی در
عرصه بین المللی
2.2تخصیص طیف رادیویی
4.4مدیریت مکان یابی ماهواره ها در مدارهای مربوطه
6.6مدیریت ارتباط با سازمان تجارت جهانی ()WTO
اما سازمان تجارت جهانی را بایستی از زمانی در زمره
بازیگران حکمرانی فضای مجازی به شمار اورد که
اقتصاد لیبرال در دستور کار این سازمان قرار گرفت.
یکی از حوزه های هدف ،جهت لیبرالیسیون ،بازار
مخابرات در جهان بود .از دهه 1990اتحادیه بین المللی
مخابرات نیز با پیروی از خط مشی های کلی سازمان
تجارت جهانی ،بازار مخابرات را به سمت اقتصاد
ً
لیبرال سوق داد و عمال از ان زمان تا به امروز تقسیم کار
نانوشته ای میان این دو نهاد بین المللی شکل گرفته
است به گونه ای که سازمان تجارت جهانی قواعد
عمومی بازار ازاد را وضع می کند و اتحادیه بین المللی
مخابرات ،ان قواعد عمومی بازار را به استانداردهای
-4سخن اخر
ً
لطفا امنیت فضای مجازی را به امنیت سایبری تقلیل
ً
ندهیم؛ و نهایتا شاید االن مفهوم جمله ان بزرگوار را
بهتر بفهمیم که فرمود «اهمیت فضای مجازی به اندازه
انقالب اسالمی است».
پی نوشت
[1] International Telecommunication Union
168
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
محمدهادی حبیب اللهی
پژوهشگر حوزه مالی اسالمی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت مالی دانشگاه امام صادق؟ع؟
169
فرهنگ و اندیشه
اقتصاد تعاونی ظرفیتی استفاده نشده برای کشور
است.
سیاست و اجتماع
پرانتزی که باز شد!
اقتصاد و مدیریت
چگونه می شود یک شرکت تعاونی ،سهامدار داشته
باشد؟ سهامداری که بتواند سهم خود را در بازارهای
مالی خریدوفروش کند؟ به نظر موضوع پیچیده ای
است .قرار است از نوعی شرکت حرف بزنیم که نه
تعاونی است و نه سهامی ولی هم باید تعاونی باشد
و هم سهامی .جستجوی وسیعی برای یافتن منابع
مرتبط با این موضوع انجام می دهم .به جز چند مقاله
انگلیسی موفقیت چندانی حاصل نمی شود تا اینکه
به یک باره مواجهه با یک واژه توجه من را به شدت به
خود جلب کرد« :شرکت تعاونی سهامی عام» .تصور
کنید که شما به دنبال طراحی یک شرکت تعاونی
سهامی هستید و گمان می کنید که در حال انجام
یک کار جدید هستید ولی به یک باره با شرکتی مواجه
می شوید که تعاونی سهامی عام نام دارد و در کشور
ً
چنین شرکت هایی وجود دارد .طبیعتا با بهت فراوان،
پرس وجو و جستجو راجع به این قضیه اغاز شد و پرانتز
قصه ما باز شد.
ً
وقتی از برخی اساتید این موضوع را جویا شدم اکثرا
اطالعی از ماهیت چنین شرکت هایی نداشتند.
حتی اساتید حقوقی نیز به حقوق این شرکت ها واقف
نبودند .جستجو را بــرای یافتن ماهیت واقعی این
شرکت ها همچنان ادامــه دادم .در همین راستا در
برخی خبرگزار ی ها ،برخی از افراد و مسوولین پیرامون
این شرکت ها صحبت هایی کرده بودند .البته وقتی
متوجه شــدم اکثر ایــن اخبار مربوط به سه یا چهار
سال گذشته (به طور میانگین) است قدری حیران
نیز شدم .مگر می شود 4سال یا بیشتر از وجود شرکتی
گذشته باشد ولی کسی از ماهیت ان اطالع نداشته
باشد .شگفتی من با اطــاع نسبی یکی از اساتید
با چنین شرکت هایی قدری کاهش یافت و باعث
شد که ارتباط بیشتری با این استاد گرفتم (همین امر
ً
زمینه ای شد تا ایشان بعدا استاد راهنمای پایان نامه
من شوند) کمی که بیشتر تحقیقات خود را ادامه دادم،
از مرکز پژوهش های مجلس شورای اسالمی ،سازمان
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
نه تنها این شرکت ها با اصول
بورس و اوراق بهادار و رئیس اگر کسی به اندازه یک ساعت راجع به تعاون
تعاون مطابقت ندارند ،بلکه
محترم ان وقت (استاد مشاور و اصول تعاون مطالعه کرده باشد؛ متوجه
کوچک ترین مشابهتی نیز
پایان نامه بنده) سر دراوردم .خواهد شد که نه تنها این شرکت ها با اصول
ب ــا اص ـ ــول تـ ـع ــاون ن ـ ــدارد.
حاال دیگر تا حدودی با این تعاون مطابقت ندارند ،بلکه کوچک ترین
سازمان بورس اوراق بهادار
شرکت ها اشنا شده بودم؛ اما مشابهتی نیز با اصول تعاون ندارد.
به هیچ عنوان این شرکت ها
مسئله جالبی که وجود داشت
را به رسمیت نشناخته است و حاضر نیست سهام
این بود که این نوع شرکت ها ماهیت خارجی نداشتند
این شرکت ها را در بورس عرضه کند .هرچند تاکنون
و من نمی توانستم شرکتی با چنین قالبی پیدا کنم و
در حدود 30شرکت با این ماهیت ثبت شده اند ولی
تحقیقات خود را به سرانجام برسانم .بله درست است
هیچ کدام وجود خارجی ندارند و عملکردی از خود
این نوع شرکت ها فقط در حد قانون باقی مانده بودند.
به جای نگذاشته اند.
اصل قضیه ازانجا اب می خورد که پس از سال 84و
افسوس می خوردم که یک چیزی اگر باب میل عده ای
ابالغ سیاست های اصل 44تصمیم بر ان می شود که
خاص باشد همه مراحل اجرایی شدن ان طی می شود،
25درصد اقتصاد کشور تعاونی شود .مسوولین امر که
ً
هرچند به شدت ناکارامد باشد .البته همچنان طراحی
ظاهرا خیلی دغدغه مند ظاهر می شوند خیلی سریع
یک شرکت تعاونی که بتواند سهام قابل عرضه در
تشکیل چنین شرکت هایی را پیگیری می کنند .نوشتن
بورس داشته باشد می تواند مسئله جدیدی باشد.
قانون و ایین نامه و سخنرانی های مفصل مبنی بر اینکه
بنده امیدوارم که همین تعاونی های سهامی عام روزی
این شرکت ها می توانند کشور را از بحران ها و تالطم ها
ً
شکوفا شوند ولی چیزی که من دیدم اصال چشمم اب
نجات بخشند و روح تعاون را بر اقتصاد جاری کنند.
نمی خورد .وقتی اکثر کارشناسان غرض اصلی ایجاد
تا انجا که حتی قانون تجارت نیز اصالح می شود و این
این شرکت ها را نمی دانند و به صراحت اعالم می کردند
شرکت به شرکت های قبلی موجود در قانون اضافه
که تصمیم تشکیل این شرکت ها پشت درهای بسته
می شود و ما االن در قانون تجارت شرکت های تعاونی
مدیران گرفته شد بدون اینکه مطالعاتی انجام شود،
سهامی عام و شرکت های تعاونی سهامی خاص را نیز
ً
تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!
داریم .شاید مطالبی که بیان شد اصال با مقدمه بحث
ازنظر من پرانتزی که بازشده بود بدون نتیجه خاصی
من سازگار نباشد .مگر می شود شرکتی که وارد قانون
بسته شد و تنها برای من یک درس مهم داشت و ان
تجارت شده است ،در راستای سیاست های اصل
این بود که ما خیلی ساده لوح هستیم .مسائل را کوچک
44قانون اساسی راه اندازی شده و در مطبوعات ان
و بی اهمیت قلمداد می کنیم .برای هر موضوعی که
زمان به شدت به ان پرداخته شده ،اکنون خبری از ان
ً
مدتی دغدغه فکری مان می شود اگر دستمان به جایی
نباشد؟ تعجب نکنید! پاسخ این پرسش احتماال
برسد سریع می خواهیم قانون بنویسیم و اجرایی کنیم!
روشن می شود .از همه چیز گفتیم به جز ماهیت واقعی
پس جایگاه تفکر و تعقل چه می شود! کجاست کار
این شرکت ها .به راستی ماهیت این شرکت چیست؟
کارشناسی! چرا نخبگان علوم مختلف پیرامون مسائل
در یک کالم می توان گفت این شرکت همان شرکت
مختلف جمع نمی شوند و مطالعات مشترک انجام
سهامی است با این تفاوت که مالک سهم ان نمی تواند
نمی دهند! چرا قبل از اجرایی شدن یک پروژه ان هم
بیشتر از 5درصد سهام شرکت را داشته باشد.
در سطح ملی همه جوانب مسئله دیده نمی شود! چرا
اگر کسی به اندازه یک ساعت راجع به تعاون و اصول
عادت کردیم که تصمیمات لحظه ای و باعجله بگیریم!
تعاون مطالعه کــرده باشد؛ متوجه خواهد شد که
170
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
محمدعلی صادقی کیا
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
171
فرهنگ و اندیشه
برای دستیابی به توسعه اقتصادی ناگزیر از در پیش
گرفتن مسیر نواوری اجتماعی هستیم.
سیاست و اجتماع
گذر توسعه
اقتصادی از مسیر
نواوری اجتماعی
اقتصاد و مدیریت
پیشینه نــواوری در جوامع مختلف بشری به قرن ها
قبل بازمی گردد .جایی که انسان همواره درگیر ایده ها،
محصول ها و روش هــای جدید بــرای پاسخ گویی به
نیازهای فردی و اجتماعی خود بوده است .شومپیتر
در ســال 1950مدعی شــده بــود که سازمان ها برای
تجدید ارزش دارایی هایشان باید دست به نواوری
بزنند .بااین حال ،در دهه های اخیر به دلیل پیچیدگی
روابط ،جهانی شدن و رقابت روزافزون و بدون بازگشت
در عرصه های اقتصادی ،نواوری از دیدگاه اقتصاددانان
و سیاست گذاران ،ارزش ویژه ای پیداکرده و به عنوان
عامل کلیدی تولید ثروت ،توسعه اقتصادی ،خلق ارزش
و مزیت رقابتی پایدار ،عامل حیاتی زنده ماندن و رشد
شرکت ها و نیز پاسخگویی به بخشی از چالش های
اجتماعی شناخته شده است .به بیان دیگر انچه به
نواوری ارزش و اهمیت خاص بخشیده ،توان ان در
سرعت بخشی به توسعه اقتصادی و اجتماعی است.
در ادب ـیــات دانشگاهی ،رو یـکــردهــای مختلفی به
تعریف مفهوم نــواوری وجود دارد .راجــرز که یکی از
شناخته شده ترین متخصصان نظریه نواوری است،
نواوری را به عنوان «یک ایده ،عمل ،یا شیئی که به
وسیله یک فرد یا دیگر واحد پذیرش ،نو و جدید ادراک
می شود» تعریف می کند .این نظر مبتنی بر دیدگاه
فردی است.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در ادبیات اقتصاد توسعه ،تمایزی میان
رشد اقتصادی و توسعه اقتصادی بیان شده
است.
ان تاثیر فراوان و متفاوت اجتماعی و اقتصادی این دو
نوع نواوری باشد .به عنوان مثال گفته می شود که نواوری
محصول تاثیر واضح و مثبتی بر رشد درامد و اشتغال
داشته ،درحالی که نواوری فرایند به دلیل ماهیت ان که
باعث کاهش قیمت می شود ،تاثیر مبهم تری دارد و
بیشتر با بهبود بهره وری است بر توسعه اقتصادی اثر
ً
می گذاردّ .اما با مطرح شدن بحث توسعه که صرفا
محدود به نواور ی های فنی نیست و نیز درهم تنیدگی
مجموعه عواملی که به پدید امدن یک نواوری منجر
می شود ،تفاوت قابل توجهی از درک امروزی از مفهوم
نواوری با انچه مدنظر شومپیتر بوده ،به وجود امده و
ً
در جوامع علمی سیاست گذاری نیز خصوصا در اروپا،
مفهوم نواوری در حال گسترش و فاصله گرفتن از مفهوم
علوم و فناوری است .به بیان دیگر اگرچه پیش ازاین نیز
جنبه های غیراقتصادی نواوری توسط شومپیتر تا کید
شده بود ّاما واقعیت این است که پارادایم نواوری در
حال تحول بوده و می توان تغییر در ماهیت و طبیعت
نواوری را مشاهده کرد .به عبارت دیگر در دهه های اخیر،
نواوری تنها محدود به نواور ی های فناورانه نیست.
در ادبیات اقتصاد توسعه ،تمایزی میان رشد اقتصادی
و توسعه اقتصادی بیان شده است .رشد اقتصادی بار
معنایی گسترش های ّ
کمی در متغیرهای اقتصادی،
ّ
به ویژه درامد کل و درامد ملی سرانه را به همراه دارد
ّ
که با معیارهایی چون محصول ناخالص ملی ()GNP
ّ
و محصول خالص ملی ( )NNPسنجیده می شود؛
ً
بنابراین ،تحلیل رشد اقتصادی اساسا با اندازه گیری
رشد در متغیرهای اقتصادی و شناخت روابط بنیادین
ّ
ان هــا ،مانند رابطه متقابل میزان رشد درامــد ملی و
تامپسون نیز که جزو اولین تعریف کنندگان نواوری
هست ن ــواوری را تولید ،پذیرش و اجــرای ایده ها،
فــرایــنــدهــا ،مــحــصــوالت یــا خــدمــات جــدیــد تعریف
می کند .در طرف دیگر برخی نویسندگان ،نواوری را
کاربرد عملی و تجار ی سازی ایده ها یا اختراعات
جدید تعریف می کنند.
کارایانیس ،گونزالس و وتر دسته بندی مفاهیم نواور ی
برحسب چهار بعد را زیر پیشنهاد می کنند:
-1فرایند نواوری (شیوه هایی که یک نواوری توسعه
می یابد ،منتشرشده و پذیرش می شود)؛
-2محتوای نواوری (ماهیت فنی یا اجتماعی)؛
-3زمینه نواوری (محیطی که نواوری در ان ظهور کرده
و توسعه می یابد)؛
-4تاثیر نواوری (تغییر اجتماعی یا فنی ناشی از نواوری).
ّامــا ن ــواوری چیست؟ یک ایــده جدید اســت؟ یک
فرایند جدید اســت؟ نــواوری به وسیله این معادله
بیان می شود :مفهوم نظری +اختراع فنی +بهره برداری
تجاری .مفهوم به ایده جدید اشاره دارد ،اختراع همان
ً
مصنوع جدید (که عمدتا محصول یا فرایند هست)
است و بهره برداری نیز کامل کردن فرایند مذکور از طریق
تجار ی سازی است .به بیان ساده تر ،نواوری به عنوان
«ایده های جدید که کار می کنند» تعریف شده است.
نواوری گونه های مختلفی دارد .به عنوان مثال شومپیتر،
پنج نوع نواوری را مطرح می کند :نواوری در محصول،
فرایند ،سازمان ،بــازار و منابع .بااین حال در بیشتر
مطالعات نواوری به دو گونه اول که به نواوری فناورانه
نیز شهرت دارند ،توجه بیشتری شده و تمایز ان ها به
ّ
دقت موردبحث و بررسی قرارگرفته است .شاید دلیل
172
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
نــواوری اجتماعی از نگاه اقتصاددانان
به عنوان محرک اقتصاد کالن معرفی شده
است.
فرهنگ و اندیشه
173
سیاست و اجتماع
سرعت تشکیل سرمایه ،سروکار دارد .از طرف دیگر،
توسعه اقتصادی اغلب به عنوان فراگردی در نظر گرفته
می شود که شامل نه تنها گسترش های ّ
کمی است،
بلکه تغییرات در عوامل غیر ّ
کمی مانند نهادها،
سازمان ها و فرهنگ که اقتصادها تحت ان ها عمل
می کنند را هم دربر می گیرد .در این صورت ،عالوه بر
تجزیه وتحلیل رشد اقتصادی ،بررسی توسعه اقتصادی
باید پژوهش درباره تاثیرات عوامل نهادین و فرهنگی
بر رشد اقتصادی و همچنین اثار رشد اقتصادی بر ان
عوامل را شامل شود .بر این اساس جهت دستیابی به
اقتصادی توسعه یافته ،نه تنها به نواور ی های فناورانه
برای رشد اقتصادی نیاز است بلکه برای دستیابی
به توسعه اقتصادی به بهبود عوامل نهادین ،فرهنگی
و سازمانی نیز که موجبات عملکرد بهتر یک اقتصاد
را فراهم می اورند احساس نیاز می شود که به این گونه
نواور ی ها ،نواور ی های اجتماعی می گویند.
ن ــواوری اجتماعی از نگاه اقـتـصــاددانــان به عنوان
محرک اقتصاد کالن معرفی شده اســت .همچنین
جامعه شناسان نیز نسبت به اهمیت نواوری اجتماعی در
پیشرفت اجتماعی اتفاق نظر
دارنــد .به این ترتیب عالقه
به نواوری اجتماعی در بین
سیاست گذاران ،محققان و
موسسات علمی در سراسر
جهان در حال افزایش است.
ب ـه طــور ی کــه ســازمــان هــای
بین المللی و موسسات و
بنیادها در امر توسعه نواوری
اقتصاد و مدیریت
اجتماعی درگیر شده و پروژه های متعددی را در کشورهای
گوناگون انجام داده اند .در استراتژی 2020اروپا نیز نواوری
اجتماعی نقش مهمی ایفا خواهد کرد ،به گونه ای که
خالقیت و نواوری به شکل عمومی و نواوری اجتماعی
به شکلی خاص فاکتورهای اساسی برای تقویت رشد
پایدار ،امن کردن کارها و افزایش قابلیت های رقابتی
خواهند بود .این موضوع بیانگر ان است که جامعه
علمی ،سیاست مداران و مدیران اجرایی ،نواوری
اجتماعی را به عنوان پارادایمی جدید در عصر حاضر
برای پاسخ به نیازهای اجتماعی پذیرفته اند.
درمجموع می توان گفت هرچند که انــواع مختلفی
از نواور ی ها شامل فناورانه ،اقتصادی ،کسب و کار و
نظایر ان وجود دارند که عامل موثری در پاسخ به نیازها
و به وجود اوردن رفاه انسان ها می باشند ،بااین حال
بسیاری از نیازها نیز وجود دارند که براورده نشده اند.
از دیدگاه صاحب نظران مختلف ،یکی از راهکارهای
براورده کردن نیازها ،نواوری پویا در همه عرصه ها با نام
نواوری اجتماعی است .برخالف نواور ی های فناورانه
که در بنگاه ها صورت می گیرند نواور ی های اجتماعی
در جــامـعــه و یــا نـهــادهــای
اجــتــمــاعــی رخ م ـی دهــنــد.
البته نواور ی ها یا فناور ی های
اجــت ـمــاعــی مــی ت ــوان ــن ــد بر
رفتارهای اجتماعی و ازجمله
نـ ــواور ی هـ ــای بـنـگــاهــی نیز
تاثیرگذار باشند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
در میان شرکت های ایــرانــی ،بی شک تنها شرکتی
ً
است که محصوالتش تقریبا در خانه هر ایرانی به
چشم م ـی خــورد .ای ــران خ ــودرو ،همچون بسیاری از
ً
برندهای خودرویی جهان ،صرفا یک کارخانه تولیدی
نیست ،بلکه نمایندۀ اقتصاد و فرهنگ ایران در جامعه
ّ
برتر
فناوری و صنعتی دنیاست .در میان صد شرکت ِ
ایرانی وقتی نام ایران خودرو را جستجو می کنیم ،بعد
از زمان کوتاهی ،ان را در همان اوایل جدول ،در رتبه
پنجم می یابیمّ .اما ،وقتی فهرست شرکت های برتر
در حوزه صادرات را پی می گیریم ،دیگر خبری از این
شرکت نیست و شاید همین مهم ترین دلیلی است که
تحلیلگران را در قبال این صنعت نگران کرده است.
صنعتی که روزگاری با راهبرد جایگزینی واردات عمل
می کرده و به خوبی توانسته نیاز داخلی را پاسخ دهد،
اکنون از راهبرد توسعه صادرات عقب مانده است.
فارغ از تاثیری که این شرکت در اقتصاد واقعی ایران دارد
و فارغ از وضعیت سالمت این ابر کارخانه تکنولوژیک،
اندیشمندان و دانش پژوهان همواره به این صنعت به
دید سوژه ای علمی نگریسته و تالش کرده اند از ابعاد و
زوایای فنی و اجتماعی بدان بپردازند .در پژوهش های
نظریه سازمان و مدیریت ،گروه صنعتی ایران خودرو،
ً
یکی از پربسامدترین عناوینی اســت که دائــمــا در
پایان نامه ها و مقاالت به چشم می خورد .استراتژی،
ّفناوری ،تولید ،سیستم ،بازاریابی ،منابع انسانی،
خط مشی و … بخشی از دانش خود را در این راستا
بکار گرفته اند .طبیعی است که در هر مورد ،یک جنبه
مدنظر بوده و با تحلیلی روشمند ،پاسخی مشخص به
سوالی اشکار داده شده است .انچه در ادامه می اید،
ّاما حاصل یک پروسه علمی روشمند نیست ،حتی
پاسخی برای یک سوال واضح هم نیست ،گزاره هایی
ساده و کوتاه است از بازدید نیم روزۀ گروه صنعتی
ایران خودرو که در هشتم شهریور 96انجام شده است
[ .]1حقیقت این است که تا «تهران ،تقاطع سئول»های
ایران خودروی امروز
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
رضا پاینده
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت نواوری دانشگاه تهران
ایــران خــودروی امــروز همچنان در انتظار افتخار
ملی شدن است.
174
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
175
اقتصاد و مدیریت
بعدی باید نوشت و اندیشید باید راه حل را در کسب قابلیت ،یادگیری
از کشورها با تمرکز بر ظرفیت
تا شاید ایندگان همچون ما ،به فناورانه ،سیاست گذاری دولتی و یا شاید
تولیدی خود و هدف گیری
خاطرخطاهای گذشتگانشان نفوذ در بازارهای جهانی جستجو کرد.
بازارهای بین المللی ،راهبرد
تولید برای بازارهای دیگر را
در حیرت نمانند:
در پیش گرفته اند .بــرای مثال مــواد اولیه وارد بندر
«تــا ســال ،1404محصوالت ایــران خــودرو سه دسته
پوسان در کره جنوبی می شود و از ان سوی بندر ،صادر
خواهند شد :دسته اول محصوالتی است که از طریق
می گردد .تصاحب بازارهای جهانی ،بدون شک یکی
قــرارداد همکاری مشترک ( )JVبا شرکت پژو تولید
ً
از مهم ترین پیشران های فناوری در دنیا بوده است.
می شوند .دسته دوم محصوالتی است که مستقال
ظرف چهار سال گذشته ،میزان صــادرات ایــران به
توسط ایران خودرو به بازار عرضه می شود و درنهایت،
عراق و اذربایجان که واردکنندگان اصلی محصوالت
گروه سوم محصوالتی است که از طریق همکاری با سایر
ایران خودرو بوده اند کاهش چشمگیری داشته است.
شرکت های دیگر دنیا تولید خواهد شد ».هرروز صبح،
عزم مسئولین شرکت بر بازگشت به جایگاه پیشین
وقتی تصویر عجیبی از یک خودرو مفهومی می بینیم و
است؛ اما باید پرسید چه تدبیری برای رقابت با بازار
با گذر اندک زمانی تازه می یابیم پس وپیشش کجاست،
تصاحب شده وجود دارد؟ بی شک ،زمانی که در ال ک
متوجه می شویم استانداردهای قبلی دوباره درنوردیده
خود بوده ایم ،دیگران بی حرکت نبوده اند.
شده است .این جمله ،یعنی تا 1404ما هنوز مشغول
ً
زمانی که پژو در سال 93دوباره به ایران برگشت و قرارداد
بهبود تدریجی هستیم؛ یعنی تا ان سال ها احتماال هنوز
تولید دو پلتفرم جدید بسته شد ،بسیاری از این کار پژو
خبری از یک رخداد خیره کننده نخواهیم داشت؛ یعنی
شگفت زده شدند .همان طور که مدیران ایران خودرو
حسرت جوانانمان به
چشمان
در ان سال ها همچنان
ِ
ِ
اشاره کردند ،منافع پژو در بازگشت به ایران بود ،جایی
ان سوی مرزهاست .منتظر و خودباخته.
ً
که خودش سرمایه گذاری کالنی کرده است .طبیعتا
«بین خــودروســاز و تولیدکننده خــودرو فرق هست»
این نوع منطق همکاری که گهگاه صنعت را متالطم
جمله ای است هوشمندانه که شنیدن ان از مسئول
می کند نمی تواند مبنایی برای روش هــای همکاری
توسعه خودرو کشور بسیار امیدوارکننده است .وقتی در
اینده باشد .نباید به گونه ای عمل کرد که طرف های
خط تولید ایران خودرو حرکت می کنیم ،همه فرایند گواه
همکاری برای حضور در ایران درگیر جبر اقتصادی
بر یک فعالیت صنعتی فوق حرفه ای است :متخصصان
ّ
باشند .قفل شدگی مثبت و منفی ،مولد نواوری نیست.
زبردست و فن ورز ،تجهیزات عالی و هم طراز جهانی،
زمان اغاز مسئولیت مدیرعامل« ،نزدیک به هشت
ربات های سریع و گسترده؛ اما با نزدیک شدن به اخر
هزار خودروی نیمه تمام در محوطه ایران خودرو وجود
خطر ،ماجرا متفاوت است .مسئله در خط تولید و
داشت که هر یک به خاطر نقص قطعات وارد بازار
تجهیزات نیست .مسئله در عدم ّفناوری و تکنسین
نشده بودند ».برای تصحیح و تکمیل کارهای نیمه کاره
نیست .شاید باید راه حل را در کسب قابلیت ،یادگیری
گذشته ،همیشه به عزمی پوالدین نیاز است .در کشور
فناورانه ،سیاست گذاری دولتی و یا شاید نفوذ در
ما کم نیست پروژه های نیمه تمام صنعتی که هر یک
بازارهای جهانی جستجو کرد.
یادگار مدیران پیشین است .خیلی از مدیران نوکار
صادرات در ایران مبتنی بر نفوذ در بازار نبوده و بیشتر
بی توجه به گذشته و تاریخ صنعت ،وارد پــروژه ای
دسـتــوری اســتّ .امــا بااین حال در تالشیم تا سال
جدید می شوند که این کار فقط ،مجموعه پروژه های
،2025یک سوم محصوالتمان را صادر کنیم .بسیاری
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
حوزه های دانش بنیان است.
ناتمام اینده را تکمیل می کند .کاری که یک کمپین ساده در مدت زمانی
همان کاری که ما چند سال
اتمام نیمه تمام ها همیشه کــوتــاه بــا صنعت سنگین خــودروســازی
پیش برای صنعت کفش خود
ارزشــمــنــد اســت؛ حتی اگر
ایران کرد ،می تواند در اینده نیز تکرار شود.
کردیم .به سودای هدفی باالتر،
صرفه اقتصادی نداشته باشند
صنعت را تعطیل کردیم و
صــرفــه اجتماعی خواهند
چند هزار نفر شغل خود را از
داشت.
دست دادند.
«یکی از مهم ترین اقدامات
پویش نه به خودروی ایرانی
ت ــاری ــخ صــنــعــت خ ـ ــودرو،
که با نام های خرید خودروی
قرارداد ده جانبه بین المللی
صفر ممنوع یا تحریم خودروی
بوده که میان گروه صنعتی
داخلی هم شناخته می شود
ایران خودرو ،معاونت علمی-
یــک اقـ ــدام مــردمــی ب ــود که
فناوری ریاست جمهوری،
تولید روزانه 2400خودرو در
دانشگاه های صنعتی شریف
اردیبهشت 94را به 910دستگاه در مهر همان سال
و امیرکبیر ،شرکت پینین فارینا ایتالیا ،پانچ بلژیک،
کاهش داد .کاری که یک کمپین ساده در مدت زمانی
هیوندای پاورتک کره جنوبی و بنتلر و ماهله المان
کوتاه با صنعت سنگین خودروسازی ایران کرد ،می تواند
امضاشده است .به موجب این کنسرسیوم ،تمامی
در اینده نیز تکرار شود .درست است که مردم با یک
مراحل طراحی و تولید پلتفرم در این بخش صورت
امداد دولتی از ارمانشان کنار کشیدند ولی همچنان،
می گیرد ».هر تدبیری برای یادگیری ،نویدبخش اینده ای
نرم افزارهای اجتماعی از سخت افزارهای تولید خودرو
روشن است .این کنسرسیوم در تالش است تا بعد از
قدرتمندترند.
ده سال 23 ،نوع خودروی جدید طراحی کند.
در طراحی مدل های جدید خودرو از اسب ،عقاب،
«نه درصد از قیمت تمام شده هر خودرویی ،مربوط به
سرستون های تخت جمشید ،یوزپلنگ ایرانی ،برج
هزینه های منابع انسانی است که این عدد در میانگین
ازادی و … الهام گرفته شده است و در طراحی بیرونی
جهانی ،پنج درصد است ».بر همگان واضح است که
ً
و داخلی خودرو کامال مشهود است .از نکات بامزه
صنعت خودروی ایران ،در سال های اخیر رفتارهای
ایــن طراحی ،الهام گیری از ســروصــورت یوزپلنگ و
سیاسی مختلفی بروز داده است که یکی از ان ها تمسک
عقاب و سایر حیوانات و استفاده از لوگوی اسب در
به همین اشتغال 64هزارنفری است .صاحبان قدرت،
محصوالت است.
به خاطر فشارهای مردمی ،نسبت به اشتغال مردم
دیده ها و گفته ها حاصل یک نگاه نقادانه یا حامیانه
حساس اند و طبیعی است که سوال از کیفیت خودرو،
ً
نیست ،صرفا بازتابی از یک گپ زنی دوستانه بود.
پاسخ اشتغال را به دنبال خواهد داشت .البته ،برای
ایران خودروی امروز همچنان در انتظار افتخار ملی
کشورهای در حال گذار نیز همواره نسخه های اشتغال
شدن است ….
مصنوعی تجویز شده است ولی به هرحال این شرایط در
حال گذار است و اشتغال ،برای همیشه پاسخ مناسب
پی نوشت
سوال کیفیت نیست .گذار از اقتصاد کارایی محور به
[ ]1انچه نگاشته شده ،برداشتی شخصی است از صحبت های مدیرعامل
ایران خودرو و معاون وزیر صنعت که در بازدید ایران خودرو بیان شده است.
اقتصاد دانش بنیان ،نیازمند شیفت نیروی انسانی به
176
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
محمدعلی صادقی کیا
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
177
فرهنگ و اندیشه
صحبت از ریشه کنی فقر و نابرابری در بازه زمانی
چهارساله غیرمنطقی است.
سیاست و اجتماع
ریشه کنی فقر یا فقیر؟
اقتصاد و مدیریت
در جریان اعالم نتایج برنامه صدروزه دولت ،گزارش
شد که قدم های خوبی درزمینه سرمایه گذاری خارجی
در ایــران برداشته شده و پیشرفت هایی نیز در حوزه
فناور ی های نوین از جمله قرارداد با شرکت رنو در زمینه
تولید خودروی مشترک حاصل شده است .همچنین
رئیس جمهور بیان داشتند که اشتغال زایی از طریق
تمرکز بر بخش صنعت ،خدمات ،فضای مجازی و نیز
کشاورزی حاصل می شود و رویکرد صادرات محور را
به عنوان سیاست کالن خود جهت دستیابی به هدف
مذکور معرفی کردند.
بررسی ایــرادات رئیس جمهور حا کی از ان است که
دولت دوازدهــم به هیچ وجه درزمینۀ ریشه کن کردن
فقر موفق نخواهد بود.
در سال هایی نه چندان دور ،اغلب افراد تصور می کردند
دستیابی به علم ،فناوری و نواوری و در کل اقتصاد
دانش بنیان به معنای از بین بردن فقر و نابرابری در
جامعه است .گمان بر این بود که با سرمایه گذاری روی
دانش و فناوری ،عالوه بر دستیابی به رشد اقتصادی
باالتر و اشتغال زایی و رفع مسئله بیکاری ،فقر را نیز
به صورت مطلق ریشه کن خواهند کرد؛ اما اکنون قریب
به پنجاه سال است که اغلب افراد دریافته اند که رشد
علم و فناوری (علی رغم اشتغال زایی و رفع بیکاری)
به تنهایی تضمین کننده رفع فقر و نابرابری نیست و
حتی در مواردی رشد اقتصادی به فقر دامن می زند.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
هرچند کــه رئیس جمهور ک ـشــاورزی را
به عنوان یکی از صنایع موردنظر خود بیان
کردند اما نتایج برنامه صدروزه و نیز تهی
بودن دست دولت از هرگونه اقدام عملی
در این صنعت حکایت از شکست قطعی
دولت دوازدهم در ریشه کن کردن فقر دارد.
موردنظر خود بیان کردند اما نتایج برنامه صدروزه و نیز
تهی بودن دست دولت از هرگونه اقدام عملی در این
صنعت حکایت از شکست قطعی دولت دوازدهم
در ریشه کن کردن فقر دارد.
به این ترتیب دولت برای درگیر کردن فقرا در رشد اقتصادی
و کاهش فقر و نابرابری باید دسترسی بی واسطه به بازار
را برای کشاورزان مهیا سازد ،میزان واردات محصوالت
کشاورزی را کنترل کند (در دولت یازدهم حدود 77
میلیون تن محصوالت کشاورزی وارد کشور شد)،
قوانین مالکیت زمین (برای کشاورزان و قشر فقیر) و
مالکیت فکری را (برای نخبگان فناوری در این عرصه)
مستحکم سازد ،در جهت مکانیزه شدن دستگاه های
کشاورزی اقدام کند و در پی فناور ی های باال در این
بخش باشد ،مشکل هدررفت اب را چاره اندیشی کند،
از تنوع و گوناگونی گونه های گیاهی در ایران حداکثر
استفاده را ببرد ،محصوالت گیاهی مختص به ایران
و نیز دانش سنتی مربوط به ان را که در میان مردمان
محلی است به ثبت برساند و با قوانین مالکیت فکری
از ان ها محافظت کند و . ...
نکتۀ دیگری که رئیس جمهور محترم باید مدنظر داشته
باشند ان است که هرچند سیاست های اقتصادی
دولت اثر انی و کوتاه مدت بر کاهش یا افزایش فاصله
طبقاتی دارند اما از بین بردن فقر و نابرابری نیازمند
بازه ای طوالنی مدت است و صحبت از بازه زمانی 4
ساله مقداری غیرمنطقی به نظر می رسد.
تمرکز بر صنایعی که ورود فقرا به ان ممکن هست و
نیز پائین بودن میزان نابرابری در جامعه دو شرط الزم
برای موثر شدن رشد اقتصادی بر کاهش فقر و نابرابری
هستند .کشورهایی که نابرابری در ان ها زیاد است،
رشد اقتصادی باالتر به مراتب شکاف طبقاتی را نیز
بیشتر و مسئله را بغرنج تر خواهد کرد .علت این مسئله
ان اســت که مشاغل با فناوری بــاال نیازمند دانش
و مهارت بـه روز شده و سطوح تحصیالت تکمیلی
هستند که ورود طبقۀ کارگر و فقیر جامعه را به این
صنایع ناممکن می سازد .راهکار اموزش همگانی این
طبقه برای پیوستن به صنایع با فناوری باال نیز هزینه
اموزشی زیادی را به دولت تحمیل می کند که در این
صورت با توجه به وجود مبادله میان سیاست اموزش
همگانی و نیز سیاست های فناوری و نواوری ،دولت
یارای سرمایه گذاری در اقتصاد دانش بنیان را به میزان
زیادی از دست خواهد داد.
بنا بر گزارش غیررسمی بانک مرکزی در سال ،1395
ضریب جینی در ایران معادل ۰.۴۰۴۶اعالم شد .این
میزان حکایت از ان دارد که میزان نابرابری در ایران زیاد
هست .به این ترتیب جهت دستیابی به رشد اقتصادی
و کاهش بیکاری و نیز از بین بردن فقر ،انتخاب صنعتی
که شرایط بیان شده را داشته باشد امری بسیار حیاتی
است .صنعتی که دستیابی هم زمان به اهداف مدنظر
را میسر می سازد صنعت کشاورزی است .هرچند
که رئیس جمهور کشاورزی را به عنوان یکی از صنایع
178
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مرتضی تیموریان
پژوهشگر هسته سیاست کشاورزی مرکز رشد
دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
فرهنگ و اندیشه
دانش سیاست گذاری به خوبی پا به عرصه کشاورزی
کشور نگذاشته و ابتنا سیاست ها بر دانش فنی در بخش
کشاورزی ،بر چالش ها در این بخش افزوده است.
179
اقتصاد و مدیریت
حکایت کشاورزی و کشاورزان ،از اولین نقاط حیات
انسان شروع می شود و با انسان ،گام به گام ،سیر می کند.
حکایت از تدبیری بی نظیر در نظام هستی ،حکایت
از بستر قرار دادن زمین ،حکایت از فرو فرستادن اب،
حکایت از خــارج ساختن روئیدنی ها و هــزار و یک
حکایت دیگر ،در دل کشاورزی جا گرفته است.
در این چندکلمه ای که اینجا می نویسم ،قصد قصه گویی
ندارم ،قصد بیان ایات الهی در باب کشاورزی هم
ندارم ،قصد بیان اهمیت کشاورزی برای انسان ،کشور
و حتی جهان هستی را هم نــدارم .در اینجا سخنی
کوتاه و تحلیلی مختصر در باب وضعیت سیاست ها
و سیاست گذاری کشاورزی در ایران دارم .
علوم فنی کشاورزی عالوه بر اینکه متنوع هستند،
سختی قابل توجهی هم دارند که به ماهیت کار با یک
موجود زنده برمی گردد .تنوع اقلیمی و اب و هوایی
موجود در کشور نیز ،سختی علوم فنی کشاورزی را
چندین و چند برابر می کند .بنابراین نمی توان ادعا
سیاست و اجتماع
در انتظار گسیل
دانش سیاست گذاری
به کشاورزی
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
یکی از مشکالت ناشی از این ضعف ،ابتنا
سیاست ها بر دانش فنی-اگر بر اساس
ً
رفتار کامال سیاسی نباشد -است .این
سردرگمی حتی در ورود عالقه مندان به
انقالب اسالمی و دغدغه مندان به حل
مسائل کالن کشاورزی کشور به عرصه
سیاست گذاری و تحلیل های ایشان از
مصائب کشاورزی کشور هم مشاهده
می شود.
فعلی رشته های سیاست گذاری و خالهای موجود
در ایــن حــوزه نیستم .انچه در اینجا مدنظر است،
این است که دانش سیاست گذاری به خوبی پا به
عرصه کشاورزی کشور نگذاشته و نتوانسته از جایگاه
شایسته ای برخوردار باشد.
یکی از مشکالت ناشی از این ضعف ،ابتنا سیاست ها
ً
بر دانش فنی-اگر بر اساس رفتار کامال سیاسی نباشد-
است .این سردرگمی حتی در ورود عالقه مندان به
انقالب اسالمی و دغدغه مندان به حل مسائل کالن
کشاورزی کشور به عرصه سیاست گذاری و تحلیل های
ایشان از مصائب کشاورزی کشور هم مشاهده می شود.
البته درد عمیق تر از این هاست .درد انجاست که
طرح ها و سیاست های کالن کشاورزی بر روی کاغذ
بر اساس دانش فنی کلی است .اما در عمل بر اساس
منافع شخصی و حزبی رخ می نمایند.
کرد که کارشناسان فعلی کشور در زمینه کشاورزی،
از خبرگی کاملی برای کل کشور برخوردار هستند ،و
عملیات کشاورزی کشور
لذا خالهای زیادی هنوز در
ِ
ازلحاظ دانش فنی وجود دارد.
ً
بااین حال ،بدنه دانش فنی کشاورزی در کشور نسبتا
فربه به نظر می رسد .همچنین تعداد قابل توجهی
دانشجو در رشته های مختلف کشاورزی و در مقاطع
مختلف در حــال تحصیل و تولید علم هستند.
اساتید برجسته خوبی در دانش فنی کشاورزی ،در
جای جای کشاورزی کشور در دسترس است .البته
منکر ضعف های موجود در نظام اموزش عالی فعلی
کشاورزی کشور نیستم ولی بحثم چیز دیگری است .
از طرفی ،علوم مرتبط با سیاست گذاری نیز مدتی است
در کشور جای خود را بازکرده است و به پیشگامی
اساتیدی توانمند رو به پیش گرفته است .البته باز
هم منکر ضعف های موجود در نظام امــوزش عالی
180
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
امیرحسین غفاری
پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟
دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت مالی دانشگاه امام صادق؟ع؟
نفت هم موهبت است و هم نقمت و برای اقتصاد
دولتی رانتیر وابسته به نفت در کشور ما ،بیشتر
نقمت بوده است تا موهبت.
181
سیاست و اجتماع
مصائب نعمت نفت
اقتصاد و مدیریت
دکتر درخشان جمله ای به این مضمون دارند که «اگر
تاثیر نفت در اقتصاد کشور را مطالعه نکنیم ،گویی
هیچ چیز را مطالعه نکردیم» .نفت و درامدهای نفتی
حسب وضعیت بازار جهانی نفت همواره در تحوالت
اقتصادی ایران اثرگذار بود ه است و تاثیر بسیار مهمی در
شکل دهی روابط اقتصاد ملی بر جای گذاشته است.
بخش عمده مشکالت اقتصادی ما ناشی از این حقیقت
اســت که نفت منبع درامــدی مطمئن و ماندگاری
تلقی نمی شود و دیر یا زود این موهبت الهی به اتمام
د رسید .مشکل عمده ی دیگر ما ،از این واقعیت
خواه
سرچشمه می گیرد که قیمت نفت تحت تاثیر روندهای
حاکم بر اقتصاد جهانی قرار دارد و به این دلیل به طور
مستمر در حال تغییر و نوسان است و اتکا بودجه دولت
و اقتصاد ملی به این منبع به گونه اجتناب ناپذیری
نوسانات شدیدی در متغیرهای کالن اقتصادی ایجاد
می کند درنتیجه اسیب پذیری اقتصاد ملی فقط از
کانال اتکا به درامدهای نفتی و غیرقابل تجدید بودن
منابع زیرزمینی نفت ،اتفاق نمی افتد.
ُبعد دیگر این اسیب از بابت بی ثباتی بازار جهانی
نفت محقق می شود .بازار جهانی نفت و قیمت این
محصول در سطح جهانی همواره دچار بی ثباتی و
نوسان شدید است و این تالطم ها از طریق بودجه
و هزینه های دولت به اقتصاد ملی واردشده است.
فرهنگ و اندیشه
-1مقدمه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در فرایند برنامه ریزی ،برای تخصیص
ً
انکه دولت ها معموال به افق
ن ـفــت و دول ـ ــت م ـت ـکــی بر درامدهای نفتی ممکن است منافع ملی
بلندمدت تری کــه مــاورای
درامــدهــای نفتی دو محور به درستی رعایت نشود .مسئله اصلی این
زمــامــداری ان هاست توجه
اصلی در اقتصاد ایران است .است که چگونه دولت از طریق تملک این
چندانی نمی کنند.
در سال (1973حدود 45سال رانت بر اقتصاد تاثیر می گذارد.
بنابر این ،در فرایند برنامه ریزی،
پیش) قیمت نفت به شدت
برای تخصیص درامدهای نفتی ممکن است منافع
افزایش یافت .از ان زمان به بعد رشد واردات و وابستگی
ملی به درستی رعایت نشود .مسئله اصلی این است
اقتصاد ما به درامدهای نفتی تشدید شده است و
که چگونه دولت از طریق تملک این رانت بر اقتصاد
این وضعیت تا سال های اینده نیز همچنان ادامه
تاثیر می گذارد.
خواهد یافت .دولت نیز به لحاظ تاریخی و فرهنگی
بیش از سه دهه است که شمار زیادی از اندیشمندان و
سال هاست در اقتصاد کشور نقش مهمی داشته است،
ً
صاحب نظران علوم اجتماعی به ویژه در حوزه های علم
ّاما در بررسی جایگاه دولت در اقتصاد حتما باید به
سیاست ،اقتصاد ،جامعه شناسی و اقتصاد سیاسی،
تاثیر نفت در ساختار دولت توجه ویژه ای داشت ه باشیم.
دولت هایی را مطالعه می کنند که بخش عمده ای
می دانیم یکی از وظایف دولت ان است که ذخایر
از درامدهایشان را از راه صدور منابع معدنی تامین
نفتی را به سرمایه هایی تبدیل کند که ایجادکننده ی
می کنند برای این دولت ها که با عنوان «دولت های
درامدهای مستمر برای نسل های اینده باشد .چون نفت
رانتیر» و یــا «دول ـت هــای نفتی» خــوانــده می شوند،
تمام شدنی است پس باید به فکر نسل های اینده بود.
ویژگی های سیاسی خاصی که ناشی از رانت هست،
البته امروز مشکالت اقتصادی به قدری جدی است
در نظر گرفته می شود.
که سیاست گذاران اقتصادی کمتر می توانند منافع
نسل های اینده را در سیاست های خود در نظر بگیرند.
ً
-2مفهوم و علل رانت
درامد حاصل از نفت را اصطالحا «رانت نفتی» می گویند
که نصیب دولت می شود ،زیرا فرض بر این است که
در ابتدا به تعریف رانــت و سپس علل ان پرداخته
دولت مالک نفت است و مسئول رفاه نسل حاضر و
می شود و در انتها به یکی از نظریه های مبتنی بر اثار
نسل بعدی است .جامعه نیز چنین انتظاری از دولت
منفی رانت های خارجی (دالرهای تزریقی به اقتصاد)
دارد ،زیرا نهاد دولت از دیدگاه نظری فاقد منافع شخصی
بر ثبات سیاسی به نام «رانتریسم و ضعف پیوندهای
است ،پس جامعه می پذیرد که مسئولیت تخصیص
دولت با جامعه» پرداخته می شود.
بهینه درامدهای نفتی با دولت باشد.
در یک تعریف کلی و کاربردی از رانت می توان ان را
دولت به نمایندگی از ملت مالک درامدهای نفتی
درامد یا پاداشی در نظر گرفت که باالتر از حداقل درامد
ً
اســت .بااین همه ،دولت ها معموال قــادر نیستند،
(پاداش) یک فرد یا یک بنگاه است که در شرایط معمول
درامدهای نفتی را به نحو بهینه تخصیص بدهند،
و رقابتی بازار به دست اید« .اقتصاددانان بر این باورند
زیرا که دولت ها به ویژه در کشورهای درحال توسعه از
که هر عاملی که رقابت را به انحصار تبدیل کند ،سبب
گروه های نامتجانس تشکیل شده اند و چه بسا منافع
پیدایش رانت می شود»؛ بنابراین در حالت رقابت کامل،
این گروه ها متضاد و متعارض باشد و مهم تر از همه
هیچ رانتی وجود ندارد و بافاصله گرفتن از رقابت کامل،
182
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
رانت در همه اقتصادها وجود دارد؛ چراکه
شرایط رقابت کامل در اقتصاد هیچ کشوری
پدید نیامده اســت و شاید حتی امکان
تحقق ان وجود نداشته باشد.
فرهنگ و اندیشه
میزان رانت افزایش می یابد.
شرط
چند عامل مشخصِ ،
رقابت کامل است:
الـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــف) بـ ـ ـی ن ـ ــه ـ ــای ـ ــت
بـ ـ ــودن تــولــی ـد کــنــنــدگــان و
مصرف کنندگان
ب) ازادی ورود بــه ب ــازار و
خروج از ان
ج) شفافیت اطالعات.
مــخــتــل ش ـ ــدن هـ ــر یـ ــک از
شرط های باال سبب نارسایی در رقابت و پیدایش
رانت می شود( .میدری)1374،
باوجوداین سه شرط می توان گفت که رانت در همه
اقتصادها وجود دارد؛ چراکه شرایط رقابت کامل در
اقتصاد هیچ کشوری پدید نیامده است و شاید حتی
امکان تحقق ان وجود نداشته باشدّ .اما می توان از
درجات متفاوت رانت در اقتصاد کشورهای مختلف
سخن گفت .زمانی که کارشناسان از دولت و اقتصاد
رانتی سخن می گویند ،مقصودشان این هست که
میزان درامدهای رانتی دولــت و اقتصاد موردنظر از
اندازه معمول بسیار بیشتر است.
درامد حاصل از فروش نفت برای دولت های کشورهای
نفت خیز ایجاد رانت می کند و بدون انجام تالش خاصی
بــرای افزایش تولید ،درامــد اضافی که از هزینه های
انجام گرفته بیشتر است ،به دست می اورند .برای مثال
اگر هزینه استخراج نفت در ایران در حدود 5دالر در
هر بشکه باشد و حدود دو دالر سود در شرایط رقابتی
بازار برای ان در نظر بگیریم ،نفت باید در شرایط رقابتی
بازار 7 ،دالر در هر بشکه فروخته شود در این شرایط اگر
بهای نفت به 100دالر در هر بشکه برسد ،درامد اضافی
را باید به عنوان رانت حساب کرد.
در اقـتـصــاد سـیــاســی نفت
ب ــه ط ـی ـفــی از ن ـظــر ی ـه هــای
توضیح دهنده رابطه میان اتکا
به رانت های خارجی حاصل
از دالرهـ ــای نفتی و ثبات
سیاسی اشــاره می شود که
ازاین بین به توضیح «رانتریسم
و ضعف پیوندهای دولت با
جامعه» اشاره می شود.
-3رانتریسم و ضعف پیوندهای دولت با جامعه
سیاست و اجتماع
183
اقتصاد و مدیریت
اگر رانتریسم را به معنای درصد درامدهای رانتی در کل
درامدهای دولت در نظر بگیریم« ،این ایده قابل طرح
هست که هر چه درصد این درامدها افزایش یابد ،نیاز
دولت به درامدهای مالیاتی کاهش خواهد یافت که
این وضع می تواند پیامدهای بی ثبات کننده به همراه
داشته باشد .هواداران نظریه دولت رانتیر بر این باورند
که زمانی که پول های نفت به گونه ای افزایش پیدا
کند که به صورت منبع اصلی درامد حکومت دراید،
حکومت از یــک دولــت استخراج کننده بــه دولتی
توزیع کننده تبدیل خواهد شد .در این زمان بخش
عمده فعالیت های داخل دولت به امر توزیع اختصاص
پیدا خواهد کرد»( .میرترابی)1391 ،
در این صورت ،مالیات گیری تنها منابع مالی دولت
را تامین نمی کند بلکه فراتر از مسئله جمع اوری منابع
مالی ،اطالعاتی که توسط یک بروکراسی مالیاتی
نیرومند ،جمع اوری می شود ،تاثیر فراوانی بر پایداری و
بقای دولت بر جای می گذارد .یک دولت توزیع کننده،
برخالف دولت های متکی به مالیات که باید انرژی
فراوانی را برای استخراج درامدهای موردنیازش صرف
ً
کند ،صرفا باید تصمیم بگیرد که کدام یک از گروه های
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اجتماعی و نهادهای مختلف در دریافت رانت های
دولتی اولویت پیدا می کنند.
تری لین کارل در کتاب «مخاطرات نفتی :بازتاب هایی
از ّ
معمای فراوانی» این چنین می گوید:
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
در یک اقتصاد رانتی به تدریج اخالق خاصی شکل
می گیرد که از ان به عنوان اخالق رانتی می توان نام برد.
ب) اثار غیرمستقیم
اثار غیرمستقیم ان این است که طبقه ای و گروهی از
مردم شکل می گیرند که در اصطالح جامعه نوکیسه ای
هستند که از طریق اتصال به منابع قدرت ،امکان تامین
مالی فوق العاده ای پیداکرده اند .این اثار غیرمستقیم بین
الیه های مختلف اجتماع ،یعنی کسانی که به راحتی
به رانت دسترسی دارند و کسانی که امکان بهره مندی
و کسب رانت ندارند ،اختالف طبقاتی ایجاد می کند.
درنتیجه اقـتــصــادهــای متکی بــه ران ـت هــای نفتی
به مرورزمان ساختار و بافت سیاسی ،فرهنگی ،اجتماعی
و اقتصادی خاصی را به جامعه تحمیل می نمایند که
در کنار پاسخگو نبودن دولت که به واسطه سلطه بر
منابع هیدروکربوری و بی نیازی از درامدهای مالیاتی
به وجود امده است ،محیط کسب وکاری غیر شفاف
شکل می گیرد و توزیع امکانات نیز بر اساس صالحیت ها
به خوبی صورت نمی گیرد.
تغییرات سریع در شرایط کشور [در ارتباط با دوره های
رونــق و رکــود درامــدهــای نفتی] ،ازمونی دشــوار برای
حکومت در همه کشورهای صادرکننده نفت است.
وفور دالرهای نفتی ،کشمکش های تازه ای در ارتباط
با الگوهای تخصیص و توزیع درامدها ایجاد می کند.
درعین حال که کاهش این درامدها می تواند هر نوع
نقشی را که به واسطه توزیع رانــت در کنترل دولت
قرارگرفته است ،تشدید کند؛ بنابراین ،هم دوره های
ـود درامــد نفتی بــرای این گونه
رونــق و هـم دوره هــای رکـ ِ
کشورها سرشتی بی ثبات کننده دارد.
-4اثار اقتصاد دولتی رانتی
وقتی یک اقتصاد دولتی رانتی شکل بگیرد ،این
مسئله مشکالتی در اقتصاد به وجود می اورد که این
مشکالت اثــرات نامطلوبی بر ساختار و مناسبات
اجتماعی به وجود می اورد و ان را به دودسته ی کلی
زیر می توان تقسیم نمود:
پی نوشت
1.1اسمیت ،بنیامین ( )1389نفت ،توسعه دیرهنگام و انقالب ،ترجمه سعید
میرترابی ،انتشارات دانشگاه امام صادق؟ع؟
2.2جوادی ،شاهین (« )1388نشانه های بیماری هلندی و ضرورت انضباط
مالی در ایران» در مدیریت اقتصاد کالن در کشورهای صادرکننده نفت
(مجموعه مقاالت) ،مرکز پژوهش های مجلس.
3.3کارل ،تری لین («)1388معمای فراوانی؛ رونق های نفتی و دولت های نفتی»،
ترجمه جعفر خیرخواهان ،نشرنی.
4.4میرترابی ،سعید («)1391درامدی بر اقتصاد سیاسی نفت و مسائل نفت
ایران» ،نشر قومس.
5.5میدری ،احمد («)1374عدم تقارن اطالعات منبع رانت» ،فصلنامه
راهبرد ،شماره ،4پاییز.
6.6نگاهی به مسائل اقتصاد ایران و راهکارهای ان (مجموعه سخنرانی ها)،
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسالمی ،سال .1383
الف) اثار مستقیم
یکی از اثار مستقیم ان شکل گیری ذهنیت رانتی در
سیاست گذاران و مدیران در الیه های مختلف حاکمیتی
است؛ بنابراین در یک اقتصاد رانتی ،ذهنیت رانتی
جای ذهنیت تالشگر ،خالق و کارافرین را می گیرد
و منشا ارزش و تولید ثــروت به جای اینکه فعالیت
اقتصادی باشد به کسب رانت تغییر می کند .و در کل
184
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
دکتر سید نصیب اهلل دوستی مطلق
پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد
دانش اموخته مهندسی فیزیک دانشگاه شینهواچین
185
فرهنگ و اندیشه
معاهده پاریس بار دیگر نشان داد یکی از الگوهای نوین
حکمرانی در نظام بین الملل برای نفوذ در کشورهای
درحال توسعه ،هنجارساز ی های بین المللی از طریق
معاهده های به ظاهر توسعه گرا است.
اقتصاد و مدیریت
در اواخر دهه 90میالدی موضوعی علمی ،به مجامع
سیاسی و رسانه ها ورود کرد که مدعی بود کره ی زمین
در حــال گــرم شــدن اســت و باید مانع از ان شــد .بر
همین اساس در سال 1988کمیته بین الدولی تغییر
اقلیم ( )]1[ IPCCزیر نظر سازمان جهانی هواشناسی
( ،)]2[ WMOسازمان ملل متحد برای بررسی علمی
موضوع تشکیل شد که متشکل از تعدادی از محققین
علوم مختلف بود .چهار سال بعد در 1992و بدون
اینکه IPCCبه نتیجه دقیق و واحدی در تبیین علت
گرمایش جهانی برسد ،کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان
ملل متحد برای ایجاد همگرایی در میان ملل جهان
برای اتخاذ راهکاری برای مقابله با این پدیده شکل
گرفت .این کنوانسیون از سال 1994اجالس سالیانه ای
را تحت عنوان ( ]3[ COPمجمع اعضا) برگزار می کند.
نتیجه این اجالس سالیانه منجر به ایجاد پروتکل کیوتو
در سال 1997شد .هدف پروتکل کیوتو جلوگیری از
افزایش انتشار دی اکسید کربن انسان ساخت توسط
کشورهای توسعه یافته بود ،ولی عدم همکاری برخی
از کشورهای توسعه یافته من جمله امریکا که خود از
تولیدکنندگان مهم گازهای گلخانه ای بود ،منجر به عدم
موفقیت پروتکل کیوتو شد .این امر در قالب تصویب
سیاست و اجتماع
نفوذ به شیوه
موافقت نامه تغییر
اقلیم پاریس
-1طرح مسئله
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
پذیرش و اجرای این موافقت نامه در داخل
کشور می تواند موجب ایجاد چالش های
حقوقی و امنیتی برای کشور شود و مسئله
جدیدی به مانند موضوع پرونده هسته ای
ایران برای کشور پدید اورد.
کاهش گاز انتشار دی اکسید کربن و درنتیجه مصرف
سوخت هایی نظیر نفت و گاز باشند (توافق نامه اب
و هوایی پاریس با این پیش فرض به امضا رسید که
انتشار دی اکسید کربن باعث تشدید اثر گلخانه ای و
درنتیجه باعث گرمای غیرطبیعی کره زمین ناشی از
فعالیت بشر خواهد شد .پیش فرضی که درباره صحت
ان تردیدهای بسیار جدی از سوی برخی از دانشمندان
ممتاز جهانی مطرح شده است).
بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که پذیرش و
اجرای این موافقت نامه در داخل کشور می تواند موجب
ایجاد چالش های حقوقی و امنیتی برای کشور شود و
مسئله جدیدی به مانند موضوع پرونده هسته ای ایران
برای کشور پدید اورد .ازاین رو بررسی این ابعاد و تبعات
احتمالی سیاسی و امنیتی موافقت نامه پاریس و بررسی
رفتار دیگر کشورها با این معاهده می تواند کمکی در
مسیر پذیرش و یا رد این معاهده بین المللی کند.
مصوبه ای در سنای امریکا بانام قانون برد-ها گل
( )Byrd-Hagelصورت گرفت که با تالش دو تن از
سناتورها صورت گرفته بود و بر اساس این قانون دولت
جرج بوش از پیوستن به پروتکل کیوتو خودداری کرد.
استرالیا ،کانادا و تعدادی از کشورهای اروپای غربی
نیز تعهدات خود را به طور کامل اجرایی نکردند و تنها
کشورهای شرق اروپا به خاطر رکود اقتصادی حاصل
از جدا شدن از شوروی سابق ،کاهش انتشار گازهای
گلخانه ای را تجربه کردند.
از طرف دیگر کشورهای مانند هند و چین که بعدها
تبدیل به بزرگ ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه ای
شدند ،هیچ تعهدی در پروتکل کیوتو نداشتند چراکه
جزو کشورهای درحال توسعه دسته بندی شدند.
در این شرایط موافقت نامه پاریس با رویکردهایی جدیدتر
ارائه شده است تا بتواند کار بر زمین مانده پروتکل کیوتو
را اجرایی کند .سرانجام در تاریخ 12دسامبر 2015در
پاریس 195 ،کشور جهان در بیست ویکمین اجالس
کنوانسیون سازمان ملل متحد به سندی دست یافتند
که مبتنی بر ان تمامی کشورهای عضو موظف هستند
برنامه خود را برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای
ً
انسان ساخت خصوصا دی اکسید کربن ارائه دهند
که به توافق نامه اب هوایی پاریس مشهور است .بر
اساس موافقت نامه تغییر اقلیم پاریس ،دی اکسید کربن
مهم ترین عامل گرمایش کره ی زمین معرفی شده است
و از کشورهای عضو موافقت نامه درخواست شده تا با
ارائه برنامه های مشارکت ملی ( )]4[ NDCبه دنبال
-2ابعاد حقوقی موافقت نامه پاریس
مسائل حقوقی پیرامون موافقت نامه تغییر اقلیم پاریس،
یکی از مهم ترین ابعاد این معاهده بین المللی است
چراکه به واسطه ی پذیرش ان ،رژیم حقوقی خاصی بر
کشور اعمال می شود که نیاز به شناخت ان وجود دارد...
دو سال پیش از امضای موافقت نامه پاریس مصوبه ای
به تصویب رسید که بر اساس ان از کشورهای عضو
خواسته شده بود تا اسنادی را تحت عنوان INDCبه
دبیرخانه کنوانسیون تحویل دهند .کشورهای عضو
186
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
187
سیاست و اجتماع
می بایست در INDCاعالمی خود میزان کاهش انتشار
گازهای گلخانه ای خود را ارائه کنند .این سند که ازنظر
حقوقی هیچ جایگاهی نداشت تنها به دنبال این بود
تا امکان تحقق اهداف کنوانسیون در صورت اجرای
تعهدات کشورها را امکان سنجی کند .بسیاری از
کشورهای عضو ،با ارائه سند مذکور میزان تمایل خود
را بــرای همکاری در جهت کاهش انتشار گازهای
گلخانه ای عنوان کردند.
جمهوری اسالمی ایران نیز با تشکیل کارگروه های ویژه
در دفتر طرح ملی تغییر اب وهوا در سازمان حفاظت
از محیط زیست ،به تدوین سند INDCبرای کشور
اقــدام کرد .این سند در تاریخ ۱۳۹۴/۸/۲۰تحت
عنوان تصویب نامه در خصوص اقدامات مربوط به
برنامه مشارکت ملی در زمینه کاهش انتشار گازهای
گلخانه ای ،به تصویب هیئت دولت رسید و در تاریخ
1394/9/20در دبیرخانه کنوانسیون تغییر اقلیم
سازمان ملل ثبت شد و مفاد ان اکنون برای اجرا به
دستگاه های مرتبط ،ابالغ شده است .باوجوداینکه این
سند ماهیتی غیر الزام اور و غیررسمی دارد اما بررسی
متن موافقت نامه پاریس که دو سال بعد تدوین شد
نشان می دهد که در بخش هایی از این سند از INDC
نام برده و به ان ارجاع داده شده است.
در کنار این بحث ،موضوع مهم دیگر اسنادی است
که کشورها به دلیل پذیرش موافقت نامه پاریس ،به طور
رسمی ،ملزم به اجــرای ان هستند .در موافقت نامه
پاریس از کشورهای عضو خواسته شده تا بر اساس
اقتصاد و مدیریت
بند 2ماده 4اسنادی را تحت عنوان NDCیا سند
مشارکت ملی در زمان تودیع اسناد پیوستن رسمی
ارائه کنند که حاوی تعهدات ان کشور است.
“Each Party shall prepare, communicate and maintain
successive nationally determined contributions that
it intends to achieve. Parties shall pursue domestic
mitigation measures, with the aim of achieving the
”objectives of such contributions.
در متن باال برای ارائه ( )prepareو اجرای ()pursue
تعهدات از کلمه shallاستفاده شده است که متفاوت
از کلماتی مانند shouldاســت که بیشتر جنبه ی
توصیه ای دارد .ازنظر حقوقی ،این بند ،بار الزام اور دارد
و نشان دهنده ی اهمیت پیگیری و اجرای NDCاست.
ازاین رو برخالف ادعاهای صورت گرفته ،موافقت نامه
ً
پاریس کامال الزم االجراست و قابلیت پیگیری توسط
جامعه بین الملل را دارد.
دربند 8ماده 4در مورد نحوه ی ارائه سند تعهدات
کاهش انتشار ( )NDCاز اعضا خواسته شده تا مطابق با
تصمیم CP21عمل کنند .در این بند می خوانیم «تمامی
اعضا در اعالم مشارکت های تعیین شده ملی خود،
اطالعات الزم برای وضوح ،شفافیت و درک را طبق
تصمیم CP21و هرگونه تصمیم های مربوط فراهمایی
اعضا که به عنوان نشست اعضای موافقت نامه پاریس
عمل می کند ،ارائه خواهند کرد».
بررسی متن تصمیمات CP21نشان می دهد که دربند
22ان امده« :اگر کشوری برنامه مشارکت ملی مدنظر
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
یکی از چالش های تهیه و تنظیم این
مــوافـقـت نــامــه ،مـیــزان تعهد کشورهای
درحال توسعه و امکان پیگیری حقوقی در
صورت عدم دستیابی به اهداف تعیین شده
در برنامه های ارائه شده بوده است.
در موافقت نامه پاریس نیامده
است».
بررسی متن این موافقت نامه
نیز نشان می دهد بر اساس
ماده 15ان ،کمیته ای برای اجرایی کردن مفاد موافقت نامه
پاریس تشکیل خواهد شد .وظیفه این کمیته پیگیری
تعهدات کشورها در زمینه اجرای برنامه های ارائه شده
توسط ان ها خواهد بود.
در ماده 16موافقت نامه در مورد بازه اختیارات مجمع
اعضا در خصوص تصمیم گیری در مورد کشورهای که
به تشخیص کمیته ماده ،15تعهدات خود را عملی
نکرده اند نکاتی بیان شده اســت .در این مــاده پس
از ارائه راهکارهای تشویقی برای اعضا در خصوص
اجرای تعهدات و در بخش دوم بند 4ماده 16این
موافقت نامه در این رابطه امده است« :انجام وظایف
دیگری که ممکن است برای اجرای این موافقت نامه
موردنیاز باشد» .همان طور که مشخص است در این
بند اختیارات تعیین شده است که می تواند طیفی
از اقدامات ،از اخطار و تذکر تا تهدید و تحریم را در
برگیرد .ازاین رو با توجه به کمیته ذکرشده در ماده 15
و قدرت تصمیم گیری وسیع برای کنفرانس اعضا در
ماده 16کشور با پذیرش توافق پاریس ،مشمول این
طیف از اقدامات خواهد شد.
ازاین رو احتمال تبدیل این کمیته به ارگانی مشابه شورای
حکام اژانس بین المللی انرژی اتمی است که به دلیل
نفوذ کشورهای غربی در ان پرونده انرژی صلح امیز ایران
را به شورای امنیت ارجاع داد؛ بسیار محتمل است؛
زیرا ماهیت کمیته ذکرشده در ماده 15به مانند شورای
حکام ،مربوط به بررسی های کارشناسی است و طبیعی
است که تصمیمات تنبیهی در انجا اتخاذ نشود؛ اما
بعدها با استفاده از گزارش های ان و اعمال نفوذهای
خود را ارائه داده باشد ،این بند
(ارائه )NDCرا اجرا کرده است
مگر اینکه ان عضو تصمیم
دیگری بگیرد» .لذا ازانجاکه
ایــران INDCخود را قبل از پیوستن به موافقت نامه
پاریس ارائــه کــرده اســت؛ هم زمان با پیوستن کشور
به این موافقت نامه INDC ،ایران تبدیل به NDCیا
اولویت تعهد رسمی جمهوری اسالمی ایران خواهد
شد .لذا این نشان می دهد که تعهدات موجود در سند
ً
INDCمی تواند از نظر حقوقی کامال تبدیل به سندی
قابل پیگیری شود.
البته با توجه به وجود امکان تغییر این سند به سندی
دیگر در هنگام پیوستن رسمی کشور می توان امیدوار
به تغییر تعهدات موجود در INDCشد اما بررسی های
صورت گرفته نشان می دهد که سازمان محیط زیست
به عنوان متولی این امر در کشور به دنبال ایجاد تغییر
در سند INDCنیست و ان را مطلوب ارزیابی می کند.
این در حالی است که سند NDCدر زمان تصویب
موافقت نامه پاریس در مجلس شــورای اسالمی ،به
این مرجع قانونی برای بررسی کارشناسی ارائه نشده
است ،لذا در زمان بررسی موافقت نامه پاریس در شورای
نگهبان ،به دلیل عدم ارائه سند تعهدات کشور در
موافقت نامه پاریس ،این مصوبه به مجلس شورای
اسالمی و به کمیسیون کشاورزی به عنوان کمیسیون
اصلی بررسی این سند بازگشت داده شد.
یکی از چالش های تهیه و تنظیم این موافقت نامه ،میزان
تعهد کشورهای درحال توسعه و امکان پیگیری حقوقی
در صورت عدم دستیابی به اهداف تعیین شده در
برنامه های ارائه شده بوده است .در همین راستا معصومه
ابتکار رئیس سازمان محیط زیست در جریان تصویب
این موافقت نامه در مجلس شورای اسالمی در تاریخ
95/8/23عنوان کرد« :هیچ گونه جریمه و تحریمی
188
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ت ـع ـهــدات اب ـتــدایــی کــشــورهــا ()INDC
باوجوداینکه تعهداتی غیرحقوقی بود
امــا بــه تعهدات رسمی کشورها تبدیل
می شود و شروعی برای تعهدات بیشتر
خواهد بود.
هسته ای
تغییر اقلیم
معاهده مادر
NPT
UNFCCC
معاهده ضمیمه
پادمان و پروتکل
الحاقی
پاریس
مکانیسم اجرایی
شورای حکام
کمیته ماده 15
از منظر حقوق داخلی نیز بر اساس اصل سوم قانون
اساسی که بر مبنای ان «دولــت جمهوری اسالمی
موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم
همه امکانات خود را برای امور زیر به کار برد »...که
در بند پنجم این اصل داریم «طرد کامل استعمار و
جلوگیری از نفوذ اجانب» در حداقل شرایط دولت
موظف است تا در بررسی دقیق تری از این منظر بر
موافقت نامه پاریس داشته باشد تا تصویر روشن تر و
دقیق تری از این معاهده تشکیل شود.
موضوع مهم دیگر معاهده ،افزایش تعهدات در سال های
اینده است .در بند 9ماده 4موافقت نامه پاریس از
کشورهای عضو خواسته شده بر اساس تصمیم های
اتخاذشده در جلسه اعضا ،برنامه های ملی خود را
189
سیاست و اجتماع
جدول :1مشابهت رژیم حقوقی معاهده
تغییر اقلیم با رژیم معاهده هسته ای
فرهنگ و اندیشه
کشورهای غربی ،احتمال
سوءاستفاده های سیاسی
وجود دارد.
لــذا اگــرچــه به ظاهر در این
معاهده ،سازوکار تنبیه کشورها مشخص نشده است،
این امکان وجود دارد که در اینده با عدم دسترسی به
اهداف تعیین شده در برنامه ارائه شده توسط کشور،
به مانند پرونده هسته ای ابزار تحریم های بین المللی
در اختیار دشمنان کشور قرار گیرد .درنتیجه اعمال
دقت و بررسی بیشتر در پیوستن کشور به این معاهده
بین المللی احساس می شود.
اقتصاد و مدیریت
هر 5سال یک بار به روز کنند:
«هر عضو ،باید برنامه مشارکت
تعیین شده ملی ( )NDCرا
طبق بند تصمیم /1سی پی
21و هرگونه تصمیم های مربوط فراهمایی اعضا که
به عنوان نشست اعضای موافقت نامه پاریس عمل
می کند ،هر پنج سال اعالم خواهد کرد و از نتایج بررسی
جامع جهانی موضوع ماده 14ا گاه خواهد شد» .جالب
اینکه برای این بند هم به مانند بند 8که در مورد لزوم
و اجرای برنامه های ملی ارائه شده بود ،از عبارت shall
که ازنظر حقوقی بار الزام اور دارد استفاده شده است.
در بند 11همین مــاده در مــورد کیفیت ب ـه روز شدن
تعهدات ،امده است« :هر عضو می تواند در هر زمان
مشارکت ملی تعیین شده ( )NDCخود را ازنظر افزایش
سطح بلندپروازی ان طبق راهنمایی مصوب فراهمایی
اعضا که به عنوان نشست اعضای موافقت نامه پاریس
عمل می کند ،تنظیم کند» .همان طور که در این
بند که مکمل بند 9امده است؛ تمامی اعضا باید
تعهدات خود را هر 5سال یک بار بـه روز کنند و در
این به روزرسانی نباید تعهدات کمتری را بپذیرند بلکه
باید میزان تعهدات خود را افزایش دهند ،افزایش که
با کلمه بلندپروازانه تفسیر شده است.
به عبارت دیگر تعهدات ابتدایی کشورها ()INDC
باوجوداینکه تعهداتی غیرحقوقی بود اما به تعهدات
رسمی کشورها تبدیل می شود و شروعی برای تعهدات
بیشتر خواهد بود .ازای ـن رو الزم است توجه شود که
تعهدات ابتدای دارای اهمیت بسیار باالی هستند
و نیاز است به طور هوشمندانه انتخاب شوند چون
ممکن است نقطه ابتدایی در نموداری باشند که شیب
افزایشی خواهد داشت و هرچه قدر این نقطه در نمودار
تعهدات باالتر باشد ،شیب افزایش تندتر خواهد بود.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-3ابعاد سیاسی و امنیتی
موافقت نامه پاریس
تعامل کشورهای مختلف با موافقت نامه
پاریس را می توان به دو گروه کشورهای
دارنده منابع فسیلی و کشورهای فاقد این
منابع تقسیم بندی کرد.
سوخت های فسیلی در طی
سالیان دراز رشد اقتصادی
را تجربه کرده اند و از نردیان
توسعه باال رفته اند اما حاال که نوبت به کشورهای
درحال توسعه رسیده تا با استفاده از همان ابزار ،اقتصاد
خود را سروسامانی بدهند با ممانعت این کشورها
مواجه می شوند.
عالوه بر این ،این کارشناسان معتقدند که با کاهش
مصرف سوخت های فسیلی در دنیا و افت بازار ان و
به دنبال ان کاهش وابستگی کشورهای فاقد منابع
فسیلی به این منابع انرژی ،امنیت انرژی ان ها افزایش
خواهد یافت .در مقابل بارونق انرژ ی های تجدید پذیر
در دنیا به دلیل کاهش وابستگی به منابع نفت و گاز،
کشورهای اروپایی به عنوان قطب دارنده این تکنولوژ ی ها
بیشترین منفعت اقتصادی را خواهند برد و از واردکننده
انرژی به صادرکننده تکنولوژی تبدیل خواهند شد.
مزیت دیگر رونق گرفتن معاهداتی همچون موافقت نامه
پاریس برای کشورهای اروپایی ایجاد بازارهای جدید
برای محصوالت این کشورها است .چراکه بارونق
گرفتن اقتصاد کم کربن محصوالتی که در تولید ان ها
میزان دی اکسید کربن کمتری تولیدشده باشد ،از
جایگاه صــادراتــی بهتری بــرخــوردار خواهد بــود .در
طرف مقابل بهانه خوبی برای تحریم و جلوگیری از
همه گیری محصوالت کشورهای رقیب به دلیل تولید
میزان بیشتری گازهای گلخانه ای در فرایند تولید این
محصوالت به وجود می اید.
به این دالیل می توان گفت کشورهای اروپایی به شدت
مشتاق اجرای موافقت نامه پاریس در دنیا هستند و
عالقه دارند تمامی کشورهای جهان را برای پیوستن و
اجرای مفاد ان تشویق کنند .این کشورها حتی بدون
حضور امریکا هم خواهان ایجاد اجماع علمی برای
بررسی ابعاد سیاسی و امنیتی
موافقت نامه پاریس از اهمیت بسیار باالیی برخوردار
است چراکه تجربه تاریخی کشور درایـن بــاره نشان
می دهد که کشورهای سلطه گر همیشه به دنبال پیدا
کردن راه نفوذی برای اعمال سیاست های خود در دیگر
کشورها بوده اند .در سال های اخیر نیز مشاهده شده،
معاهدات بین المللی به یکی از این مسیرها برای اجرای
خواسته های کشورهای سلطه گر در کشورهای سلطه پذیر
تبدیل شده است .ازای ـن رو می بایست موافقت نامه
پاریس به نگاهی کارشناسانه بررسی و ابعاد سیاسی
و امنیتی ان مورد ارزیابی قرار گیرد.
تعامل کشورهای مختلف با موافقت نامه پاریس را
می توان به دو گروه کشورهای دارنــده منابع فسیلی
و کشورهای فاقد این منابع تقسیم بندی کرد .عموم
کشورهای دارنــده منابع نفت ،گاز و زغال سنگ به
دلیل عالقه برای بهره مندی از این منابع ارزان ،سعی
در همراهی ظاهری و یا حتی مخالفت اشکار با این
معاهده را داشته اند .در عوض کشورهای اروپایی که
ً
تقریبا فاقد منابع انرژ ی های فسیلی هستند به دنبال
همراه کردن جامعه بین الملل با خود برای رسیدن به
اهداف موافقت نامه پاریس بوده اند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند اعضای این اتحادیه به
دنبال پایین نگه داشتن قدرت رقابت رقبای اینده خود
یعنی همان کشورهای درحال توسعه هستند .به عنوان
نمونه چانگ ،اقتصاددان کــره ای ،استاد دانشکده
اقتصاد و سیاست دانشگاه کمبریج دراین باره می گوید:
«سیاست این کشورها (توسعه یافته) سرنگون کردن
نردبان توسعه بر سر کشورهای درحال توسعه است».
درواقع این کشورهای توسعه هستند که با استفاده از
190
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
موافقت نامه پاریس هستند
و از ابزارهای مختلف برای
این منظور بهره می گیرند.
بــررســی فــرایــنــد تصویب و بــررســی این
معاهده در کشور نشان می دهد که به
دلیل برداشت غلط از این معاهده و با
تصور اینکه موافقت نامه پاریس موضوعی
ً
کامال زیست محیطی است برخورد با ان
به شکل سطحی رخ داده است.
-4جمهوری
اسالمی ایران و موافقت نامه پاریس
فرهنگ و اندیشه
191
سیاست و اجتماع
با توجه به منابع عظیم نفت و گاز در کشور ،جمهوری
اسالمی ایران جزو کشورهای دارنده منابع نفت و گاز
دسته بندی می شود و انتظار می رفت که در قبال
موافقت نامه پاریس مواجه هوشمندانه ای داشته باشد
اما بررسی فرایند تصویب و بررسی این معاهده در کشور
نشان می دهد که به دلیل برداشت غلط از این معاهده
ً
و با تصور اینکه موافقت نامه پاریس موضوعی کامال
زیست محیطی است برخورد با ان به شکل سطحی
رخ داده است.
به طور ی که فرایند بررسی این معاهده در کمتر از 20
دقیقه و ان هم باهدف مبارزه با الودگی هوا (که ارتباطی
با گازهای گلخانه ای ندارد) در مجلس شورای اسالمی
صورت پذیرفته است .در همین رابطه ناصر کرمی،
اقلیم شناس ایرانی دانشگاه ِبرگن نروژ گفت« :ایران در
مورد امکان سنجی ّ
تعهد کاهش 12درصدی گازهای
گلخانه ای به خوبی تامل نکرده است و نمایندگان
مجلس ایــران تجربه ی کمی از توافقات درزمینه ی
تغییرات اب وهوا دارند» .همچنین مهرداد عمادی،
مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا در امور ایران ،معتقد
اســت« :تــا زمــانــی کــه ای ــران واحــدهــای تولید انــرژی
مبتنی بر نفت و گاز خود را کنار نگذارد و به سمت
انرژی خورشیدی و بادی حرکت نکند ،هدف کاهش
12درصدی در عمل غیرقابل دستیابی خواهد بود».
باوجود کم توجهی داخلی به موافقت نامه پاریس در داخل
کشور اما سازمان های بین المللی انتظار بسیاری از ایران
اقتصاد و مدیریت
برای اجرای تعهدات دارند.
نکته قابل توجه دراین باره اینکه
با توجه به مذاکرات اخیر در
حوزه رفع تحریم ها در برجام
و ادعای رفع شدن تحریم ها
توسط دولت و عدم اشاره صریح به تحریم خاصی در
تعهدات کشور ،مجامع بین المللی انتظار کاهش 12
درصدی از ایران را دارند .به عنوان نمونه گری لوئیس
نماینده مقیم سازمان ملل در ایران در مراسم رونمایی از
برنامه راهبرد ملی تغییر اقلیم در سازمان محیط زیست
با اشاره به تعهدات ایران در توافق پاریس از میزان 12
درصدی تعهدات ایران در این توافق نام برده و از ایران
به خاطر ارائه این تعهد قدردانی کرد.
از سوی دیگر امکان افشای اطالعات کشور در موافقت نامه
پاریس وجود دارد .در ماده 13موافقت نامه پاریس برای
ارتقای شفافیت عملکرد کشورها در اجرای تعهداتشان
چارچوبی تعیین شده است .در بند 1این ماده داریم:
«به منظور ایجاد اعتماد و اطمینان متقابل ،ترویج
اجرای موثر معاهده و ایجاد چارچوب شفافیت در مورد
عملکرد و حمایت ها با انعطاف پذیری ساخته شده
که با توجه به ظرفیت های مختلف طرفین و بر مبنای
تجارب جمعی ایجاد می شود» در بند 7این ماده از
اعضا خواسته شده است تا گزارش هایی را در زمینه
انتشارهای ناشی از فعالیت انسانی با استفاده از روش
موردتوافق کنفرانس اعضا تهیه و ارائه نماید.
ا گــرچــه در ظاهر ایــن بند تنها ارائ ــه گ ــزارش انتشار
خواسته شده ،با توجه به گستردگی انتشاردهنده های
دی اکسید کربن در کشور ازجمله میدان های نفت و
گاز ،پاالیشگاه ها و خطوط لوله نفت و گاز ،نیروگاه ها،
شبکه های انتقال نیرو ،راه ها ،خطوط ریلی ،بندرها،
وسایل حمل ونقل درو ن شهری و برو ن شهری ،صنایع
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
پیشنهادمی شودایراننیزبه ماننددیگر کشورهای
دارنده منابع نفت و گاز رفتاری هوشمندانه در
قبال موافقت نامه پاریس اتخاذ کند و از رفتارهای
عجوالنه در این خصوص پرهیز کند.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-5نتیجه گیری
پایه کشور ازجمله فــوالد ،مــس ،الومینیم ،شیشه و
ً
منازل مسکونی و واحدهای تجاری و عمومی خصوصا
صنایع نظامی و راهبردی که همگی از انرژی استفاده
می کنند ،تضمینی وجود ندارد که در سال های اتی
اطالعات مربوط به هر یک از ایــن انتشاردهنده ها
خواسته نشود و در صورت ارائه به این نهاد ،در دسترس
سرویس های جاسوسی غربی قرار نگیرد و در سطح
بین المللی افشا نگردد؛ چنانچه کشور در زمینه افشای
اطالعات طبقه بندی شده هسته ای کشور توسط اژانس
بین المللی انــرژی اتمی اسیب های جبران ناپذیری
متحمل گردیده است.
به عالوه در بند 8ماده 13از اعضا خواسته شده تا
در زمینه برخی سامانه های راهبردی با دیگر اعضا
همکاری داشته باشند که ازجمله موارد مورداشاره
در ان سامانه های هشداردهنده زودهنگام و امادگی
اضطراری امده است .ازانجا که این سامانه ها ازنظر
اطالعاتی و امنیتی اهمیت ویژه ای برای کشور دارد،
اجرای تعهدات در این بخش نیز با مشکالت امنیتی
مواجه خواهد شد .لذا درمجموع پذیرش این توافق نامه
با توجه به ابهام در روش ارائــه گزارش های انتشار و
همکار ی های خواسته شده در زمینه سامانه های
اطالعاتی زمینه ای برای نفوذ اطالعاتی و امنیتی به
کشور محسوب می شود که می تواند خالف اصل 3
بند 5قانون اساسی جمهوری اسالمی ایــران باشد
که بر طرد کامل استعمار و جلوگیری از نفوذ اجانب
تا کید می کند.
از منظر حقوق بین الملل مفاد موافقت نامه پاریس برای
کشورهایی که به طور رسمی ان را در داخل کشور خود
پذیرفته و به تصویب رسانده اند ،الزم االجراست و با
توجه به پیچیدگی های حقوقی موجود در موافقت نامه
پــار یــس ،بــررسـی هــای همه جانبه در ایــن خصوص
ضروری است.
از طرف دیگر در صورت نیاز به پیوستن به این موافقت نامه
به دالیل سیاسی الزم است سند مشارکت ملی ()NDC
ایران در این موافقت نامه دستخوش تغییرات اساسی
شود تا در صورت عدم توافق در اجرای کامل ان ،کشور
از تنبیه های بین المللی به دور باشد.
پیشنهاد می شود ایــران نیز به مانند دیگر کشورهای
دارنده منابع نفت و گاز رفتاری هوشمندانه در قبال
موافقت نامه پاریس اتخاذ کند و از رفتارهای عجوالنه
در این خصوص پرهیز کند .در این راستا کشور می تواند
به مانند روسیه اعالم کند که برای تصمیم گیری در
خصوص پیوستن به موافقت نامه پاریس ،چند سال
زمان نیاز است تا در این بازه زمانی عالوه بر بررسی های
تخصصی حقوقی ،امنیتی ،علمی و اقتصادی وضعیت
پیوستن دیگر کشورها و اج ــرای تعهدات ان هــا را
رصد کند تا در صورت لزوم با تعهداتی حداقلی به
موافقت نامه بپیوندد.
پی نوشت
[1] Intergovernmental Panel on Climate Change
[2] World Meteorological Organization
[3] Conference of the Parties
[4] Nationally Determined Contribution
192
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
حسین سرابادانی تفرشی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
193
فرهنگ و اندیشه
ً
قانون کار در ایران تقریبا هیچ مدافعی ندارد .کارگران
ان را بسترساز ظلم به کارگر تلقی می کنند و کارفرمایان
ان را عامل چسبندگی بــازار کار و بهره وری پایین
نیروی کار می خوانند.
سیاست و اجتماع
«قانون کار» در
دو راهی
اقتصاد و مدیریت
برخی ان را عامل بیکاری برمی شمارند و برخی زمینه ساز
استثمار و ظلم به کارگران و مستضعفین .گرایش های
سرمایه ساالرانه از چسبندگی و عدم انعطاف پذیری
بــازار کــار به واسطه ان سخن می گویند و طرفداران
موسوم به جناح چپ و سوسیال اقتصادی ،ان را
ً
قانونی ظاهرا حمایتی از کارگر اما برای توجیه ظلم به
کارگران برمی شمارند.
مشهور است که هر قانونی را برندگان و بازندگانی است
اما این قاعده در مورد «قانون کار» جمهوری اسالمی
ایران چندان صادق نیست چراکه در مورد این قانون
نوعی احساس نارضایتی عمومی وجود دارد .کارگران
به ابهام های مربوط به موادی همچون ماده 7و 27
و 41در مورد موقتی سازی قراردادهای کار و تعیین
حداقل دستمزد نیروی کار و خارج شدن تدریجی
نیمی از کارگران از شمول حمایتی مواد قانونی ان در
طی سال های بعد منتقد و خواهان اصالح قانون کار
هستند .کارفرمایان به چسبندگی و سخت گیری های
مختلف در انعطاف پذیری دستمزدی و تعدیل نیروی
کار ،معترض و ان را به ضرر خود و کارگر برمی شمارند
و درنهایت دولت« ،قانون کار» فعلی را از موانع بهبود
فضای کسب وکار می داند.
همه از «قانون کار» کنونی ابراز نارضایتی می کنند.
قانونی که 29ابان 1369نه در قوه مقننه که به جهت
اختالفات شدید میان مجلس و شــورای نگهبان و
طوالنی شدن فرایند تهیه و تصویب ان (حدود 9سال)
در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب رسید.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
قانون کار ،در دهه 60بزرگ ترین چالش
مورد نزاع دو جریان راست و چپ سیاسی
و به تبع اقتصادی در کشور بود.
دولت سوم در اوایل سال 60
کلید خورد .تا ان موقع اخرین
قانون کار مصوب در ایران
قانون کار سال 1337بود که
اشکاالت اساسی با توجه به
پیروزی انقالب داشت و مطالبه تغییر قانون متناسب
با احکام و قوانین اسالمی وجود داشت .دکتر توکلی با
تشکیل گروهی 10نفره مشتمل بر دو گروه متخصص
در مسائل کار و کارگری و گروه فقیهان اسالم شناس
ً
که عمدتا از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
بودند (جریانی که بعدها موسوم به جناح راست و
طرفدار فقه سنتی شدند و این تعریف و مرزبندی هم
چندان دقیق نبود) متنی با عنوان «طرح پیش نویس
قانون کار» اماده کردند.
پیش نویس این قانون بعد از چند ماه تالش اماده شد
و به توصیه امام؟هر؟ ابتدا در شورای نگهبان طرح و
ً
بعد از تایید اعضای وقت شورای نگهبان که عمدتا
ســو یــه فـکــری همسوی گ ــروه فقهی تــدو یـن گــر قانون
داشتند ،به عنوان الیحه در هیئت دولت مطرح شد
اما به دلیل اختالف تفکرات چپ اقتصادی مهندس
موسوی و بخشی از بدنه اقتصادی دولت سوم با این
پیش نویس این طرح مخالفت و کنار گذاشته شد.
ً
ظاهرا نخست وزیر وقت هم به فرایند تصویب قانون
(تصویب در شــورای نگهبان و بعد طرح در هیئت
دولت به عنوان الیحه) و هم به محتوای ان (با توجه به
قانونی که در دهه 60بزرگ ترین
چالش مورد نزاع دو جریان
راست و چپ سیاسی و به تبع
اقتصادی در کشور بود و به
کانون منازعه فکری و سیاسی
در ایران پساانقالبی مبدل شد به گونه ای که بر اساس
موضع گیری هر فرد یا جریانی نسبت به قانون کار ،منظومه
سیاسی و اجتماعی ان ها مشخص می گردید .مهم ترین
عنصر در طرح دیدگاه ها ذیل مباحث قانون کار در
دهه 60نیز مسئله حدود اختیارات دولت اسالمی بود.
روایت اجمالی تصویب جنجالی ترین قانون دهه های
اخیر ایران معاصر در دهه 60برای مطالعه روند گذشته،
فعلی و اتی تنظیمات بازار کار ایران از اهمیت برخوردار
است .تنظیمات و قانون گذاری که پس از سال 69
علی رغم برخی مواد اصالحی ،هیچ گاه به شکل کامل
و اساسی مورد ارزیابی و اصالح قرار نگرفت و در اخرین
مورد الیحه اصالحی دولت یازدهم در مورد قانون کار،
وجه المعامله انتخابات دوازدهم ریاست جمهوری برای
گرفتن حمایت طبقات کارگری از رئیس جمهور وقت
شد (بگذریم که ان الیحه اصالحی نیز اوضاع در مورد
قانون کار را پیچیده تر و دشوارتر از گذشته می کرد).
-1پرده اول :کارگر به مثابه اجیر
اولین تالش برای تصویب قانون کار بعد از پیروزی
انقالب ،به همت دکتر احمد توکلی وزیر کار وقت
194
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
مبنای فکری طرح تهیه شده ،قرار دادن
رابطه میان کارگر و کارفرما ذیل عقد اجاره و
قرار دادن مبنای رابطه میان کارگر و کارفرما
ذیل توافق طرفینی بود.
در واکنش به طرح فوق الذکر که در ان زمان به طرح
جناح راست برای قانون کار مشهور شد ،جناح چپ
اقتصادی دولت سوم با حمایت مهندس موسوی و
ً
وزیر کار وقت مهندس «سرحدی زاده» طرحی کامال
حمایتی بــرای کارگران نوشتند که از همان ابتدای
تصویب هم اجــرای ان کمی بعید و دشــوار به نظر
می رسید .این طرح با حضور تعدادی از وزیران دولت
سوم و برخی کارشناسان وزارت کار تهیه و در 26بهمن
1362منتشر شد.
در این طرح برای حل مسئله فقهی چگونگی شرط گذاری
دولت در رابطه خصوصی میان دو بازیگر اقتصادی
چنین بیان شد که می توان بــرای واحدهایی که از
امکانات و خدمات دولتی و عمومی مانند اب ،برق،
تلفن ،سوخت ،ارز ،مواد اولیه ،بندر ،جاده ،اسکله،
سیستم اداری ،سیستم بانکی و غیره به نحوی استفاده
می نمایند ،اعم از این که این استفاده از گذشته بوده و
استمرار داشته باشد و یا به تازگی به عمل اید ،در ازای
این استفاده شروطی الزامی را مقرر نمود .بعدها و اذرماه
195
سیاست و اجتماع
-2پرده دوم :قانون به ظاهر حامی
کارگر ،درواقع ضد کارگر
اقتصاد و مدیریت
گرایش های نویسندگان طرح) اشکال جدی داشت.
اختالفات درنهایت منجر به حذف کامل این طرح و
استعفای دکتر توکلی از وزارت کار در سال 62شد.
مبنای فکری طرح تهیه شده ،قرار دادن رابطه میان
کارگر و کارفرما ذیل عقد اجــاره و قــرار دادن مبنای
رابطه میان کارگر و کارفرما ذیل توافق طرفینی بود.
بر طبق این نگاه ،رابطه کارگر و کارفرما همان رابطه
اجیر و مستاجر است و باید بر اساس احکام اولیه فقه
اسالمی در چارچوب قرارداد خصوصی و مدنی بین
طرفین تنظیم شود .عنوان صریح «اجیر» برای کارگر در
این طرح مورداستفاده قرار گرفت که نوعی بدسلیقگی
تهیه کنندگان ان قانون بود.
اما اشکال اساسی این طرح نادیده گرفتن ماهیت
حقوقی «قانون کار» در دنیای معاصر بود .مقوله حقوق
ً
کار اساسا ذیل حقوق عمومی و در جایگاه حمایت از
کارگر به عنوان سویه تضعیف شده در روابط میان کار
و سرمایه مطرح می گردد و در بحث حقوق عمومی
تراضی طرفین یک قرارداد نمی تواند مال ک عمل قرار
گیرد چراکه گاه در شرایط اضطرار ممکن است سویه
تضعیف شده رابطه راضی به هر فعالیتی گردد .این
موضوع ارتباطی با فرض تعارض یا هماهنگی منافع
میان کارفرما و کارگر در اقتصاد اسالمی هم ندارد و به
شکل تخصصی از موضوع خارج است .تدوین کنندگان
ایــن طــرح دنیای جدید و اجــزای درونــی مناسبات
سرمایه داری را به گونه ای خاص می فهمیدند ،درکی
فرهنگ و اندیشه
روابط اجتماعی
کردن ِ
خاص از شرعی بودن و شرعی ِ
داشتند و بــرای احــتــراز از مارکسیسم راهــی خاص
برگزیده بودند و البته تلقی خاصی از نقش عقل در
فهم دین داشتند.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
به بازار کار می شد و در ثانی به گواهی تاریخ ،اعمال
سیاست های چسبنده و سخت گیرانه در حوزه روابط
کار ،منجر به گسترش بازار غیررسمی کار و استثمار
هر چه بیشتر نیروی کار می شود.
سال 66این موضوع با استفتایی از سوی وزیر کار از
حضرت امام؟هر؟ مستند فقهی یافت.
بر این مبنا ،در این طرح مقررات جامع تری نسبت به
شرایط کار ،وضعیت استخدام و اخراج نیروی کار
(سخت گیری های شدید و گاه عجیب در مورد اخراج
کارگران) وضع شد 21 .فروردین 1364مهندس موسوی
در نامه ای به وزیر کار وقت از حل شدن اشکال شرعی
مداخله دولت در قرارداد میان کارگر و کارفرما سخن
گفت و سرانجام این طرح در 24اردیبهشت 64به قوه
مقننه و در ابتدا در کمیسیون کار و امور اداری ارائه
شد .در این کمیسیون نیز بررسی و بازنگری بندهایی
از ان بر اساس قوانین سایر کشورها و مقاوله نامه های
سازمان بین المللی کار صورت پذیرفت و سرانجام در
شهریور 65به صحن علنی مجلس ارائه و در مهر 65
کلیات ان تصویب شد .در مجلس شورای اسالمی در
دوم مذاکرات تفصیلی مواد قانون کار 16جلسه
دوره ِ
بحث و بررسی صورت پذیرفت و در 28ابان 1366به
تصویب رسید و برای بررسی مطابقت با شرع و قانون
اساسی به شورای نگهبان ارسال شد.
این طرح به ظاهر با گرایش حمایت از حقوق کارگر و
طبقه مستضعف نوشته شده بود اما در این تنظیمات
حمایتی با ساده لوحی و سطحی نگری تام در عمل به
ً
ضرر کارگر منتهی می شد .چراکه اوال این تنظیمات
حمایتی بــرای کارگران فعال در بــازار کار بود و این
تنظیمات سخت گیرانه مانع از ورود ساده و روان تازه واردها
-3پرده سوم :فقه حکومتی در ازمون
دشوار :تشخیص مصلحت اخرین راه
ً
طبق پیش بینی ،شورای نگهبان که عمدتا اعضای ان
از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و طرفدار فقه سنتی
ً
به معنای خاص خود بودند ،با طرحی که کامال مغایر
با مبانی فقه اسالمی می امد مخالفت کردند .شورای
نگهبان در 19اذر 66از همان ماده یک و اصل الزام
کارفرما به شروطی خاص به عنوان اشکال فقهی یادکرد
که نیازمند فتوای صریح امام؟هر؟ است .شورای نگهبان
بیش از 70اشکال اساسی مخالفت با شرع و مخالفت
با قانون اساسی از متن قانون گرفت .پیش تر بیان شد
که نامه 19اذر امام؟هر؟ به وزیر کار تا حدودی موانع
فقهی و شرعی موضوع را برداشت اما اختالف شورای
نگهبان و مجلس شورای اسالمی در مورد قانون کار
حل نشد .نامه دبیر شورای نگهبان (ایت اهلل صافی) به
امام در 26اذرماه و پاسخ امام در 11دی 66اختالفات
را نمایان کرد .برداشت خاص برخی از سخنان نماز
جمعه رئیس جمهور وقت (حضرت ایت اهلل خامنه ای)
در تفسیر دیدگاه امام و پاسخ امام؟هر؟ به نامه ایشان
در 16دی 66منجر به اشکار شدن تفاوت دیدگاه در
196
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
چالش ده ساله بــرای تنظیم قانون کار
نفس تصویب این
جمهوری اسالمی و
ِ
قانون در مجمع تشخیص مصلحت نظام
نشان دهنده فعال بودن نیروهای فکری و
سیاسی متکثر در این عرصه است.
فرهنگ و اندیشه
197
سیاست و اجتماع
موضوع قانون کار به طور خاص و میزان و قلمرو مداخله
دولت اسالمی به طور عام شد.
با تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام در 11بهمن
،66قانون کار در اذر 67در مجمع مطرح گردید .مجمع
تشخیص اما به جهت دشواری کار و اختالفات شدید
مجلس و شورای نگهبان ،بار دیگر این مصوبه را به
مجلس بازگرداند تا با توجه به دغدغه های شورای
نگهبان اشکاالت به حداقل برسد.
باوجود نشست های متعدد در کمیسیون تخصصی
موضوع در مجلس با نماینده شورای نگهبان به منظور
رفع اختالفات در مواد ایرادی شورای نگهبان ،درنهایت
اصالحات انجام شده موردقبول شورای نگهبان قرار
نگرفت و 24اردیبهشت 68شورای نگهبان از باقی
ماندن اشکاالت در متن سخن گفت .مجلس شورای
اسالمی نیز بر مصوبه خود اصرار و در دوم مهرماه 1368
ً
مجددا این طرح را به مجمع تشخیص مصلحت
نظام فرستاد.
بررسی متن مصوبه اصالحی از نیمه دوم سال 68
در دســتــور کــار مجمع قــرار گــرفــت .م ــوارد اختالفی
میان مجلس و شورای نگهبان موردبحث و بررسی
قرار گرفت و سرانجام در 29ابان « 1369قانون کار
جمهوری اسالمی ایران» به تصویب مجمع تشخیص
مصلحت نظام رسید.
چالش ده ساله برای تنظیم قانون کار جمهوری اسالمی و
نفس تصویب این قانون در مجمع تشخیص مصلحت
ِ
اقتصاد و مدیریت
نظام نشان دهنده فعال بودن نیروهای فکری و سیاسی
متکثر در این عرصه است .قانون کار به عنوان قلب
تنظیم کننده روابط اقتصادی میان کار و سرمایه به نوعی
قانون اساسی نظام اقتصادی هر کشوری است و مرور
تاریخچه شکل گیری ان نشان می دهد که این فرزند در
کشور ما گرچه 9سال برای حیاتش زمان صرف شد
اما طبیعی متولد نشد و تغییرها و تفسیرهای دهه های
بعد نشان داد در عرصه تنظیمات حیات اجتماعی
میان نیت مندی کنشگران اجتماعی با واقعیت های
اجتماعی فاصله بسیار است .چه بسیار قوانینی که با
رویکرد و هدف اقامه عدالت اجتماعی در کشورمان
تصویب شدند و ره افسانه زدند .موقتی سازی بیش از
90درصد قراردادهای کار ،وضعیت معیشت نامناسب
کارگران و پایین امدن قدرت چانه زنی فردی و جمعی
ان ها از سویی و بهره وری پایین و از زیر کار دررفتن های
شدید نیروی کار از سوی دیگر ،به واسطه ظهور پدیده
چند شغلی شدن نیروی کار ،نتیجه برخورد احساسی و
غیرعقالیی در حمایت از نیروی کار در تصویب قانون
کار در دهه 60است.
قانون کار بعد از 26سال هم چنان چشم انتظار تغییر
است .تغییری به نفع همه شرکای اجتماعی حوزه کار:
کارگر ،کارفرما ،دولت و جامعه به معنای عمومی ان.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
دکتر محمدحسین قوام
پژوهشگر حوزه مالی اسالمی مرکز رشد
عضو هئیت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟
فرهنگ و اندیشه
شاید بتوان با یک جستجوی ساده در گوگل فارسی
و تنها با استفاده از محتوای موجود در رکوردهای
صفحات نخست گوگل ،یک گــزارش صد یا شاید
دویست صفحه ای فارسی پیرامون پدیده بیت کوین
تهیه نمود لیکن ارزش یک تحلیل ،تعلیل و ارزیابی های
خالقانه به دوراز جریان های خبری و تحلیلی مرسوم
پیرامون پدیده ای چون بیت کوین ،به مراتب بیشتر از
گزارش فوق الذکر باشد .در ذیل سعی نمودیم نمونه
کوچکی از چنین تحلیلی را ارائه نماییم.
بیت کوین عبارت است از یک نوع پول مجازی که
طبق یک الگوریتم ریاضی در سال 2009توسط یک
متخصص نرم افزار به نام ساتوشی ناکاماتو در فضای
مجازی تولید شده است.
ادعای خالق این پول این است که ارزش گذاری پایه ای
این پول بر مبانی الگوریتمی پیچیده شکل گرفته است
ً
(که طبیعتا به سادگی برای همگان قالب فهم نیست).
بیت کوین در حال حاضر در فضای مجازی در مقابل
سایر ارزهای بین المللی ،مورد ارزش گذاری و مبادله
قــرارمــی گیرد .ام ــروزه مـبــادالت و خریدوفروش های
اینترنتی در فضای مجازی ،توسعه زیادی پیداکرده
است و همین موضوع بستر مناسبی را برای توسعه
استفاده از بیت کوین به عنوان یک وسیله مبادله
فراهم نموده است.
به عبارت دیگر ،بیت کوین پس از خلق در فضای
مجازی و دریافت یک اقبال عمومی ،توانست خود را
به عنوان یک وسیله مبادله یا همان پول الکترونیکی و
مجازی جهت پرداخت در قبال خرید کاال و خدمات
گوناگون ،مطرح نماید.
کار
پایان ِ
بیت کوینِ :
ناتمام تحریم ها
ِ
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
-1بیت کوین :یک پول مجازی
ناتمام تحریم های مالی را
کار
بیت کوین می تواند ِ
ِ
پیرامون حذف منابع ارزی کشور به پایان برساند
198
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
ارزش بیت کوین در طول سال های پس از
ایجاد در فضای مجازی ،شاهد نوسانات
بسیاری بوده است که از مهم ترین علل
ان ،عدم وجود پشتوانه حاکمیتی و اقبال
وسیع سفته بازان به خــر یــدوفــر وش ارز
مذکور هست.
-3پشتوانه ارزش بیت کوین
انچه پیرامون بیت کوین مسلم است ،عبارت است
از این واقعیت که بیت کوین یک پول فاقد پشتوانه
حاکمیتی است .به عبارت دیگر ،تمامی ارزهای معتبر
بین المللی دارای یک پشتوانه های حا کمیتی به نام
بانک های مرکزی هستند که حفظ ارزش پول های ملی
کشورهای متبوع خود ،از اصلی ترین وظایف ان هاست.
به طور مثال بانک فدرال رزرو پشتوانه پول رسمی کشور
امریکا یا همان دالر است که مهم ترین وظیفه این بانک،
حفظ ارزش دالر به عنوان پول ملی کشور امریکاست.
199
سیاست و اجتماع
-4یک پول ناقص
ً
اساسا در مباحث اقتصادی و مالی ،برای پدیده ای به
نام پول ،سه وظیفه محوری شمرده می شود که عبارت
است از -1وسیله مبادله -2 ،وسیله ذخیره ارزش و
-3وسیله شمارش یا احصا ارزش.
پـیــرامــون بیت کوین م ـی تــوان گفت کــه بــا تــوجــه به
مقبولیت این پول الکترونیکی در فضای مجازی جهت
خریدوفروش کاالها و خدمات مختلف ،بیت کوین
در حال حاضر وظیفه نخست یک پول کامل را ایفا
می نماید لیکن در ایفای نقش های دوم و سوم توسط
بیت کوین ،تردید جدی وجود دارد.
مهم ترین علل عدم توانمندی بیت کوین در ایفای دو
کارکرد اخر ،نوسانات شدید در ارزش بیت کوین است
که امکان تبدیل شدن ان را به یک پول کامل در اینده
با ابهام و تردید جدی مواجه می نماید.
اقتصاد و مدیریت
ارزش بیت کوین در طول سال های پس از ایجاد در
فضای مجازی ،شاهد نوسانات بسیاری بوده است
که از مهم ترین علل ان ،عدم وجود پشتوانه حاکمیتی و
اقبال وسیع سفته بازان به خریدوفروش ارز مذکور هست.
ارزش دالری بیت کوین در سال 2011از 32دالر به
255دالر در ماه اوریل 2013افزایش و در همان سال
ارزش ان به 55دالر سقوط و سپس به عدد 1125دالر
صعود کرد .در همین راستا ارزش پول مذکور در سال
ً
2014مجددا به رقم 500دالر سقوط و مجدد صعود
خــود را اغــاز نــمــود .در همین راسـتــا در دوره زمانی
حاضر به عنوان مثال در تاریخ 25دسامبر ،2017ارزش
بیت کوین پس از سقوط حدود 40درصدی طی پنج
ً
روز گذشته ،مجددا با یک رشد حباب گونه ،به رقم
15479دالر صعود نمود.
فرهنگ و اندیشه
-2سیر تاریخی ارزش بیت کوین
از طرف دیگر واحدهای پولی دیگری نیز وجود دارند
که نهادهای مالی بین المللی و نه بانک مرکزی یک
کشور معین ،پشتوانه حفظ ارزش ان ها هستند مانند
واحد پولی SDRکه توسط صندوق بین المللی پول
خلق شده و حمایت می شود و یا دینار اسالمی ( )IDکه
واحد پول بانک توسعه اسالمی است .لیکن پیرامون
بیت کوین چنین پشتوانه ای وجود ندارد و هیچ بانک
مرکزی و هیچ نهاد بین المللی در هیچ نقطه از دنیا،
ضامن ارزش این پول مجازی نیست.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
برخی گمانه زنی ها حاکی از وجود برخی
انگیزه ها در سازمان های امنیتی و جاسوسی
همانند CIAبرای ایجاد و توسعه بیت کوین
است.
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-5تحریک طمع انسانی
مطرح می شود .برخی گمانه زنی ها حا کی از وجود
برخی انگیزه ها در سازمان های امنیتی و جاسوسی
همانند CIAبرای ایجاد و توسعه بیت کوین است.
شاید یکی از مهم ترین این انگیزه ها را بتوان ایجاد یک
روش غیرقابل ردیابی تامین مالی احزاب ،معارضین،
گروه های تروریستی و جریان های کودتا در کشورهای
دارای حکومت های غیر هم جهت باسیاست های
غرب دانست.
از دیگر انگیزه های انتشار این گونه پول ها توسط
نهادهای مــذکــور را مـی تــوان نفوذ در ساختار مالی
کشورهای هدف و ایجاد وابستگی های پولی و مالی
در انواع بازارهای مالی ان ها به بیت کوین و پول های
مشابه در فاز اول و سپس ایجاد اختال ل های جدی
در ساختار مالی کشورها از طریق ایجاد نوسان شدید
در ارزش بیت کوین به عنوان فــاز نهایی ،دانست.
به عبارت دیگر بیت کوین و پول های مشابه می توانند
نقش بمب های ساعتی را در اقتصاد و بازارهای مالی
کشورهای مختلف ایفا نمایند.
با توجه به ایــن واقعیت که بیت کوین تنها یکی از
نقش های سه گانه یــک پــول کــامــل را ایـفــا نــمــوده و
به عبارت دیگر یک پول کامل تلقی نمی شود ،می بایست
برای استقبال گسترده افراد در سرتاسر دنیا از این پول
مجازی ،علت های دیگری را جستجو کرد.
یکی از فرضیات مهم پیرامون علت استقبال گسترده
از این پول مجازی عبارت است از تحریک و تهییج
مضاعف خوی طمع ورزی بشر برای کسب ثروت های
بزرگ و بدون زحمت ان هم در مدت زمان های خیلی
کوتاه .منظور از ذکر واژه های تحریک و تهییج نیز به
این واقعیت برمی گردد که نقش تبلیغات هدف دار
رسانه های بین المللی در این زمینه ،بسیار محسوس و
مشهود است و تعلیل این سطح از اقبال به خریدوفروش
ً
بیت کوین ،صرفا بر مبنای خوی دنیاطلبی و منفعت طلبی
انسان ها ،چندان منطقی به نظر نمی رسد.
-6پشت پرده بیت کوین
با توجه به مجموعه واقعیت های مشاهده شده پیرامون
بیت کوین شامل فرایند مبهم ایجاد و افزایش حجم،
نقش رسانه های بین المللی در رونق افزایش تقاضا و رونق
بازار معامالت بیت کوین ،عدم ضمانت و عدم وجود
هیچ گونه پشتوانه ملی (بانک های مرکزی) و بین المللی
(نهادهای معتبر بین مللی همچون ،)...،IMFنوسانات
شدید ارزش و بالطبع عدم ایفای نقش یک پول کامل
توسط بیت کوین و ...تردیدهای فراوانی پیرامون علل
واقعی خلق و ایجاد رونــق در معامالت بیت کوین
-7علل اقبال ایرانیان
یکی از مهم ترین علل استقبال از بیت کوین در ایران را
می توان توسعه فرهنگ تمایل به اشرافی گری ،طمع ورزی
و تمایل به کسب سریع ثروت های هنگفت همانند
سایر نقاط دنیا دانست.
شاید وجود و افزایش این فرهنگ در بین ایرانیان را در
مصادیق دیگری همچون توسعه شرکت های هرمی طی
سال های گذشته نیز بتوان مشاهده نمود.
200
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
یکی از مهم ترین چالش های اتی نظام
پولی و مالی ایران پیرامون پول مجازی
بیت کوین و پدیده های مشابه ،افزایش
ورود اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان
به صحنه معامالت مربوطه است.
یکی از مهم ترین چالش های اتی نظام پولی و مالی ایران
پیرامون پول مجازی بیت کوین و پدیده های مشابه،
افزایش ورود اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان به صحنه
معامالت مربوطه و درگیر شدن بخش بیشتری از منابع
ارزی کشور در ارتباط با معامالت بیت کوین است.
شاید بتوان این فرضیه را مطرح نمود که بیت کوین
می تواند کار ناتمام تحریم های گسترده مالی و پولی
کشور را ،پیرامون محدودسازی و در صورت امکان
حذف منابع ارزی کشور ،به اتمام برساند.
مهم ترین راهکار بــرای مقابله با این اثــار احتمالی،
اطالع رسانی گسترده به عنوان یک راه حل کوتاه مدت
ک راه حل بلندمدت
و فرهنگ سازی وسیع به عنوان ی
است .از دیگر چالش های احتمالی ،امکان ورود برخی
از بانک ها به صورت غیرمستقیم و موسسات بزرگ مالی
201
فرهنگ و اندیشه
-8بیت کوین در ایران؛ چالش ها و راهکارها
سیاست و اجتماع
یکی دیگر از دالیل مهم افزایش اقبال به بیت کوین،
وجود رکود عمیق در بخش های تولیدی ،بازرگانی و
خدماتی و باال بودن نرخ بیکاری به ویژه بین جوانان
است که باعث تمایل گسترده مردم به ویژه جوانان به
معامالت بیت کوین با هدف کسب درامد و سود از
این مجرا گردیده است.
البته انتظار می رود که اگر فضای روانی حاضر پیرامون
هر کاال یا بازار دیگری هم در ایران رخ دهد ،همین هجوم
مردم به حضور و معامله در بازار مذکور را شاهد خواهیم
بود همان گونه که حضور گسترده مردم در معامالت
بازار ارز و طال را در سال 91شاهد بودیم.
اقتصاد و مدیریت
و اعتباری کشور به صورت مستقیم و غیرمستقیم به
صحنه معامالت بیت کوین باهدف ایجاد درامــد و
شناسایی سود است.
به عبارت دیگر ،وقتی وضعیت نامناسب مالی بسیاری
از بانک های بزرگ دولتی و خصوصی کشور را در کنار
افزایش امار ورشکستگی موسسات مالی و اعتباری
قــرار می دهیم و از طرف دیگر ،نگاهی به رفتارهای
سفته بازانه و مختل کننده این نهادها در نوسانات
بازارهای ارز و طال در سال های اوج گیری تحریم ها و
بالطبع مشکالت اقتصادی کشور می اندازیم ،احتمال
درگیر شدن نهادهای مذکور در معامالت بیت کوین
و پول های مجازی مشابه را نمی توانیم دور از ذهن
تلقی کنیم.
الزم به ذکر است جهت پیشگیری ،کنترل و مقابله با
این چالش ،نقش نهادهای حاکمیتی و نظارتی پولی و
مالی کشور شامل بانک مرکزی ،سازمان بورس و اوراق
بهادار و نهادهای امنیتی شامل وزارت اطالعات،
اطالعات سپاه پاسداران انقالب اسالمی و سازمان
پدافند غیرعامل بسیار حیاتی به نظر می رسد.
اگر بخواهیم همه راهکارهای فوق الذکر را در ذیل یک
عنوان تجمیع نماییم ،می توان عنوان راه حل های
درمانی را بــرای ایشان انتخاب نمود لیکن راه حــل
اصلی عبارت اســت از یک فرایند پویا و هوشمند
مبتنی بر ارتقای سالمت و پیشگیری نظام اقتصادی
و مالی کشور که ان هم چیزی نیست جز فرایند تحقق
اقتصاد مقاومتی و استقرار نظام مالی اسالمی مقاومتی
در کشور ایران و بس.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
فناور ی های برهمزن در ادبیات مدیریت فناوری و
نواوری به فناور ی های گفته می شود که اثرات اقتصادی
و اجتماعی باالیی داشته و ارزش افرینی باالیی در
بخش های مختلف ایــجــاد می کنند .یکی از این
فناور ی های برهمزن که در سال های اخیر زمینه ساز
تـحــوالت ز ی ــادی در فــضــای کـسـب وکــار کشورهای
مختلف شده است« ،اقتصاد پلتفرم» و یا به تعبیر
دیگری «اقتصاد اشتراکی» است« .اقتصاد پلتفرم»
به این مفهوم اشاره دارد که برخالف بازارهای سنتی
گذشته ،بازارهای دوسویه بر اثر گسترش فناور ی های
ارتباطی و اینترنت مرزهای اقتصادی و اجتماعی را با
سرعت بسیار زیادی طی نموده اند و محدودیت های
مکانی و زمانی را از بین برده اند.
به وجود امدن بازارهای دوسویه در بستر اینترنت به
دلیل برونداد مثبت و اثر شبکه ای ،سرعت و ارزش
اقتصادی باالیی را در کوتاه مدت در کسب وکارهای
ً
مختلف ایجاد کرده است به نحوی که تقریبا در اکثر
بخش های اقتصادی ورودهایی از این سنخ داشته ایم.
این کسب وکارهای به وجــود امــده نه تنها در بخش
خصوصی ورود داشته بلکه مرزهای خود را در بخش
عمومی و دولتی نیز گسترش داده اند و در چشم انداز
اتی این فناوری پیش بینی می شود که حجم بازار ان
در سال 2030به حدود 400میلیارد دالر برسد.
به طعم اشتراکی گری
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
محمد رحمتی
پژوهشگر هسته مدیریت نواوری و فناوری مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت فناوری دانشگاه علم و صنعت
اقتصاد پلتفرم بستر نوین اشاعه و خلق نواور ی های
جدید است
202
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
به وجود امدن فضای اقتصادی جدید بر
مبنای اقتصاد پلتفرم یا اقتصاد اشتراکی
فرصت بسیار مغتنمی برای اقتصاد کشور
است تا با برخی بازطراحی های الزم ،زمینه
را برای استفاده هر چه بهتر از منابع اعم
از مادی و انسانی فراهم سازد.
فرهنگ و اندیشه
203
سیاست و اجتماع
نمونه های خارجی ایــن مــدل جدید اقتصادی که
به صورت کالسیک از ان ها نام برده می شود« ،اوبر»
و «ایربی ان بی» است که اگر بخواهیم مثال ملموس
ان را در کشور ذکر کنیم اسنپ و تپ سی نمونه های
خوبی در بخش حمل ونقل هستند .البته این مدل
اقتصادی در فرایند توسعه خود در حال حذف کامل
واسطه ها و حتی حذف نقش بسیار کم واسطه های
قبلی است؛ به همین دلیل شکل گیری فناور ی های
جدیدی چون بال ک چین که بیت کوین نیز در بستر
این فناوری شکل گرفته است می تواند در ادامه همین
مسیر توسعه دیده شود.
به وجود امدن فضای اقتصادی جدید بر مبنای اقتصاد
پلتفرم یا اقتصاد اشتراکی فرصت بسیار مغتنمی برای
اقتصاد کشور است تا با برخی بازطراحی های الزم ،زمینه
را برای استفاده هر چه بهتر از منابع اعم از مادی و انسانی
فراهم سازد .نمونه سیستم های حمل ونقل اینترنتی در
کشور که روزانه بیش از صد هزار سفر درو ن شهری را
انجام می دهند ،حا کی از میزان گسترش سریع این
کسب وکارها در سال های اخیر دارد.
با وجود شکل گیری سریع این بستر اقتصادی ،اقتصاد
پلتفرم نهاد و متولی رسمی و قابل قبولی را در کشور
ً
نداشته و تقریبا هیچ تنظیم گری خاصی در این مورد
صورت نگرفته است .اقتصاد پلتفرم در بسیاری از
اقتصاد و مدیریت
کشورها دارای دفاتر دولتی و کمیسیون های خاصی
است تا در برخی چالش ها از جمله مالیات ،انحصار،
قیمت گذاری و ...ورود مستقیمی به این فضا داشته
باشند.
همان طور که گفته شد بسیاری از کشورها و هم چنین
اتحادیه اروپا به علت اهمیت مسئله اقتصاد اشتراکی
دفاتر خاص و کمیسیون های مشترکی را به منظور تنظیم
گری و تحلیل و سناریونویسی این فناوری ایجاد کرده اند.
در فضایی که مفهوم بسیار مهمی چون مالکیت دچار
زوال معنا می شود و حداقل معنای متفاوتی از خود با
گذشته نشان می دهد ،به نظر می رسد که بایستی منتظر
تحوالت بزرگی در کسب وکارها و فضای اقتصادی
کشورها باشیم.
ی در فضای کسب وکار جهانی
در مجموع جهش جدید
به وجود امده که فرصت ها و تهدیدهای زیادی را برای
اقتصاد کشور فراهم کرده است .در صورت نداشتن
دید مناسب از حد و حدود و تاثیرات این اقتصاد در
بلندمدت ،بهره الزم را از این فرصت نخواهیم برد .در
جنبه دیگر این اقتصاد ،تهدیدها و چالش هایی وجود
دارد که عدم تنظیم گری دقیق دولت می تواند زمینه ساز
مشکالت و چالش هایی از جمله فرار مالیاتی و یا ایجاد
انحصار در فضای کسب وکار شود.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
جواد ازادی
پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
حوزه باز ی های رایانه ای یکی از موثرترین و جذاب ترین
بخش های فضای مجازی است که البته برخالف
اثرگذاری عمیقی که در تعلیم و تربیت دارد ،صنعتی
پرهزینه است و در کشور ما به سبب رقبای بین المللی
ً
تقریبا دیربازده و حتی بدون بازده به شمار می رود تا جایی
ً
که صرفا یک درصد از حجم این صنعت در جمهوری
اسالمی ایران در اختیار باز ی سازان داخلی است.
ویــژگــی دیــگــر ایــن ح ــوزه ،ذهنیتی اســت کــه میان
سیاستمداران رواج دارد و ان نگاه حداقلی در ذیل
سیاست های محتوایی فضای مجازی است به گونه ای
که این حوزه نه تنها منافع اقتصادی ندارد بلکه گریزی
َ
از هزینه کرد در ان نیز وجود ندارد؛ حوزه ای عاری از
هرگونه قــدرت سیاسی و اقتصادی که در تحلیلی
صریح می توان وفاق باال و همکاری جدی فراقوه ای در
حکمرانی حوزه باز ی های رایانه ای را نشانه ای از عدم
جذابیت این حوزه برای دستگاه ها دانست.
همه این ویژگی ها باعث شده است تا استعاره «وزارت
امــوزش و پــرورش» را بــرای فهم رو یـکــرد حکمرانی به
باز ی های رایانه ای استفاده نماییم.
نوعی حکمران
ی
از جنس «وزارت
اموزش وپرورش»!
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
-1مقدمه
-2چرا باز ی های رایانه ای اهمیت دارد؟
بازی وسیله ای است برای سازندگی؛ کاربر از طریق
بــازی یــاد می گیرد ،ابــداع می کند و تجربه می کند.
کاربر از طریق بازی می تواند به استعدادها ،توانایی ها،
خواست ها ،ضعف ها و نکات مثبت و منفی خود
پی ببرد و لذا با شناخت ویژگی های خود ،ساخت
شخصیتی خود را تحکیم بخشد .کودکان از طریق
بازی ،مقابله با شرایط زندگی را می اموزند؛ درمی یابند
که چه موقع برای رسیدن به هدف بایستی بجنگند و
نگاه حداقلی به باز ی های رایانه ای و عدم توجه به
فرصت ها و تهدیدهای اموزشی ،فرهنگی و اقتصادی،
بازی را به مسئله ای عمومی تبدیل نموده است.
204
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
فرهنگ و اندیشه
سیاست و اجتماع
205
اقتصاد و مدیریت
جـهــت رش ــد اق ـت ـصــادی در
چه موقع مصالحه کنند؛ چه
میان رسانه ها و سرگرمی های
موقع باید سا کت بود و چه
مختلف در دنیا رتبه سوم را به
موقع فعال .کاربر درمی یابد
خود اختصاص داده است.
که هرگاه بخواهد به هدف
بر اساس گزارش بنیاد ملی
برسد ملزم و ناچار است که
فعالیت هایی که افراد برای تفریح ترجیح می دهند.
باز ی های رایانه ای در سال ،94
برخی از مقررات را رعایت
درامد این بخش در کشور ما،
کند؛ با دیگران همکاری کند
شبکه -پیوند ماشین های برامده از فناوری
460میلیارد تومان بوده است.
و از دیگران کمک بگیرد .با
اطالعات توسط فناوری ارتباطات -فضای
متاسفانه بیشتر این درامد
بازی در می باید که اصول و
دارد.
نام
سایبری
مربوط به فــروش باز ی های
قواعدی در جامعه وجود دارد
رایانه ای خارجی است و تنها
که او نیز به عنوان عنصری از
یک درصد بازار باز ی های رایانه ای در ایران ،در اختیار
ان جامعه ملزم و مقید به رعایت ان هاست .بازی به
باز ی سازان ایرانی قرار دارد.
کاربر کمک می کند تا انچه در درون دارد اما قادر به
بهره مندی از فرصت ها و جلوگیری از تهدیدهای مرتبط
بیان ان نیست ،بیان کند.
با باز ی های رایانه ای در عرصه های مختلف ازجمله
بر اساس اخرین گزارش بنیاد ملی باز ی های رایانه ای
اموزشی ،فرهنگی و اقتصادی ،بازی را به مسئله ای
در سال 23 ،1394میلیون بازیکن 12تا 60ساله در
عمومی تبدیل نموده است.
ایران وجود دارد که بیش از نیمی از ان ها به طور مستمر
بازی می کنند.
-3پشت صحنه پیدایش باز ی های
همچنین بر اساس نظرسنجی که اواخر سال 92توسط
رایانه ای چیست؟
مرکز «پژوهش و سنجش افکار صداوسیما» انجام شده
ریشه های تاریخی پیدایش بــاز ی هــای رایــان ـه ای را
است( ،میانگین سنی افراد نمونه 16سال بوده و 75
بایستی در قرن هفدهم جست .ان زمان که انسان با
درصد دانشجو و دانش اموز بوده اند) 7/49 ،درصد
دست شستن از اموزه های کلیسا و یاس از بهشتی که
از افراد ترجیح می دهند تا برای تفریح از باز ی های
کشیشان نویدش را می دادند؛ به دنبال ساخت بهشت
رایانه ای استفاده کنند که خود نشانه رشد چشمگیر
زمینی حرکت کرد .با شروع نهضت علمی (Scientific
پدیده باز ی های رایانه ای در جامعه است.
) Revolutionدر قرن هفدهم و نهضت روشنفکری
مالی
کثرت مخاطبان بازی از دیدگاه رسانه ای و
گردش ِ
ِ
( )Enlightenment Revolutionدر قرن هجدهم که
بازار ان از دیدگاه صنعتی و اقتصادی حائز اهمیت
عهده دار ساخت این بهشت زمینی بودند ،بشر در
است .صنعت باز ی های رایانه ای به عنوان یکی از
مواجهه با جنگ های جهانی و سالح های کشتارجمعی،
پرسودترین صنایع جهان به شمار می اید و سهم ان
دچار تردید در وعده بهشت زمینی این دو نهضت شد.
از صنعت رسانه و سرگرمی جهان هرساله افزایش
در شرایطی که اومانیسم ادعای نجات بشر را داشت،
پیدا می کند .این رسانه تاثیرگذار بر اساس امارها از
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
سینما و فیلم های ویدئویی خیلی زودتر
از باز ی های رایانه ای به وجود امد اما
از نظر اثرگذاری تفاوت های مهمی میان
ان هاست که ریشه اصلی این تفاوت ها
در «سناریو» ان ها است.
را در راستای هدفی که در پس سناریو نهفته است،
هدایت می نماید.
سناریوی بــازی ،در جذب و یا دفع مخاطب نقش
ویژه ای دارد و باید به گونه ای نگارش شود که بازیکن
را به ادامه دادن بازی ترغیب کند و حس کنجکاوی
وی را برانگیزد.
اگر بخواهیم ،به مهم ترین تفاوت های سناریوی بازی
با سناریوی یک فیلم سینمایی بپردازیم ،می توان به
موارد زیر اشاره نمود:
-1در سناریوی فیلم های سینمایی ،محدودیت های
مـخـتـلـفــی از ق ـب ـیــل مــح ــدودیــت ه ــای ف ـیــز ی ـکــی و
محدودیت های مربوط به جلوه های ویژه وجود دارد
که در سناریوی بــازی ،همانند سناریوی انیمیشن
وجود ندارد.
-2سناریوی سینمایی ثابت است و امکان تغییرش
وجود ندارد؛ به این معنا که مخاطب هر چندباره هم
که یک فیلم را ببیند ،باز همان اتفاق های قبلی در فیلم
رخ خواهد داد .این در حالی است که در سناریوی
بــازی ،با انتخاب هایی که امکان ان در طول بازی
فراهم می شود ،دست بازیکن برای انتخاب سناریوهای
مختلف و دنبال کردن ان ها ،باز است.
-3میزان تاثیرپذیری مخاطب از سناریوی بازی
به مراتب بیشتر از میزان تاثیرپذیری وی از سناریوی
فیلم است؛ زیرا مخاطب در بازی ،خود را در وسط
میدان می بیند و خود اوست که اتفاقات برایش رخ
می دهد و عمل ها و عکس العمل های او مانند زندگی
واقعی ،بر دنیای بازی تاثیرگذار است .حال انکه در
مورد سناریوی فیلم ،مخاطب تنها یک ناظر است.
با این سوال و تردید مواجه شد که ایا ارمغان اومانیسم
چنین جنایاتی است؟
بشر غربی در قرن بیستم خود را ناامید از بهشت زمینی
می یابد ،اما صحنه گردانان تمدن غرب بایستی چاره ای
بیندیشند .در این هنگام صحنه گردانان تمدن غرب،
در عالم واقع (البته با تعبیری که ان ها از عالم واقع
داشتند) دیگر حرفی برای گفتن ندارند ،ان ها بایستی
پاسخی نوین را برای خروج از بن بستی که در «عالم
عین» بدان برخورده اند ،طراحی نمایند و این یعنی
شروع نقطه اغازین تمرکز بر روی «عالم ذهن»«.عالم
قدرت
ذهــن» بستر مناسبی است تا انسان قوت و
ِ
وهم و خیال را پوششی بر ناتوانی اش در «عالم عین»
قرار دهد .بدین ترتیب پروژه بزرگ اعتبارپرداز ی های
فضای مجازی اغاز می شود.
سینما ،اینترنت ،رایانه ،باز ی های ویدئویی و شبکه های
اجتماعی ازجمله ابزارهای مهم در سرپوش گذاشتن
بر ناتوانی های تمدن غرب در «عالم عین» و پاسخی
اثربخش در طراحی جایگزینی برای بهشت زمینی است.
-4اثرگذاری باز ی های رایانه ای
سینما و فیلم های ویدئویی خیلی زودتر از باز ی های
رایانه ای به وجود امد اما از نظر اثرگذاری تفاوت های
مهمی میان ان هاست که ریشه اصلی این تفاوت ها
در «سناریو» ان ها است.
سناریو ،یکی از مهم ترین بخش های باز ی های رایانه ای
است که به بازی از لحاظ فرهنگی و هنری ،جهت
می بخشد .سناریوی بازی یا به تعبیری باز ی نامه،
درو ن مایه ی فرهنگی بازی را تامین می کند و بازیکن
206
دوفصلنامه
فرهنگ ،سیاست ،اقتصاد
-5چرا بایستی نگران وضعیت باز ی های
رایانه ای در کشور باشیم؟
-6شورای عالی فضای مجازی
و خط مشی گذاری در عرصه
باز ی های رایانه ای کشور
موضوع باز ی های رایانه ای موضوعی چندوجهی است
که ابعاد مختلف و بازیگران متعددی را به همراه خود
دارد ،بهترین جلوه ان در سند سیاست های حاکم بر
برنامه ملی باز ی های رایانه ای منعکس شده است که
در تاریخ 25اذر 1394به تصویب شورای عالی فضای
مجازی رسیده است.
در این سند ضمن تبیین سیاست های حاکم ،نگاشتی
از بازیگران و نهادهای دخیل ارائه شده است .شاید
در نظر اول به این سند ،موفقیتی چشمگیر در ارائه
نمونه ای موفق از عملکرد شورای عالی فضای مجازی
و همکاری میان دستگاهی به نظر برسد اما واقعیت ان
است که این حوزه مهم از فضای مجازی ،در دیدگاه
بسیاری از سیاستمداران ،حوزه ای هزینه بر و دیربازده
ً
است و اساسا کسی برای چنین حوزه ای رغبتی برای
مداخله فعال نخواهد داشت( .جمله اخیر را با رویکرد
اقتصاد سیاسی بخوانید!)
207
اقتصاد و مدیریت
.1زیرا تا کمتر از یک دهه پیش مهندسین ایرانی در
ّفناوری ساخت باز ی های رایانه ای حرفی برای گفتن
نداشتند و کشورمان مصرف کننده ّفناورانه و محتوایی
باز ی های غربی بود و البته علی رغم پیشرفتگی های
امروز متاسفانه هنوز این جریان ادامه دارد.
.2امروزه جوانان ایرانی به مرتبه ای قدرتمند در ّفناوری
ساخت باز ی های رایانه ای دست یافته اند اما از طرفی
به لحاظ محتوایی هنوز سناریونویسی برای باز ی های
رایانه ای در کشور ما ترویج نیافته است و دغدغه مندان
ً
فرهنگی نظام به این حوزه تقریبا ورودی پیدا نکرده اند
ً
(مسلما نهادهایی وارد حوزه ساخت و تولید باز ی های
رایانه ای شده اند اما کارشناسان فرهنگی در نوشتن
سناریو و جهت دهی محتوایی هیچ ورود قابل توجهی
ان چنانکه در حوزه سینما به محتوا پرداخته می شود-نداشته اند) و از طرف دیگر متولیان سیاست گذاری
حوزه باز ی های رایانه ای ،به جای رویکردی فعال در
سیاست گذاری تهیه ،تولید و توزیع باز ی های رایانه ای،
ممیزی منفعلی را اتخاذ نموده اند.
رویکرد
ِ
فرهنگ و اندیشه
از بیانی که در تحلیل پشت صحنه باز ی های رایانه ای
داشتیم ،روشن می شود که باز ی های رایانه ای قدرت
بیشتری را برای اذهان بشر فراهم می کند تا با اعتبارسازی
حداکثری در تخیالت خود گرفتارتر ایند و البته این قدرت
هم برای صحنه گردانان تمدن غرب فراهم شده است
تا در اداره جوامع دست به دامن نمادها و اعتباریات
شوند؛ و درنتیجه قدرت جوالن را برای تخیل و توهم
عامه بشر غربی فراهم اورده است تا راحت تر اداره شوند!
سیاست و اجتماع
.3رشد فزاینده استفاده از باز ی های رایانه ای در کشور
در کنار نظارت صریح تر و دقیق تر مراجع ذی ربط بر
دیگر رسانه ها ،امکان نفوذ بیشتری را در حوزه رسانه
بــاز ی هــای رایــانـه ای بــرای دشمنان انقالب اسالمی
فراهم اورده است.
.4با نظری اقتصادی نیز تنها یک درصد بازار باز ی های
رایانه ای در ایران ،در اختیار باز ی سازان ایرانی قرار دارد.
.5نگاه دستگاه های حا کمیتی به حوزه باز ی های
رایانه ای که در ادامه تبیین خواهد شد.
مرکز رشد
دانشگاه امام صادق؟ع؟
حسین سرابادانی تفرشی
پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد
دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟
-1مقدمه
اشتغال راه
میان ُ بر ندارد
اقتصاد و مدیریت
سیاست و اجتماع
فرهنگ و اندیشه
مشهور است که کسانی که گذشته را به یاد نیاورند،
مجبور به تکرار ان در اینده اند .اینک بازار کار ایران
در معرض خط مشی ها و تنظیم گری هایی است که
سال هاست برای کاهش نرخ بیکاری و با هدف افزایش
اشتغال تجربه کرده است اما به اندازه داده ها ،ستاده
نداشته است .حال در پایان سال 96؛ سال «اقتصاد
مقاومتی؛ تولید و اشتغال» هستیم ،مرور وضعیت بازار
کار ایران و تنظیم گری و مداخله های دولت در این بازار
بیش ازپیش از اهمیت برخوردار است.
استفاده از اهــرم تحصیالت تکمیلی و دانشگاهی
به عنوان ضربه گیر بازار کار نیز در حال بی اثر شدن و
بلکه افزایش فشار بر بحران بیکاری لجام گسیخته
اســت .جمعیت بیکار فارغ التحصیل دانشگاهی
به عنوان بخش بزرگ بیکاران کشور (در حال حاضر 42
درصد و طبق پیش بینی در سال 1400بیش از نیمی از
بیکاران) ،امروز خواهان شغلی متناسب با تحصیالت
خود است .وجود بیکاری گسترده در میان جوانان
15تا 29ساله (حدود 26درصد که به معنای هر 4
جوان یک بیکار است) و افزایش بیکاران دانشگاهی و
تحصیل کرده (بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر)
شرایط را پیچیده تر از گذشته کرده است.
اشتغال و کاهش نرخ بیکاری یکی از اهداف اقتصاد
کالن در مدیریت اقتصاد ملی باهدف استفاده بهینه
از همه ظرفیت های اقتصادی اســت؛ اما این مهم
نیازمند شرایط و مولفه هایی در اقتصاد کشور است
تا رنگ واقعیت به خود گیرد .برخالف سیاست های
بازار