دو فصلنامه تأملات رشد شماره 2

‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1397‬‬ ‫نشانی دفتر نشریه‪:‬‬ ‫تهران‪ -‬بزرگراه شهید چمران‪-‬‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‪ -‬مرکز رشد‬ ‫تلفکس‪89775592-88590027 :‬‬ ‫رایانامه‪info@pm.rushd.ir :‬‬ ‫فروشگاه مجازی‪store.rushd.ir :‬‬ ‫مدیرهنری‪ :‬سید مصطفی شفیعی‬ ‫با نوشته هایی از‪:‬‬ ‫‪ 1‬محمدرضا ارام‬ ‫مدیرمسئول‪ :‬دکتر سید مجتبی امامی‬ ‫سردبیر‪ :‬دکتر مصباح الهدی باقری‬ ‫مدیرداخلی‪ :‬حسین سرابادانی تفرشی‬ ‫هیئت تحریریه‪ :‬رامین مددلو‪ ،‬اسحاق سلطانی‪،‬‬ ‫محمد رحمتی‪ ،‬حسین سرابادانی تفرشی‪،‬‬ ‫حمید ایزدبخش‪ ،‬محمدامین علی احمدی‬ ‫مدیرفنی‪ :‬سامان قاموس‬ ‫‪ 16‬دکتر نادر جعفری‬ ‫‪ 32‬دکترمهدی سپهری‬ ‫‪ 48‬دکترمحمدحسین قوام‬ ‫‪ 17‬علی جعفری‬ ‫‪ 33‬سید علیرضا سجادیه‬ ‫‪ 49‬مجید کریمی‬ ‫‪ 2‬جواد ازادی‬ ‫‪ 18‬مجتبی جوادی‬ ‫‪ 34‬حسین سرابادانی‬ ‫‪ 50‬عباسعلی کمال‬ ‫‪ 3‬محمد ازادی‬ ‫‪ 19‬دکترمرتضی جوانعلی اذر‬ ‫‪ 35‬سیدمهدی سرخان‬ ‫‪ 51‬محمدرضا کوهکن‬ ‫‪ 4‬حمیدرضا ارفع‬ ‫‪ 20‬هادی حبیب اللهی‬ ‫‪ 36‬اکبر سعیدی‬ ‫‪ 52‬سجاد لطفی‬ ‫‪ 5‬دکترسیدمجتبی امامی‬ ‫‪ 21‬سیدکاظم حسینی‬ ‫‪ 37‬اسحاق سلطانی‬ ‫‪ 53‬دکترمیثم لطیفی‬ ‫‪ 6‬حمید ایزدبخش‬ ‫‪ 22‬دکترسیدابوالحسن حسینی‬ ‫‪ 38‬هاشم سوداگر‬ ‫‪ 54‬رامین مالک‬ ‫‪ 7‬دکترمجتبی باباخانی‬ ‫‪ 23‬سیدجواد حسینی‬ ‫‪ 39‬احمد شریعتمداری‬ ‫‪ 55‬مجید محمدزمانی‬ ‫‪ 8‬محمد امین باقری‬ ‫‪ 24‬مهرداد حیدری‬ ‫‪ 40‬دکتربهنام طالبی‬ ‫‪ 56‬رامین مددلو‬ ‫‪ 9‬دکترمصباح الهدی باقری‬ ‫‪ 25‬دکتر ابراهیم خانی‬ ‫‪ 41‬سیامک طهماسبی‬ ‫‪ 57‬دکترسعید مسعودی پور‬ ‫‪ 10‬محسن باقری‬ ‫‪ 26‬محمد رضا ذوالفقاریان‬ ‫‪ 42‬علی عبداهلل زاده‬ ‫‪ 58‬علی مصطفوی‬ ‫‪ 11‬مسعود بنافی‬ ‫‪ 27‬ابراهیم راستیان‬ ‫‪ 43‬محمدامین علی احمدی‬ ‫‪ 59‬محمدمهدی مهدی خواه‬ ‫‪ 12‬رضا پاینده‬ ‫‪ 28‬محمد رحمتی‬ ‫‪ 44‬امیر حسین غفاری‬ ‫‪ 60‬دکترمهدی موحدی‬ ‫‪ 13‬محمدصادق تراب زاده‬ ‫‪ 29‬دکتر محمدجواد رضایی‬ ‫‪ 45‬سیدمحمدرضا فقیه ایمانی‬ ‫‪ 61‬سید محمدحسین میرهادی‬ ‫‪ 14‬محمدصادق توسلی‬ ‫‪ 30‬پرهام روشنایی‬ ‫‪ 46‬عباس قائمی‬ ‫‪ 62‬دکترمحمد نوروزی‬ ‫‪ 15‬مرتضی تیموریان‬ ‫‪ 31‬حسین زیبنده‬ ‫‪ 47‬علی قربانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫یادداشت رشد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فهرست‬ ‫‪10‬‬ ‫بــرای حمایت از کــاالی ایــرانــی مجبوریم دســت به‬ ‫اصالحات ساختاری‪ -‬قانونی بزنیم‪.‬‬ ‫چرا به کاالی ایرانی تعصب نداریم؟!‬ ‫‪17‬‬ ‫یـکــی از عــلــل ع ــدم عــاقــه بــه ک ــاالی ای ــران ــی‪ ،‬نبود‬ ‫مناسبات عادالنه در سهم بری عوامل تولید در نظام‬ ‫تولید ایرانی است‪.‬‬ ‫وضعیت قرمز‬ ‫‪22‬‬ ‫ً‬ ‫در چنین شرایطی سوال اصلی این است که حقیقتا‬ ‫«چرا نباید کاالی ایرانی خرید»؟‬ ‫به نام اقتصاد مقاومتی به کام ‪...‬‬ ‫‪27‬‬ ‫نظام اداری کشور از مبانی نظری التقاطی‪ ،‬متناقض‬ ‫و ضعف های ساختاری برای تحقق اقتصاد مقاومتی‬ ‫رنج می برد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سیدکاظم حسینی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر مرتضی جوانعلی اذر‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حسین سرابادانی تفرشی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نامعادله حمایت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر محمد نوروزی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪7‬‬ ‫اندیشه ورزی در‬ ‫ساحت انقالب اسالمی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سردبیر‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فهرست‬ ‫‪2‬‬ ‫هاشم سوداگر‬ ‫وارث زخم های شاهانه‬ ‫امروز در چهل سالگی انقالب‪ ،‬حوزه کشاورزی زخم هایی‬ ‫التیام نیافته از اخرین تیرهای ترکش شاهنشاهی بر تن دارد‪.‬‬ ‫‪31‬‬ ‫دکتر سیدابوالحسن حسینی‬ ‫هیئت؛ قرارگاه جنگ اقتصادی‬ ‫«هیئت های حسینی» سنگر مهم پیروزی ما در جنگ‬ ‫نظامی‪ ،‬جنگ سیاسی‪ ،‬جنگ فرهنگی و امروز «جنگ‬ ‫اقتصادی» است‪.‬‬ ‫‪36‬‬ ‫سیامک طهماسبی‬ ‫داستان جزیره ها‬ ‫با استفاده از کنسرسیوم های ملی می توان توانمندی های‬ ‫دانشی نهادهای نظامی را وارد بازار مصرف عمومی ایران نمود‪.‬‬ ‫‪41‬‬ ‫مجید محمدزمانی‬ ‫چکاپ کامل‬ ‫شاید همه مشکل در اقتصاد نباشد؛ شاید فرهنگ‪،‬‬ ‫سیاست و اموزش هم دچار مشکل باشد!‬ ‫‪44‬‬ ‫محمدمهدی مهدی خواه‬ ‫واکاوی یک سیاست‪:‬‬ ‫دست ملت بر زانوی خود!‬ ‫جمهوری اسالمی ایران از فقدان عینی اجماع نظر و وفاق در‬ ‫میان سیاست گذاران در مورد مقوله خودکفایی رنج می برد‪.‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪58‬‬ ‫طریق رسیدن به حیات طیبه در دنیا‪ ،‬حرکت در قالب‬ ‫شریعت و در دو ساحت علم و عمل است‪.‬‬ ‫‪62‬‬ ‫انسان در سیر هبوط و عروج تعریف می شود‪.‬‬ ‫همه چیز با ِ‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫دکتر مهدی سپهری‬ ‫ْ‬ ‫جهانی الهی‬ ‫انسان‬ ‫ِ‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حیات طیبه‪ :‬یک بشارت قرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سید محمدرضا فقیه ایمانی | علی عبداهلل زاده‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪52‬‬ ‫م ـی تــوان بــا طــی صحیح مسیر تحقیق موضوعی‪،‬‬ ‫«سازماندهی» را در بیان قران بازشناسی نمود‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اکبر سعیدی‬ ‫تفسیر سازماندهی‬ ‫ِ‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دکتر بهنام طالبی طادی‬ ‫فقه نظام ساز‬ ‫اجتماعی کارامد‬ ‫به باور شهید صدر‪ ،‬ساخت نظامات‬ ‫ِ‬ ‫تنها از مسیر فقه اسالمی ممکن است‪.‬‬ ‫‪97‬‬ ‫سید مهدی سرخان‬ ‫همه هنر‪ ،‬حسین‬ ‫اگر هنر تجلی اسماء حسنی الهی باشد‪ ،‬حسین؟ع؟‬ ‫اغاز و انجام هنر است‪.‬‬ ‫‪103‬‬ ‫سید محمدحسین میرهادی‬ ‫هیئت تراز‬ ‫ّ‬ ‫هیئت تراز‪ ،‬یک قله نیست بلکه «سلسله قلل» یک‬ ‫رشته کوه واحد است‪.‬‬ ‫‪107‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪76‬‬ ‫ترجمه صرف‪ ،‬موجب گسترش تغافل از پرسش منشا‬ ‫انسان در عرصه های دانشگاهی شده است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ایدنتیتی؛ تجاهل یا تغافل؟‬ ‫ِسلف و ِ‬ ‫در نظام اجتماعی تکافل‪ ،‬مــردم ع ـهــده دار حفظ‬ ‫جهان های اجتماعی اطراف خود هستند‪.‬‬ ‫‪112‬‬ ‫با سداد جای خالی را پر کنید!‬ ‫اهل سداد‪ ،‬در جستجوی به اغوش کشیدن مشکالت‬ ‫هستند‪ .‬به شکلی مبدعانه‪ ،‬متناسب با زمینه ها و‬ ‫فارغ از توجه به تنگنای زمینه ها‪.‬‬ ‫‪116‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪83‬‬ ‫مروری بر توصیه های امام خمینی؟هر؟ در سالروز پیروزی‬ ‫انقالب اسالمی در پیام های ‪ 22‬بهمن هر سال ایشان‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫علی جعفری هرستانی‬ ‫مراقبه های سلوکی بیست و ّ‬ ‫دوم‬ ‫بهمن از نگاه امام خمینی؟هر؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪91‬‬ ‫جهان موازی فقاهت‪ ،‬باید رفته رفته به جهان معاصر‬ ‫نزدیک شود و مسئوالنه‪ ،‬در معرض مسائل پیچیده‬ ‫اجتماعی قرار بگیرد‪.‬‬ ‫ادب پژوهش و پژوهشگری‬ ‫ِ‬ ‫من فقط شرایط را اماده می کنم و تو رشد می کنی و ثمر‬ ‫می دهی؛ من هم از ان ثمر استفاده می کنم‪.‬‬ ‫‪121‬‬ ‫سیدعلیرضا سجادیه‬ ‫محمدصادق توسلی‬ ‫فقاهت‪ :‬مسئولیت و معاصرت‬ ‫مجتبی جوادی‬ ‫‪3‬‬ ‫مدرسه عدالت‬ ‫عدالت اجتماعی‪ ،‬یگانه ارزشــی است که قابلیت‬ ‫تقلیل همه ارزش های متعالی «سند تحول بنیادین»‬ ‫به ان وجود دارد‪.‬‬ ‫‪124‬‬ ‫فهرست‬ ‫عباسعلی کمال‬ ‫تکافل‪ ،‬حقیقتی ورای واقعیت ها‬ ‫دکتر میثم لطیفی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪68‬‬ ‫جامعه علمی ما به عقالنیت توصیفی‪-‬از سنخ انچه‬ ‫در منبرهای حجت االسالم پناهیان نمایان است‪-‬‬ ‫نیاز مبرم دارد‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫دکتر ابراهیم خانی‬ ‫منبر و تحول در علوم انسانی اسالمی‬ ‫محمدرضا ارام‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪141‬‬ ‫نفی‬ ‫تصمیم گیری گروهی را نمی توان به همان راحتی ِ‬ ‫تصمیم گیری فردی تجویز کرد‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫استقالل فرهنگی‪ :‬نسخه شرقی‬ ‫اسحاق سلطانی‬ ‫‪145‬‬ ‫دستگاه های هنجارساز رویاهایمان را بر روی کف‬ ‫اب بنا می کنند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫رویاپردازی کازینویی؛‬ ‫ساخته شدن واقعی‬ ‫دکتر سید مجتبی امامی‬ ‫‪150‬‬ ‫مشکل امروز کشور ما این است که چهارچوب های‬ ‫مواجهه با مسائل را گم کرده ایم‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫از مجادله با دوست‬ ‫تا مسامحه با دشمن‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫محمدصادق تراب زاده جهرمی‬ ‫‪154‬‬ ‫چالش اصلی در حل مسائل عدالت اجتماعی‪،‬‬ ‫تشخیص درست مسئله است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫جنگ مسئله ها؛‬ ‫دوئل اندیشه های عدالت اجتماعی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فهرست‬ ‫مجید محمد زمانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪138‬‬ ‫بازاریابی در پی ا گاه سازی و اقناع مخاطب نسبت به‬ ‫پدیده هایی است که از شدت حضور دیده نمی شوند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫غافل از غریق بودن‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫محمدامین علی احمدی‬ ‫سلبریتی ها فرصت هستن و نه تهدید؛ ولی حیف؛‬ ‫برای مدیرای فرهنگی قبول واقعیت سخته‪.‬‬ ‫‪158‬‬ ‫دکتر مصباح الهدی باقری‬ ‫ارشمیدس به حمام می رود؟‬ ‫ش زندگی می کرد؛ هنوز هم کسی‬ ‫ارشمیدس با مسئله ا ‬ ‫برای حل مسائل‪ ،‬با ان ها زندگی می کند؟‬ ‫‪162‬‬ ‫حمید ایزدبخش‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪134‬‬ ‫ارمان غربزدگان ایرانی تعلیم به شیوه نوین نبود‪ ،‬بلکه‬ ‫تعلیم برای غربی شدن بود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫برای غربی شدن‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫علی قربانی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪127‬‬ ‫در حالی که رکن اصلی برنامه ریزی درسی‪ ،‬اهداف ان‬ ‫است؛ اهداف سند تحول اموزش و پرورش بیش ازحد‬ ‫کلی‪ ،‬نامنسجم و ناقص است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫امیرحسین غفاری‬ ‫تربیت ِمه الود‬ ‫دکتر نادر جعفری هفت خوانی‬ ‫سلبریتی ها و بازاریابی‬ ‫سیاست های عمومی‬ ‫‪4‬‬ ‫مقاوم سازی‪،‬‬ ‫راز حکومت داری اثربخش‬ ‫پرداخت صحیح به مسئله می تواند بهترین مدخل‬ ‫برای مقاوم سازی حکومت داری باشد‪.‬‬ ‫‪167‬‬ ‫مسعود بنافی‬ ‫مقتدر تابع‬ ‫ های‬ ‫دولت ِ‬ ‫ِ‬ ‫خبرگی تخصصی‪ ،‬دسترسی به داده های دولتی و ترس‬ ‫دولت ها از بدنامی‪ ،‬سه دلیل اصلی تبعیت دولت ها‬ ‫از سازمان های بین المللی است‪.‬‬ ‫‪171‬‬ ‫دکتر سعید مسعودی پور‬ ‫فساد دولتی‪ :‬درد قابل درمان‬ ‫چگونه ساختار جمهوری اسالمی در برابر پذیرش و‬ ‫پرورش فساد دولتی تاب می اورد؟‬ ‫‪175‬‬ ‫حمید ایزدبخش‬ ‫باال نشینی شفافیت!‬ ‫شفافیت ابزاری است در کنار سایر ابزارها که باید با‬ ‫سنگ اقتصاد مقاومتی محک زده شود‪.‬‬ ‫‪180‬‬ ‫جواد ازادی‬ ‫سناریوی شکست‬ ‫خــا اصــلــی درمــواجــهــه ده مــاهــه بــا پــیــام رســان هــای‬ ‫اجتماعی‪ ،‬فقدان برنامه منسجم و سناریوپردازی‬ ‫صحیح در مسیر اجرای سیاست ساماندهی انها بود‪.‬‬ ‫‪186‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪216‬‬ ‫مدیریت ضعیف قوه قضائیه در حوزه رسانه و تصویر‬ ‫سازمانی‪ ،‬تالش های این قوه را بی اثر می سازد‪.‬‬ ‫‪220‬‬ ‫بیان صحیح واقعیت هاست‪.‬‬ ‫بازاریابی‬ ‫دانش ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ایینه های زخمی‬ ‫‪225‬‬ ‫چالش مهم جمهور ی اسالمی‪ ،‬فراگیر شدن تصویر سوم ایران‬ ‫با ویژگی های ابهام‪ ،‬خستگی‪ ،‬فریب کاری و اشرافیت است‪.‬‬ ‫‪234‬‬ ‫بخشی از یاس و ناامیدی در جامعه‪ ،‬نتیجه استفاده نامتعارف‬ ‫از تاکتیک انتخاباتی جاذبه ترس در انتخابات سال ‪ 96‬است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫احمد شریعتمداری‬ ‫دخترک گل مروارید ایرانی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫محمدامین باقری‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫حمیدرضا ارفع الرفیعی‬ ‫جنگ نامتقارن‬ ‫از نو ع نرم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫رامین مالک‬ ‫اصرار به ندیدن‬ ‫‪5‬‬ ‫اگر در هدایت و مدیریت جامعه خود موفق باشیم‪،‬‬ ‫به بهترین روش برای اقناع مخاطبان در دریافت پیام‬ ‫انقالب اسالمی دست یافته ایم‪.‬‬ ‫‪238‬‬ ‫محمدصادق تراب زاده جهرمی‬ ‫تنو ع اموزشی عادالنه‬ ‫باید بین تنوع مدارس و تنوع اموزشی تفکیک نمود‪.‬‬ ‫راهکار‪ ،‬تغییر زمین بــازی از شیوه سنتی «دولتی‪-‬‬ ‫غیردولتی» به «تنظیم گری اموزش» در کشور است‪.‬‬ ‫‪248‬‬ ‫ابراهیم راستیان | علی قربانی‬ ‫در مصائب یک مصوبه‬ ‫نمی توان مشخص نمود بر اساس چه فرایند سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی یا علمی مصوب ه حذف ازمون های مدارس‬ ‫خاص طرح گردید‪.‬‬ ‫‪255‬‬ ‫سجاد لطفی‬ ‫اموزگاری برای سازگاری‬ ‫ایــا امــوزش جنسی باعث کاهش طــاق در جامعه‬ ‫ایرانی می شود؟‬ ‫‪262‬‬ ‫مرتضی تیموریان‬ ‫حکایت دانا و دهبان‬ ‫دانش خط مشی عمومی با علوم حوزه های تخصصی دارای‬ ‫نوعی وابستگی متقابل و بده‪-‬بستان همیشگی است‪.‬‬ ‫‪267‬‬ ‫رامین مددلو‬ ‫در جستجوی فهم یک ترجیح اجباری‬ ‫از نظر شیعیان ترکیه‪ ،‬یک حکومت الئیک بهتر می تواند‬ ‫عدالت را پیاده کند یا یک حکومت اسالم گرای اهل سنت؟‬ ‫‪271‬‬ ‫دکتر مجتبی باباخانی‬ ‫در تقدیس حباب‬ ‫دوران رضــاشــاه نــه امنیت داشــتـیــم و نــه تمامیت‬ ‫ارضی مان حفظ شد‪.‬‬ ‫‪278‬‬ ‫فهرست‬ ‫‪210‬‬ ‫اگر رسانه های خودی در برابر شرایط فعلی کشور باز‬ ‫هم محافظه کاری پیشه کنند‪ ،‬مدیریت ادراک مردم‬ ‫به دست رسانه های غیرخودی خواهد افتاد‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بن بست امید‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پرهام روشنایی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪203‬‬ ‫این یک واقعیت تلخ است‪ :‬ما در جهان عرب مقبولیت اندکی داریم‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫محمدرضا کوهکن‬ ‫جزیره ناشناخته مردم عرب‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪198‬‬ ‫بــرای ارزشیابی فضای مجازی‪ ،‬باید هر دو مفهوم‬ ‫شایستگی و صالحیت این فضا بررسی شود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مهرداد حیدری‬ ‫حقیقت یک مجاز‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪193‬‬ ‫فیلترینگ ِصرف دیگر موثر نیست‪ ،‬باید به افزایش‬ ‫سواد مجازی والدین روی اوریم‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫حسین زیبنده‬ ‫بازگشت به خانواده‬ ‫سید جواد حسینی‬ ‫به بزرگی یک انقالب‪،‬‬ ‫به فراموشی یک ارمان‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪300‬‬ ‫مطالعات گذار به بررسی و تسهیل تغییرات بنیادین‬ ‫در سیستم های اجتماعی می پردازد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫محمد رضا ذوالفقاریان‬ ‫گذر از بهبودهای تدریجی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪293‬‬ ‫تحول درترتیبات نهادی استخدام انسانی‪ ،‬فراتر از خلق‬ ‫اصطالحات جدید نرفته است‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫حسین سرابادانی تفرشی‬ ‫سرخط؛ از بردگی تا سرمایه انسانی‬ ‫نقطه ِ‬ ‫عباس قائمی‬ ‫‪310‬‬ ‫مشکل عدم تقارن اطالعات در نظام سالمت را می توان‬ ‫با توسعه مدل ائتالف چندجانبه حل نمود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫راهی فراتر از مکمل ها‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫فهرست‬ ‫محمد ازادی‬ ‫‪321‬‬ ‫بــرای سنجش میزان موفقیت در اقتصاد مقاومتی‬ ‫نیازمند برنامه ای دقیق‪ّ ،‬‬ ‫کمی و جزئی نگر هستیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سنجش اقتصاد مقاومتی‬ ‫ کش‬ ‫ِ‬ ‫خط ِ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫محمد رحمتی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪315‬‬ ‫شاخص سهولت انجام کسب وکار شاخصی بی طرف‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه مبلغ نئولیبرالیسم ودولــت زدای ــی‬ ‫است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مسعود بنافی‬ ‫نیمه ناپیدای یک پروژه بین المللی‬ ‫تجویزهای سازمان های بین المللی‪ ،‬قوانین فسادزا‪،‬‬ ‫نفوذی ها و برجام واره ها چاه های پیش روی بحران‬ ‫اقتصادی اخیر ایران است‪.‬‬ ‫‪329‬‬ ‫علی مصطفوی ثانی‬ ‫توزیع بدهی یا توزیع درامد؟‬ ‫مالی سازی اقتصاد با خلق بدهی و گسترش سفته بازی‪،‬‬ ‫نابرابری فزاینده و ساختاری به جامعه تحمیل می کند‪.‬‬ ‫‪337‬‬ ‫اقتصاد ضعیف و ساختارهای‬ ‫ضعیف تر‬ ‫نقش خاص دولت در اقتصاد به همراه نقدینگی فراوان‪،‬‬ ‫بیشتر از شوک های ارزی ضربه می زنند‪.‬‬ ‫‪342‬‬ ‫هادی حبیب اللهی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪304‬‬ ‫تــاســیــس م ــرک ــز ش ــت ــاب ده ــن ــده در حـــــوزه تــولــیــد‬ ‫پویانمایی‪ ،‬اتفاق مبارکی بود اما تنها حلقه مفقوده‬ ‫این حوزه نبود‪.‬‬ ‫از چاله بحران تا چاه پسابحران‬ ‫مجید کریمی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫حلقه های مفقوده‬ ‫چرا مردم برای خرید کاالهایی که در یک شوک تورمی‬ ‫گران تر شده صف می کشند؟‬ ‫‪325‬‬ ‫دکتر محمدحسین قوام‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪286‬‬ ‫مهندسی صفر تا صد همزمان قواعد و تدابیر برای‬ ‫تحقق اهدافی خاص ممکن نیست‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫دکتر محمدجواد رضائی‬ ‫توپ «تدابیر» در زمین «قواعد»‬ ‫دکتر مهدی موحدی‬ ‫«ترس» و «طمع»‪ :‬دمیدن در اتش‬ ‫شوک های تورمی‬ ‫‪6‬‬ ‫باید یک محمد یونس باشیم‬ ‫فقر مــردم بنگالدش دغــدغــه محمد یونس شــد؛ با‬ ‫دغــدغـه اش زیست‪ ،‬عــذاب کشید‪ ،‬گریه کــرد و در‬ ‫اخر ان را حل نمود‪.‬‬ ‫‪347‬‬ ‫رضا پاینده‬ ‫انقالب اموزش و فوران فین تک‬ ‫فناوری مالی با تکیه بر سواد مالی‪ ،‬در حال تهدید‬ ‫بانکداری سنتی و نواوری اساسی در نظام بانکی است‪.‬‬ ‫‪351‬‬ ‫محسن باقری‬ ‫ابادی من؛ سکانس دوم‬ ‫نیازمند ده ها خانه توسعه گلباف هستیم تا حکمرانی‬ ‫مردم بنیان شکل گیرد‪.‬‬ ‫‪356‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫طراحی و اجــرا گردیده اســت؛ هم مقابله سخت در‬ ‫قالب جنگ و تــرور‪ ،‬سازمان داده شــده و هم مقابله‬ ‫نرم در قالب التقاط فکری‪ ،‬تهاجم فرهنگی‪ ،‬تحریم‬ ‫اقتصادی و هجوم رسانه ای پیش روی انقالب‪ ،‬قد‬ ‫علم کرده است‪.‬‬ ‫انقالب اسالمی‪ ،‬با جان فشانی و جانبازی سربازان‬ ‫خمینی و خامنه ای‪ ،‬در مقابل توطئه های سخت‪،‬‬ ‫جـهــادی بــزرگ انـجــام داد و روسفید شــد؛ امــا انچه‬ ‫سال هاست از اغاز انقالب تاکنون جریان دارد‪ ،‬جنگ‬ ‫نرم دشمنان برای افول چراغ انقالب‪ ،‬دست برداشتن‬ ‫از اصول و مرگ ارمان هاست‪ .‬ازاین جهت به صورت‬ ‫ُ‬ ‫چندبعدی و چــنــدالیـه ای‪ ،‬عملیات نرم‬ ‫گسترده‪،‬‬ ‫دشمنان همه حیثیت و شخصیت انقالب را مورد‬ ‫هجمه قرار داده است‪.‬‬ ‫انچه این روزها در جریان انقالب اسالمی شاهد هستیم‪،‬‬ ‫بروز حجم زیادی از وقایع و پدیداری مسائل متعدد از‬ ‫دل ان هاست‪ .‬نیک واضح است این مسئله ها‪ ،‬حاصل‬ ‫حجم بسیار بزرگ تری از تصویرساز ی های ماهرانه برای‬ ‫درگیر کردن افکار‪ ،‬انحراف اذهان و یا بزرگ جلوه دادن‬ ‫ّ‬ ‫مسائل است‪ .‬مسلم اینکه‪ ،‬انقالبی که در طول چهل‬ ‫سال حیات‪ ،‬تالش دارد بر اصــول خــود‪ ،‬مقتدرانه و‬ ‫استوار بایستد‪ ،‬خود تهدیدی بالقوه برای قدرت های‬ ‫استکباری است چراکه به فضل خدا توانسته است‬ ‫موجبات بیداری امت های مظلوم و ملت های ستمدیده‬ ‫را فراهم کند و نقطه روشنی برای ازادگان عالم باشد‪.‬‬ ‫ازایــن رو‪ ،‬در این مسیر چهل ساله‪ ،‬انــواع حــوادث در‬ ‫مقابل صراط مستقیم انقالب اسالمی توسط دشمنان‬ ‫و بدخواهان چه از بیرون مرزها و چه از درون کشور‪،‬‬ ‫‪7‬‬ ‫یادداشت رشد‬ ‫اندیشه ورزی در‬ ‫ساحت انقالب اسالمی‬ ‫یادداشت رشد‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫(ش ـمــاره اول) ‪-‬کــه بــه ترتیب نشریات هسته های‬ ‫«عدالت پژوهی»‪« ،‬مدیریت جــهــادی»‪« ،‬بازاریابی‬ ‫سیاسی» و «نــواوری و فناوری» هستند‪ -‬می توانید‬ ‫مطالعه فرمائید‪.‬‬ ‫همچنین بعد از انتشار اولین شماره دوفصلنامه‬ ‫«تامالت» تالش شد تا با اخذ بازخورد از مخاطبین و‬ ‫خوانندگان نشریه‪ ،‬به بهبود تامین محتوا‪ ،‬ساختار صوری‬ ‫و طراحی مجله کمک شود‪ .‬لذا در این شماره‪ ،‬عالوه‬ ‫بر سه ساحت فرهنگ و اندیشه‪ ،‬سیاست و اجتماع‬ ‫و اقتصاد و مدیریت‪ ،‬پرونده ویژه ای نیز برای تمرکز بر‬ ‫یکی از موضوعات مهم روز تدارک دیده شده و اعضای‬ ‫مرکز رشد از منظر ماموریت علمی شان ان مسئله را مورد‬ ‫توجه قرار داده اند‪ .‬در اولین پرونده موضوع نام امسال‬ ‫«حمایت از کاالی ایرانی» مورد بررسی قرارگرفته و ‪۹‬‬ ‫یادداشت بدان اختصاص داده شده است‪.‬‬ ‫همچنین می توانید در حوزه «فرهنگ و اندیشه» ‪۱۹‬‬ ‫یادداشت‪ ،‬در مقوله «سیاست و اجتماع» ‪ ۲۴‬نوشته و‬ ‫در بخش «اقتصاد و مدیریت» ‪ 14‬مقاله را مطالعه کنید‪.‬‬ ‫امید است این شماره نشریه مقبول نظر خوانندگان‬ ‫ارجمند واقع شده و با ارائه نظرات و پیشنهادهای‬ ‫خود‪ ،‬ما را در بهبود امر نشریه یاری کنند‪.‬‬ ‫ازایــن رو‪ ،‬نشریه «تامالت» که حاصل اندیشه ورزی‬ ‫اعضای مرکز رشد دانشگاه امــام صادق؟ع؟است‪،‬‬ ‫تالش می نماید تا مسئله های اکنون انقالب اسالمی‪،‬‬ ‫در ساحت «فرهنگ و اندیشه»‪« ،‬سیاست و اجتماع»‪،‬‬ ‫«اقتصاد و مدیریت» را در معنای موسع شان واکاوی‬ ‫نماید‪ .‬انچه پیش روی مبارک شماست‪ ،‬دومین شماره‬ ‫این نشریه است‪.‬‬ ‫در انتخاب موضوعات دو عنصر «ضرورت مورد توجه‬ ‫واقع شدن مسئله» و «مقتضیات زمانی» مورد عنایت‬ ‫واقع گردیده است‪ .‬ازانجاکه تامالت نشریه ای در قامت‬ ‫مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟ است و البته متمایز‬ ‫از سایر نشریات تخصصی مرکز‪ ،‬که فقط به یک مسئله‬ ‫انقالب اسالمی ورود کرده اند‪ ،‬تالش دارد تا ساحت های‬ ‫مختلف اندیشه ای فرد فرد اعضای مرکز را در مواجهه با‬ ‫مسئله های امروز جامعه ایران منعکس نماید‪.‬‬ ‫همچنین به جهت معرفی مسائلی که در مرکز به صورت‬ ‫تخصصی دارای نشریه می باشند‪ ،‬از این شماره‪ ،‬از‬ ‫هر نشریه یک یادداشت منتخب عرضه می گردد‪ .‬لذا‬ ‫در نشریه پیش رو‪ ۴ ،‬یادداشت را از ‪ ۴‬نشریه «عدالت‬ ‫اجتماعی» (شماره اول)‪« ،‬مدیریت جهادی»(شماره‬ ‫ دوم)‪« ،‬بازاریابی سیاسی»(شماره سوم) و «نوافرین»‬ ‫سردبیر نشریه‬ ‫‪8‬‬ ‫ن ݨݒݦ ݐ ݦݩ‬ ‫ݫٮݬݕرݣوݣ� ݣݠدݤ ݤه ݣ ݣوݤ ݫى ݣݬݫݔهݤݣر اݤىں ݤݤیݤ‬ ‫مح ىاݣ ݑ ݦ ݦ ݣ ݣݨݐاݤ ݣ ݦ‬ ‫ٮݣݦݥݨݠرݤݨݨ ݣݣک ݣا ݣ ݣ ݣݤݤی ݫالݣ ݫ ݣ ݫر ݣ ݫݔ ݣݤݤا‬ ‫ݫ ݫݬݔ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر محمد نوروزی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته دکتری مدیریت قراردادهای بین المللی‬ ‫نفت و گاز دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نامعادله حمایت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫یکی می گفت‪ ،‬مسئولین هر وقت نمی خواهند (= یا‬ ‫نمی توانند) کاری انجام بدهند می گویند این کارها‬ ‫نیازمند فرهنگ سازی است و ازانجاکه فرهنگ سازی‬ ‫ً‬ ‫کاری زمان بر‪ ،‬پیچیده و معموال بدون ابزار قابل اعتماد‬ ‫برای ارزیابی است‪ ،‬پس هر کاری که در این راستا انجام‬ ‫ً‬ ‫بشود (احتماال) خوب است! بگذریم ‪. ...‬‬ ‫بارها پیش امده است که عده ای‪ ،‬حمایت از کاالی‬ ‫ایرانی را مساوی استفاده بیشتر مردم از محصوالت‬ ‫ایرانی دانسته و با برقراری همین نسبت مخدوش‪،‬‬ ‫فرهنگ سازی و تشویق مردم را تنها راهکار حمایت‬ ‫از ان می دانند‪ ،‬حال انکه نه حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مساو ی با مصرف بیشتر محصوالت ایرانی توسط‬ ‫ً‬ ‫م ــردم اســت و نــه صــرفــا یــک مقوله (بـه اصـطــاح)‬ ‫فرهنگی است!‬ ‫همان قدر که حمایت از کاالی ایرانی به معنی استفاده‬ ‫بیشتر مردم از محصوالت ایرانی است به همان نسبت‬ ‫هم به معنی حمایت از تولید کاالی ایرانی و توسعه‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫کمی و کیفی ان است که اتفاقا ارتباط اشکاری با‬ ‫مقوله فرهنگ‪ -‬به معنی ُعرفی ان‪ -‬نداشته و بیشتر‬ ‫یک بحث فنی و تخصصی اســت که نه تنها مرور‬ ‫تجارب ملی و بین المللی در این امر ضروری است‬ ‫بلکه همت متخصصان نظری و اجرایی را نیز برای‬ ‫پیاده سازی سازوکارهای اصالحی می طلبد‪.‬‬ ‫برای حمایت از کاالی ایرانی مجبوریم دست به اصالحات‬ ‫ساختاری‪ -‬قانونی بزنیم‬ ‫‪10‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ -1‬ساختار‪-‬کارگزار؛ یک دعوای ناتمام‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪11‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫قدمت بحث درباره بعضی دوگان ها به اندازه عمر بشر‬ ‫است‪ .‬شاید بتوان یکی از این دوگان های معروف را‪،‬‬ ‫ساختار‪-‬کارگزار دانست‪ .‬اینکه ساختارها مهم ترند یا‬ ‫افراد! اینکه اگر ادم خوب را در یک ساختار بد بگذاریم‪،‬‬ ‫در نهایت ادم خوب هم نمی تواند کار خوبی از پیش‬ ‫ببرد و یا اینکه اگر ادم ناجور هم در یک ساختار خوب‬ ‫قرار گیرد‪ ،‬خروجی سیستم‪ ،‬خوب خواهد بود و یا اینکه‬ ‫ادم های خوب‪ ،‬ساختارهای خوب را شکل می دهند‬ ‫و ساختار‪ ،‬ابزار کار ادم هاست و ‪. ...‬‬ ‫ً‬ ‫نکته جالب این است که معموال افراد بنا به موقعیتشان‬ ‫درباره نسبت شان با این دوگان ها تصمیم می گیرند‪ .‬اگر‬ ‫در داخل سیستم باشند‪ ،‬اشکال را از ساختار می دانند‬ ‫و اگر در خارج از ان باشند‪ ،‬اشکال را از افراد! و البته‬ ‫نه بر این دعوا‪ ،‬پایانی وجود دارد و نه هر یک از طرفین‬ ‫ً‬ ‫ساختار یا کارگزار تمامی حق را می گویند و طبیعتا‬ ‫تاثیر هیچ یک‪ ،‬به کلی قابل انکار نیست‪ .‬داستان از‬ ‫انجا اوج می گیرد که با تسامح‪ ،‬قسمت کارگزار را برابر‬ ‫با بخش فرهنگ سازی بدانیم و قسمت ساختار را‬ ‫همان بخش غیرفرهنگی! یعنی چه بخواهیم و چه‬ ‫نخواهیم برای هر تغییر اجتماعی‪ ،‬هم ساختار الزم‬ ‫است و هم کارگزار‪.‬‬ ‫با همان فهم اولیه که نسبت به مفاهیم «تغییر اجتماعی»‬ ‫و «پایداری» در اذهان وجود دارد‪ ،‬باید گفت که حمایت‬ ‫از کاالی ایرانی و تولید ملی تنها زمانی موثر است که‬ ‫به حرکتی هدفمند‪ ،‬نظام مند و البته نهادینه تبدیل‬ ‫شود‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬تشویق مردم به خرید کاالی‬ ‫ایرانی حتی اگر به استقبال اولیه ان ها جهت مصرف‬ ‫این کاالها به هر دلیل ملی و دینی بینجامد‪ ،‬پایدار‬ ‫نخواهد بود و این جوشش ملی به خاموشی خواهد‬ ‫گرایید‪ .‬به عبارت دیگر حتی اگر از انبوه موانع عینی‬ ‫و ذهنی مردم به ویژه طبقه فرامتوسط برای مصرف‬ ‫کاالی ایرانی بگذریم باید گفت استمرار حمایت مردم‬ ‫از کاالی ایرانی (یا ترجیح و خرید این کاالها) زمانی‬ ‫رخ می دهد که سازوکارهای تبدیل شدن ان به یک‬ ‫تغییر اجتماعی پایدار لحاظ شده باشد و گرنه بنا به‬ ‫حافظه تاریخی درست یا نادرست مردم درباره کاالی‬ ‫ایرانی‪ ،‬جنبش های مقطعی برای حمایت از این کاالها‬ ‫ً‬ ‫با شکست مواجه شده و اتفاقا خیزش مجدد چنین‬ ‫حرکت هایی را نیز دشوارتر خواهد ساخت‪.‬‬ ‫«تغییر اجتماعی برنامه ریزی شده» که امروزه به عنوان‬ ‫مفهومی کلیدی در بسیاری از شاخه های علوم اجتماعی‬ ‫طرح می شود چند گزاره کلیدی دارد‪:‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -2‬تغییر پایدار اجتماعی؛ الزمه حمایت‬ ‫از کاالی ایرانی و تولید ملی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی اگر قرار است به یک‬ ‫تغییر اجتماعی پایدار بدل شود می بایست‬ ‫دارای پــشــتــوان ـه ای از خــردمــای ـه هــای‬ ‫ساختاری‪-‬قانونی نیز باشد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ -3‬اقدام اول‪ :‬جایگزینی سیاست تجاری‬ ‫تولیدمحور به جای واردات محور‬ ‫اول) تغییر اجتماعی امــری پیچیده است و تالش‬ ‫مصلحان اجتماعی بر این است که تمام موانع‬ ‫تغییر را از میان برداشته و در جهت تثبیت تغییرات‬ ‫مثبت گام بردارند‪.‬‬ ‫دوم) نمی توان منشا یک تغییر را تنها و تنها به یک‬ ‫عامل نسبت داد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫سوم) لزوما همه تغییرات پایدار نمی مانند‪.‬‬ ‫چهارم) اگر تغییرات به درستی مدیریت نشوند در‬ ‫ً‬ ‫حالت گذار باقی می مانند و اصطالحا در «چاله‬ ‫تغییر» گیر می کنند‪.‬‬ ‫پنجم) گاهی یک تالش نامنسجم برای تغییر‪ ،‬می تواند‬ ‫تحقق حالت مطلوب را سال ها به تاخیر بیندازد و‬ ‫به عبارت دیگر شکست یک تغییر‪ ،‬زمینه حرکت‬ ‫جدید را هم با مشکل مواجه خواهد ساخت‪.‬‬ ‫با این تفاصیل باید گفت حمایت از کاالی ایرانی اگر قرار‬ ‫است به یک تغییر اجتماعی پایدار بدل شود می بایست‬ ‫دارای پشتوانه ای از خردمایه های ساختاری‪-‬قانونی‬ ‫نیز باشد و ساختارهایی پایدار جهت حمایت از کل‬ ‫زنجیره تولید ایده تا مصرف کاالی ایرانی را دربرگیرد‪.‬‬ ‫قوت الزم برای پیاده سازی بخشی از این حرکت ها‬ ‫فقط در ساختار حا کمیت وجود دارد و تنها از این‬ ‫طریق قابل پیگیری است‪ .‬به بیان ساده تر نمی توان‬ ‫بار تغییر را با تشویق مردم به مصرف کاالی‬ ‫تمامی ِ‬ ‫ایرانی (که به اصطالح یک حرکت فرهنگی است) پیش‬ ‫برد؛ بلکه نیازمند اقدامات (به اصطالح) غیرفرهنگی‬ ‫نیز هستیم و دولت (در معنای اعم ان) مسئول پیشبرد‬ ‫این بخش از کار است‪ .‬در ادامه به برخی از مصادیق‬ ‫این اقدامات (به اصطالح) غیرفرهنگی الزم جهت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی اشاره شده است‪.‬‬ ‫یکی از اقــدامــات ض ــروری بــرای حمایت از کــاالی‬ ‫ایرانی و تولید ملی‪ ،‬اصالح سیاست ها و به تبع ان‬ ‫اصالح ساختارهای حمایت از کاالی ایرانی جهت‬ ‫پیاده سازی سیاست های مذکور است‪ .‬اگر در همان‬ ‫دور باطل دعوای ساختار‪-‬کارگزار بمانیم اولین واکنش‬ ‫به اصالح سیاست ها این است که «مگر با اصالح‬ ‫سیاست ها چه می شود؟! مگر کسی هست که این‬ ‫سیاست ها را اجرا کند؟!» ولی پاسخ اولیه این است‬ ‫که نباید سیاست ها و ساختارها ّ‬ ‫مقوم و تسهیل گر‬ ‫اقدامات ضد تولید ملی باشند و به نوعی به تشویق‬ ‫واردات نادرست منجر شوند! اگر فضای محیطی‬ ‫ِ‬ ‫کسب وکار به نوعی شکل گرفته باشد که افراد‪ ،‬جریان‬ ‫اطالعات و سرمایه را به سمتی نادرست سوق دهند‬ ‫چه امیدی به اصــاح درونــی تشکیالت اســت! لذا‬ ‫یکی از کارهای به اصطالح «غیرفرهنگی» الزم برای‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‪ ،‬اصالح ساختارهای معیوب‬ ‫و چرخه های مخدوش است‪ .‬برای توضیح بیشتر به‬ ‫یکی از مصادیق عملی در این زمینه اشاره می شود‪.‬‬ ‫ادغــام وزارت صنایع و معادن و وزارت بازرگانی در‬ ‫‪ 1390‬انجام گرفت و وزارت صنعت‪ ،‬معدن و تجارت‬ ‫تشکیل شد[‪ .]1‬پیش از انکه به قضاوت درباره عملکرد‬ ‫فعلی وزارت صمت بنشینیم بهتر است به بررسی‬ ‫ضرورت یکپارچگی دو بخش تولید و تجارت نظری‬ ‫بیفکنیم‪ .‬وزارتخانه ها بازوهای سیاست گذاری و اجرای‬ ‫دولت هستند و بدیهی است که وجود تناقض های‬ ‫هدف گذاری و عملکردی در رفتارهای دو وزارتخانه‪،‬‬ ‫نه تنها عجیب که بسیار مذموم است‪ .‬مرور تجارب‬ ‫‪12‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪13‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بین المللی نشان می دهد‬ ‫که ادغام یا تفکیک دو حوزه‬ ‫صنعت و تــجــارت از یک‬ ‫الگوی واحد تبعیت نکرده و کشورها بنا به مصالح‬ ‫ملی و شرایط ساختاری خود‪ ،‬به ادغــام یا تفکیک‬ ‫این دو حوزه در قالب یک یا دو وزارتخانه پرداخته اند‬ ‫ولی نکته مشترک همه این ساختارها‪ ،‬چیزی نیست‬ ‫جز یکپارچگی در فرایند سیاست گذاری و رگالتوری‪.‬‬ ‫در واقــع طراحی ساختاری بــرای ایجاد یکپارچگی‬ ‫نهادی جهت پوشش نیازهای هر دو بخش صنعت‬ ‫و تجارت‪ ،‬فصل مشترک تمام الگوهای موفق بوده و‬ ‫هست‪ ،‬لذا نمی توان ادغام یا تفکیک وزارتخانه ها را‬ ‫به تنهایی به عنوان عامل کلیدی برای توسعه صنعت‬ ‫و تجارت دانست بلکه لحاظ کردن تمامی اقتضائات‬ ‫و کاهش هزینه های تغییر از واجبات این امر است‪.‬‬ ‫با این وصف‪ ،‬می خواهیم به این سوال نیز پاسخ دهیم‬ ‫که باالخره تشکیل وزارت صمت بیشتر به نفع کشور‬ ‫است یا تفکیک وزارتخانه ها؟ اهتمام به صادرات‬ ‫کاالی نهایی مستلزم ایجاد ساختار سیاست گذاری‪،‬‬ ‫تصمیم گیری و عملیات یکپارچه است که متاسفانه‬ ‫در ساختار تفکیکی وزارت صنایع و معادن و وزارت‬ ‫ً‬ ‫بازرگانی رخ نمی داد و اتفاقا در بزنگاه های تغییر‪ ،‬ورودهای‬ ‫یک جانبه وزارت بازرگانی در واردات برخی کاالهای‬ ‫نه چندان ضروری به بهانه هایی نظیر تنظیم بازار و یا‬ ‫تعدیل قیمت ها‪ ،‬کل جریان تولید داخلی را مختل‬ ‫می ساخت و حالت گذار رشد در ان صنعت را ناموفق‬ ‫می نمود لذا اصالح ساختاری در وزارتخانه های مذکور‬ ‫در ایران‪ ،‬در دستور کار قرار گرفت و وزارت صنعت‪،‬‬ ‫معدن و تجارت تشکیل شد و بخش تجارت مرتبط‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫با غــذا نیز به وزارت جهاد‬ ‫کشاورزی منتقل گردید‪.‬‬ ‫هر چند پژوهش های متعددی‬ ‫(از جمله گزارش ‪ 15431‬مرکز پژوهش های مجلس‬ ‫شورای اسالمی) توسط برخی از مراکز مستقل نسبت به‬ ‫اسیب شناسی وزارت صمت و اصالحات ساختاری‬ ‫ً‬ ‫ان انجام شده است که اتفاقا تشکیل این وزارتخانه را‬ ‫در راستای حمایت از کاالی ایرانی و تولید ملی ارزیابی‬ ‫کرده اند؛ ولی تالش های متعدد برخی از افراد نسبت به‬ ‫تفکیک مجدد وزارتخانه به جای اصالحات درونی و‬ ‫بهبود عملیاتی ان محل تعجب است! به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫اسیب شناسی ها نشان می دهد که عملکرد ضعیف‬ ‫بخش تولید و تجارت پس از ادغــام به ایــن سبب‬ ‫ً‬ ‫بوده است که اوال قرار بوده است وزارت صمت یک‬ ‫ً‬ ‫وزارتخانه یکپارچه باشد درحالی که هم اکنون صرفا‬ ‫یک «تجمیع» ساختاری رخ داده است که نیازمند‬ ‫اصالح است و از سوی دیگر شرایط اقتصادی کشور از‬ ‫جمله رکود تورمی حاکم بر اقتصاد‪ ،‬گسترش تحریم ها‪،‬‬ ‫افــت قیمت نفت‪ ،‬بی ثباتی در نــرخ ارز و بازارهای‬ ‫پول‪ ،‬مسکن و سرمایه‪ ،‬مشکالت موجود در بازار کار‪،‬‬ ‫ضعف در اجرای هدفمندسازی یارانه ها و غفلت از‬ ‫پرداخت سهم تولید‪ ،‬خصوصی سازی نامناسب و‬ ‫مواردی ازاین دست‪ ،‬در بروز ضعف عملکردی و عدم‬ ‫توفیق وزارت صمت (پس از ادغام) موثر بوده است‪.‬‬ ‫تحلیل اولیه درباره مخالفت برخی افراد و سازمان های‬ ‫نسبت به تشکیل وزارت صمت و اصرار به تفکیک‬ ‫مجدد ان نشان می دهد که بسیاری از مخالفت ها ریشه‬ ‫علمی نداشته و تنها به سبب تضاد منافع شخصی‬ ‫ناشی از واردکنندگان ذی نفوذ و برخی از مسئولین‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫تشکیل وزارت صمت یکی از اقدامات مناسب‬ ‫برای تغییر رویکرد از واردات محوری به‬ ‫تولید محوری است و حتی اگر در مقام‬ ‫عملیات اشـکــاال تــی وجــود دارد‪ ،‬همت‬ ‫بیشتر مسئولین و مجریان را می طلبد و‬ ‫نه بازگشت به گذشته را!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بــرای کاهش هزینه مبادله می بایست‬ ‫دو دسته اق ــدام حقوقی و غیرحقوقی‬ ‫ً‬ ‫در دستور کــار قــرار گیرد و اتفاقا بخش‬ ‫قابل توجهی از اقدامات الزم برای کاهش‬ ‫هزینه مبادله نیازمند اقدامات دولت (به‬ ‫معنی اعم ان) است‪.‬‬ ‫هزینه های کسب اطالعات‬ ‫در ب ــاره اجــزای مبادله نظیر‬ ‫فروشنده‪ ،‬خریدار‪ ،‬کیفیت‬ ‫کاال یا خدمت‪ ،‬هزینه های‬ ‫عــقــد قـ ـ ــرارداد‪ ،‬هزینه های‬ ‫نظارت بر عملکرد طرف مقابل‪ ،‬هزینه های حقوق‬ ‫مالکیت و تضمین ان‪ ،‬هزینه فسخ احتمالی عقد‬ ‫و مــواردی ازایـن دســت اســت‪ .‬عــاوه بر اثــرات منفی‬ ‫گسترده ای که به سبب بــاال بــودن هزینه مبادله در‬ ‫کاهش سطح کسب وکار رخ می دهد این پدیده‪ ،‬تبعاتی‬ ‫نظیر افزایش فساد اداری را نیز به دنبال خواهد داشت‪.‬‬ ‫نکته قابل توجه در بــاره هزینه مبادله ایــن اســت که‬ ‫ً‬ ‫معموال پیش بینی وقــوع یا عدم وقــوع ان کار اسانی‬ ‫نیست و جنبه ادراکی نیز دارد‪ .‬از سوی دیگر به علل‬ ‫مختلف از جمله عدم تقارن اطالعات طرفین قراردادها‪،‬‬ ‫وجود منافع شخصی در افراد‪ ،‬رانت های اطالعاتی‪،‬‬ ‫مناسبات سیاسی و ‪ ...‬همه قراردادها دارای هزینه‬ ‫مبادله هستند و گریزی از این هزینه ها نیست ولی‬ ‫سوال این است که ایا نمی توان هزینه مبادله را که‬ ‫به سهولت کسب وکار و اطمینان هر چه بیشتر افراد‬ ‫جهت سرمایه گذاری در عرصه های تولیدی و حتی‬ ‫خرید کاالی موردنظر (در اینجا کاالی ایرانی مدنظر‬ ‫است) می انجامد کاهش داد؟ نقش دولت در این‬ ‫کاهش هزینه مبادله چیست؟ نا گفته پیداست که‬ ‫برای کاهش هزینه مبادله می بایست دو دسته اقدام‬ ‫ً‬ ‫حقوقی و غیرحقوقی در دستور کار قرار گیرد و اتفاقا‬ ‫بخش قابل توجهی از اقدامات الزم برای کاهش هزینه‬ ‫مبادله نیازمند اقدامات دولت (به معنی اعم ان) است‬ ‫که مواردی نظیر اصالح قوانین‪ ،‬تامین زیرساخت هایی‬ ‫برای توسعه شفافیت‪ ،‬ارائه اموزش های حقوقی الزم‪،‬‬ ‫نهادساز ی های موثر برای حمایت از حقوق مالکیت‬ ‫و ‪ ...‬را شامل می شود‪.‬‬ ‫ذی ربط‪ ،‬همچنان گاه گاهی‬ ‫تفکیک وزارت صمت در‬ ‫دستور کار دولت و مجلس قرار‬ ‫می گیرد و حتی در برخی موارد‬ ‫بدون لحاظ کردن متغیرهای‬ ‫گوناگون‪ ،‬ضعف در فرایند صنعت و تجارت را ناشی از‬ ‫ادغام وزارتخانه ها می دانند! به طور خالصه باید گفت‬ ‫که حمایت از کاالی ایرانی و تولید ملی‪ ،‬اقتضائات و‬ ‫ملزومات ساختاری در سطوح مختلف را داراست و‬ ‫طبیعی است که ساختارهای عالی در سطح وزارتخانه ها‬ ‫نیز می بایست به این ضروریات توجه کرده و پایبند‬ ‫باشند‪ .‬تشکیل وزارت صمت یکی از اقدامات مناسب‬ ‫برای تغییر رویکرد از واردات محوری به تولید محوری‬ ‫است و حتی اگر در مقام عملیات اشکاالتی وجود‬ ‫دارد‪ ،‬همت بیشتر مسئولین و مجریان را می طلبد و‬ ‫نه بازگشت به گذشته را!‬ ‫‪ -4‬اقدام دوم‪ :‬کاهش هزینه مبادله در کسب وکار‬ ‫همان گونه که در ابتدای بحث گفته شد‪ ،‬علی رغم‬ ‫اینکه عده ای می خواهند (یا دوست دارند) حمایت‬ ‫از کاالی ایرانی را یک مقوله فرهنگی بدانند و تنها‬ ‫به نقش تشویق و تبلیغ برای مصرف هر چه بیشتر‬ ‫کــاالی ایرانی ا کتفا کنند ولــی حکومت نیز نقشی‬ ‫ً‬ ‫جدی (و اتفاقا به ظاهر غیرفرهنگی) در حمایت از‬ ‫کاالی ایرانی و تولید ملی داراست‪ .‬یکی دیگر از این‬ ‫راهکارهای به اصطالح غیرفرهنگی‪ ،‬کاهش هزینه‬ ‫مبادله در کسب وکار است‪.‬‬ ‫تعاریف متعددی از هزینه مبادله وجود دارد ولی به طور‬ ‫اجمالی به ان دسته از هزینه های پیش بینی نشده ای‬ ‫اشاره دارد که افراد در فرایند مبادله اقتصادی متحمل‬ ‫می شوند تا حقوق مالکیت خود را مشخص‪ ،‬تعریف‬ ‫و تضمین کنند‪ .‬یعنی هزینه مبادله دربرگیرنده‬ ‫‪14‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪15‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫باز هم یاداوری می شود همان قدر که حمایت از کاالی‬ ‫ایرانی و تولید ملی به استفاده مردم از تولیدات داخلی‬ ‫گره خورده است؛ نیازمند کارهای بنیادین و حاکمیتی‬ ‫است‪ .‬قوانین متعددی در کشور وجود دارند که به عرصه‬ ‫کسب وکار گره خورده اند و گاه همین قوانین‪ ،‬به جای‬ ‫پیشبرد امور‪ ،‬بستر سوءاستفاده های متعدد برخی افراد‬ ‫را فراهم می کنند‪ .‬حتی اگر ان دسته از افرادی را که‬ ‫در جامعه به دنبال منافع فردی هستند و شکستن یا‬ ‫دور زدن قانون را در دستور کار خود قرار داده اند در نظر‬ ‫نگیریم‪ ،‬ولی گاه مواد قانونی به گونه ای هستند که افراد‬ ‫ً‬ ‫خاکستری (و نه لزوما معارض) هم ترجیح می دهند تا‬ ‫حد امکان خودشان را درگیر این قوانین نکنند‪ .‬بارها‬ ‫گفته شده است که «قانون کار» کشور مشکل دارد و‬ ‫نیازمند اصالح است و حتی برخی کارشناسان ادعا‬ ‫می کنند که قانون کار‪ ،‬ضد تولید است‪ .‬ایا اصالح‬ ‫چنین قانونی ضــروری نیست؟! یا بارها گفته شده‬ ‫است که نظام مالیاتی کشور نیازمند بازنگری است و‬ ‫در چنین قانون مالیاتی‪ ،‬تولیدکنندگان ترجیح می دهند‬ ‫تمرکز خود را از تولید کاال به سمت واردات و یا حتی‬ ‫کارهای خریدوفروش سوق دهند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -6‬اقدام چهارم‪ :‬ضرورت اصالح قوانین کسب وکار‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از کلیدهای توسعه تولید و مصرف کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫ورود به بازارهای مصرف جدید است که معموال در‬ ‫محمل صادرات به کشورهای دیگر صورت می گیرد‬ ‫ً‬ ‫و اتفاقا با رویکرد برونگرایی اقتصاد نیز هم راستاست‪،‬‬ ‫لذا ایجاد زمینه های حضور و فعالیت تولیدکنندگان‬ ‫و صادرکنندگان ایرانی در بازارهای خارجی یکی از‬ ‫اقداماتی است که می بایست از سوی دولــت برای‬ ‫حمایت از تولید ملی و کاالی ایرانی در دستور کار‬ ‫قــرار گیرد‪ .‬استفاده از ظرفیت پیمان های پولی دو‬ ‫یا چندجانبه و یا عضویت ایــران در برخی گروه ها‬ ‫و سازمان های اقتصادی موثر از جمله راهکارهای‬ ‫پیشنهادی برای این امر است‪.‬‬ ‫به عنوان یک نمونه‪ ،‬بررسی های کارشناسی نشان‬ ‫می دهد که ایــران‪ ،‬تمامی استانداردهای حداقلی‬ ‫اقتصادی را بــرای عضویت به عنوان بــازوی انــرژی‬ ‫کشورهای گروه بریکس (با عضویت برزیل‪ ،‬روسیه‪،‬‬ ‫هند‪ ،‬چین و افریقای جنوبی) داراست؛ ولی تحقق‬ ‫چنین امری مستلزم دیپلماسی هوشمندانه و موثر‬ ‫با معرفی ظرفیت های ایران جهت توسعه اقتصادی‬ ‫است و چه بسا اگر مسئولین به جای تالش های نافرجام‬ ‫(و البته نادرست) برای عضویت ایــران در سازمان‬ ‫تجارت جهانی‪ ،‬به دنبال توسعه همکار ی های کشور‬ ‫با گروه های اقتصادی متناسب تر (نظیر گروه بریکس)‬ ‫باشند اثرات مثبت به مراتب ماندگارتری بر تولید ملی‬ ‫و توسعه صادرات کاالی ایرانی بگذارند‪.‬‬ ‫ضمن اینکه ضرورت توسعه صادرات ایجاب می کند‬ ‫که امنیت سرمایه گذاری و امنیت نقل وانتقال پول و ارز‬ ‫فراهم شود؛ ولی تجربه تحریم ایران توسط برخی کشورها‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -5‬اقدام سوم‪ :‬عضویت‬ ‫ایران در سازمان های‬ ‫اقتصادی و پیمان های‬ ‫پولی دوجانبه‬ ‫نشان می دهد که اسیب های‬ ‫وابستگی به ارزهایی نظیر دالر‬ ‫و یــورو بسیار اشکار است‪.‬‬ ‫درح ــالـ ـی ک ــه پ ـی ـمــان پــولــی‬ ‫دوجانبه که جنبه ذخیره ارزی نداشته و راهکاری برای‬ ‫توسعه و تسهیل مبادالت تجاری بین کشورهاست‪،‬‬ ‫زمینه الزم برای توسعه تعامالت و تبادالت اقتصادی‬ ‫را با شرایط بهتری فراهم می کند‪ .‬البته همان گونه که‬ ‫اشاره شد‪ ،‬اجرای چنین پیمان هایی مستلزم توسعه‬ ‫دیپلماسی های هدفمند سیاسی و اقتصادی است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ -7‬خاتمه‬ ‫همچنین گفته می شود «قانون حداکثر استفاده از‬ ‫توان تولیدی و خدماتی» نیازمند بازنگری است‪ .‬بنا‬ ‫بر مواد این قانون‪ ،‬همه دستگاه های دولتی موظف اند‬ ‫در تامین کاالهای مصرفی و سرمایه ای‪ ،‬امور خدمات‬ ‫مهندسی مشاور‪ ،‬پیمانکاری ساختمانی و تاسیساتی‬ ‫و در نهایت تامین تجهیزات کلیه پروژه های کشور‬ ‫از تولیدات داخلی استفاده کنند‪ .‬پس چرا با وجود‬ ‫چنین حکم الزام اوری همچنان شاهد عدم رعایت‬ ‫قانون توسط بسیاری از دستگاه های اجرایی به ویژه‬ ‫شرکت های دولتی هستیم؟! واقعیت این است که این‬ ‫قانون‪ ،‬خالهای قابل توجهی دارد و زمینه سوءاستفاده‬ ‫و به اصطالح دور زدن را در درون خودش فراهم ساخته‬ ‫است‪ .‬این قانون‪ ،‬ضمانت اجرایی خوب و موثری را‬ ‫پیش بینی نکرده و البته دارای استثنائاتی است که‬ ‫اجازه نقض قانون را داده است‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬اجازه‬ ‫خاصی به باالترین مقام اجرایی دستگاه ها داده شده‬ ‫است که در صورت تائید انان‪ ،‬کاالهایی از خارج وارد‬ ‫شوند‪ .‬سازوکارهای ارتقاء و رشد تولیدات نیز در این‬ ‫قانون در نظر گرفته نشده است و به همین سبب زمینه‬ ‫رشد محصوالت تولیدی را فراهم نمی کند‪.‬‬ ‫درهرصورت نظام اجتماعی نیازمند قوانینی است که‬ ‫تسهیل گر و حامی شرایط بهتر باشد‪ .‬وقتی خود قانون‪،‬‬ ‫مشکل زاست و تغییر قانون وظیفه حا کمیت است‪،‬‬ ‫هیچ تاخیری در اصالح این قوانین پذیرفته نیست‪.‬‬ ‫هدف این نوشتار کوتاه ان بود که نشان دهد‪ ،‬خالف‬ ‫تصور برخی افراد که حمایت از کاالی ایرانی و تولید‬ ‫ملی را تنها یک رفتار فرهنگی می دانند؛ بسیاری از‬ ‫الزامات و بسترهای (به ظاهر) غیرفرهنگی نیز برای‬ ‫تحقق یک تغییر اجتماعی پایدار در راستای حمایت‬ ‫از کاالی ایرانی الزم است و البته فراهم سازی این‬ ‫الزامات‪ ،‬از شئون حا کمیت است‪ .‬دوگان ساختار‪-‬‬ ‫کارگزار نیز موید این گزاره است که همان قدر که باید‬ ‫فرهنگ سازی کرد باید ساختارها را نیز اصالح کرد‬ ‫و بهبود بخشید‪.‬‬ ‫البته ممکن اســت برخی کارشناسان بــا برخی از‬ ‫پیشنهادهای مطرح شده در این نوشتار موافق نباشند‪.‬‬ ‫ولی اگر همین قدر از مدعای نویسنده را بپذیرند که‬ ‫ً‬ ‫بــرای حمایت از کــاالی ایــرانــی‪ ،‬صرفا نباید انتظار‬ ‫یک طرفه از مردم داشت و این امر محدود به کارهای‬ ‫فرهنگی و تبلیغی برای مصرف هر چه بیشتر کاالی‬ ‫ایرانی نمی شود‪ ،‬هدف اصلی این نوشتار محقق شده‬ ‫است‪ ،‬هر چند این ادعا بدیهی به نظر بیاید!‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ ]1‬در متن جهت اختصار به جای وزارت صنعت‪ ،‬معدن و تجارت‪ ،‬وزارت‬ ‫«صمت» ذکر شده است‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حسین سرابادانی تفرشی‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪17‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از علل عدم عالقه به کاالی ایرانی‪ ،‬نبود مناسبات‬ ‫عادالنه در سهم بری عوامل تولید در نظام تولید ایرانی است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫چرا به کاالی ایرانی‬ ‫تعصب نداریم؟!‬ ‫این تشبیه همراه با مزاح مقام معظم رهبری در بیانات‬ ‫شروع سال ‪ 1397‬در حرم رضوی‪ ،‬پرسشی را به ذهن‬ ‫متبادر می کند که چرا همچون تعصب یک هوادار‬ ‫دو اتیشه فوتبالی به تیمش‪ ،‬به کاالی ایرانی تعصب‬ ‫نداریم؟ نوشتار فعلی تالش می کند از منظر عدالت‬ ‫اجتماعی و موضوع «سهم بری عادالنه عوامل تولید»‬ ‫به این پرسش به اجمال پاسخ دهد‪.‬‬ ‫بدون تردید علل عدم تعصب به کاالی ایرانی از منظرهای‬ ‫دیگر مانند فرهنگ مصرفی جامعه مشتمل بر گرایش به‬ ‫برندهای خارجی‪ ،‬نگاه به مصرف به عنوان ابزار اعالم‬ ‫تشخص و طبقه اجتماعی‪ ،‬تضعیف اعتمادبه نفس‬ ‫ملی و خودباختگی در برابر دنیای مدرن قابل تحلیل و‬ ‫ارزیابی است‪ .‬به طورکلی در تبیین پدیده های اجتماعی‬ ‫که واقعیت ان ها به شکل نظام واری به عوامل گوناگون‬ ‫پیوند خورده است‪ ،‬عناصر موثر و مرتبط زیادی در نظام‬ ‫اجتماعی قابل پیگیری است که هرگونه تحلیل علل‬ ‫در این زمینه را با دشواری روبرو می کند؛ اما به جهت‬ ‫تبیین بحث باید منظر خاصی برای توضیح پدیده‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫«جوان های ما تعصب دارند به فوتبال؛ یکی طرفدار‬ ‫تیم قرمز و یکی طرفدار تیم ابی است؛ حتی تعصب‬ ‫دارند به تیم های خارجی مثل رئال و ‪...‬اگر همین اندازه‬ ‫تعصب را نسبت به اقتصاد ملی و تولید داخلی داشته‬ ‫باشیم‪ ،‬بسیاری از کارهای ما اصالح خواهد شد‪».‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫سهم بری عادالنه ان است که هر کدام از‬ ‫صاحبان نهاده های تولید به تناسب ارزشی‬ ‫که خلق کرده است‪ ،‬از برخوردار ی های‬ ‫نهایی نظام تولید نیز بهره ببرد‪.‬‬ ‫در یک کشتی نشسته اند؛ نفع یک نفر نفع همه و زیان‬ ‫او به زیان همه است‪ ،‬در گرو تحقق عادالنه مناسبات‬ ‫اجتماعی در یک نظام اجتماعی است‪ .‬در انجاست‬ ‫که وحدت منافع منجر به ایجاد سازوکارهای تعاملی‬ ‫همکارانه و مولد به نفع احاد جامعه می شود و عالقه‬ ‫به خروجی سیستم شکل می گیرد‪.‬‬ ‫اما بحث ما در اینجا ان است که «کاالی ایرانی» خروجی‬ ‫یک نظام است و ان «نظام تولید ایرانی» است‪ .‬این‬ ‫نظام‪ ،‬دارای ورودی هایی است که کلیت فعالیت این‬ ‫مجموعه را به مثابه سیستم حفظ می کند‪ .‬این ورودی ها‬ ‫حسب ادبیات اقتصاد متعارف‪ ،‬در واقع نهاده های‬ ‫تولید هستند‪ .‬منابع طبیعی‪ ،‬سرمایه فیزیکی‪ ،‬سرمایه‬ ‫مالی‪ ،‬نیروی کار فیزیکی‪ ،‬سرمایه انسانی‪ ،‬کارافرینی‪،‬‬ ‫مهندسی و طراحی (سرمایه دانشی) و سایر مواد اولیه‬ ‫و نهاده های تولید در کنار یکدیگر و به فراخور نوع‬ ‫محصول در این نظام دخالت دارند‪]4[ .‬‬ ‫صاحبان این نهاده ها حسب مناسبات و روابطی با‬ ‫یکدیگر در تعامل هستند‪ .‬در تاریخ اندیشه اقتصادی‬ ‫در سده های گذشته‪ ،‬پرسش بزرگ نحوه سهم بری هر‬ ‫کدام از این صاحبان عوامل تولید از ارزش ایجاد شده‬ ‫است؛ به عبارت دیگر‪ ،‬دستاوردهای نظام تولید ملی‬ ‫حسب چه ترتیبات نهادی تقسیم و توزیع می گردد و‬ ‫سهم هرکس از صاحبان نهاده های تولید از کیک بزرگ‬ ‫تولید در یک کشور چقدر است؟‬ ‫بدون تردید سهم بری عادالنه ان است که هر کدام از‬ ‫صاحبان نهاده های تولید به تناسب ارزشی که خلق‬ ‫اجتماعی را برگزید و به نظر نگارنده یکی از منظرهای‬ ‫مهم در این مسئله‪ ،‬تحلیل ان بر اساس مناسبات‬ ‫عادالنه در نظام تولید کاالی ایرانی است‪.‬‬ ‫عالقه‪ ،‬تعصب و دلبستگی به یک نظام اجتماعی‬ ‫انگاه شکل می گیرد که همه بازیگران احساس کنند‬ ‫شرایط کلی حا کم بر نظام اجتماعی عادالنه است؛‬ ‫میدان بزرگ فعالیت های اقتصادی‪ ،‬عرصه تالش و‬ ‫کوشش و صحنه بروز استعدادهای مختلف و مهیا برای‬ ‫رسیدن به ارزش ها و دستاوردهای مدنظرشان است‪.‬‬ ‫راه فرد یا گروهی مهیاتر از راه فرد یا گروه دیگر نیست و‬ ‫میان ُ بری به بهای تضییع حقوق دیگران وجود ندارد‪.‬‬ ‫نردبان تحرک درامدی و رشد برای عموم افراد جامعه‬ ‫میسر است و توزیع فرصت ها متناسب با قابلیت های‬ ‫هر فرد به شکل گسترده ای در دسترس است‪.‬‬ ‫استاد شهید مرتضی مطهری در اثار خود‪ ،‬در فرازهایی‬ ‫خواندنی بیان می کند؛ وجود یا عدم وجود عدالت‬ ‫اجتماعی در شکل گرفتن افکار و عقاید مردم جامعه‬ ‫[‪ ،]1‬اخالق فردی [‪ ]2‬و رفتار عمومی [‪ ]3‬تاثیرگذار است‪.‬‬ ‫این سطوح اثرگذاری مقوله عدالت اجتماعی در فکر‪،‬‬ ‫نگرش و رفتار افراد جامعه حکایت از تاثیرگذاری این‬ ‫مقوله از منظر اسالمی در تحلیل پدیدهای اجتماعی‬ ‫دارد‪ .‬از ثمره های عدالت در یک نظام اجتماعی‬ ‫افزایش پیوندها و انسجام اجتماعی‪ ،‬اعتماد عمومی‪،‬‬ ‫محبت و مودت تعاملی میان افراد مجموعه‪ ،‬هم جهتی‬ ‫و هم راستایی اهداف و منافع کلیت نظام اجتماعی‬ ‫است‪ .‬باور به اینکه همه افراد در یک مجموعه اجتماعی‬ ‫‪18‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪19‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫کرده است‪ ،‬از برخوردار ی های نهایی نظام تولید نیز‬ ‫بهره ببرد‪ .‬انگاه که ورودی ها با ستاده ها و شایستگی ها‬ ‫با برخوردار ی ها تطابق نداشته باشد‪ ،‬مناسبات مبتنی‬ ‫بر عدالت که به نوبه خود منجر به تعامالت همکارانه‬ ‫و مولد می شود به مناسبات مبتنی بر ظلم که به نوبه‬ ‫خود منجر به تعامالت مبتنی بر ستیز و نامولد تبدیل‬ ‫خواهد شد‪ .‬نظام تولیدی به تعبیر اقتصاددانان‪ ،‬وارد‬ ‫بازی جمع صفری می شود که قابل تداوم نخواهد بود‪.‬‬ ‫رمز تداوم تعامالت مولد‪ ،‬شکل گیری تعامالت حول‬ ‫رعایت حقوق همه بازیگران و رسیدن هر کس به حق‬ ‫وضع شده برای اوست‪.‬‬ ‫به دالیل مختلف‪ ،‬تعصب به کاالی ایرانی به شکل‬ ‫مطلوب در میان ایرانیان وجــود نــدارد‪ .‬یکی از این‬ ‫دالیل ان است که نظام تولید ایرانی‪ ،‬سال هاست که‬ ‫وارد یک بازی جمع صفر و یک حلقه تضعیف کننده‬ ‫ذاتی شده است‪ .‬سهم بری صاحبان نهاده های تولید‬ ‫ایرانی عادالنه نیست و انجا که عدالت نباشد‪ ،‬عالقه‬ ‫و دلبستگی وجود نخواهد داشت‪.‬‬ ‫اما چرا نظام تولید ایرانی مبتنی بر مناسبات عادالنه‬ ‫نیست؟ شاید چند سنجه اماری در این مورد کافی‬ ‫باشد‪ .‬یکی از سنجه های مهم در بازار کار‪ ،‬سهم هزینه‬ ‫دستمزد نیروی کار در کل هزینه تمام شده در تولید‬ ‫است‪ .‬میانگین این عدد در صنعت کشور حدود ‪8‬‬ ‫درصد است و این عدد حاوی ان است که کارگر ایرانی‬ ‫از جمله کشورهای با پایین ترین سطح دستمزدی در‬ ‫میان کشورهای جهان است‪ .‬سنجه مهم دیگر جهت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫براورد عدالت اجتماعی در بازار کار‪ ،‬نسبت دستمزد به‬ ‫بهره وری نیروی کار در کشور است‪ .‬میانگین کلی این‬ ‫سنجه در دهه گذشته در نظام تولیدی کشور‪ ،‬حدود‬ ‫‪ 30‬درصد است؛ این بدان معناست که کارگر ایرانی‬ ‫حدود یک سوم بهره وری خود دستمزد دریافت می کند‪.‬‬ ‫این نظام تولیدی بنا به عقالنیت و خردی که حتی‬ ‫ســرمــایـه داری مــدرن نیز حــدود صدسال قبل به ان‬ ‫رسید‪ ،‬قابل تداوم نیست؛ زیرا نظام اقتصادی یک‬ ‫حلقه و شبکه به هم مرتبط است‪ .‬تولید‪ ،‬مبادله و‬ ‫مصرف‪ .‬اگر به عنوان مثال سهم کارگر به عنوان یکی‬ ‫از صاحبان نهاده های تولید‪ ،‬به اندازه ارزش ایجاد‬ ‫شده او نباشد‪ ،‬عالوه بر انکه عدالت اجتماعی شکل‬ ‫نگرفته و انباشت سرمایه برای اقلیت رقم می خورد‪ ،‬به‬ ‫چرخه اقتصاد طبیعی نیز صدمه می زند؛ زیرا کاهش‬ ‫قدرت خرید ان ها‪ ،‬در حقیقت کاهش قدرت خرید‬ ‫مصرف کنندگان خروجی های این نظام تولیدی است‬ ‫و این خودبه خود به کاهش خرید محصوالت صاحبان‬ ‫بنگاه تولیدی منجر می شود‪.‬‬ ‫واضح است که اگر تعامالت در نظام تولیدی را در‬ ‫بلندمدت و در یک تداوم زمانی مشاهده کنیم‪ ،‬در‬ ‫تحلیل انچه رقم می خورد کمی متفاوت تر از حالت‬ ‫ایستا عمل می کنیم‪ .‬خانواده چند ده میلیونی کارگران‬ ‫ایرانی امروز خریداران بالقوه کاالی ایرانی هستند‬ ‫اما نه قدرت خرید کافی برای این کار را دارند و نه‬ ‫تعصب و عالقه به این کار را‪ .‬کارگر ایرانی‪ ،‬کاالی‬ ‫ایرانی را برای خود نمی داند چون به واسطه شکل گیری‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫امروز دهک های پایین و متوسط درامدی‪،‬‬ ‫در پرتو مناسبات غیرعادالنه نظام تولید‬ ‫ایرانی‪ ،‬به کاالی ایرانی تعصب ندارند چون‬ ‫به دلیل قدرت خرید پایین خود‪ ،‬تنها‬ ‫فاکتور خرید خود را «قیمت» می بینند و‬ ‫پارامترهای دیگر را دارای اهمیت نمی توانند‬ ‫بدانند‪.‬‬ ‫دالر افزایش و در براوردهای اولیه بیش از ‪ 70‬میلیارد‬ ‫دالر واردات قانونی و قاچاق در کشور صورت پذیرفته‬ ‫است‪ .‬اگرچه بخشی از این واردات مربوط به کاالهای‬ ‫سرمایه ای و مواد اولیه تولیدی است‪ ،‬اما مع الوصف‬ ‫بخش عمده کاالهای بی کیفیت اما ارزان متناسب‬ ‫با قدرت خرید این گروه های درامدی است‪ .‬در واقع‬ ‫اهرم قیمت زمانی دارای اهمیت شده است که نابرابری‬ ‫ناموجه دستمزدی و درامــدی به شکل نظام مند در‬ ‫کشور شکل گرفته است و این امر منجر به اهمیت‬ ‫نــدادن به عنصر «ساخت ایــران» در فرایند خرید و‬ ‫مصرف شده است‪.‬‬ ‫وقتی «قانون پاداش دهی عوامل تولید» به گونه ای است‬ ‫که مولدها جریمه و غیرمولدها تشویق می شوند‪ ،‬انگاه‬ ‫غیرمولدها نیز به نظام تولید ایرانی و به تبع کاالی ایرانی‬ ‫تعصب ندارند‪ .‬برای دهک های باالی درامدی که در‬ ‫اثر مناسبات رانتی و ظالمانه نهاده های تولید‪ ،‬به ثروت‬ ‫دست یافته اند‪ ،‬تعصب به برندهای خارجی اصل‬ ‫محوری قرار می گیرد چراکه مصرف نه برای رفع نیازهای‬ ‫حقیقی که برای تشخص یابی اجتماعی و ایجاد تمایز با‬ ‫گروه های دیگر اجتماعی صورت می پذیرد‪ .‬این بینش‬ ‫به شکل ویروس گونه ای در میان طبقه متوسط شهری‬ ‫نیز به مرور سرریز می شود و رفتارهای فراتر از شکل و توان‬ ‫این مناسبات در سهم بری ارزش های نهایی نظام‬ ‫تولید در کشور‪ ،‬فروش یا عدم فروش کاالی ایرانی را‬ ‫موثر در ایجاد تغییری ملموس در وضعیت زندگی و‬ ‫معیشت خود تلقی نمی کند‪ .‬ارزش های ایجادشده‬ ‫حاصل از فروش کاالی ایرانی به جهت فهم طبقاتی‬ ‫جامعه از سوی کارگران‪ ،‬در اختیار اقلیت ثروتمند‬ ‫بی توجه به وضعیت کارگران تصور می شود که خود‬ ‫این اقلیت مصرف کننده کاالهای خارجی به واسطه‬ ‫علل فرهنگی همچون برندگرایی‪ ،‬غرب زدگی‪ ،‬تجمل‬ ‫و اشرافیت است‪.‬‬ ‫هــوادار یک تیم فوتبال‪ ،‬خــود را با یازده نفری که در‬ ‫مستطیل سبز در تالش برای پیروزی هستند‪ ،‬متحد‬ ‫و هم جبهه می داند اما کارگر ایرانی چنین تعلقی را به‬ ‫خروجی نظام تولیدی که خود در ان فعال است ندارد؛‬ ‫چون در افراطی ترین صورت به تعبیر مارکس‪ ،‬دچار‬ ‫نوعی خودبیگانگی شده است که انچه را تولید کرده‬ ‫متعلق به خود نمی داند‪.‬‬ ‫امــروز دهک های پایین و متوسط درامــدی‪ ،‬در پرتو‬ ‫مناسبات غیرعادالنه نظام تولید ایرانی‪ ،‬به کاالی‬ ‫ایرانی تعصب ندارند چون به دلیل قدرت خرید پایین‬ ‫خود‪ ،‬تنها فا کتور خرید خود را «قیمت» می بینند و‬ ‫پارامترهای دیگر را دارای اهمیت نمی توانند بدانند‪.‬‬ ‫در سال ‪ ،1396‬واردات در کشور بیش از ‪ 6‬میلیارد‬ ‫‪20‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪21‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫[‪ .]1‬ایشان از جمله این تاثیرات را اعتقاد به بخت و شانس در زندگی عمومی‬ ‫و بدبینی نسبت به روزگار و جهان افرینش می دانند‪.‬‬ ‫[‪ .]2‬به باور شهید مطهری‪ ،‬اخالق عادی و متعادل تنها در پرتو جامعه ای متعادل‬ ‫و موزون شکل می گیرد‪ .‬ا گر سازمان‪ ،‬مقررات اجتماعی و حقوق اجتماعی‪،‬‬ ‫موزون و متعادل نباشد‪ ،‬اخالق شخصی و فردی موزون نخواهد ماند‪ .‬ایشان‬ ‫نتیجه سوء بی عدالتی را نه تنها در طبقه عوام که محروم بوده اند بلکه در طبقه‬ ‫خواص که از مواهب ان برخوردار بوده اند نیز می دانند‪.‬‬ ‫[‪ .]3‬این اثار خود را در فقر به عنوان یکی از اثار بی عدالتی در جامعه نشان‬ ‫می دهد؛ جایی که در ان فقر به تعبیر امیر المومنین؟ع؟ موجب نقصان‬ ‫دین‪ ،‬فکر پریشان و تحقیر اجتماعی می شود‪ .‬در نقطه مقابل شهید مطهری‬ ‫با استناد به روایت پیامبر ا کرم؟ص؟ و سلم که فرمودند‪« :‬معتدل و هم سطح‬ ‫باشید و در میان شما ناهمواری ها و تبعیض ها وجود نداشته باشد تا دل های‬ ‫شما به هم نزدیک شود و در یک سطح قرار بگیرید» از اثار عدالت را‪« ،‬وحدت‬ ‫اجتماعی» می داند‪.‬‬ ‫[‪ .]4‬ذکر این نکته الزم به نظر می رسد که در نظام اقتصادی اسالم‪ ،‬انسان‬ ‫نهاده تولید در کنار دیگر نهاده های تولید نیست و تقریر جایگاه انسان در نظام‬ ‫تولید بر اساس این منظر‪ ،‬ساخته جریان حا کم بر دانش اقتصاد در سده اخیر‬ ‫است‪ .‬به تعبیر شهید صدر در کتاب «اقتصادنا» انسان موجودی متمایز در‬ ‫میان نهاده های تولید و خلیفه الهی بر روی زمین است و هم تراز کردن ان با‬ ‫دیگر نهاده های تولید به نوعی تنزل کرامت ذاتی انسان و مقام واالی او در‬ ‫نظام افرینش است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫این طبقه با خرید برندهای خارجی به عنوان هنجار و‬ ‫ارزش پدیدار می شود‪.‬‬ ‫حــمــایــت از ک ــاالی ای ــران ــی‪ ،‬امـ ــروز ع ــاوه بــر ایــجــاد‬ ‫حمایت های گسترده مردمی و مداخالت حداقلی‬ ‫دولت با سیاست های تجاری‪ ،‬ارزی و بودجه ای‪ ،‬نیازمند‬ ‫بازطراحی ساختاری است به نحوی که برخوردار ی ها‬ ‫متناسب با صالحیت ها و بر طبق الگوی عادالنه‬ ‫مناسبات صاحبان نهاده های تولید باشد‪ .‬در شرایطی‬ ‫که ساالنه بیش از ‪ 200‬هــزار میلیارد تومان ســود به‬ ‫سپرده های بانکی و صاحبان سرمایه مالی‪ ،‬توسط‬ ‫نظام بانکی ‪-‬که حیات نباتی و تنفس مصنوعی خود‬ ‫را از نظام تولیدی کشور می گیرد‪ -‬پرداخت می شود‪،‬‬ ‫دشوار ی ها و مسائل برای برو ن رفت از این حلقه های‬ ‫تضعیف کننده تولید ملی نمایان می شود‪.‬‬ ‫در روایات اسالمی ثمره «عدالت اجتماعی»‪ ،‬ابادانی‬ ‫و رونق همگانی بیان شده است‪ .‬بدون تردید اصالح‬ ‫نهادهایی که به شکل تاریخی در نظام تولید ایرانی‬ ‫شکل و قوام گرفته اند‪ ،‬به گونه ای که زمینه به هم‬ ‫خوردن منطق ظالمانه توز یع رانت ها شود‪ ،‬موجب‬ ‫حیات واقعی نظام تولید ایرانی به عنوان پیشران‬ ‫توسعه ملی و ایجاد عالقه و تعصب به برند «ساخت‬ ‫ایران» خواهد شد؛ چراکه عموم افراد جامعه احساس‬ ‫می کنند در جبهه ای واحد قرار دارند و برخوردار ی ها‬ ‫و سختی ها هر دو عمومی است و متعلق به طبقه‬ ‫یا گروه اجتماعی خاصی نیست‪ .‬در این صورت‬ ‫است که نظام تولید ایرانی وارد یک حلقه بازتقویت‬ ‫شونده و یک بازی جمع مثبت می شود‪ .‬رفتارهای‬ ‫تعاملی مبتنی بر تقابل به رفتارهای تعاملی مبتنی‬ ‫بر همکاری تبدیل می شود و کاالی ایرانی بعد از‬ ‫فتح بازارهای داخلی‪ ،‬وارد بازارهای منطقه ای و‬ ‫جهانی خواهد شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر مرتضی جوانعلی اذر‬ ‫پژوهشگر هسته احیای امر مرکز رشد‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ -1‬پرده اول‪ :‬ما و مصائب خرید کاالی ایرانی‬ ‫وضعیت قرمز‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ملیت و افتخار به ان برای ما ایرانی ها ان قدر مهم‬ ‫هست که بــرای یک مساوی و یا حتی یک باخت‬ ‫خوب در مسابقه فوتبال تا صبح در خیابان مشغول‬ ‫شادی و خوشحالی باشیم؛ چیزی که شاید در خیلی‬ ‫از کشورها نتوان نظیری برای ان پیدا کرد‪.‬‬ ‫علی رغم نکته ی فوق اجازه دهید خیلی بی تعارف و‬ ‫صریح یک سوال را هم از خودمان بپرسیم‪:‬‬ ‫ً‬ ‫حقیقتا چرا با این میزان از عرق ملی‪ ،‬ما ایرانی ها با‬ ‫«خرید کاالی ایرانی» مشکل داریم؟‬ ‫به نظر پاسخ به این سوال ان قدرها دشوار نیست و با‬ ‫ً‬ ‫اندکی تامل یا نهایتا پرسش از چند نفر ‪ -‬که به راحتی‬ ‫می توان ان ها را نمونه ی مناسبی برای کل مردم ایران‬ ‫محسوب کرد ‪ -‬می توان به ان دست یافت‪.‬‬ ‫ •قیمت کاالی ایرانی تفاوت چندانی با نمونه ی‬ ‫خارجی ندارد‪.‬‬ ‫ •کاالی ایرانی کیفیت ندارد‪.‬‬ ‫ •کاالی ایرانی خدمات پس از فروش مناسبی ندارد‪.‬‬ ‫ •همین خدمات پس از فروش نیم بند کاالی ایرانی هم‬ ‫زمانی به پایان می رسد که مخارج ان شروع می شود‪.‬‬ ‫ •و ‪. ...‬‬ ‫فارغ از مناقشه در صحت یا کلیت اظهارنظرهای باال یا‬ ‫بررسی منصفانه بودن یا نبودن ان ها‪ ،‬واقعیت این است‬ ‫که جمالت فوق همگی مولفه هایی هستند که تصویر‬ ‫کاالی ایرانی را می سازند و اگر این تصویر از کاالی ایرانی‬ ‫در ذهن ما ایرانی ها شکل گرفته باشد خیلی طبیعی‬ ‫است که خرید کاالی ایرانی هم به جای وطن پرستی‬ ‫و عرق ملی بیشتر نشانه ی بی کالسی و نداری باشد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در چنین شرایطی سوال اصلی این است که حقیقتا «چرا‬ ‫نباید کاالی ایرانی خرید»؟‬ ‫‪22‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫با چنین تصویری از کاالی ایرانی‪ ،‬خیلی‬ ‫طبیعی است که خرید کاالی ایرانی به جای‬ ‫وطن پرستی و عرق ملی بیشتر نشانه ی‬ ‫بی کالسی و نداری باشد‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫خیلی ها هم که بلند چیزی نمی گفتن ضمن توافق‬ ‫کامل بر بی مسئولیتی پدر یا مادر اون بچه ها‪ ،‬با بغل‬ ‫دستی شون مشغول مرور کردن اصول تربیت فرزند بودن‪.‬‬ ‫در همین اثناء بود که راننده اتوبوس تالش می کرد تا‬ ‫با نزدیک کردن اتوبوس به کناره خیابون خودش رو‬ ‫به ایستگاه برسونه و صف مسافران منتظر رو هم به‬ ‫مسافران اتوبوس اضافه کنه‪.‬‬ ‫اتوبوس داشت به ایستگاه می رسید که یه دفعه یه نفر‬ ‫از روی صندلی بلند شد و جوری که معلوم بود پدر‬ ‫اون بچه هاست بهشون گفت‪:‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫عقرب ه ساعت زمان پایان ساعت کاری ادارات رو نشون‬ ‫می داد و اتوبوس شرکت واحد در ترافیک سنگین خیابون‬ ‫با ترکیبی از ایستادن ها و حرکت های کوتاه مشغول‬ ‫پیشروی متر به متر بود‪ .‬حال و روز مسافرها هم خیلی‬ ‫بهتر از حال روز خود اتوبوس نبود؛ توی اون شلوغی نه‬ ‫کسی با کسی حرف می زد و نه حتی کسی حال فکر‬ ‫کردن به چیزی رو داشت‪ ،‬اندک مسافرایی هم که تو‬ ‫اون وضعیت به چیزی فکر می کردن موضوع فکرشون‬ ‫ً‬ ‫حدس زدن این بود که چه کسی احتماال در ایستگاه‬ ‫بعدی پیاده می شه تا قبل از این کار خودشون رو به رو‬ ‫به روی صندلی اون بنده خدا برسونن تا با نشستن در‬ ‫مابقی مسیر تحمل این فضا را اندکی برای خودشون‬ ‫ساده تر کنن‪ .‬حوصله ها سر رفته بود و خستگی کار‪،‬‬ ‫صف اتوبوس‪ ،‬ترافیک و ‪ ...‬او ن قدر مرام ها رو تحلیل‬ ‫برده بود که فقط پیرمردها و پیرز ن های عصا به دست‬ ‫شانس نشستن در جای کسی رو که به احترام سن و‬ ‫سال به او ن ها جا داده بود داشته باشن‪.‬‬ ‫تو دل اون سکوت فقط صدای چهار تا بچ ه قد و نیم قد‬ ‫بود که سکوت سراسر خستگی اتوبوس رو می شکست‪.‬‬ ‫کم کم این سر و صدا با دویــدن بین مسافرا هم گره‬ ‫خورده بود و بچه ها مثل بچه هایی که تو پارک دنبال‬ ‫هم می دون جمعیت مسافرا رو می شکافتن و دنبال‬ ‫هم می دویدن‪.‬‬ ‫چند دقیقه ای وضع به همین منوال ادامه داشت تا‬ ‫این که اولین صدای اعتراض بلند شد و یه نفر همراه‬ ‫با ضربه ای که به پشت یکی از بچه ها زد گفت‪:‬‬ ‫‪« ...‬اقا اینا بچه های کین؟ صاحب ندارن؟» ‪...‬‬ ‫‪« ...‬بچه هاشونو ول کردن تو جمعیت معلوم نیست‬ ‫خودشون کجا رفتن» ‪...‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -2‬پرده دوم‪ :‬دو نگاه در یک اتوبوس‬ ‫همین یه اعتراض کافی بود تا خیلی زود بقیه هم شروع‬ ‫کنن به غرولند کردن‪.‬‬ ‫«بچه ها از اتوبوس پیاده شید‪ ،‬ته صف مسافرا وایستید‪،‬‬ ‫بعد دوباره سوار اتوبوس بشید‪»...‬‬ ‫«از همه کسایی که به خاطر شیطنت بچه ها اذیت‬ ‫شدن معذرت می خوام و امیدوارم که بنده رو ببخشن‪.‬‬ ‫راستش رو بخواید االن دارم از بیمارستان میام؛ مادر‬ ‫بچه ها امروز فوت کرد و من هنوز اینو بهشون نگفتم؛‬ ‫گیج گیجم‪ ،‬از یه طرف دلم نمیاد بهشون چیزی بگم‬ ‫و حتی اگه بخوامم نمی تونم چیزی بگم و از طرف‬ ‫دیگه باالخره باید اینو یه جوری بهشون بگم‪ .‬می دونم‬ ‫که هم ه این حرفایی که زدم توجیه کار بچه ها نمیشه‪،‬‬ ‫‪«ِ ...‬د مراقب باش بچه‪ ،‬مگه کوری»‬ ‫‪23‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫هنوز مسافرا تو تعجب از حرف پدر بودن که بچه ها از‬ ‫اتوبوس پیاده شدن و پدر بچه ها شروع به صحبت کرد‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫به اعتقاد مارچ انسان ها پیش از انجام‬ ‫هر کاری سه سوال را از خود می پرسند‪:‬‬ ‫‪ .1‬من در چه وضعیتی قرار دارم؟ ‪ .2‬من چه‬ ‫کسی هستم؟ ‪ .3‬افراد دیگری که شرایطی‬ ‫مشابه من دارنــد در چنین شرایطی چه‬ ‫کار می کنند؟‬ ‫‪ -3‬پرده سوم‪ :‬منطق مناسب بودن‬ ‫اما امیدوارم این کوتاهی من رو به خاطر وضعیت منو‬ ‫و بچه ها ببخشید»‪.‬‬ ‫جیمز مارچ به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته ی‬ ‫حــوزه ی علوم اجتماعی تالش کــرده است تا الگو و‬ ‫منطقی را برای پیش بینی رفتار افراد ارائه کند‪ .‬نتیجه ‬ ‫این تالش او چیزی است که «منطق مناسب بودن» یا‬ ‫«‪ »Logic of Appropriateness‬نامیده می شود‪.‬‬ ‫به اعتقاد مارچ انسان ها پیش از انجام هر کاری سه‬ ‫سوال را از خود می پرسند‪:‬‬ ‫‪1.1‬من در چه وضعیتی قرار دارم؟ (سر کار هستم یا‬ ‫در خانه؟ پول دارم یا ندارم؟ نزدیکان و دوستانم‬ ‫در کنارم هستند یا نه؟ طرف رو به روی من نیاز به‬ ‫کمک دارد یا ندارد؟ و ‪)...‬‬ ‫‪2.2‬من چه کسی هستم؟ (برای مثال االن که می خواهم‬ ‫این کار را انجام بدهم دانشجو هستم؟ رفیق هستم؟‬ ‫فرزند خانوده ام هستم؟ و ‪.)...‬‬ ‫‪3.3‬افراد دیگری که شرایطی مشابه من دارند در چنین‬ ‫شرایطی چه کار می کنند؟‬ ‫مارچ معتقد است بر اساس سه سوال فوق است که‬ ‫انسان ها در هر موقعیتی عمل صحیح را تشخیص‬ ‫می دهند‪ ،‬از همین رو شاید بــتــوان نظریه مــارچ را‬ ‫تبیینی مناسب برای دو نگاه و دو عملکرد در یک‬ ‫اتوبوس دانست‪.‬‬ ‫صحبت که به اینجا رسید کم کم داشت نوبت سوار‬ ‫شدن بچه ها هم می رسید‪ .‬پدر روی صندلیش نشست‬ ‫و بچه ها هم که فکر می کردن این پیاده و سوار شدن هم‬ ‫یه بخشی از بازی اونهاست‪ ،‬سوار شدن و به محض‬ ‫سوار شدن دوباره شروع کردن به شکافتن جمعیت‪،‬‬ ‫حرکت های مارپیچ و خالصه بازی پر سر و صدای‬ ‫قبلی رو ادامه دادن‪.‬‬ ‫ً‬ ‫همه چیز مثل قبل بود‪ ،‬دقیقا مثل قبل؛ اما دیگه کسی‬ ‫اعتراض نمی کرد‪.‬‬ ‫نگاهی که حاکی از دلسوزی بود تو نگاه همه مسافرا‬ ‫موج می زد‪ .‬بچه ها که می دویدن مسافرا تالش می کردن‬ ‫تا با همه ی فشردگی فضای اتوبوس راه رو برای دویدن‬ ‫او ن ها باز کنن تا وقت بازی اذیت نشن‪.‬‬ ‫یکی از مسافرا هم که نشسته بود داشت به یکی از بچه ها‬ ‫می گفت که هر وقت از بازی خسته شد‪ ،‬می تونه روی‬ ‫پاش بشینه‪ .‬مسافر دیگه ای داشت چند تا شکالتی‬ ‫رو که تو کیفش داشت به یکی از بچه ها می داد تا با‬ ‫خواهر و برادراش بخوره‪...‬‬ ‫هیچی عوض نشده بود‪ ،‬نه شلوغی اتوبوس‪ ،‬نه ترافیک‪،‬‬ ‫نه خستگی بعد از کار؛ اما نگاه مسافرا عوض شده بود‬ ‫و این کافی بود برای عوض شدن تمامی رفتارها‪. ...‬‬ ‫‪24‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫جناب اقای پزشکیان؛ نایب رئیس محترم مجلس‬ ‫شورای اسالمی‪:‬‬ ‫«باید اعالم جنگ اقتصادی شود؛ امریکا هرروز علیه‬ ‫ایران برنامه ریزی می کند تا اقتصاد ما را زمین گیر کند‪ ...‬ما‬ ‫هم گاه و بی گاه کاری می کنیم [اما] با این روند نمی شود‬ ‫اقتصاد کشور را در شرایط جنگ اقتصادی مدیریت کرد»‪.‬‬ ‫‪25‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ -5‬پرده پنجم‪ :‬جنگ اقتصادی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چند وقتی بود که عراق به ایران حمله کرده بود و وضعیت‬ ‫ً‬ ‫متاسفانه اصال خوب نبود‪ .‬ایران در تحریم تسلیحاتی‬ ‫قرار داشت و حتی برای وارد کردن سیم خاردار باید‬ ‫کلی دوندگی می کرد و از اون طرف هشتاد کشور همه‬ ‫جوره از صدام حمایت می کردن‪ .‬وضع اقتصادی هم‬ ‫تعریفی نداشت‪ ،‬همه چیز کوپنی بود و کوپنی بودن‬ ‫عالوه بر محدودیت معنای بی کیفیتی رو هم می داد‪.‬‬ ‫با این وجود خیلی از خانواده ها با فرستادن پاره های‬ ‫تنشون از جبهه ها حمایت می کردن و با اوردن شهدا‬ ‫از خطوط مقدم جبهه ها خیلی هاشون هم بدن های‬ ‫پاره پاره و خونین فرزندانشون رو تحویل می گرفتن‪.‬‬ ‫شرایط سخت بود‪ ،‬اما نتیجه خیلی روشن بود‪:‬‬ ‫ایرانی ها از جونشون گذشتن‪ ،‬اما یک وجب از خاکشون‬ ‫رو ندادن‪.‬‬ ‫ما ایرانی ها در ازمون جان بازی موفق بودیم‪ ،‬اما گویا‬ ‫فراموش کردیم که جهاد و دفاع فقط با جان نیست؛ وقتی‬ ‫جنگ اقتصادی باشه جهاد هم اقتصادیه‪ .‬تردید ندارم‬ ‫که در دور ه جنگ حتی اگر با کیفیت ترین‪ ،‬ارزان ترین‬ ‫و بهترین ضمانت نامه یخچال‪ ،‬ماشین لباس شویی‬ ‫و ‪ ...‬در بازار مربوط به یک شرکت عراقی بود نه کسی‬ ‫حاضر به تبلیغ و فروش اون کاالها می شد و نه کسی‬ ‫او ن ها رو می خرید؛ اما امروز می بینیم که برخی کشورها‬ ‫نفت ما رو نمی خرن و اجاز ه فروش اون رو هم نمی دن‪،‬‬ ‫فروش دارو به ما رو تحریم کردن‪ ،‬اموال و سرمایه های‬ ‫ما رو در بانک های خارجی بلوکه کردن‪ ،‬با زورگویی‬ ‫قصد دارن ما رو از حقوقمون محروم کنن و اون وقت‬ ‫ما با خرید کاالهای اونها داریم به اونها کمک می کنیم‪.‬‬ ‫جالبه کارخونه هایی که تعطیل می شن رو می بینیم‪،‬‬ ‫جوانان بیکار رو در بین اشنایانمون می بینیم‪ ،‬حقوق هایی‬ ‫که ‪ ۷۰‬درصد‪ ۵۰ ،‬درصد یا با تاخیر چند ماهه واریز‬ ‫می شن رو می بینیم و هنوز فکر می کنیم ما در شرایط‬ ‫عــادی هستیم و می تونیم همون طور که یک نفر در‬ ‫شرایط عادی خرید می کنه خرید کنیم‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ایا حقیقتا نمی دونیم که تفاوت زیادی بین تعطیلی یک‬ ‫کارخونه و حراج دستگا ه های اون با اصابت موشک‬ ‫به اون کارخونه وجود نداره؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -4‬پرده چهارم‪ :‬ما و جنگ تحمیلی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -6‬پرده ششم‪:‬‬ ‫از جنگ اقتصادی تا جهاد اقتصادی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫ایا حقیقتا نمی دونیم که فرق زیادی بین حاصل جمع‬ ‫بیکاری‪ ،‬فقر و قرض با غلطیدن در خون وجود نداره‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫چنان که امیرالمومنین؟ع؟ فرمودند «الفق ُر َم َع ّالد ْی ِن‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ال َم ْو ُت الا ْح َمر»؛‬ ‫و خالصه در کنار ده ها ایای دیگه‬ ‫ایا نمی دونیم که در چنین شرایطی سوال اصلی اینه‬ ‫ً‬ ‫که حقیقتا «چرا نباید کاالی ایرانی خرید»؟‬ ‫بسیار راحت تر از اون چیزی که با برنامه ریزی های‬ ‫دولتی قابل تصوره حل بشه‪.‬‬ ‫ما همچنین نباید این نکته رو فراموش کنیم که این‬ ‫اولین بــاری نیست که تجارت و اقتصاد با جهاد و‬ ‫دفاع گره می خورن و بی گمان اخرین بار هم نخواهد‬ ‫بود و در این کارزار و جنگ اقتصادی و تجاری چه‬ ‫باک وقتی امداد الهی با نیت های صحیح و عملکرد‬ ‫درست ما همراه خواهد شد و بشارت های فتح ما رو تا‬ ‫اخرین منازل پیروزی همراهی خواهد کرد و چه گواهی‬ ‫محکم تر از سخن خداوند حکیم می توان بر این مدعا‬ ‫پیدا کرد (صف‪ ۱۰ :‬تا ‪:)۱۳‬‬ ‫‪ -7‬پرده هفتم‪ :‬از تجارت و‬ ‫اقتصاد تا جهاد و بشارت‬ ‫خدای حکیم در کتابش ده مرتبه جهاد با بذل مال رو‬ ‫در کنار جهاد با بذل جان قرار داده و ما ایرانی ها در‬ ‫جهاد با جان یکی از پر افتخارترین صفحات تاریخ‬ ‫رو به نام خودمون ثبت کردیم‪.‬‬ ‫اما یه سوال؟‬ ‫ایا امکان داره ملتی که در بذل جان شون این گونه‬ ‫عمل کردن در بذل مال این قدر ضعیف عمل کنن؟‬ ‫به نظرم این باورکردنی به نظر نمی رسه؛ اجازه بدید‬ ‫یه بار دیگه از «منطق مناسب بودن» کمک بگیریم و‬ ‫مطالب پرده ششم رو اصالح کنیم‪.‬‬ ‫ما ایرانی ها هنوز شرایط رو دقیق تشخیص ندادیم و‬ ‫برای تحقق این مهم همه کسانی که گوش مردم به‬ ‫سخن رانی‪ ،‬پیام‪ ،‬کانال‪ ،‬پیج‪ ،‬توئیت و ‪ ...‬او ن هاست‬ ‫وظیفه دارن تا این موضوع رو به گونه ای مستدل و‬ ‫مشخص با مردم در میون بگذارن و میشه مطمئن‬ ‫بود که اگر این اتفاق بیفته‪ ،‬بدون هیچ گونه تغییری‬ ‫حتی تغییراتی که الزمه پاسخ گویی به انتقادات به‬‫حق مردم در مورد کاالهای ایرانی هستند ‪ -‬رفتارهای‬ ‫ما خیلی متفاوت تر با امروز خواهد بود‪ .‬کافی شرایط‬ ‫درست تبیین بشه تا با اعتماد به خود مردم این مسئله‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫کم َع َلى تج َارهٍ ُتنج ُ‬ ‫َیا ُّیها ّال ِذ َین َء َام ُن ْوا َه ْل ا ُد ّل ُ‬ ‫یکم ِّم ْن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َع َذاب َالیم ‪ 10‬۝ ُت ْوم ُن َ‬ ‫ون با َّلل ِه َو َر ُسولِهِ َو ُ ُ َ َ‬ ‫یل‬ ‫ٍ َِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫تج ِاهدون ِفى س ِب ِ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫کم َخ ْیر ّل ُ‬ ‫کم َو ا ُنف ِس ُک ْم َذ ِال ُ‬ ‫ا َّلل ِه با ْم َو ِال ُ‬ ‫کم ِان ک ُنت ْم‬ ‫ِ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ْ ْ َ ُ ُ ُ َ ُ َ ُ ْ ْ ُ َّ‬ ‫ات َ‬ ‫تج ِرى‬ ‫کم و ید ِخل ‬ ‫کم ذنوب ‬ ‫تعلمون ‪ 11‬۝ یغ ِفر ل ‬ ‫کم َجن ٍ‬ ‫تحتها ْال َا ْنه ُار َو َم َساک َن َط ّی َب ًه فى َج َّنات َع ْدن َذل َ‬ ‫َ‬ ‫ک‬ ‫ٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِمن ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫تح ّب َ‬ ‫ونها ن ْص ٌر ِّم َن الل ِه َو فت ٌح قر ٌ‬ ‫ى ُ‬ ‫ْال َف ْو ُز ال َع ِظ ُ‬ ‫یب‬ ‫یم ‪ 12‬۝ َو اخ َر ‬ ‫ِ‬ ‫َو َب ّ ِشر ْال ُم ْو ِم ِن َ‬ ‫ین ‪ 13‬۝‬ ‫ِ‬ ‫اى کسانى که ایمان اورده اید! ایا شما را به تجارتى راهنمایى‬ ‫کنم که شما را از عذاب دردناک رهایى مى بخشد؟! *‬ ‫به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جانهایتان در‬ ‫راه خدا جهاد کنید (که) این براى شما (از هر چیز) بهتر‬ ‫است اگر بدانید! * (و بدانید که اگر چنین کنید خداوند)‬ ‫گناهانتان را مى بخشد و شما را در باغ هایى از بهشت‬ ‫داخل مى کند که نهرها از زیر درختانش جارى است و‬ ‫در مسکن هاى پاکیزه در بهشت جاویدان جاى مى دهد‬ ‫و این پیروزى عظیم است! * و (نعمت) دیگرى که ان‬ ‫را دوست دارید به شما مى بخشد‪ ،‬و ان یارى خداوند‬ ‫و پیروزى نزدیک است و (ای پیامبر من) مومنان را (به‬ ‫این پیروزى بزرگ) بشارت ده! *‬ ‫‪26‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سیدکاظم حسینی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تربیت مدرس‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪27‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫نظام اداری کشور از مبانی نظری التقاطی‪ ،‬متناقض‬ ‫و ضعف های ساختاری برای تحقق اقتصاد مقاومتی‬ ‫رنج می برد‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫به نام‬ ‫اقتصاد مقاومتی‬ ‫به کام ‪...‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫خط مشی های عمومی محمل تجلی اراده حکومت ها‬ ‫هستند‪ .‬تحقق این خط مشی ها با اتکا به نظام حکمرانی‬ ‫انجام می شود‪ .‬حکومت ها برای تحقق نظام حکمرانی‬ ‫ً‬ ‫در عمل و دنـیــای واقــعــی معموال از ســه شیوه مدد‬ ‫می گیرند‪ :‬برخی سعی می کنند نظام حکمرانی را‬ ‫از طریق سازوکارهای سلسله مراتبی نظام اداری یا‬ ‫همان چیزی که در اصطالح بوروکراسی نامیده می شود‬ ‫اجرا کنند‪ .‬طریق دوم بهره گیری از نظام بازار است‬ ‫ً‬ ‫که عموما تحت عنوان خصوصی سازی شناخته‬ ‫می شود‪ .‬خصوصی سازی با منطق شکست انحصار‬ ‫ارائه خدمات عمومی و بهره گیری از سازوکار بازار در‬ ‫پی بهبود کیفیت ایــن خدمات اســت‪ .‬شیوه سوم‬ ‫بهره گیری از شبکه است که ناشی از تغییرات جدید‬ ‫در معماری و ارایش حکومت ها است که در ان عالوه‬ ‫بر دولت بازیگرانی حضور دارند که در برخی عرصه ها‬ ‫بسیار قدرتمندتر از دولت هستند‪.‬‬ ‫حمایت از اقتصاد ملی و تولیدات داخلی به عنوان‬ ‫یک ارزش و خواست عمومی نیازمند تدوین خط مشی‬ ‫است‪ .‬وزارتخانه ها و دستگاه های دولتی لیستی از‬ ‫برنامه ها به عنوان خط مشی های حمایت از تولید‬ ‫داخــل ارائ ــه کــرده انــد‪ .‬به طورکلی کیفیت و جنس‬ ‫خط مشی های تدوین شده و شیوه هایی که دولت‬ ‫برای تحقق ان ها برمی گزیند نشان دهنده نوع نگاه‬ ‫دولت به مردم‪ ،‬نقشی که دولت برای خود قائل است‬ ‫و ارزش های مرجح دولتمردان است‪ .‬خط مشی ها و‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اصــاح و تحول ساختار دولــت و نظام‬ ‫چشم نمی خورد و اهــداف‬ ‫سرفصل های ارائه شده ذیل اداری در کــشــور مــا از ابــتــدای طــرح ان‬ ‫هــیـچ کــدام از ایــن دو گــروه‬ ‫مفهوم کالن اقتصاد مقاومتی مترادف با رویکردهایی از قبیل تفکیک و‬ ‫ً‬ ‫به روشنی مشخص نیست‬ ‫نه تنها صرفا گرداوری موارد ادغــام وزارتخانه ها‪ ،‬خصوصی سازی‪،‬‬ ‫و هــی ـچ کــدام نتوانسته اند‬ ‫از پیش موجود است بلکه کوچک سازی‪ ،‬قرارداد گرایی و موضوعاتی‬ ‫در ایــن ســال هــا یکدیگر را‬ ‫حاوی برخی موارد متناقض از این قبیل بوده است‪.‬‬ ‫متقاعد کنند‪ .‬به دیگر بیان‪،‬‬ ‫و نگران کننده نیز هست‪ .‬در‬ ‫تفکیک ها و ادغام های انجام شده بیشتر در پرتو جریانات‬ ‫تقسیم بندی این برنامه ها چهارده برنامه در حوزه نظام‬ ‫و فشارهای سیاسی‪-‬اجتماعی اتفاق افتاده است‪.‬‬ ‫اداری دولت قرار گرفته است‪ .‬برخی از این برنامه ها‬ ‫گرایش به بخش خصوصی و واگذاری امور از طریق‬ ‫ناظر به تحول در بخش دولتی است؛ از جمله ان ها‬ ‫قراردادها و برو ن سپار ی ها یکی دیگر از تصمیماتی است‬ ‫می توان به دو برنامه «اصالح ساختار کالن دولت» و‬ ‫که در حوزه نظام اداری برای تحقق اقتصاد مقاومتی‬ ‫«اصالح نظام اداری و استقرار دولت الکترونیک» که‬ ‫اتخاذ شده است‪ .‬درمجموع مقرر شده برای کمک به‬ ‫به سازمان امور اداری و سازمان برنامه وبودجه سپرده‬ ‫تحقق اقتصاد مقاومتی ‪ 5500‬طرح عمرانی ملی و استانی‬ ‫ شده است‪ ،‬اشاره کرد‪ .‬تحول و اصالح ساختار دولت‬ ‫نیمه تمام به بخش خصوصی واگذار شود‪ .‬اینکه چگونه‬ ‫از قدیمی ترین مسائل هم در حوزه اجرا و هم در حوزه‬ ‫منطق برو ن سپاری می تواند به این مهم کمک کند‬ ‫نظر و محافل علمی‪-‬دانشگاهی مدیریت دولتی بوده؛‬ ‫جای سوال دارد اما اگر از این ابهام هم بگذریم و فارغ‬ ‫هرچند نحوه تحقق و اجرای این برنامه ها مشخص‬ ‫از موضوع اقتصاد مقاومتی به ان نگاه کنیم درمی یابیم‬ ‫نشده اما اصالح و تحول ساختار دولت و نظام اداری‬ ‫که این رویکردها در طول زمان با چالش های جدی‬ ‫در کشور ما از ابتدای طرح ان مترادف با رویکردهایی از‬ ‫مواجه بوده اند‪ .‬بانک جهانی به عنوان یکی از مروجان‬ ‫قبیل تفکیک و ادغام وزارتخانه ها‪ ،‬خصوصی سازی‪،‬‬ ‫اصلی رویکرد خصوصی سازی تنها پنج سال بعد از‬ ‫کوچک سازی‪ ،‬قرارداد گرایی و موضوعاتی از این قبیل‬ ‫ارائه نسخه تجویزی از ان برای کشورهای جهان سوم‪،‬‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫توبه نامه ای منتشر کرد و این کار را اشتباهی فاحش‬ ‫حرکت زیگزاگی در ادغام و تفکیک وزارتخانه ها طی‬ ‫دانست‪ .‬در کشور ما و بعد از انقالب اسالمی رگه های‬ ‫سالیان گذشته نمی تواند نشان دهنده وجود خردمایه ای‬ ‫این رویکردها در اولین برنامه توسعه کشور ظاهر شد‬ ‫منسجم در این حرکات باشد‪ .‬حکومت ها در ادغام‪،‬‬ ‫و تا به امروز ادامه پیداکرده است تا جایی که یکی‬ ‫تفکیک و طراحی وزارتخانه ها اهدافی را دنبال می کنند‪.‬‬ ‫از سیاست های کلی نظام در قالب «سیاست های‬ ‫بهبود پاسخگویی ملی وزارتخانه ها‪ ،‬ارتقا کیفیت‬ ‫کلی اصل ‪ ۴۴‬قانون اساسی» به این امر اختصاص‬ ‫مدیریت برنامه های ملی‪ ،‬صرفه جویی مالی‪ ،‬افزایش‬ ‫پیداکرده است‪ .‬خصوصی سازی به عنوان پرچم دار‬ ‫انسجام وزارتخانه ای‪ ،‬تقویت تعامل با سایر قوا از جمله‬ ‫یکی از رویکردهای اداره دولت و حکومت‪ ،‬حیات خود‬ ‫این اهداف هستند؛ البته در برخی موارد نیز اهدافی‬ ‫را از ارزش ها و اصولی می گیرد که بی توجهی به ان ها و‬ ‫مثل حذف یک وزیر و تبانی های سیاسی می تواند‬ ‫صرف به کارگیری روش ها و ابزارهای ارائه شده توسط‬ ‫پشتوانه این اصالحات باشد‪ .‬رصد این مجادالت‬ ‫ان منشا بسیاری از مشکالت اقتصادی و اجتماعی‬ ‫در کشور نشان می دهد انسجام و وحدت رویه ای در‬ ‫امــروز جامعه ایرانی اســت‪ .‬تقدم عدالت‪ ،‬انصاف‬ ‫نظرات موافقان و مخالفان این موضوع در کشور به‬ ‫‪28‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪29‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫و عــام ـه م ـحــوری بــر کسب‬ ‫درامد‪ ،‬کارایی و رقابت یکی از‬ ‫پایه های مشروعیت حکومت‬ ‫ارزش‬ ‫در نگاه اسالمی است‪ِ .‬‬ ‫مــحــوری خــصــوصـی ســازی‬ ‫یعنی تزریق رقابت و افزایش‬ ‫کارایی تا حدودی این ارزش ها‬ ‫را به حاشیه می راند و بسیاری از اقدامات حکومت‬ ‫را غیرمعقول می داند‪ .‬انچه این رویکردها را خطرنا ک‬ ‫می کند این است که سعی می کنند عالوه بر استفاده از‬ ‫فنون و ابزارهای بخش بازار در عرصه عمومی ارزش های‬ ‫بازاری را نیز در روح و کالبد بخش عمومی بدمد؛ بردن‬ ‫صندوق رای به روستایی دورافتاده و صعب العبور که‬ ‫تعداد خانوار ان از تعداد انگشتان یک دست کمتر‬ ‫است و رای گیری از ان ها هزینه ای بر دولت تحمیل‬ ‫می کند که در منطق اقتصاد و کارایی غیرمعقول است‬ ‫اما از نگاه عدالت محوری‪ ،‬مشارکت در انتخابات حق‬ ‫همه واجدان شرایط است و حکومت متولی انجام‬ ‫این مهم است‪.‬‬ ‫تمایز بخش‬ ‫از بین رفتن عامه محوری به عنوان عامل‬ ‫ِ‬ ‫بخش خصوصی مرز این دو بخش را کمرنگ‬ ‫عمومی از‬ ‫ِ‬ ‫می کند و به تبع ان‪ ،‬نقش ســازمــان هــای عمومی و‬ ‫ِ‬ ‫خصوصی مبهم و چالش پاسخگویی جدی می شود؛‬ ‫باالخره دولــت پاسخگوی ‪ 5500‬طــرح وا گــذار شده‬ ‫است یا بخش خصوصی؟ دولت انتقادها را به بخش‬ ‫خصوصی حواله می دهد و بخش خصوصی خود را‬ ‫ملزم به پاسخگویی به عامه نمی داند‪ .‬وقتی کارایی در‬ ‫تاروپود مدیریت جامعه تزریق شود مفهوم خدمت و‬ ‫خادم بودن زیر سوال می رود و نامعقول جلوه می کند؛‬ ‫حتی مردم نیز به چشم مشتری نگریسته می شوند که‬ ‫به واسطه ازادی ایجاد شده برای ان ها جهت انتخاب‬ ‫خدمات هزینه می پردازند‪ .‬می توان گفت مدیریت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اقـتـصــادی کــارامــد‪ ،‬بیشتر‬ ‫خادم اغنیا است زیرا ان ها‬ ‫توانایی بیشتری برای خرید‬ ‫خدمات از بخش عمومی‬ ‫دارند و این رویه به نوعی منجر‬ ‫به حاکمیت سرمایه داری در‬ ‫کشور خواهد شد‪.‬‬ ‫وقتی ارائه برخی خدمات به بخش خصوصی سپرده‬ ‫می شود و دولت تنها خریدار این خدمات است چه‬ ‫اتفاقی می افتد؟ ایا منجر به شکل گیری ائتالفی واحد‬ ‫بین عرضه کنندگان این خدمات و به عبارت دقیق تر‬ ‫شکل گیری انحصار خصوصی نمی شود؟ تخریب رقابت‬ ‫با شکل گیری انحصار خصوصی می تواند حاصل تالش‬ ‫مدیرانی فرصت طلب در دولت باشد که شکست بازار‬ ‫منافع ان ها را تامین می کند‪ .‬خصوصی سازی به همان‬ ‫چیزی مبتال می شود که با ادعای مبارزه با ان ظهور کرد؛‬ ‫انحصارگرایی‪ .‬تنها تفاوت در نوع انحصار است؛ از‬ ‫انحصار دولتی به انحصار خصوصی‪.‬‬ ‫یکی دیگر از ابهامات برنامه های اداری ارائه شده‬ ‫ذیل موضوع اقتصاد مقاومتی تشتت در مبانی است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مثال «ظرفیت سازی برای افزایش مشارکت و نظارت‬ ‫نظام مند مردم‪ ،‬سازمان های مردم نهاد و نهادهای‬ ‫جامعه مدنی در ارتقای سالمت اداری» از جمله‬ ‫برنامه های احصا شده است‪ .‬عالوه بر تضاد رویکردهای‬ ‫خصوصی سازی با عامه محوری که در باال ذکر شد؛‬ ‫این رویکرد به نوعی منجر به تضعیف نهادها و جامعه‬ ‫مدنی نیز می شود‪ .‬جامعه مدنی وظیفه پاسبانی از‬ ‫ارزش های اجتماعی و پرورش شهروندان مسئول و‬ ‫حساس به این مسائل را بر عهده دارد‪ .‬حال با تزریق‬ ‫ارزش های بازاری و کاسب کارانه چه بالیی بر سر ان‬ ‫خواهد امد؟ ورود ارزش های بازار یعنی تشویق افراد‬ ‫به پیگیری منافع فردی و این روند در جامعه مدنی‬ ‫که وظیفه پاسبانی از ارزش های اجتماعی و پرورش‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫خصوصی سازی به عنوان پرچم دار یکی از‬ ‫رویکردهای اداره دولت و حکومت‪ ،‬حیات‬ ‫خود را از ارزش ها و اصولی می گیرد که‬ ‫بی توجهی به ان ها و صرف به کارگیری‬ ‫روش ها و ابزارهای ارائه شده توسط ان‬ ‫منشا بسیاری از مشکالت اقتصادی و‬ ‫اجتماعی امروز جامعه ایرانی است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫عدم اگاهی به مبانی‪ ،‬پیروی مقلدانه و‬ ‫ُمدگونه از مدل های اداری و التقاط در‬ ‫روش ها هم اقتصاد مقاومتی را به شکست‬ ‫خواهد کشاند و هم نوعی انزجار عمومی‬ ‫از این مفهوم ایجاد خواهد کرد که دیگر‬ ‫هیچ کس تــوان و جرئت بلند کــردن این‬ ‫گفتمان را نخواهد داشت‪.‬‬ ‫وق ــت ــی دول ـ ــت بــســیــاری از‬ ‫وظایف خود را واگذار می کند‬ ‫به مــوازات ان باید از حجم‬ ‫نیروهای خود نیز بکاهد؛ این‬ ‫امر سبب ایجاد احساس عدم‬ ‫امنیت شغلی در بین کارکنان‬ ‫دولت شده و اعتماد ان ها به‬ ‫دولت را تضعیف می کند‪.‬‬ ‫ع ــاوه بــر تضعیف اعتماد‬ ‫کارکنان به دولت‪ ،‬با گسترش‬ ‫روند خصوصی سازی اعتماد‬ ‫عمومی نیز به دولت کاهش‬ ‫می یابد چراکه یکی از ابزارهای‬ ‫مروجان این رویکرد القای‬ ‫تصویری فاسد و نا کارامد از‬ ‫دولت و مدیران دولتی است‬ ‫تا بتوانند فضای عمومی را با خود هم راستا کنند‪ .‬لذا بر‬ ‫روی تقویت احساسات ضددولتی مردم تمرکز می کنند‪.‬‬ ‫انچه گفته شد نقد برخی از برنامه های اداری ارائه شده‬ ‫در موضوع اقتصاد مقاومتی بود‪ .‬سیر تبدیل ارزشی‬ ‫به نام اقتصاد مقاومتی به برنامه ها و خط مشی ها و‬ ‫سپس طراحی و انتخاب شیوه اجــرای ان ها نه تنها‬ ‫نشان دهنده نوعی مسیر تقلیل ارزشــی بلکه نوعی‬ ‫تحول و دگرگونی ارزشی است‪ .‬اقتصاد مقاومتی که‬ ‫برای تقویت استحکام ساخت درونی قدرت ملی در‬ ‫اقتصاد مطرح شده بود‪ ،‬به شدت منجر به تضعیف‬ ‫دولت به عنوان محور ساخت درونی می شود‪ .‬عدم‬ ‫ا گاهی به مبانی‪ ،‬پیروی مقلدانه و ُمدگونه از مدل های‬ ‫اداری و التقاط در روش ها هم اقتصاد مقاومتی را به‬ ‫شکست خواهد کشاند و هم نوعی انزجار عمومی از‬ ‫این مفهوم ایجاد خواهد کرد که دیگر هیچ کس توان‬ ‫و جرئت بلند کردن این گفتمان را نخواهد داشت‪.‬‬ ‫افراد بر اساس این ارزش ها‬ ‫را بر عهده دارد تهدید بزرگی‬ ‫محسوب می شود‪ .‬در این‬ ‫منطق تجمیع منافع فردی‬ ‫تقریبی از مــنــا فــع عمومی‬ ‫جامعه حساب می شود که‬ ‫به نوعی نقش اقدام جمعی‬ ‫مردمی را مخدوش می کند‬ ‫و مفهوم منفعت عامه را در‬ ‫هاله ای از ابهام قرار می دهد‪.‬‬ ‫همچنین به دلیل اینکه این‬ ‫رویکرد عقالنیت را از ان مدیر‬ ‫تصور می کند؛ فضای گفتمان‬ ‫عمومی را بسته نگه می دارد‬ ‫و ادعای مشارکت عمومی‬ ‫نــوعــی نــگــاه متناقض گونه‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫سپردن بسیاری از امور به بخش ها و نهادهایی غیر از‬ ‫دولت باعث می شود مدیران سیاسی کنترل خود بر‬ ‫برنامه ها و خط مشی ها را از دست بدهند و این نوعی‬ ‫عطش در ان ها برای کنترل بیشتر بر اجرای برنامه ها و‬ ‫خط مشی ها ایجاد می کند که ثمره ان سیاست زدگی‬ ‫دستگاه بوروکراسی خواهد بود‪ .‬دستگاه بوروکراسی که‬ ‫باید پاسدار منافع ملی و عمومی باشد به ابزار تحقق‬ ‫منافع حزب سیاسی حاکم تبدیل خواهد شد‪.‬‬ ‫در بسیاری از موارد سپردن امور دولت به نهادهای‬ ‫غیردولتی و خصوصی بــه هــدف بهبود عملکرد و‬ ‫افزایش کیفیت خدمات نیست بلکه به دلیل فضای‬ ‫سنگین سیاسی است که حامیان این رویکردها را‬ ‫محترم شمرده و مخالفان ان را متهم و برچسب های‬ ‫منفی به ان ها می زند؛ لذا در این فضای سنگین نه تنها‬ ‫هیچ کس جرئت مخالفت نمی کند بلکه حتی به ان‬ ‫فکر هم نمی کند‪.‬‬ ‫‪30‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫هاشم سوداگر‬ ‫پژوهشگر هسته سیاست کشاورزی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تهران‬ ‫طبیعت ایران‪ ،‬غیر از چند حوزه ابریز خاص‪ ،‬کم اب‬ ‫ً‬ ‫است و این وضعیت برای ایرانیان‪ ،‬همواره کامال طبیعی‬ ‫بوده است‪ .‬پس نیاکان ما‪ ،‬خردمندانه و واقع گرایانه‪،‬‬ ‫ساخت اجتماعی و اقتصادی تمدن خود را متناسب‬ ‫با این کم ابی طبیعی بنا کردند‪ .‬دهات در اکثر پهنه‬ ‫جغرافیایی ایران‪ ،‬در واقع با همکاری جمعی و مردمی‬ ‫در مدیریت کمیاب ترین منبع کشاورزی در ایران‪ ،‬یعنی‬ ‫اب‪ ،‬شکل می گرفتند‪ .‬این همکاری و مشارکت مردمی‬ ‫در مدیریت اب‪ ،‬هم در مرحله استحصال اب‪ ،‬همچون‬ ‫امروز در چهل سالگی انقالب‪ ،‬حوزه کشاورزی زخم هایی‬ ‫التیام نیافته از اخرین تیرهای ترکش شاهنشاهی بر تن دارد‬ ‫‪31‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪ -2‬تمدن سازی در قلمرو اقلیم‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫وارث زخم های‬ ‫شاهانه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫واضح است که برای تدبیر امور عامه در مسیر اینده‪،‬‬ ‫همواره باید نگاهی به گذشته داشت‪ .‬ملتی که تاریخ‬ ‫نداند محکوم به تکرار و تداوم اشتباه های تاریخی‬ ‫خود است‪ .‬تاریخ کشاورزی ایران از منظری دیگر‪،‬‬ ‫می تواند تاریخ تمدن این مرزوبوم باشد‪ .‬مگر غیرازاین‬ ‫است که تمدن از خالل زندگی روزبه روز انسان ها‬ ‫شکل می گیرد و مگر غیرازاین ا ســت که نسل به‬ ‫نسل نیا کان ما‪ ،‬روزبه روز و فصل به فصل خود را در‬ ‫ِ‬ ‫خالل تعاملشان با خا ک و اب و کشت و زرع تعریف‬ ‫کــرده انــد؟ پس وا کــاو ی تار یخی کــشــاورزی ایــران‪،‬‬ ‫نه تنها الزمه شناخت دردهای مزمن و ظرفیت های‬ ‫عظیم تولید در بخش کشاورزی است؛ بلکه متضمن‬ ‫عبرت هایی برای اصالح مسیر اینده تمدن ماست‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -1‬تاریخ‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬تمدن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫پهلوی ها عاشق مظاهر مدرنیته بودند و برای تعبیر این خواب‬ ‫شاهانه‪ ،‬قمارهایی سنگین با فرهنگ‪ ،‬اقتصاد و کشاورزی ایران‬ ‫اسالمی کردند؛ از کشف حجاب رضاخانی گرفته تا انقالب‬ ‫سفید محمدرضا! به دهقانان گفته شد که برای پایان دادن به‬ ‫استثمار نهادینه شده در کشاورزی ایران‪ ،‬رژیم ارباب ورعیتی‬ ‫ملغی خواهد شد‪.‬‬ ‫نظامی و دیوانی کند تا سلطه خود را بر زمین از طریق‬ ‫جلوگیری از پیدایش قدرت های خودمختار محلی یا‬ ‫حمله دشمنان خارجی حفظ کند [‪ .]3‬قابل تامل است‬ ‫که در این نظام اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و سیاسی‪ ،‬در‬ ‫ضمن مزیت هایی همچون توسعه متناسب با شرایط‬ ‫ِ‬ ‫استثمار نهادینه شده‬ ‫اقلیمی‪ ،‬ضعف هایی همچون‬ ‫ِ‬ ‫در سلسله مراتب قــدرت وجــود داشــت‪ .‬دهقانان بر‬ ‫زمین های خان کار می کردند؛ زمین هایی که مالکیت‬ ‫ً‬ ‫ان ها عمدتا در پی مناسبات سیاسی به خان ها داده‬ ‫می شد (از ان ها گرفته می شد)‪ .‬خان‪ ،‬صاحب سهم‬ ‫عمده محصول می شد و سلسله مراتب سهم گرفتن‬ ‫تا شاهنشاه ادامه می یافت‪.‬‬ ‫ساخت و نگهداری قنات و کاریز خود را نشان می داد‬ ‫و هم در مرحله توزیع اب توسط میراب ها و ابیارها در‬ ‫میان دهقانان‪ .‬در واقع ِده به صورت یک واحد مدیریت‬ ‫مردمی و خودانگیخته ی استحصال و توزیع اب‪،‬‬ ‫سازماندهی می شد‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬در واحدهایی که به‬ ‫نام هایی همچون ُ«بنه» یا «صحرا» خوانده می شدند‪،‬‬ ‫سایر تصمیم گیری های مهم تولید نظیر تصمیم گیری‬ ‫در مورد ترکیب کشت محصوالت‪ ،‬ایش اراضی و برنامه‬ ‫چرای دام در مراتع‪ ،‬به صورت محلی و خودانگیخته‬ ‫انجام می شد [‪ ]1‬و [‪ .]2‬از جمله ویژگی های مهم این‬ ‫واحدهای روستایی‪ ،‬خودکفایی و خودمختاری ان ها‬ ‫ً‬ ‫در فرایند تولید بوده است‪ .‬به علت کم ابی‪ ،‬معموال‬ ‫هیچ یک از این واحدهای روستایی ان قدر بزرگ نمی شد‬ ‫که بتواند زمینه ایجاد یک پایگاه قدرت فئودالی را‬ ‫فراهم کند؛ اما چنانچه کسی می توانست تعداد زیادی‬ ‫از این واحدهای روستایی کوچک و مستقل را تحت‬ ‫جمعی چندان بزرگی از این‬ ‫مازاد‬ ‫سلطه خود دراورد‪ِ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫اقتصادهای پراکنده حاصل می شد که می توانست‬ ‫یک نیروی سازمان یافته منطقه ای یا کشوری را تجهیز‬ ‫کند‪ .‬حجم مازاد جمعی محصوالت کشاورزی این‬ ‫ً‬ ‫واحدها ان قدر بود که حکومت مرکزی را که معموال‬ ‫بــا زورمــنــدی بــر همگان حا کم شــده بــود و شیوه ای‬ ‫استبدادی در حکومت داری داشت‪ ،‬قادر به صرف‬ ‫مبالغی بــرای حمل ونقل‪ ،‬ارتباطات و سازمان های‬ ‫‪ -3‬بی کفایتی ملوکانه‬ ‫دوره تسلط ‪ 130‬ساله قاجارها بر ایران مصادف بود با‬ ‫کل قرن ‪ 19‬و یک ربع از قرن ‪ 20‬میالدی‪ .‬پیشرفت های‬ ‫علمی‪ ،‬فناوری و صنعتی غرب در این بازه زمانی‬ ‫منجر به افزایش چشمگیر حجم و کیفیت تولیدات‬ ‫صنعتی در مغرب زمین شد‪ .‬نمی توان ادعا کرد که‬ ‫ً‬ ‫پیشرفت علم و فناوری صرفا در گرو سیاست های‬ ‫ً‬ ‫دولت است؛ اما قطعا می توان ادعا کرد که دودمان‬ ‫قاجار کمکی به پیشرفت علمی و اقتصادی ایران‪،‬‬ ‫مبتنی بر اقلیم ایران و فرهنگ اسالمی نکرد‪ .‬ضمن‬ ‫اینکه بندهای تجاری و تعرفه ای که در قراردادهایی‬ ‫‪32‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪33‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پهلوی ها عاشق مظاهر مدرنیته بودند و برای تعبیر‬ ‫این خواب شاهانه‪ ،‬قمارهایی سنگین با فرهنگ‪،‬‬ ‫اقتصاد و کشاورزی ایران اسالمی کردند؛ از کشف‬ ‫حجاب رضاخانی گرفته تا انقالب سفید محمدرضا!‬ ‫انقالب‬ ‫اصالحات ارضی اولین اصل از اصول نوزده گانه‬ ‫ِ‬ ‫به اصطالح سفید محمدرضا پهلوی بود‪ .‬به دهقانان‬ ‫گفته شد که برای پایان دادن به استثمار نهادینه شده‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -4‬مدرنیته شاهانه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫همچون ترکمانچای گنجانده شده بود منجر به ورود‬ ‫پرحجم کاالهای صنعتی ارزان قیمت و با کیفیت‬ ‫غربی می شد‪ .‬ابوت‪ ،‬کنسول انگلستان در تبریز‪ ،‬در‬ ‫نخستین سال حکومت ناصرالدین شاه درخواست‬ ‫تجار کاشان و تبریز به دربار را مبنی بر جلوگیری از‬ ‫ورود کاالهای اروپایی گزارش کرده و می نویسد که‬ ‫در نتیجه تجارت با اروپا کاالهای وارداتی به تدریج‬ ‫در سرتاسر مملکت پخش شده اند و باعث از بین‬ ‫رفتن بسیار ی از شعب صنایع محلی شد ه اند و‬ ‫این صنایع به سرعت رو به انحطاط هستند [‪.]4‬‬ ‫با افول صنایع‪ ،‬اقتصاد ایــران بیش ازپیش متکی‬ ‫به تولیدات کـشــاورزی شــد؛ تولیداتی با ابــزارهــا و‬ ‫روش های ابتدایی و به روز نشده متناسب با بستر‬ ‫استثمار نهادینه شده‬ ‫بومی خود [‪ ]5‬و نیز زیر فشار‬ ‫ِ‬ ‫در تار یخ کشاورزی ایران!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در کشاورزی ایران‪ ،‬رژیم ارباب ورعیتی ملغی خواهد‬ ‫شد و زمین ها به دهقانان و روستانشینان داده می شود‪.‬‬ ‫به زارعین گفته شد زین پس بر زمین های خود کشت‬ ‫و کار خواهید کرد و الزم نیست عمده محصول خود‬ ‫را تقدیم خوانین و اربابان کنید‪.‬‬ ‫خــان هــا مجبور شدند زمین های خــود را بــا قیمت‬ ‫تعیین شده به دهقانان واگذار کنند‪ .‬طبیعی بود که‬ ‫خان ها از این وضعیت ناراضی باشند‪ .‬ولی تنها یک‬ ‫دهه بعد‪ ،‬با سرازیر شدن دالرهای نفتی دهه ‪ 50‬به شهرها‬ ‫بود که خان ها متوجه شدند چه به موقع ان دارایی های‬ ‫غیرمنقول‪ ،‬کم بازده و بدون مشتری را تبدیل به پول‬ ‫و سهام کارخانجات مدرن کردند و حاال چه خوب‬ ‫است که می توانند به مدد سیاست های تجددخواهانه‬ ‫شاه در توجه به شهرها که مظاهر مدرنیته بودند‪ ،‬جزء‬ ‫طبقه مرفه شهری باشند [‪. ]6‬‬ ‫اما دهقانان‪ ...‬قابل تامل است که در عمل نه به همه‬ ‫روستاییان زمین رسید؛ نه زمینی که به عمده دهقانان‬ ‫داده شد به اندازه ای بود که کشت ان صرفه اقتصادی‬ ‫دهقانان خرده مالک‬ ‫داشته باشد [‪]7‬؛ نه عمده این‬ ‫ِ‬ ‫شده‪ ،‬دانش و درایت کافی برای به سود رساندن یک‬ ‫کسب وکار کشاورزی را داشتند‪ .‬لذا بسیاری از ان ها در‬ ‫همان سال های ابتدایی‪ ،‬زمین خود را به تعاونی های‬ ‫تازه تاسیس روستایی سپردند و به امید درامدی دیگر‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫یکی از بزرگ ترین خطاها در سیاست‬ ‫اصالحات ارضی‪ ،‬بی اهمیت انگاشتن بوم‬ ‫تولید و نظام سنتی کشاورزی ایران بود‪.‬‬ ‫هرگز وجود نداشته اند‪ .‬امروزه کار به جایی رسیده است‬ ‫که تصور اداره بسیاری از اموری که طی قرن ها‪ ،‬بدون‬ ‫دخالت دولت ها به صورت خودانگیخته و محلی‬ ‫به طور کارامد و موثر اداره می شدند‪ ،‬بدون دخالت‬ ‫پرهزینه و کم اثر دولت مشکل است‪.‬‬ ‫قابل ذکر است که برنامه دولت شاهنشاهی‪ ،‬جایگزین‬ ‫کردن کشاورزی سنتی و بومی ایران با شرکت های مدرن‬ ‫کشاورزی و کشت وصنعت های عظیم به سبک غربی‬ ‫بود [‪ .]10‬نمونه هایی که در دشت مغان و طرح های عظیم‬ ‫نیشکر خوزستان و چند جای دیگر به بهره برداری رسید‪.‬‬ ‫بااین حال قابل تامل است که مطابق امار محدودی‬ ‫که از تولید این شرکت ها و کشت وصنعت ها در دوره‬ ‫پهلوی موجود است‪ ،‬تولیدات کشاورزی این واحدهای‬ ‫مدرن و پرهزینه که با مدیریت مستشاران غربی ایجاد‬ ‫شده بودند‪ ،‬کمتر از تولیدات همان زمین ها قبل از‬ ‫واگذاری به این شرکت ها بوده اند! القصه‪ ...‬ایران از‬ ‫همان دهه ‪ 40‬یک واردکننده عمده محصوالت پایه‬ ‫کشاورزی شد و کار به جایی رسید که در سال ‪،1350‬‬ ‫ارزش کل تولید کشاورزی کشور حتی کمتر از ارزش کل‬ ‫مصرف روستاییان بود [‪ !]11‬اما چرا این جریان منجر به‬ ‫قحطی فراگیر نشد؟! پاسخ را باید در درامدهای نفتی‬ ‫دولت جست وجو کرد‪ .‬به مدد جهش قیمت نفت در‬ ‫دهه ‪ 50‬و سرازیر شدن دالرهای نفتی به کشور‪ ،‬دولت‬ ‫شاهنشاهی بدون هیچ دغدغه ای‪ ،‬کسری غذای کشور‬ ‫را از بازارهای جهانی تامین کرد‪ .‬ایا اگر قصدی برای‬ ‫از بین بردن سنت های حسنه کشاورزی این مرزوبوم‬ ‫به شهرها که نه‪ ،‬به حاشیه شهرها مهاجرت کردند و‬ ‫چه حلبی ابادها که اباد نکردند [‪!]8‬‬ ‫امــا دامـ ــداران‪ ...‬دام ــداری ایــران بـه صــورت تاریخی‬ ‫مبتنی بر پرورش گوسفند‪ ،‬بز‪ ،‬شتر و گاو بوده است‪ .‬از‬ ‫این میان‪ ،‬گوسفند و بز که بیشترین سهم از تولیدات‬ ‫دامی را به خود اختصاص می دادند به دست عشایر‬ ‫کوچ نشین و در مــراتــع و کوهستان ها پ ــرورش داده‬ ‫می شدند‪ .‬پیرو اصالحات ارضــی‪ ،‬مراتع تبدیل به‬ ‫اراضی ملی شدند و به این ترتیب بهره مندی عشایر‬ ‫از این منابع محدود گردید‪ .‬ضمن اینکه شاه همواره‬ ‫از عشایر که به لحاظ اقتصادی و اجتماعی خودکفا‬ ‫ً‬ ‫بودند و به واسطه زندگی در طبیعت بکر‪ ،‬کامال مقاوم‬ ‫بودند هراس داشت‪ .‬پس با قدرت نظامی و حتی در‬ ‫مــواردی با بمباران پناهگاه ها‪ ،‬ان ها را تحت سلطه‬ ‫خود دراورد و یکجانشین کرد‪ .‬واضح است که این‬ ‫داستان منجر به کاهش چشمگیر تولیدات دامی از‬ ‫جمله گوشت‪ ،‬پشم و لبنیات شد [‪.]9‬‬ ‫بدین ترتیب‪ ،‬برنامه اصالحات ارضی‪ ،‬نه تنها سفره‬ ‫دهقانان و دام ــداران را رنگین تر نکرد؛ بلکه اخرین‬ ‫بارقه های نظام بومی کشاورزی ایران زمین را که میراث‬ ‫گران سنگ نیاکان حکیم ما در پیوند زدن اقتضائات‬ ‫اقلیمی با فرهنگ ایرانی اسالمی بود در معرض نابودی‬ ‫س از این مداخله حساب نشده‬ ‫قرار داد‪ .‬تنها چند سال پ ‬ ‫در نظام کشاورزی بود که مدیریت مردمی منابع ابی‪،‬‬ ‫مدیریت یکپارچه الگوی کشت‪ ،‬صیانت خودانگیخته‬ ‫از مراتع و بسیاری دیگر از مزیت های نهادینه شده در‬ ‫نظام بومی کشاورزی ما چنان از بین رفت که گویی‬ ‫‪34‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ -5‬کشاورزی‪ ،‬اقلیم‪ ،‬فرهنگ‬ ‫[‪ ]1‬و [‪ ]3‬و [‪ ]9‬و [‪ .]11‬کاتوزیان‪ ،‬همایون‪ ،1396 ،‬اقتصاد سیاسی ایران از‬ ‫مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی‪ ،‬ترجمه نفیسی و عزیزی‪ ،‬تهران‪ :‬نشر‬ ‫مرکز‪ ،‬صص ‪.344-361‬‬ ‫[‪ .]2‬فرهادی‪ ،‬مرتضی‪ ،1373 ،‬فرهنگ یاریگری در ایران‪ :‬درامدی بر مردم شناسی‬ ‫و جامعه شناسی تعاون‪ ،‬جلد اول‪ :‬یاریگری سنتی در ابیاری و کشتکاری‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬مرکز نشر دانشگاهی‪.‬‬ ‫[‪ .]4‬میرکیایی‪ ،‬مهدی‪ ،1394 ،‬نان و سیاست‪ :‬تاثیر بحران های نان بر سیاست‬ ‫و اقتصاد عصر ناصری‪ ،‬تهران‪ :‬نشر علم‪ ،‬صص ‪.14-15‬‬ ‫[‪ .]5‬سیف‪ ،‬احمد‪ ،1394 ،‬قرن گمشده‪ :‬اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬نشر نی‪ ،‬ص ‪.182‬‬ ‫[‪ ]6‬و [‪ .]8‬نوروزی‪ ،‬عباس‪ ،1388 ،‬تاریخ شفاهی ترویج کشاورزی در ایران‪ :‬گفتگو‬ ‫با دکتر اسماعیل شهبازی‪ ،‬مشهد‪ :‬انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد‪ ،‬ص ‪.61‬‬ ‫[‪ ]7‬و [‪ ]10‬لهسایی زاده‪ ،‬عبدالعلی‪ ،1387 ،‬جامعه شناسی کشاورزی ایران‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها‪ ،‬صص ‪-145‬‬ ‫‪ 129‬و صص ‪.173-178‬‬ ‫‪35‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پی نوشت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پس از گذشت نزدیک به ‪ 60‬سال از اعمال اصالحات‬ ‫ارضی به سبک پهلوی‪ ،‬هنوز ارزیابی جامعی از اثرات‬ ‫و ره اوردهــای این سیاست بر نظام تولید کشاورزی‬ ‫کشور صورت نگرفته است‪ .‬بااین حال بر اساس این‬ ‫تجربه تاریخی به وضوح می توان نتیجه گرفت برخی‬ ‫سیاست های مرتبط با تولید‪ ،‬گستره و عمق اثر بسیار‬ ‫زیادی دارند و گاه ره اوردهای منفی غیرقابل جبرانی‪،‬‬ ‫نه تنها بر فضای تولید بلکه بر فضای اجتماعی و تمدنی‪،‬‬ ‫برجای می گذارند‪ .‬به نظر می رسد یکی از بزرگ ترین‬ ‫خطاها در سیاست اصالحات ارضــی‪ ،‬بی اهمیت‬ ‫انگاشتن بوم تولید و نظام سنتی کشاورزی ایران بود‪.‬‬ ‫حتی اگر با خوش بینی تمام‪ ،‬فرض شود که سیاست‬ ‫ً‬ ‫اصالحات ارضی واقعا به دنبال رفع فاصله طبقاتی‬ ‫و از بین بردن امکان استثمار دهقانان در فرایند تولید‬ ‫محصوالت کشاورزی بود‪ ،‬باید به گونه ای طراحی می شد‬ ‫که کل نظام کشاورزی و بلکه ساخت اجتماعی جامعه‬ ‫ایران را به یک باره برهم نزند‪.‬‬ ‫امروز در چهل سالگی انقالب‪ ،‬کشاورزی جمهوری‬ ‫اسالمی زخم هایی التیام نیافته از اخرین تیرهای‬ ‫ترکش شاهنشاهی بر تن دارد؛ اما این زخم ها و دردها‬ ‫فایده هایی هم دارند‪ .‬شاید اگر این تجربه های تاریخی‬ ‫پرهزینه و دردناک را نداشتیم هرگز باور نمی کردیم که‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در میان بود‪ ،‬راهی کوتاه تر و موثرتر از این می توانست‬ ‫طراحی شود؟!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫الف) نسخه هایی که در خارج از مرزها برای ما پیچیده‬ ‫می شوند‪ ،‬یا الاقل از خارج از مرزها سرچشمه می گیرند‪،‬‬ ‫درد ما را دوا نخواهند کرد‪.‬‬ ‫ب) نظام تولید کاالی ایرانی‪ ،‬به ویژه کاالهایی که فرایند‬ ‫تولید ان ها در متن جامعه رخ می دهد و بر مناسبات‬ ‫اجتماعی اثر مستقیم دارد‪ ،‬باید برامده از بوم اجتماعی‪،‬‬ ‫اقتصادی و فرهنگی ما باشد‪.‬‬ ‫به نظر می رسد پیشرفت متناسب با «بــوم» در حوزه‬ ‫کشاورزی‪ ،‬یعنی پیشرفت متناسب با «اقتضائات‬ ‫اقلیمی» و «فرهنگ اسالمی»‪ .‬مشکالت کشاورزی ما‪ ،‬یا‬ ‫در اثر به کارگیری سازوکارها و فناور ی های غیرمتناسب‬ ‫با اقلیم های ایران اند و یا برامده از فرهنگ غیر اسالمی‬ ‫(چه فرهنگ استبدادی و چه فرهنگ غربی)‪ .‬پس‬ ‫کشاورزی جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬جز با پیشرفت بر‬ ‫مبنای «اقتضائات اقلیمی» و «فرهنگ اسالمی»‪ ،‬به‬ ‫صالح نخواهد رسید‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .1‬حمایت از کاالی ایرانی‪،‬‬ ‫قطعه ای از پازل جنگ اقتصادی‬ ‫الزمه فهم درست از نام گذاری سال ‪ 1397‬با عنوان‬ ‫«حمایت از کاالی ایرانی»‪ ،‬مرور عناوینی است که در‬ ‫دو دهه گذشته برای این سال ها انتخاب شده است‪.‬‬ ‫این مجموعه در کنار یکدیگر‪ ،‬داللت های مهمی برای‬ ‫امروز ما خواهند داشت‪.‬‬ ‫رهبر معظم انقالب از سال های ‪ 73‬و ‪ ،74‬با تا کید‬ ‫بر صرفه جویی‪ ،‬انضباط اقتصادی و وجدان کاری‪،‬‬ ‫اولین گام ها برای طرح این مسئله که انقالب اسالمی‬ ‫باید اقتصاد متناسب با خود را پیدا و معرفی کند‬ ‫برداشتند و در سال های ‪ 83‬و ‪ 84‬بار دیگر با تا کید بر‬ ‫خدمت گذاری‪ ،‬پاسخگویی و مشارکت عمومی‪ ،‬دوباره‬ ‫نام گذاری سال ها را به موضوع اقتصاد انقالب اسالمی‬ ‫بازگردانند‪ .‬در سال ‪ ،86‬در سخنرانی ابتدای سال در‬ ‫حرم مطهر رضوی‪ ،‬به صراحت به برنامه ریزی دشمن در‬ ‫ً‬ ‫حوزه اقتصاد اشاره کردند و در نام سال ‪ 90‬رسما اعالم‬ ‫«جهاد اقتصادی» کردند و تا سال ‪ ،97‬در هر یک از‬ ‫این سال ها بر یکی از حوزه های اقتصاد مقاومتی مانند‬ ‫تولید‪ ،‬اشتغال‪ ،‬کار و سرمایه تا کید کرده اند‪.‬‬ ‫ایـن طــور به نظر می اید که تمام نــام هــای اقتصادی‬ ‫که مقام معظم رهبری بر سال ها گذاشته اند‪ ،‬نه تنها‬ ‫شعارهایی زودگذر نبوده اند بلکه حلقه هایی از یک‬ ‫پازل و منظومه کامل در حوزه اقتصاد بوده است که‬ ‫نقشه راه «نبرد اقتصادی» پیش روی انقالب اسالمی‬ ‫را مشخص می کرده است‪ .‬درحالی که در این سال ها‬ ‫به ندرت کسی به وجود جنگ تمام عیار اقتصادی‬ ‫باور داشته است‪.‬‬ ‫هیئت؛‬ ‫قرارگاه جنگ‬ ‫اقتصادی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر سیدابوالحسن حسینی‬ ‫پژوهشگر هسته احیای امر مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته مدیریت دولتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‬ ‫«هیئت های حسینی» سنگر مهم پیروزی ما در جنگ‬ ‫نظامی‪ ،‬جنگ سیاسی‪ ،‬جنگ فرهنگی و امروز «جنگ‬ ‫اقتصادی» است‬ ‫‪36‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ادراک شرایط جنگی در مسئله اقتصاد‪،‬‬ ‫ازانجا اهمیت دارد که جنگ اقتصادی‬ ‫برخالف جنگ نظامی‪ ،‬لشکر رویت شدنی‬ ‫ندارد و تهاجمی پنهان و از جنس نرم است‪.‬‬ ‫‪37‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در این شرایط که راند جدید تقابل دشمن با انقالب‬ ‫اسالمی‪ ،‬در قالب فشار اقتصادی است و تالش دارد‬ ‫به واسطه قدرت رسانه ای خود‪ ،‬ناکارامدی اقتصادی‬ ‫و بحران اقتصادی را القاء کند‪ ،‬دو نکته ضرورت‬ ‫خواهد داشت‪:‬‬ ‫ً‬ ‫اوال؛ ادراک شرایط جنگی در حوزه اقتصاد‬ ‫ً‬ ‫ثانیا؛ تشخیص راهبرد مقابله با تهاجم اقتصادی‬ ‫ادراک شرایط جنگی در مسئله اقتصاد‪ ،‬ازانجا اهمیت‬ ‫دارد که جنگ اقتصادی برخالف جنگ نظامی‪ ،‬لشکر‬ ‫رویت شدنی ندارد و تهاجمی پنهان و از جنس نرم‬ ‫ً‬ ‫است و اثاری عمدتا تدریجی و تحمل پذیرتر دارد‪ .‬یکی‬ ‫از دالیلی که هنوز بسیج مردمی علیه ان شکل نگرفته‬ ‫است‪ ،‬نیز همین نکته هست‪ .‬باید توجه داشت غفلت‬ ‫از برنامه دشمن‪ ،‬و اینکه دشمن درصدد حمله است‪،‬‬ ‫شکستی قطعی را در پی خواهد داشت‪.‬‬ ‫اما هوشمندانه ترین راهبرد در برابر این تهدید دشمن‪،‬‬ ‫طرح «اقتصاد مقاومتی» بود‪ .‬دو واژه ساده که در کنار‬ ‫یکدیگر‪ ،‬سه مفهوم کلیدی را مطرح می سازد‪:‬‬ ‫ً‬ ‫اوال؛ افزایش ثبات و توان اقتصادی درو ن زا‬ ‫ً‬ ‫ثانیا؛ مردمی کردن اقتصاد و ورود مردم به عرصه اقتصاد‬ ‫ً‬ ‫ثالثا؛ شکل گیری تحرکات اقتصادی به صورتی جهاد گونه‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3‬جهاد اقتصادی راهبرد مقابله‬ ‫با تهاجم اقتصادی دشمن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫توفیق الگوی جمهوری اسالمی و انقالبی برخاسته از‬ ‫اسالم ناب که از اغاز پیدایش خود به مقابله با نظام‬ ‫استکباری پرداخته است‪ ،‬همواره زنگ خطری برای‬ ‫منافع قدرت های استکباری بوده است‪ .‬ازاین رو تهاجم‬ ‫علیه موجودیت نظام اسالمی به طرق مختلف در دستور‬ ‫کار قرار گرفت‪ .‬در ابتدا بر اساس روحیه نظامی گری‬ ‫استکبار‪ ،‬تهاجمی نظامی را علیه ایران اسالمی اغاز‬ ‫کردند‪ .‬اما مقاومت دلیرانه جوانان مومن انقالبی‪ ،‬این‬ ‫تهاجم نظامی را با شکست مواجه ساخت‪ .‬سپس در‬ ‫جبهه ای دیگر‪ ،‬تهاجمی فرهنگی علیه نظام اسالمی‬ ‫اغاز شد‪ ،‬در این جنگ فرهنگی نیز هرچند تلفاتی از‬ ‫ما گرفتند و اسیب هایی وارد ساختند‪ ،‬اما قوت های‬ ‫ارزشی و فرهنگی و دینی ما باعث شکل گیری رویش های‬ ‫جدیدی شد که اجازه نداد در این جنگ پیروز شوند‪.‬‬ ‫فتنه ‪ 88‬و تهاجم سیاسی‪ ،‬جبهه دیگری از این جنگ‬ ‫چندالیه بود که به برکت عاشورای حسینی‪ ،‬این تهاجم‬ ‫نیز نتوانست نجات بخش نظام استکبار باشد‪ .‬در پی‬ ‫این شکست های مکرر و اغاز پیشرفت های درو ن زا و‬ ‫پرشتاب علمی و فناوری ایران اسالمی‪ ،‬نظام استکبار‬ ‫وادار گردید تهاجم اقتصادی تمام عیاری را اغاز کند‪.‬‬ ‫چراکه می دید ایران اسالمی طالیه دار تمدن نوینی در‬ ‫جهان شده است که تمدن غرب را با تمامی نظامات‬ ‫و ارکان ان به چالش کشیده و متزلزل کرده است‪.‬‬ ‫کوین فریمن (‪ )Kevin D. Freeman‬از نظریه پردازان‬ ‫«جنگ اقتصادی جهانی» (‪،)global economic warfare‬‬ ‫جنگ اقتصادی با ایران را از مهم ترین چالش های‬ ‫امنیت ملی ایاالت متحده عنوان می کند‪ .‬وی معتقد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .2‬علت اغاز جنگ اقتصادی از سوی غرب‬ ‫است مقاومت ایران در این جنگ‪ ،‬به معنای اشکار‬ ‫شدن ضعف امریکا و پایان یافتن مبارزه ‪ 40‬ساله‬ ‫امریکا با انقالب اسالمی خواهد بود و البته این جنگ‬ ‫اقتصادی را اخرین حربه ممکن برای امریکا می داند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫می کنند‪ .‬در این اقتصاد «تحرک اقتصادی برای خدا»‪،‬‬ ‫«کار به اندازه وسع» و «مصرف به اندازه کفاف» اخالق‬ ‫و فرهنگ اصلی است‪.‬‬ ‫اما چگونه می توان در زمانه ای که تنها انگیزه زندگی‪،‬‬ ‫کسب سود و منفعت شخصی بیشتر معرفی می شود این‬ ‫فرهنگ را به مردم معرفی کرد؟ در زمانه ای که سرمایه دار‬ ‫به دنبال کسب سود باالتر‪ ،‬کارگر به دنبال کار کمتر‬ ‫و دستمزد باالتر‪ ،‬و مصرف کننده هم به دنبال کاالی‬ ‫ارزان تر و مرغوب تر هست‪ ،‬چطور می توان خدایی غیر‬ ‫از سوداگری نفس پرستانه را محور تحرک اقتصادی قرار‬ ‫داد؟ چطور می توان بازار را از محل مسابقه و رقابت بر‬ ‫سر دنیا به محلی برای مسابقه بر سر خیرات بدل نمود؟!‬ ‫در روزگاری که انسان ها از سر منفعت جویی تمام عیار‪،‬‬ ‫دورهــم جمع می شوند تا بر سر بقا‪ ،‬منازعه و رقابت‬ ‫کنند و انسان ها از درون خانواده هم احساس ناامنی‬ ‫می کنند‪ ،‬چگونه می توان از انگیزه دیگری برای فعالیت‬ ‫اقتصادی دم زد؟‬ ‫تنظیم جامعه بر مبنای اقتصاد و تنظیم اقتصاد بر مبنای‬ ‫سود‪ ،‬موجب می شود افراد با هر وسیله ای تالش کنند‬ ‫سود خود را حداکثر کنند و در کنش های اقتصادی‬ ‫خود هیچ مالحظه ای جز سود نداشته باشند‪.‬‬ ‫امروزه مفاسد چنین بنای کجی‪ ،‬تا حد زیادی اشکار‬ ‫شده است و رویکردهای مختلف اقتصادی به دنبال‬ ‫راهی برای برو ن رفت از این وضعیت هستند‪ .‬اما هر‬ ‫یک به نحوی سرگردان اند‪ ،‬غافل از اینکه در شرایطی‬ ‫که «اقتصاد»‪ ،‬فرهنگ و سیاست و امنیت و معیشت‬ ‫جامعه را به خدمت خود دراورده است‪ ،‬تنها شیوه‬ ‫«اقتصاد مقاومتی»‪ ،‬یعنی اقتصادی «درو ن زا‪ ،‬مردمی و‬ ‫جهادی» که در شرایط جنگی‪ ،‬ظرفیت های مردمی را‬ ‫در مقابله با دشمن مشترک ازاد کرده و مردم را با فرهنگ‬ ‫مجاهده الهی به کارزار مبارزه اقتصادی خواهد اورد‪.‬‬ ‫با ورود جهادی مردم به میدان اقتصاد‪ ،‬تمرکززدایی و‬ ‫حضور مردمی که هر دو از چالش های کنونی اقتصاد‬ ‫ً‬ ‫ماست مرتفع خواهد شد‪ .‬خصوصا که تمرکز دشمن‬ ‫بر اقتصاد‪ ،‬با هدف ایجاد مشکل برای مردم‪ ،‬فشار بر‬ ‫مردم و دل زده کردن و جدا کردن مردم از نظام اسالمی‬ ‫صورت گرفته است‪.‬‬ ‫‪ .4‬چگونگی تحقق اقتصاد مقاومتی‬ ‫اما مسئله اصلی چگونگی تحقق این سه ویژگی در‬ ‫عرصه اقتصاد است‪ .‬برای حل این مسئله‪ ،‬باید دو‬ ‫ً‬ ‫سوال اساسی را پاسخ داد‪ .‬اوال چگونه می توان فرهنگی‬ ‫ایجاد کرد که مردم به جای افزایش سهم مصرفی خود از‬ ‫منابع و امکانات‪ ،‬به دنبال افزایش سهم مولد خود در‬ ‫ً‬ ‫جامعه باشند؟ ثانیا اینکه چگونه می توان سامانه ای‬ ‫بــرای بسیج عمومی مــردمــی در جنگ اقتصادی‪،‬‬ ‫طراحی نمود؟‬ ‫مکانیزم اول؛ ارتقاء فرهنگ اقتصادی‬ ‫اقتصاد مقاومتی الگوی اقتصاد بومی و علمی است‬ ‫که منشا ان فرهنگ انقالبی و اسالمی و طرحی برای‬ ‫عبور از اخرین درگیری با جبهه استکبار است‪ .‬اقتصاد‬ ‫مقاومتی روش مستضعفین عالم برای پیروزی در جنگ‬ ‫فقر و غنایی است که اهل باطل ان را بر مردم تحمیل‬ ‫‪38‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ورود انگیزه های عظیم حسینی به عرصه‬ ‫روابط اجتماعی مبتنی بر رقابت بازاری‪،‬‬ ‫زمین کارزار اقتصادی را به سمت یک میدان‬ ‫نااشنا برای دنیای غرب تغییر خواهد داد‪.‬‬ ‫‪39‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اما مهم تر از تحلیل و تبیین اقتصاد فرهنگی‪ ،‬قدرتی‬ ‫است که بتواند با یک بسیج عمومی مردمی‪ ،‬چنین‬ ‫فرهنگی را نهادینه کند‪ .‬برای درک مکانیزم تحقق این‬ ‫بسیج عمومی مردمی باید به سابقه ‪ 40‬ساله انقالب‬ ‫بازگردیم‪ .‬همان مکانیزمی که مردم را در ایجاد انقالب‪ ،‬وارد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫مکانیزم دوم؛ تحقق بسیج عمومی مردم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مقابله‪ ،‬تغییر نگاه به اقتصاد است‪ .‬چاره این مشکل‬ ‫در تنظیم جامعه اسالمی مبتنی بر فرهنگ است و نه‬ ‫اقتصاد‪ .‬در چنین نگاهی‪ ،‬بازار و معامله و تجارت‬ ‫سود سوداگرانه نخواهد بود؛ در بازار رقابت‬ ‫انسان تابع ِ‬ ‫میان عرضه ها و تقاضاها‪ ،‬فرهنگ دنیاپرستی حا کم‬ ‫نخواهد بود بلکه فرهنگ خداپرستی ‪-‬و بیش از دنیا را‬ ‫خواستن‪ -‬بر محاسبه سود و زیان سایه خواهد انداخت‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬روح حا کم بر اقتصاد مقاومتی‪ ،‬فرهنگ‬ ‫«تجاره لن تبور» و انتخاب «احدی الحسنیین» است‪.‬‬ ‫رسوخ ارزش های متعالی فرهنگی در روابط اقتصادی‬ ‫است که می تواند اقتصاد را از بن بست فقر و استعمار و‬ ‫ً‬ ‫استثمار‪ ،‬رهایی بخشد‪ ،‬نه فرورفتن در ان! اساسا تمام‬ ‫انچه در انقالب اسالمی رخ داد‪ ،‬همین بود که میان‬ ‫زندگی مادی و دنیوی و ارزش هــای معنوی و الهی‪،‬‬ ‫ارتباط برقرار کرد‪.‬‬ ‫شاید بتوان گفت مهم ترین عرصه ای که توانست این‬ ‫انقالب فرهنگی را در درون انقالب اسالمی تحقق‬ ‫بخشد «هیئت حسینی» بودند‪ .‬هیئت ها با تحریک‬ ‫قلوب و ساماندهی اجتماعی بــر محور محبت و‬ ‫عاطفه‪ ،‬توانسته اند در طول قرون و اعصار با احیای‬ ‫یاد و نام قیام عاشورا‪ ،‬فرهنگ عاشورایی را در بدنه‬ ‫اجتماعی احیا کنند‪ .‬فرهنگی که بذل جان و مال‬ ‫در ان موج میزند و همه از روی محبت برای یکدیگر‬ ‫ایثار و فداکاری می کنند‪.‬‬ ‫این اجتماع عواطف صــادق‪ ،‬در طول تاریخ تمدن‬ ‫شیعه‪ ،‬هیئات را به کانون تحوالت اجتماعی تبدیل‬ ‫کرده است‪ ،‬که نمونه معاصر ان پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بود‪ .‬نه تنها علت موجده انقالب اسالمی‪ ،‬بلکه علت‬ ‫مبقیه ان در جنگ نظامی و فرهنگی و سیاسی‪ ،‬هیئات‬ ‫بودند و در جنگ اقتصادی نیز همین نهاد اجتماعی‬ ‫برامده از فرهنگ اصیل انبیاء است که می تواند و باید‬ ‫کار را تمام کند!‬ ‫ورود انگیزه های عظیم حسینی به عرصه روابط اجتماعی‬ ‫مبتنی بر رقابت بازاری‪ ،‬زمین کارزار اقتصادی را به‬ ‫سمت یک میدان نااشنا بــرای دنیای غــرب تغییر‬ ‫خواهد داد‪ .‬جایگزین شدن انگیزه تعلق به اهل بیت‬ ‫به جای نفس پرستی‪ ،‬خدمت رسانی به محبان بی شمار‬ ‫اهل بیت‪ ،‬به جای خدمت رسانی به خواسته های‬ ‫بی شمار نفس‪ ،‬ثروت اندوزی برای اهل بیت‪ ،‬به جای‬ ‫ثروت اندوزی برای خود‪ ،‬جامعه محبین اهل بیت را به‬ ‫موجوداتی فرا خاکی در جنگ اقتصادی بدل می کند‪،‬‬ ‫چنانچه بسیجیان خمینی در هشت ســال جنگ‬ ‫تحمیلی و بسیجیان خامنه ای در دفاع از حرم چنین‬ ‫رویین تن شدند! با تحرک نیروی ایمانی مردم‪ ،‬مسیری‬ ‫بومی و برامده از ظرفیت ادیان رونمایی خواهد شد و‬ ‫استعدادی نو از بشر برای تولید توازن طبیعی اجتماعی‬ ‫و بدون نیاز به اجبار بیرونی و دولتی برمال خواهد شد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حضرت امــام؟هر؟ فضائلی را که برای‬ ‫بکاء و تباکی بر سیدالشهدا در روایــات‬ ‫بیان شده اســت‪ ،‬ناشی از همین کارکرد‬ ‫سیاسی‪-‬اجتماعی هیئات می دانند که‬ ‫موجب یکپارچه شدن و بسیج عمومی‬ ‫ملت ها می شود‪.‬‬ ‫صحنه کرد‪ ،‬همان مکانیزم‬ ‫است که می تواند مردم را برای‬ ‫حفظ انقالب در عرصه های‬ ‫مختلف‪ ،‬بسیج کند‪ .‬همان که در جنگ تحمیلی نیز‬ ‫عامل پیروزی ما شد‪:‬‬ ‫شیعه محدود نمی شود و از‬ ‫اغاز دوران غیبت‪ ،‬در تمامی‬ ‫حرکت های اجتماعی شیعی‬ ‫مشاهده می شود‪.‬‬ ‫اگر در مبارزات سیاسی انقالب اسالمی‪ ،‬هیئات به‬ ‫کمک این مبارزه امدند‪ ،‬امروز نیز در مبارزه اقتصادی‬ ‫نظام اسالمی با نظام سلطه‪ ،‬حضور هیئات و انگیزه هایی‬ ‫که بر محور تعلق به اهل بیت شکل گرفته می تواند و‬ ‫باید این جنگ را به نفع حق مغلوبه کند‪ .‬هیئات باید‬ ‫سلول جدید جامعه ای شود که اقتصاد مقاومتی‪ ،‬نوع‬ ‫َ‬ ‫تحرک اقتصادی ان است‪ .‬هیئات باید َعلم حمایت‬ ‫از کاالی ایرانی و ورود به عرصه تولید و کارافرینی و‬ ‫نهضت خدمت رسانی و تکافل را بلند کنند و همانند‬ ‫تمام طول تاریخ که با شمر زمان درگیر بوده اند و محل‬ ‫صف بندی حق و باطل را تشخیص داده و به ان ورود‬ ‫کرده اند در این عرصه نیز واردشده و محاسبات را بر‬ ‫هم زنند‪ .‬و این مطالبه از هیئات‪ ،‬بر اساس ظرفیت‬ ‫عظیمی است که این نهاد تاریخی شیعه‪ ،‬در درون‬ ‫خود نهفته دارد‪:‬‬ ‫«اگر حادثه ى کربال و اسوه گیری از ان نبود‪ ،‬این انقالب‬ ‫پیروز نمى شد‪ .‬امام بزرگوارمان که در ّ‬ ‫محرم سال ‪57‬‬ ‫فرمودند «ماهى که خون بر شمشیر پیروز است»‪ ،‬این‬ ‫خط و این درس را از ّ‬ ‫محرم دادند‪ .‬سراغ جنگ هم که‬ ‫بروید همین است‪)1372/03/26( ».‬‬ ‫ً‬ ‫حضرت امــام؟هر؟ که حقیقتا یک عــارف سیاسی‬ ‫ً‬ ‫اجتماعی بودند‪ ،‬مکررا به تبیین و تفصیل این قدرت‬ ‫نهفته در درون مجالس حسینی پرداخته اند و از ان‬ ‫بحث کرده اند‪ .‬ایشان اجتماع عظیمی که با انگیزه‬ ‫حسینی در ایام محرم و صفر‪ ،‬یک دل شده و همه بر‬ ‫محور سیدالشهدا قلوبشان را تطهیر می کنند‪ ،‬از بزرگ ترین‬ ‫عوامل اتحاد و انسجام اجتماعی برمی شمارند‪ .‬بزرگ ترین‬ ‫بسیج عمومی در محرم و صفر شکل می گیرد که همه‬ ‫را برای یک موضوع‪ ،‬هم جهت و هم مسیر می کند‪.‬‬ ‫حضرت امام؟هر؟ فضائلی را که برای بکاء و تبا کی‬ ‫بر سیدالشهدا در روایــات بیان شده است‪ ،‬ناشی از‬ ‫همین کارکرد سیاسی‪-‬اجتماعی هیئات می دانند‬ ‫که موجب یکپارچه شدن و بسیج عمومی ملت ها‬ ‫می شود‪( .‬صحیفه امام‪ ،‬ج‪ ،13‬ص ‪)323‬‬ ‫هیئات به دلیل قــدرت باالیی که در سازماندهی‬ ‫اجتماعی و بسیج عمومی دارند‪ ،‬در برهه های مختلف‬ ‫تاریخ شیعه‪ ،‬نقش افرین بوده اند‪ .‬هرچند این مسئله‬ ‫در شکل گیری و حرکت رو به پیش انقالب اسالمی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫کامال اشکار است‪ ،‬اما این امر به این برهه از تاریخ‬ ‫«در ان روزها‪ ،‬ان مجالس به نظام طاغوتی که بر سر کار‬ ‫بود‪ ،‬متوجه بود؛ امروز الحمداهلل نظام طاغوت بر سر کار‬ ‫َ‬ ‫نیست؛ اما حرف های دیگری برای گفتن و َعلم های‬ ‫دیگری برای بلند کردن وجود دارد‪ .‬همه مفاهیمی که‬ ‫امروز نظام اسالمی دنبال ان هاست ‪ -‬عدالت؛ مبارزه‬ ‫با فساد؛ مبارزه با استکبار جهانی‪ ،‬مبارزه با تبعیض‪،‬‬ ‫توجه به شایسته ساالری و شایسته گزینی ‪ -‬مفاهیم‬ ‫اساسی دینی ماست و همه اش هم حسینی است؛‬ ‫این ها باید در سینه زنی ها بیاید‪)1380/02/19( ».‬‬ ‫‪40‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سیامک طهماسبی‬ ‫پژوهشگر هسته «نواوری و فناوری» مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت صنعتی دانشگاه مالک اشتر‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪41‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫با استفاده از کنسرسیوم های ملی می توان توانمندی های‬ ‫دانشی نهادهای نظامی را وارد بــازار مصرف عمومی‬ ‫ایران نمود‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫داستان جزیره ها‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫«حمایت از کاالی ایرانی» در عین سادگی معنایی‪،‬‬ ‫دارای مفهومی چندالیه بوده که در هر سطح راهبردهای‬ ‫خاص خود را می طلبد‪ .‬در ادامه به برخی از موارد اشاره‬ ‫می کنم (بدیهی است تکمیل و ارتقای ان نیازمند‬ ‫گفتگو و هم اندیشی های متعدد است)‪:‬‬ ‫‪ .1‬معنی ســاده شعار مـطــرح شــده عـبــارت اســت از‬ ‫«خرید محصوالت تولیدشده ایرانی و اجتناب از‬ ‫خرید محصوالت تولیدشده خارج»؛ که البته این‬ ‫معنی ساده در جایگاه خود اهمیت باالیی داشته‬ ‫و پایبندی واقعی نهادها‪ ،‬سازمان ها و احاد مردم‬ ‫ایران نسبت به ان می تواند باعث «تحریک تقاضای‬ ‫داخلی» شده و محرک تولید و رونق صنعتی و به تبع‬ ‫ان افزایش اشتغال و کاهش بیکاری گردد‪( .‬البته‬ ‫با توجه به تا کیدات قبلی مقام معظم رهبری‪،‬‬ ‫ً‬ ‫سازمان های دفاعی و نظامی قبال تا حد زیادی این‬ ‫راهبرد را در دستور کار خود قرار داده بودند و در این‬ ‫مسیر تالش کرده اند‪).‬‬ ‫‪ .2‬کمک به ارتقای سطح فناوری شرکت های تولیدی‪:‬‬ ‫یکی از مشکالت جدی صنایع داخلی‪ ،‬کیفیت‬ ‫نامناسب محصوالت تولیدی است‪ .‬بخشی از این‬ ‫مشکل ریشه در استفاده از مواد اولیه بی کیفیت‬ ‫دارد و بخشی دیگر نشات گرفته از بی توجهی و‬ ‫بی دقتی در فرایند تولید است‪ ،‬اما بخشی هم ناشی‬ ‫از «ب ـه روز نبودن فناوری و ماشین االت تولیدی»‬ ‫اســت‪ .‬صنایع دفــاعــی کــه به نوعی از حــوزه هــای‬ ‫پیشرو در فناوری است می تواند ارتقای فناوری‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در ســواحــل کــشــور شــاهــد اس ـتــفــاده از‬ ‫جت اسکی های ساخت کشور کره جنوبی‬ ‫هستیم؛ درصورتی که فناوری ساخت ان‬ ‫به راحتی برای سازمان صنایع دریایی‬ ‫قابل حصول است‪.‬‬ ‫موجود را فراهم کنند‪ .‬برای توضیح بیشتر مثال هایی‬ ‫ذکر می شود که از باب تقریب به ذهن است‪:‬‬ ‫‪ .3-1‬در سواحل کشور شاهد استفاده از جت اسکی های‬ ‫ساخت کشور کره جنوبی هستیم؛ درصورتی که‬ ‫فناوری ساخت ان به راحتی برای سازمان صنایع‬ ‫دریایی قابل حصول است‪ .‬شایسته است سازمان‬ ‫صنایع دریایی به واسطه راهبردی مانند «شرکت های‬ ‫زایشی» زمینه تاسیس شرکت های خصوصی مرتبط‬ ‫را ایجاد کرده و حتی برخی از نیازهای مشابه خود‬ ‫را (در خانواده محصول یا قطعات مشابه) از ان‬ ‫شرکت تامین نماید‪.‬‬ ‫‪ .3-2‬در برخی از موارد متاسفانه از داشته های خود‬ ‫ً‬ ‫به صورت تجاری استفاده نمی کنیم‪ ،‬یعنی اساسا‬ ‫تولیدی نــدار یــم که حمایت کنیم‪ .‬درصورتی که‬ ‫ً‬ ‫ظرفیت های ان بالقوه وجــود دارد؛ مثال ساخت‬ ‫«هاورکرافت تفریحی» برای استفاده گردشگران در‬ ‫سواحل ایران و حتی برای صــادرات ان‪ .‬سازمان‬ ‫صنایع دریایی محصوالت مشابهی را با فناوری‬ ‫باال ساخته است اما هیچ گاه از ان محصوالت در‬ ‫گردشگری استفاده نشده است‪ .‬مشابه نمونه باال‬ ‫برخی از صنایع مشابه را در دستور کار قرار دهد‬ ‫و در یک رابطه برد‪-‬برد اقدام به این عمل نماید‪.‬‬ ‫(در سال های اخیر شاهد ان هستیم که در بالهای‬ ‫طبیعی مانند زلزله نیروهای ارتش و سپاه در کنار‬ ‫سایر نهادها اقدام به کمک رسانی به حادثه دیده ها‬ ‫نموده و در فرایند بازسازی شهرها کمک می کنند‪.‬‬ ‫این راهبرد مثبت و قابل تقدیر می تواند در عرصه‬ ‫ارتقای فناوری و به روزرسانی ماشین االت تولیدی‬ ‫صنایع غیرنظامی نیز تعمیم یابد‪).‬‬ ‫‪ .3‬کمک به رفع گلوگاه های تولید و مشارکت در پر‬ ‫کردن خالهای موجود‪ :‬در برخی از عرصه ها علی رغم‬ ‫وجود کشش تقاضا متاسفانه ظرفیتی برای تولید‬ ‫محصول داخلی ایجاد نشده و الجرم اقدام به خرید‬ ‫محصوالت خارجی می شود‪ .‬درصورتی که بعضی از‬ ‫ان موارد به صورت بالقوه امکان تولید داخلی را دارد‪.‬‬ ‫در چنین مواردی سازمان های صنایع دفاعی به عنوان‬ ‫سازمان های حا کمیتی می توانند وارد میدان شده‬ ‫و با کمک های فناورانه خود زمینه ایجاد یا تقویت‬ ‫شرکت های خصوصی یا تقویت شرکت های دولتی‬ ‫‪42‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ این یادداشت در شماره اول دوفصلنامه نشریه نوافرین(پاییز و زمستان‬‫‪ )۹۷‬متعلق به هسته «نواوری و فناوری» مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‪،‬‬ ‫منتشر گردیده است‪.‬‬ ‫[‪ .]1‬اشاره به محصوالتی دارد که در زمینه دفاعی و غیر دفاعی (تجاری) قابلیت‬ ‫کاربرد دارد‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬فناوری سنسورهای تصویری هم در دوربین های‬ ‫شخصی و هم در سیستم های نظارتی امنیتی بخش دفاع دارای کاربرد است‪.‬‬ ‫‪[2]. CMI: Civil-Military Integration‬‬ ‫‪43‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پی نوشت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫می توان شرکت هایی زایشی ایجاد کرد که با تولید‬ ‫چنین محصوالتی تولید داخلی تقویت شده و باری‬ ‫از دوش صنایع دفاعی برداشته می شود‪.‬‬ ‫‪ .3-3‬ایجاد کنسرسیوم هایی برای تولید محصوالت‬ ‫چ ـنــدم ـن ـظــوره‪ :‬ام ـ ــروزه اس ـت ـفــاده از مـحـصــوالت‬ ‫چندمنظوره[‪ ]1‬در کانون توجه شرکت های مختلف‬ ‫دنیا قرار دارد‪ .‬چون فناوری و محصول تولید شده با‬ ‫صرف هزینه تحقیقات محدودتری‪ ،‬در عرصه های‬ ‫مختلفی بکار گرفته می شود به عبارت دیگر از صرف‬ ‫چندباره هزینه تحقیق و توسعه اجتناب می شود‪.‬‬ ‫برای نمونه «موتور» یک محصول چندمنظوره است‬ ‫که سطح پایین ان در قوای محرکه خودروهای سبک‬ ‫و موتورسیکلت استفاده شده‪ ،‬سطح متوسط ان‬ ‫در خودروهای سنگین و لوکوموتیو بکار گرفته شده‬ ‫و سطح باالی ان در قوای محرکه کشتی استفاده‬ ‫مـی گــردد‪ .‬چنانچه کنسرسیومی از سازمان های‬ ‫مختلف (مانند ایران خودرو‪ ،‬صنایع دریایی‪ ،‬مپنا‬ ‫و ‪ )...‬تشکیل شــده و ایــن فـنــاوری را در سطوح‬ ‫مختلف ایجاد نماید‪ ،‬ضمن تامین نیاز کشور‪ ،‬از‬ ‫خروج ارز جلوگیری می شود‪ .‬این پیشنهاد با راهبرد‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫«یکپارچگی صنعت دفاعی و غیردفاعی» [‪ ]2‬نیز‬ ‫می تواند هم راستا باشد‪ .‬البته الزم است ظرفیت های‬ ‫جدید بیرون از سازمان های دفاعی ایجاد شود و در‬ ‫زیست بوم طبیعی بازار فعالیت نماید که مواقع مورد‬ ‫نیاز مورد حمایت دولت و مشتریان اصلی هم قرار‬ ‫گیرد‪ .‬این راهبرد در کشورهای پیشرفته بسیار مشاهده‬ ‫ً‬ ‫می شود؛ مثال شرکت بوئینگ امریکا در کنار ساخت‬ ‫هواپیماهای مسافربری اقدام به ساخت هواپیماهای‬ ‫نظامی نیز می نماید؛ یا شرکت رولزرویس انگلستان‬ ‫در کنار ساخت موتور خودرو اقدام به ساخت موتور‬ ‫هواپیما نیز می کند‪ .‬حتی شرکت خودروسازی فورد‬ ‫امریکا در کنار تولید خودروهای سواری‪ ،‬خودروهای‬ ‫تاکتیکی و نظامی نیز تولید می کند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مجید محمدزمانی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی دانشگاه خوارزمی‬ ‫‪ .1‬سلطه مصرفی غرب‬ ‫چکاپ کامل‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫مصرف تا اوایل قرن بیستم به عنوان پدیده ای اقتصادی‬ ‫در نظر گرفته می شد‪ ،‬اما امــروزه‪ ،‬در دنیای مدرن‪،‬‬ ‫مصرف نه به عنوان مقوله ای اقتصادی بلکه به عنوان‬ ‫مقوله ای جامعه شناختی مورد تحلیل های فرهنگی‬ ‫اجتماعی قرار گرفته و باید از منظر ایدئولوژیکی مورد‬ ‫واکاوی قرار گیرد‪.‬‬ ‫امروزه در دنیای غرب و به تبع در جامعه ایرانی افراد با‬ ‫شیوه‪ ،‬سطح و تنوع مصرف‪ ،‬هویت خود را می سازند‬ ‫و مصرف پیش از تامین نیازهای اولـیــه و واقعی‪،‬‬ ‫تامین کننده نیازهای ثانویه و نشانگر جایگاه اجتماعی‬ ‫افراد است‪ .‬کاری به درستی و غلطی این مرام ندارم‪ ،‬ولی‬ ‫با کمال تاسف مسابقه مصرف گرایی در همه سطوح‬ ‫جامعه ایرانی سرعت گرفته است‪ .‬اشراف اقتصادی‬ ‫هر روز با مصرف خاص به دنبال تمایزسازی خود در‬ ‫اجتماع بــوده و طبقه نوکیسه و حتی پایین جامعه‬ ‫با تقلید اجتماعی به دنبال شبیه سازی خود با ان‬ ‫طبقه هستند‪ .‬در این میان رسانه ها و تبلیغات چرخه‬ ‫مصرف را تداوم بخشیده و مصرف کننده را به تجربه‬ ‫کاالهای جدید‪ ،‬زیبا و متنوع تشویق می نمایند‪ .‬در‬ ‫این فضا‪ ،‬شاید به ظاهر مصرف کننده احساس ازادی‬ ‫و اختیار کند اما به طور غیرمستقیم تحت سلطه نظام‬ ‫مصرف گرایی برخاسته از نظام سرمایه داری قرار دارد‪.‬‬ ‫این سلطه پنهان موجب ایجاد فرهنگ مادی گرایی و‬ ‫شاید همه مشکل در اقتصاد نباشد؛ شاید فرهنگ‪ ،‬سیاست‬ ‫و اموزش هم دچار مشکل باشد!‬ ‫‪44‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫جهان غرب با مصرف گرایی سود می برد و‬ ‫برعکس جهان سوم‪ ،‬بخشی از سرمایه و‬ ‫درامد خود را با مصرف از دست می دهد‪.‬‬ ‫‪ .2‬حمایت از مصرف کننده‬ ‫باید دانست که حمایت از کاالی ایرانی به معنای‬ ‫حمایت غیرعالمانه و ناشیانه نیست‪ ،‬چراکه جز‬ ‫هزینه زایی بی فایده در بلندمدت برای کشور چیزی به‬ ‫همراه ندارد‪ .‬نظیر انچه در صنعت خودروسازی اتفاق‬ ‫افتاده است‪ .‬حمایت از کاالی ایرانی زمانی محقق‬ ‫می شود که از مصرف کننده ایــرانــی حمایت شود‪.‬‬ ‫چراکه امروزه محور بقا و پویایی اقتصادی‪ ،‬رضایت‬ ‫مصرف کننده و ارتباط با اوست‪.‬‬ ‫‪45‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حــمــایــت فــرهــنــگــی از مــصــرف کــنــنــده یعنی تغییر‬ ‫برساخت های ارزشــی و اصــاح فرهنگ مصرف با‬ ‫تمام ظرفیت های اقتصادی‪-‬سیاسی و فرهنگی‪.‬‬ ‫چراکه اصالح و تغییر حوزه اقتصادی وابسته به سایر‬ ‫نهادهای غیراقتصادی نیز است‪.‬‬ ‫شاید تک تک افراد از نظر علمی خرید کاالی ایرانی را‬ ‫سودمند برای پیشرفت کشور بدانند‪ ،‬اما فضای ارزشی‬ ‫حاکم بر جامعه مصرفی با سلطه مصرفی خود‪ ،‬با استفاده‬ ‫از قدرت سیاسی و فرهنگی‪ ،‬موجب تحریک و سلب‬ ‫اختیار از افراد شده و در اینجاست که مصرف کننده‬ ‫با تسلیم شدن در برابر این ارزش ها‪ ،‬به سمت کاالی‬ ‫خارجی متمایل می شود‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3‬حمایت از فرهنگ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫رشد اسیب های اجتماعی‬ ‫همچون پوچ گرایی‪ ،‬مدگرایی‬ ‫و نــارضــایـتــی همیشگی از‬ ‫م ـصــرف در م ـیــان جامعه‬ ‫می گردد‪ .‬یادمان نرود تحریک‬ ‫امیال در افکار و تخیالت‬ ‫مصرف کننده‪ ،‬اساس پویایی نظام سرمایه داری است‪.‬‬ ‫به عقیده التوچ بزرگ ترین بازنده مصرف گرایی کشورهای‬ ‫جهان سوم اند‪ ،‬چراکه جهان غرب با مصرف گرایی‬ ‫سود می برد و برعکس جهان سوم‪ ،‬بخشی از سرمایه و‬ ‫درامد خود را با مصرف از دست می دهد و این نابرابری‪،‬‬ ‫روزبه روز بیشتر می شود‪ .‬در این رقابت ناعادالنه برندهای‬ ‫خارجی برنده بالمنازع بازی بوده و استفاده از کاالی‬ ‫بومی (ایرانی) نه تنها افتخار نبوده‪ ،‬بلکه ننگ و عار‬ ‫نیز محسوب می شود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫حمایت از مصرف کننده تنها‬ ‫توجه به نیازهای او در طراحی‪،‬‬ ‫قیمت گذاری‪ ،‬زیبایی‪ ،‬توزیع‬ ‫و‪ ...‬کــاالی ایــرانــی خالصه‬ ‫نمی شود‪ ،‬زیــرا همه این ها‬ ‫در حوزه حمایت اقتصادی‬ ‫ً‬ ‫از مصرف کننده است که قطعا توجه به ان ها نتایج‬ ‫مبارکی برای پویایی اقتصادی در کوتاه مدت به همراه‬ ‫خواهد داشت؛ اما انچه مهم تر از حمایت اقتصادی‬ ‫است‪ ،‬حمایت فرهنگی از مصرف کننده ایرانی است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .4‬مقصر؟!‬ ‫بی رغبتی به کاالی ایرانی در حوزه اقتصادی ناشی از‬ ‫تا زبان و فرهنگ و ادب مغرب زمین را بهتر از سرزمین‬ ‫ارزش ها و سیاست های نادرست فرهنگی‪ -‬اجتماعی‬ ‫بومی خود شناخته و با ان اخت شده اند‪ ،‬دعوت به‬ ‫است که از دهه ‪ 70‬اغــاز شده و در سال های اخیر‬ ‫خرید کاالی ایرانی برای انان امری غریب و وصله ای‬ ‫سرعت گرفته است‪ .‬اقتصادی که مبتنی بر فرهنگ‬ ‫ناجور است‪ .‬دیگر بگذریم از رسانه های منفعلی که‬ ‫مصرف گرایی غربی شکل گیرد و فرهنگ و سیاستی‬ ‫به خاطر وابستگی اقتصادی به تبلیغ سرمایه داری‬ ‫که توجیه گر ایدئولوژی نظام سرمایه داری باشد‪ ،‬خروجی‬ ‫می پردازند و به بهان ه هماهنگ بودن با ذائقه مخاطب‬ ‫ان چیزی جز ارزشمند شدن مصرف برندهای پرجاذبه‬ ‫بر طبل مصرف گرایی می کوبند!‬ ‫خارجی نیست‪.‬‬ ‫حاصل انکه‪ ،‬این فرایندها در بلندمدت تاثیر انباشتی‬ ‫نمی شود از منظر فرهنگی‪ ،‬سعادتی را ترویج کرد که با‬ ‫بر افکار‪ ،‬نگرش ها و ارزش های افراد گذاشته و نباید‬ ‫لذت و مصرف همراه است (اخالق رمانتیکی)‪ ،‬ولی‬ ‫به فکر درمان یک شبه ان باشیم هر چند بیدار شدن‬ ‫در حوزه اقتصادی از مردم درخواست نمود تا از لذت‬ ‫مسئولین و بدنه اجتماعی نسبت به این فرایند نرم‪،‬‬ ‫مصرف برندهای خارجی‬ ‫امــری ضــروری و الزم است‬ ‫چشم بپوشند‪ .‬نمی شود از حمایت فرهنگی از مصرف کننده یعنی‬ ‫هرچند خیلی دیر شده است!‬ ‫جـلــوگــیــری از ورود کــاالی‬ ‫طرفی فرهنگ تجمل گرایی اصالح فرهنگ مصرف و هم راستا کردن‬ ‫خـ ــارجـ ــی ش ــای ــد ب ـ هظــاهــر‬ ‫و فردگرایی در میان الگوهای سیاست های اموزشی‪ ،‬فرهنگی و سیاسی‬ ‫دسترسی به فرهنگ غربی‬ ‫فرهنگی‪ -‬سیاسی تبلیغ شود و در جهت تقویت فرهنگ مطلوب مصرف‪.‬‬ ‫از طرف دیگر از مردم خواست‬ ‫را کم کند ولی نباید ما را از‬ ‫تا با قناعت و ایثار‪ ،‬از کاالی ایرانی استفاده کنند‪.‬‬ ‫درمان های بلندمدت غافل سازد‪.‬‬ ‫سال هاست که شعار اصالح الگوی مصرف و حمایت‬ ‫حمایت فرهنگی از مصرف کننده یعنی اصالح فرهنگ‬ ‫از سرمایه ایرانی گفته شده‪ ،‬اما پیامدهای ناخواسته‬ ‫مصرف و هم راستا کــردن سیاست های امــوزشــی‪،‬‬ ‫سیاست های نادرست فرهنگی و غیرفرهنگی سبب‬ ‫فرهنگی و سیاسی در جهت تقویت فرهنگ مطلوب‬ ‫نا کامی همه تالش های اقتصادی در این مسیر شده‬ ‫مصرف‪ .‬استقرار نظام اقتصادی که مصرف در ان‬ ‫است‪.‬‬ ‫جایگاه مطلوب خود را به درستی پیدا کرده‪ ،‬تنها راه حل‬ ‫مقاطع‬ ‫در‬ ‫اقتصادی‬ ‫و‬ ‫مالی‬ ‫سواد‬ ‫رشد‬ ‫به‬ ‫توجه‬ ‫اگرچه‬ ‫بلندمدت حمایت از سرمایه و کاالی ایرانی است‪.‬‬ ‫مختلف تحصیلی راهی مفید برای مشارکت صحیح‬ ‫تجربه این نگاه را می توان در پیشرفت اقتصادی برخی‬ ‫اف ــراد جامعه در اصــاح وضعیت اقتصادی امــروز‬ ‫کشورهای شرق اسیا یافت که با جایگزینی فرهنگ‬ ‫است‪ ،‬ولی باید توجه داشت که مشکل عمیق تر از این‬ ‫قناعت به جای فرهنگ مصرف گرایی در مدت کوتاهی‬ ‫ های‬ ‫حرف هاست‪ .‬قریب به ‪ 3‬دهه است که با سستی‬ ‫معجزه شرق اسیا را رقم زدند‪.‬‬ ‫نظام اموزشی و فرهنگی کشور‪ ،‬جوانان و نوجوانان این‬ ‫باید دانست حمایت اقتصادی از مصرف کننده ایرانی‬ ‫اقلیم پرگوهر‪ ،‬از عقب ه تاریخی‪ -‬فرهنگی خود جدا شده‬ ‫در کوتاه مدت و حمایت فرهنگی از او در بلندمدت‬ ‫و به سبب خال هویتی‪ ،‬ناخواسته به دنبال هویت سازی‬ ‫به صورت توامان تنها راه حمایت از کاالی ایرانی و‬ ‫ً‬ ‫اسم‬ ‫با برندهای خارجی هستند‪ .‬قطعا جوانانی که از‬ ‫کسب استقالل اقتصادی است‪.‬‬ ‫‪46‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمدمهدی مهدی خواه‬ ‫پژوهشگر هسته نواوری و فناوری مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری سیاست گذاری علم و فناوری‬ ‫سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪47‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫جمهوری اسالمی ایران از فقدان عینی اجماع نظر و وفاق در‬ ‫میان سیاست گذاران در مورد مقوله خودکفایی رنج می برد‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫واکاوی یک سیاست‪:‬‬ ‫دست ملت‬ ‫بر زانوی خود!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫هرچند دست بر زانوی خود گرفتن و بلند شدن‪ ،‬اعتماد‬ ‫و اتکا بر داشته های خــود‪ ،‬سخن صــواب و متینی‬ ‫است اما در گستره ی یک ملت و در بروندادی به نام‬ ‫سیاست خودکفایی‪ ،‬بازتاب های متفاوتی داشته‬ ‫است‪ .‬جشن های مکرر خودکفایی و سپس بازگشت‬ ‫از ان ها نشان می دهد‪ ،‬این سیاست نیازمند تبیین‬ ‫صحیح و واکاوی هدفمند است‪ .‬در ابتدای سخن‬ ‫و به عنوان مثالی ساده‪ ،‬ایران در سال ‪ 1377‬مقام اول‬ ‫واردات گندم در جهان را کسب کرد‪ ،‬در یک دوره پنج‬ ‫شش ساله خودکفایی‪ ،‬در سال ‪ 1383‬شاهد جشن‬ ‫خودکفایی بود و در سه سال بعد‪ ،‬یعنی در سال ‪1386‬‬ ‫بار دیگر میزان واردات گندم به کشور به شش میلیون‬ ‫تن رسید‪ .‬این اشفتگی در خط مشی گذاری به همین جا‬ ‫ختم نشد و در سال ‪ 1390‬به خودکفایی نزدیک شد‪،‬‬ ‫اما کمی پس ازان در سال ‪ 1391‬واردات گندم به شدت‬ ‫افزایش یافت‪ .‬نمودار شماره ‪ ،1‬خود گویای همه چیز‬ ‫است؛ سیاست های زیگزاگی خودکفایی‪.‬‬ ‫همچنین خبر از خودکفایی فناور ی های هسته ای‪،‬‬ ‫صنایع نفت و گاز علی الخصوص بنزین‪ ،‬دارویی‪،‬‬ ‫فناور ی های نظامی‪ ،‬محصوالت کشاورزی‪ ،‬صنعت‬ ‫خودرو‪ ،‬صنعت برق و دیگر صنایع و فناور ی های کشور‬ ‫در دولت های مختلف و برگزاری انواع جشن پیرامون‬ ‫ان ها و سپس عقب گرد و بازگشت از ان ها به بهانه انکه‬ ‫اشتباه شده‪ ،‬و بعد از مدتی مجدد جشن خودکفایی‬ ‫گرفته و حتی صادر کننده شدن و بعد دو بــاره جزء‬ ‫واردکننده های اول دنیا در ان محصول شدن‪ ،‬نشان‬ ‫از عدم حرکت بر یک مسیر استوار و صحیح می دهد‪.‬‬ ‫نــگــارنــده ایــن س ـطــور‪ ،‬بــانــک داده جامعی را از دو‬ ‫طریق تحلیل محتوای اسناد موجود و مصاحبه با‬ ‫سیاست گذاران علم و فناوری‪ ،‬از فضای سیاست گذاری‬ ‫کشور در این خصوص جمع اوری کرده است که شرح‬ ‫مفصل ان در پایان نامه دوره دکتری و خالصه ای از‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اینترنتی می تواند به دست اورد و البته پژوهش های‬ ‫علمی نیز به برخی از ان ها اشاره کرده اند‪.‬‬ ‫حال سوال اینجاست که چرا این همه اختالف نظر و‬ ‫تالطم ارا؟! واضح است که این تشتت نظری‪ ،‬نه تنها‬ ‫بحث‪ ،‬مجادله و مشاجره را به دنبال دارد بلکه در‬ ‫عرصه ی عمل نیز اختالف سیاستی عمیقی را رقم‬ ‫می زند که امار سینوسی واردات گندم که به ان اشاره‬ ‫شد‪ ،‬تنها نمونه خیلی کوچکی از ان بود‪.‬‬ ‫اگر کمی دیگر جستجوها را ادامه دهید‪ ،‬می بینید که‬ ‫طرف های درگیر همدیگر را به باندبازی و ذینفع بودن‬ ‫طرف مقابل در حمایت یا مخالفت با این سیاست‬ ‫متهم می کنند یا با طعنه بیان می کنند که نظریات‬ ‫علمی را درست نخوانده و به خوبی فرانگرفته اند‪،‬‬ ‫تجربه ی دنیا را ندیده اند و یا به روابط قدرت و ثروت‬ ‫متصل هستند‪ .‬طرف های مجادله گر‪ ،‬برای اثبات‬ ‫ً‬ ‫مــدعــای خــود بــه وقایعی تــار یـخــی‪ ،‬علمی و بعضا‬ ‫دینی استناد می کنند و شواهد طرف مقابل خود‪،‬‬ ‫کــه ان هــا نیز دیــنــی‪ ،‬تاریخی و یــا علمی هستند را‬ ‫مخدوش می سازند‪ .‬طرفداران این سیاست جمالتی‬ ‫از امام؟هر؟ و رهبری گرانقدر را شاهد می اورند که «ما‬ ‫اگر بخواهیم که یک مملکت مستقل باشیم‪ ،‬باید‬ ‫ّ‬ ‫همه چیز‪ ،‬در همه چیزمان‪ ،‬جدیت کنیم که خودکفا‬ ‫ان در مقاالت علمی امده است‪ ،‬مخلص کالم ان‬ ‫است که نظرات سیاست گــذران در یک سیاست‬ ‫به ظاهر واضــح! چقدر متناقض‪ ،‬متضاد و متباین‬ ‫است‪ .‬گاهی این سیاست در منظر سیاست گذاران‬ ‫کشور‪ ،‬در تقابل با واردات مطرح می گردد و گاهی ان‬ ‫را منافی واردات نمی دانیم و یا گاهی به منظور ایجاد‬ ‫الزام در خوداتکایی یا خودکفایی فناور ی های کشور‪،‬‬ ‫در مجلس قانون تصویب می کنیم‪ .‬گاهی این سیاست‬ ‫را برخاسته از دنیای کمونیستی میدانیم اما گاهی‬ ‫ان را در جهت سازندگی و ایستادگی یک کشور و در‬ ‫راستای خودباوری‪ ،‬اعتماد و اعتقاد به داشته های‬ ‫ملی و در جهت تعامل قدرتمندانه با دنیا تفسیر و‬ ‫تبیین کنیم‪ ،‬گاهی سیاست خودکفایی را حمایت‬ ‫از صنایع داخلی فهم می کنیم و گاهی ان را اندیشه ی‬ ‫مقابله با استعمارگران تلقی می کنیم‪ .‬بعضی اوقات‬ ‫ریشه ی سیاست خودکفایی را قطع وابستگی میدانیم‬ ‫و وابستگی را مذموم تلقی می کنیم و بعضی اوقات با‬ ‫سیاستمدارانی مواجه می شویم که وابستگی را تعامل‬ ‫با دنیا و در جهت استقالل کشور می دانند‪ .‬این ها تنها‬ ‫موارد کوچکی از یک درهم ریختگی سیاستی است‬ ‫که شواهد ان را خواننده محترم با چند جستجوی‬ ‫‪48‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪49‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫باشیم‪ ...‬و بر دولت ها و دست اندرکاران است که به‬ ‫انچه دارند بسازند تا خود همه چیز بسازند» و طرف‬ ‫دیگر از این دو بزرگوار شواهد دیگری را بر مدعای خود‬ ‫می اورند و طرف مقابل را به بهره گیری یک سویه متهم‬ ‫می کنند که اگر حضرت امام صحبت از خودکفایی‬ ‫فرمودند‪ ،‬صحبت از مبادالت و معامالت بین المللی‬ ‫نیز کرده اند یا منظور مقام معظم رهبری در خصوص‬ ‫کلمه خودکفایی یا استقالل‪ ،‬خودبسندگی اقتصادی‬ ‫یا موضع دفاعی گرفتن پشت مرزهای داخلی اقتصاد‬ ‫ایران نیست‪ .‬ان یکی شواهدی از ادب پارسی را بر این‬ ‫سیاست ضمیمه می کند و از شیخ اجل‪ ،‬سعدی‪،‬‬ ‫سخن به میان می اورد که «هر که نان از عمل خویش‬ ‫خورد منت حاتم طائی نبرد» تا نشان دهد این سیاست‬ ‫از دیرباز در دستور کار بوده است! و دیگری سیاست‬ ‫خودکفایی را همسنگ قناعت دانسته‪ ،‬دو بــاره بر‬ ‫سعدی و شواهد دینی مرتبط با ان تکیه می کند‪« :‬به‬ ‫نان خشک قناعت کنیم و جامه دلق‪ ،‬که با محنت‬ ‫خویش‪ ،‬به که بار منت خلق»‪« ،‬ملعون من القی کله‬ ‫َ ُ‬ ‫الناس و َلو َ‬ ‫سال َ‬ ‫مات ُجوعا»‪.‬‬ ‫«ش َیع ُتنا َمن لا ی‬ ‫علی الناس»‪ِ ،‬‬ ‫چنین پدیده ای ان قدر در جامعه سیاست گذاری ما‬ ‫وافر گشته است که حالتی طبیعی و معمولی پیداکرده‬ ‫و جامعه مخاطبان و مردم را دچار سردرگمی کرده‬ ‫است؛ که با ندایی از عمق وجود فریاد می زنند‪« :‬تو را‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫به خدا یک سیاست مشخص! یک مسیر درست!!»‪.‬‬ ‫متاسفانه داستان سیاست خودکفایی از سیاست هایی‬ ‫چون اقتصاد مقاومتی و حمایت از کاالی ایرانی دور‬ ‫نیست‪ ،‬و شواهد ان را کم وبیش مشاهده می کنیم‪.‬‬ ‫عملکردهای گوناگون و گاه متضاد که دولتمردان ان را‬ ‫بر سیاست هایی چون اقتصاد مقاومتی حمل می کنند‬ ‫و فقط در ابتدای جمالت خود و شرح اقدامات گذشته‬ ‫یک عبارت اضافه می کنند «در راستای سیاست های‬ ‫اقتصاد مقاومتی‪ .»...‬گویی تمام اقدامات گذشته‪،‬‬ ‫حال و اینده در راستای این سیاست بوده و هست‪،‬‬ ‫هرچند با هم اختالف ماهوی داشته باشند‪.‬‬ ‫ام ــا راه حـ ــل را بایستی در شــنــاخــت ســاخـتــارهــای‬ ‫ذهنی سیاست گذاران جستجو کرد‪ .‬چراکه تحقق‬ ‫سیاست گذاری موفق و پــایــدار برنامه های توسعه‬ ‫ملی به متغیرهای گونا گون بستگی دارد‪ .‬یکی از‬ ‫متغیرهای اساسی ضــرورت اجماع و فهم مشترک‬ ‫سیاست گذاران کشور و شناخت و مواجهه صحیح‬ ‫بــا چنین اخـتــاف نــظــرهــای عمیق در موضوعات‬ ‫سیاستی است‪.‬‬ ‫باید توجه داشته باشیم که تحقق درست یک سیاست در‬ ‫جهان واقع‪ ،‬منوط به اجماع نسبی سیاست گذاران در ان‬ ‫موضوع است‪ ،‬پس باید در ابتدا فضای سیاست گذاران‬ ‫در حوزه موردنظر را به سمت یک اجماع نسبی سوق‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫یکی از متغیرهای اساسی ضرورت اجماع‬ ‫و فهم مشترک سیاست گذاران کشور و‬ ‫شناخت و مــواجـهــه صحیح بــا چنین‬ ‫اختالف نظرهای عمیق در موضوعات‬ ‫سیاستی است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تجربه سیاست گذاری توسعه و پیشرفت در‬ ‫کشور ما حکایت از ذهنیت های متفاوت و‬ ‫گاه متضاد در میان تصمیم گیران و برنامه‬ ‫ریزان کشور دارد‪.‬‬ ‫تنها یکی از ان هاست؛ و همان طور که اشــاره شد‪،‬‬ ‫سیاست اقتصاد مقاومتی و حمایت از تولید داخلی‬ ‫نیز ممکن است به همین درد مبتال گردند‪ .‬دردی که‬ ‫به افزایش اصطکا ک در تعامالت سیاست گذران در‬ ‫کشور منجر شده و بسیاری از حوزه های سیاستی در‬ ‫کشور ما را با چالش و اغتشاش مواجه کند‪ .‬امری که‬ ‫نه تنها پژوهش های علمی بلکه شواهد تجربی نیز بر ان‬ ‫صحه می گذارند‪ .‬مسئله این است که عموم برنامه های‬ ‫سیاستی اگرچه ممکن است ریشه در بنیان های نظری‬ ‫مختلفی داشته باشند لیکن این مبانی به طور اشکار‬ ‫در اسناد ذکر نشده و فقط داللت های عملی و اجرایی‬ ‫ان ها در نظر قرار می گیرند و فقط در اسیب شناسی‬ ‫بعد از سال های اجرا‪ ،‬بیان می کنیم که چرا این همه‬ ‫اختالف سلیقه عملکردی؟! امید است با توجه به‬ ‫این موضوع راهی میانه‪ ،‬استوار‪ ،‬مشخص‪ ،‬متقن و‬ ‫سدید پیش روی فضای سیاست گذاری کشور قرار‬ ‫گیرد‪ .‬ان شاء اهلل تعالی‪.‬‬ ‫پایان سخن انکه‪ ،‬تعبیر دست به زانو گرفتن دو معنا دارد؛‬ ‫یکی زمانی که ادمی دست به زانوی خود می گیرد و بر‬ ‫داشته های خود تکیه کرده و بلند می شود؛ و دیگر زمانی‬ ‫که از شدت مصیبت و فاجعه‪ ،‬ادمی دست غم بر زانوی‬ ‫خود می گیرد‪ .‬گویی هر دوی این تعبیرها در خصوص‬ ‫این سیاست با این همه فرازوفرود و اختالف سلیقه های‬ ‫نظری و عملی به جا و مناسب است‪.‬‬ ‫دهیم‪ .‬خود این فرایند‪ ،‬مستلزم شناخت نظرگاه های‬ ‫اصلی در حوزه موردنظر است‪ .‬پس اولین گام شناخت‬ ‫این نظرگاه ها و نقاط افتراق و اشتراک ان ها است‪.‬‬ ‫تنها پس از ایــن شناخت اســت که مـی تــوان فرایند‬ ‫سیاست گذاری را اصــاح و تسهیل نمود و امیدوار‬ ‫بود که پس از رسیدن به اجماع نسبی‪ ،‬بیشترین حد‬ ‫از سیاست در عالم واقع تحقق پیدا کند‪ .‬در غیر این‬ ‫صورت باید منتظر منازعات سیاسی و قانونی در عرصه‬ ‫تدوین سیاست و قانون‪ ،‬و مــوازی کــاری‪ ،‬اشفتگی‬ ‫و حتی عملکردهای متضاد در عرصه اجرا بمانیم‪.‬‬ ‫واضــح اســت که جمهوری اسالمی ایــران به عنوان‬ ‫یک کشور درحال توسعه از فقدان عینی اجماع نظر‬ ‫و وفاق در میان سیاست گذاران رنج می برد‪ .‬تجربه‬ ‫سیاست گذاری توسعه و پیشرفت در کشور ما حکایت‬ ‫از ذهنیت های متفاوت و گاه متضاد در میان تصمیم‬ ‫گیران و برنامه ریزان کشور دارد‪ .‬وجود این بردارهای‬ ‫ذهنی غیر هم جهت و تداوم ان ها نیل به اجماع در بدنه‬ ‫کارشناسی و اتخاذ تصمیم های کالن در کشور را بسیار‬ ‫دشوار کرده است‪ .‬در شرایط فقدان چنین اجماع؛‬ ‫تعارض های میان نخبگان غیرقابل حل باقی مانده و‬ ‫در نتیجه برنامه های توسعه ملی دچار اخالل گردیده‬ ‫و منجر به شکست می شود‪ .‬شواهد بسیاری را می توان‬ ‫برشمرد که فضای سیاست گذاری در کشور از تضادها و‬ ‫تقابل های متعددی رنج می برد که سیاست خودکفایی‬ ‫‪50‬‬ ‫ف ݐݩ ݦ ݐ ݩݦ ݒݩݩ‬ ‫ىݡسهݤ‬ ‫گݣ ݣاݣںݣ ݣݠد ݫ ݬݫ ݫݬݔݣ‬ ‫� ݣرݣݠهں ݣ ݣ ݤوݣ ݣ ݢ‬ ‫ݩ‬ ‫ٮݧ‬ ‫ݐ‬ ‫ں‬ ‫لݤ‬ ‫ݫݕ ݫݓحره ݣاݤݣ ݣوݤ ݤ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اکبر سعیدی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .1‬سخن نخست‬ ‫تفسیر سازماندهی‬ ‫ِ‬ ‫‪ .2‬پایبندی به کلیدواژه ها‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫نخستین و از حساس ترین گام های یک مطالعه یا‬ ‫تحقیق موضوعی روشمند در قران کریم‪ ،‬ان است که‬ ‫«کلمه کلیدی» یا «کلیدواژه» متناظر با موضوع مورد‬ ‫نظرمان را بیابیم و همان گونه که از نام با ّ‬ ‫مسمای ان‬ ‫پیداست‪ ،‬با این کلید درهای بسته فهم خود را به بیان‬ ‫قران با یافتن ایات مرتبط با موضوعمان «باز» و این راه‬ ‫را «اغاز» کنیم‪ .‬بر اساس انچه در پرتو داللت ایات و‬ ‫روایات در ارتباط با اسماء و اوصاف قران اموخته ایم‪،‬‬ ‫همچنین تجربه گذشتگان و حالمان‪ ،‬باور داریم که‬ ‫بــدون استثنا هر موضوعی را می توان در قــران کریم‬ ‫تحقیق کرد‪ ،‬به شرط انکه بتوانیم به کلیدواژه یا واژگان‬ ‫کلیدی متناسب و کارامد برای پژوهش موردنظرمان‬ ‫دست یابیم‪.‬‬ ‫ساختار ظاهری قران «موضوعی» نیست و متن قران‬ ‫مطابق معمول کتاب های دیگر‪ ،‬به موضوعات اصلی‬ ‫و فرعی و ابواب و فصول موضوعی تقسیم نشده است؛‬ ‫همچنان که در جهان افرینش نیز عناصر اصلی و‬ ‫ترکیبات گوناگون ان ها جداجدا در جای جای طبیعت‬ ‫دسته بندی و بسته بندی نشده اند‪ .‬قران نسخه «تدوینی»‬ ‫کتاب خدا و جهان و کیهان نسخه «تکوینی» کتاب‬ ‫َ‬ ‫مخاطب شایسته و بایسته این هر‬ ‫خداست و انسان‪،‬‬ ‫دو نسخه از «کتاب» الهی است‪ .‬به عکس‪ ،‬باطن قران‪،‬‬ ‫همانند باطن جهان‪ ،‬ساختاری موضوعی دارد که برای‬ ‫مــی ت ــوان بــا طــی صـحـیــح مـسـیــر تحقیق مــوضــوعــی‪،‬‬ ‫«سازماندهی» را در بیان قران بازشناسی نمود‬ ‫‪52‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪53‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫موضوعی قران کریم‪ ،‬دکتر محمدعلی‬ ‫‪ -1‬برگرفته از‪/‬رک به‪ :‬درسنامه روش تحقیق‬ ‫ِ‬ ‫لسانی فشارکی‪ ،‬انتشارات فالح‪ ،‬به سفارش معاونت قران و عترت وزارت فرهنگ و‬ ‫ارشاد اسالمی با همکاری وزارت علوم‪ ،‬تحقیقات و فناوری‪ ،‬قم‪.1393 ،‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫گذر اطمینان بخش از ساختار ظاهری غیرموضوعی‬ ‫ً‬ ‫قران به ساختار موضوعی باطنی قران‪ ،‬ضرورتا‪ ،‬به یک‬ ‫روش تحقیقی خودجوش و برامده از درون قران کریم‬ ‫فس ُر‬ ‫نیازمند هستیم تا به درستی‪ ،‬سامانه «القران ُی ّ ِ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫بعضه بعضا» برای ما ّفعال گردد و بتوانیم از طریق‬ ‫ّ‬ ‫تدبر روشمند در ایات قران کریم‪ ،‬مطالعه‪ ،‬پژوهش و‬ ‫تحقیق خود را در قران سامان بدهیم‪.‬‬ ‫در متن قران کریم‪ ،‬این خصوصیت منحصربه فرد تعبیه‬ ‫و تدارک شده است که «خودبرگردان» َ(مثانی) است؛‬ ‫یعنی هر سوره و ایه و فراز از قران را نظایر ان (یعنی‬ ‫سوره ها و ایه ها و فرازهای متناظر ان) که در جای جای‬ ‫مصحف شریف جــای گرفته اند‪ ،‬تفسیر می کنند‪.‬‬ ‫شاخص این تناظر‪ ،‬پدیده ای بارز و اشکار عبارت از‬ ‫«اشتراک کلمه» است‪ .‬در ایات و عبارات متناظر در‬ ‫ً‬ ‫قران کریم‪ ،‬گاه یک کلمه عینا و حتی گاه یک جمله و‬ ‫ً‬ ‫فراز عینا تکرار شده‪ ،‬و گاه کلمات مشترک با یکدیگر‬ ‫هم خانواده هستند‪ ،‬یعنی حروف ریشه ان ها مشترک‬ ‫است‪ .‬استناد به این پدیده ساری و جاری در اسلوب‬ ‫بیان قران و استفاده از ان تنها راه مطمئن و تایید شده‬ ‫به عنوان روش مطالعه و تحقیق در قران است‪.‬‬ ‫اعجاز قران در واژه گزینی یکی از وجوه مهم اعجاز قران‬ ‫کریم است‪ .‬از یک سوی به تجربه پیوسته است که در‬ ‫مواردی که ایاتی از قران کریم به موجب تناظر و تشابه‬ ‫از طریق اشتراک کلمه به فهرست ایات اصلی برای‬ ‫یک مطالعه یا تحقیق موضوعی وارد شده اند و در نگاه‬ ‫نخستین مضامین و مطالب ان ایات و سیاق های‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ان ها مرتبط با موضوع به نظر نمی رسد‪ ،‬همین که محقق‬ ‫بنا را بر ان می گذارد که با اعتماد به سامانه اشتراک‬ ‫کلمات که ریشه در اعجاز واژه گزینی در قران دارد‪،‬‬ ‫مانند دیگر ردیف ها ان ایات اصلی و سیاق هایشان را‬ ‫نیز مورد بررسی و تدبر قرار بدهد‪ ،‬به دریافت های قابل‬ ‫ّ‬ ‫توجهی در جهت بیان و تبیین موضوع مورد تحقیق‬ ‫دست می یابد‪.‬‬ ‫از سوی دیگر‪ ،‬نباید ناگفته بماند که در صورت جای‬ ‫دادن ایــات در فهرست تحقیق بر طبق هر مبنای‬ ‫دیگری‪ ،‬راه پژوهشگر و محقق خواسته یا ناخواسته‬ ‫به سوی دخالت دادن اراء و نظرات خود یا دیگران در‬ ‫سیر و روند اسمانی و الهی بیان قران کریم منحرف‬ ‫خواهد شد‪ ،‬و حتی اگر به نتایج مطلوب و درستی هم‬ ‫برسند‪ ،‬از یافته هایشان به عنوان تفسیر و بیان و پیام‬ ‫قران نمی توانند دفاع کنند؛ زیرا گزینش ایات مستند‬ ‫به قران نبوده و مبتنی بر سلیقه شخصی خودشان‬ ‫یا دیگران بوده است‪ .‬نیز گفتنی است تا زمانی که‬ ‫به هر ترتیب‪ ،‬شیوه گرداوری و جاسازی ایات قرانی‬ ‫در فهرست تحقیق مبتنی بر اسلوب و ساختار قران‬ ‫و برای همگان یکسان نباشد‪ ،‬در بهترین وضعیت‪،‬‬ ‫می تواند به عنوان «ضرب القران بعضه ببعض» مورد‬ ‫منع و نهی و انکار قرار بگیرد که ان شیوه و ان رویکرد‬ ‫در لسان احادیث در نقطه مقابل «القران ّ‬ ‫یفسر بعضه‬ ‫ً‬ ‫بعضا» قرار گرفته است‪.1‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫قران نسخه «تدوینی» کتاب خدا و جهان‬ ‫و کیهان نسخه «تکوینی» کتاب خداست‬ ‫َ‬ ‫مخاطب شایسته و بایسته این‬ ‫و انسان‪،‬‬ ‫هر دو نسخه از «کتاب» الهی است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫تحقیق موضوعی در قران کریم طبعا با‬ ‫طرح یک موضوع اغاز می شود‪ .‬عنوان‬ ‫موضوع با یک‪ ،‬دو یا سه کلمه کلیدی‬ ‫مشخص می شود‪.‬‬ ‫عالقه مندی به تحقیق یک موضوع در قران‪ ،‬در شرایط‬ ‫بی اطالعی یا بسیار کم اطالعی از ان موضوع‪ ،‬نمی تواند‬ ‫بسنده باشد و بازدهی شایسته تحقیق را رقم بزند‪.‬‬ ‫برای دستیابی به «کلمه کلیدی» موضوعاتی فراتر از‬ ‫یک سلسله موضوعات ‪ -‬که تعدادشان هم کم نیست‬ ‫و می توان گفت که خود قران ان موضوعات را پیشنهاد‬ ‫می کند‪ ،‬همچون «اسالم»‪« ،‬ایمان»‪« ،‬صبر»‪« ،‬توکل» و‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫مانند این ها‪ -‬اوال‪ ،‬ازانجاکه تحقیق عمال دو طرف دارد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫غالبا‪ ،‬نیاز به دو کارشناسی داریم؛ یکی کارشناسی‬ ‫در حوزه علمی و تخصصی مرتبط با موضوع تحقیق و‬ ‫دیگری کارشناسی در حوزه علمی و تخصصی مطالعات‬ ‫قرانی‪ .‬وقتی این دو کارشناسی به هم بپیوندند‪ ،‬واژگان‬ ‫کلیدی متناسب با موضوعات مورد نظر برای مطالعه و‬ ‫تحقیق قرانی مشخص می شوند و ما می توانیم با کمال‬ ‫اطمینان گام های بعدی را برداریم و به مراحل بعدی‬ ‫منتقل شویم‪ .‬نکته مهم دیگر این است که گذشته از‬ ‫اشارات قرانی و اموزه های حدیثی‪ ،‬کارشناسان برتر و‬ ‫پیشکسوت و متخصص صاحب مکتب در حوزه‬ ‫مطالعات و تحقیقات قرانی‪ ،‬تصریح کرده اند بر اینکه‬ ‫متخصصان رشته های مختلف علمی‪ ،‬فنی‪ ،‬هنری‪،‬‬ ‫ادبی و غیره هر یک در حوزه کارشناسی و تخصصی‬ ‫خودشان باید در محضر قران بنشینند و یافته های‬ ‫علمی و داشته های ذهنی خودشان را شا گردوار به‬ ‫عرض استاد (قران) برسانند و از بیانات و ارشادات و‬ ‫تذکرات و تعلیمات قران کریم در جهت تصحیح و‬ ‫تکمیل و جهت دادن به اراء و نظرات خودشان و دیگران‬ ‫رف‬ ‫استفاده کنند‪ .‬بنابراین‪ ،‬باید توجه داشت که ِص ِ‬ ‫‪ -3‬مراحل تحقیق موضوعی در قران کریم‬ ‫ً‬ ‫تحقیق موضوعی در قران کریم طبعا با طرح یک موضوع‬ ‫اغاز می شود‪ .‬عنوان موضوع با یک‪ ،‬دو یا سه کلمه‬ ‫ً‬ ‫کلیدی مشخص می شود که لزوما اگر در قران نیامده‬ ‫باشند باید به زبان قران ترجمه بشوند و کلمه یا کلمات‬ ‫کلیدی شناسایی شوند‪ .‬کلمه یا کلمات کلیدی را به‬ ‫معجم المفهرس عرضه می کنیم و همه ایاتی را که ان‬ ‫کلمات یا هم خانواده هایشان در ان ایات به کاررفته اند‪،‬‬ ‫به ترتیب اخر به اول قران فهرست می کنیم‪ .‬فهرست‬ ‫ایات اصلی را به جدول سیاق ها‪ 1‬عرضه می کنیم و‬ ‫فهرستمان را با درج شماره ایات اغاز و پایان سیاق‬ ‫هریک از ایات اصلی و عین کلمه یا کلمات به کاررفته‬ ‫در ان ایات تکمیل می کنیم‪.‬‬ ‫یک دسته کاغذ یکنواخت (که فقط از یک روی ان‬ ‫استفاده خواهیم کرد) دست کم به تعداد ایات اصلی‬ ‫فهرستمان اماده می کنیم‪ .‬باالی هر ورق شماره ردیف‬ ‫ایه اصلی و زیر ان نشانی ایه و در سطر سوم متن کامل‬ ‫ایه را بدون زیروزبر و عالئم دیگر می نویسیم و مفهوم یابی‬ ‫را شــروع می کنیم‪ ،‬یعنی‪ ،‬روی هر ورق‪ ،‬به ترتیب‪،‬‬ ‫‪-1‬تقسیم قران به ‪ 555‬واحد موضوعی‪.‬‬ ‫‪54‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫یکی از موضوعاتی که جایگاهی کلیدی در پیشبرد امور‬ ‫اجتماعی دارد‪ ،‬موضوع «سازماندهی» است‪ .‬تحقیق‬ ‫موضوع «سازماندهی» در قران کریم که طی سال های‬ ‫گذشته بــرای اولین بــار در گــروه مدیریت بازرگانی‬ ‫دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام‬ ‫صادق؟ع؟ به عنوان یک پایان نامه کارشناسی ارشد‬ ‫به تصویب رسید‪ ،‬پس از طی مراحل ان توسط اقای‬ ‫‪55‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬موضو ع «سازماندهی»‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫هرچه از ایه می فهمیم یا هر سوالی که راجع به ایه به‬ ‫ذهنمان می رسد‪ ،‬بدون انکه بخواهیم در مورد امال و‬ ‫انشای ان وسواس به خرج بدهیم یا نکته ها و سوال ها‬ ‫را جداجدا دسته بندی کنیم‪ ،‬به همان ترتیب که به‬ ‫ذهنمان می رسند‪ ،‬مورد به مورد‪ ،‬هرچه تفکیک شده تر‪،‬‬ ‫با شماره های ‪ ...- 5 - 4 - 3 - 2 - 1‬می نویسیم‪ .‬وقتی‬ ‫در مفهوم یابی ایه اصلی به جایی رسیدیم که دیگر چیزی‬ ‫به ذهنمان نمی رسد‪ ،‬به سراغ ایات بعدی می رویم و‬ ‫بدون انکه متن ایات بعدی یا شماره ان ها را بنویسیم‪،‬‬ ‫در جهت فهم بیشتر و بهتر ایه اصلی‪ ،‬ان ایات را تا اخر‬ ‫سیاق مفهوم یابی می کنیم و در ادامه همان شماره های‬ ‫مفهوم یابی ایه اصلی می نویسیم‪ .‬هرگاه ورقه هر ردیف‬ ‫ُپر شد‪ ،‬اوراق دیگری به ان ورق اضافه می کنیم و بدون‬ ‫انکه شماره صفحه بزنیم‪ ،‬در باالی ورق یا اوراق اضافی‬ ‫می نویسیم‪ :‬ادامه مفهوم یابی ردیف ‪. ...‬‬ ‫وقتی تا اخر سیاق‪ ،‬ایات بعدی را یک به یک مفهوم یابی‬ ‫کردیم و ارتباط ان ایات را با ایه اصلی مورد تامل و تدبر‬ ‫قرار دادیم‪ ،‬برمی گردیم به ایه قبل از ایه اصلی و ایات‬ ‫قبلی را مانند ایات بعدی یکی پس از دیگری بررسی‬ ‫می کنیم تا برسیم به اولین ایه سیاق که با بررسی و‬ ‫مفهوم یابی اولین ایه سیاق‪ ،‬مفهوم یابی یک ردیف از‬ ‫تحقیق موضوعی ما پایان می یابد‪.‬‬ ‫وقتی که همه ردیف ها را به همین ترتیب مفهوم یابی‬ ‫کردیم‪ ،‬یک دور دیگر از اول تا اخر مفهوم یابی هایمان را‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مرور می کنیم و مفهوم های جدید یا سواالت جدیدی را‬ ‫ً‬ ‫که به ذهنمان طبعا خواهد رسید‪ ،‬به دنبال مفهوم یابی‬ ‫همان ردیف و در ادامه شماره های ان اضافه می کنیم‪.‬‬ ‫در دور ســوم می توانیم به ترجمه های قــران و منابع‬ ‫تفسیری قدیم و جدید هم با هر ّ‬ ‫کمیت و کیفیتی که‬ ‫بخواهیم‪ ،‬مراجعه کنیم و دریافت های خودمان را از‬ ‫ان ترجمه و تفسیرها به مفهوم یابی های مستقیم قبلی‬ ‫و به دنبال ان ها در ادامه همان شماره ها اضافه کنیم‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در ان صورت‪ ،‬اوال نباید فراموش کنیم که در اخر هر‬ ‫مطلب برگرفته از ترجمه ها یا تفسیرها نشانی جلد و‬ ‫صفحه و دیگر مشخصات الزم ان منابع را داخل پرانتز‬ ‫ً‬ ‫بنویسیم؛ ثانیا برای مراجعه به ترجمه ها یا تفسیرها‪،‬‬ ‫از اخر فهرستمان به اول سیر کنیم؛ زیرا ترجمه ها و‬ ‫ً‬ ‫تفسیرهای ترتیبی قران عمال به ترتیب اول به اخر قران‬ ‫تالیف و تدوین شده اند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫یک سازمان‪ ،‬بدون هیچ تشریفات و تشکیالتی با یک ندا‬ ‫سازماندهی می شود و با اجتماع کسانی که به ان ندا‬ ‫جواب مثبت داده اند و به ان فضا وارد شده اند‪ ،‬هدف خود‬ ‫را دنبال می کند و پس از انجام عملیات الزم‪ ،‬سازماندهی‬ ‫به پایان می رسد‪.‬‬ ‫حمیدرضا محمدی که اکنون در دوره دکتری مدیریت‬ ‫دانشگاه امام حسین؟ع؟ مشغول به تحصیل هستند‪،‬‬ ‫تحقیق‪ ،‬ارائه و دفاع شد‪ .‬این پایان نامه با طرح سوال از‬ ‫چگونگی شکل گیری مجموعه های انسانی هدف دار‬ ‫که در اصطالح علوم مدیریتی از ان به «سازماندهی»‬ ‫یاد می شود‪ ،‬به بررسی مشخصه های «سازماندهی»‬ ‫در بیان قران کریم را پرداخته است؛ مفهومی که با‬ ‫یک بررسی کارشناسانه در دانش مدیریت و سازمان‪،‬‬ ‫از ان به فعالیت هایی یاد می شود که افــرادی برای‬ ‫ّ‬ ‫شکل گیری یک اجتماع (انسانی) در جهت تحقق‬ ‫اهدافی مشترک و معین از طریق تعامل و همکاری با‬ ‫یکدیگر صورت می دهند‪.‬‬ ‫بر این اساس و مبتنی بر یک بررسی و مشورت کارشناسانه‬ ‫در حــوزه مطالعات قرانی‪ ،‬کلمه کلیدی «جمع» و‬ ‫هم خانواده های ان‪ ،‬به عنوان کلیدواژه موضوع سازماندهی‬ ‫در قــران کریم شناسایی شــد؛ با ایــن توضیح که از‬ ‫کاربردهای قرانی هم خانواده های این کلمه مواردی نظیر‬ ‫قیود تا کیدی «اجمعین» به منظور عمق یابی بیشتر در‬ ‫مسیر مفهوم یابی از دایره کلمات کلیدی خارج شدند و‬ ‫با لحاظ کلمات باقیمانده فهرست ایات تحقیق تهیه‬ ‫و تنظیم گردید‪ .‬حاصل این مقدمات تدارک فهرستی‬ ‫مشتمل بر ‪ 692‬ایۀ اصلی و فرعی در ‪ 61‬ردیف‪ 1‬گردید‪.‬‬ ‫َ‬ ‫یا َا ُّی َها َّال َ‬ ‫نودی ِل َ‬ ‫وم ُ‬ ‫ذین َامنوا ِاذا َ‬ ‫الج ُم َع ِه ‪...‬‬ ‫لصلاهِ ِمن ی ِ‬ ‫ّ‬ ‫با اتکا به گزینش روشمند‪ ،‬کارشناسانه و برامده از‬ ‫ساختار و اسلوب قــران کریم‪ ،‬بر سر سفره پرنعمت‬ ‫و پربرکت و بی پایان ایاتی از قران کریم قرار می گیریم‬ ‫که در اغلب موارد به حساب تصور و دریافتی اولیه‬ ‫که از ظاهر ایات داریم‪ ،‬هیچ گاه برای بررسی موضوع‬ ‫«سازماندهی» در قران کریم‪ ،‬به سراغ ان ها نمی رفتیم‪.‬‬ ‫یکی از این ایات‪ ،‬ایه مشهور نماز جمعه‪ 2‬است‪ .‬این‬ ‫ایه به حساب کلمه کلیدی ُ‬ ‫«الج ُم َع ِه» که یکی از‬ ‫هم خانواده های کلیدواژه «جمع» به شمار می رود‪ ،‬در‬ ‫فهرست ایات اصلی تحقیق موضوعی «سازماندهی» در‬ ‫قران کریم قرار می گیرد‪ .‬اگرچه اهل لغت نیز غیر از این‬ ‫نگفته اند که این روز را (البته با تحلیل های مختلف)‬ ‫ازان جهت «جمعه» نامیده اند که در ان اجتماع و جمع‬ ‫شدن رخ داده است یا می دهد و این نام گذاری را یک‬ ‫نام گذاری اسالمی دانسته اند و نام این روز را پیش از‬ ‫اسالم یوم «العروبه» عنوان کرده اند؛ اما مطابق روش و‬ ‫به حکم اسلوب زبان قران‪ ،‬این کلمه در کاربرد قرانی‬ ‫خود هم خانواده «جمع» به شمار می رود و ازاین جهت‬ ‫در مجموعه کلیدواژه های تحقیق ما قرار می گیرد و به‬ ‫زیبایی و حکیمانه‪ ،‬تنها ایه ای از ایات قران کریم را که‬ ‫مشتمل بر این کلمه کلیدی است‪ ،‬در فهرست ایات‬ ‫این تحقیق می گنجاند‪.‬‬ ‫این ایه شریفه که در موقعیت نشان داری از فهرست‬ ‫ایات تحقیق موضوعی «سازماندهی»‪ ،‬سازماندهی شده‬ ‫ُ‬ ‫است‪ ،3‬یکی از غ َرر ایات اصلی این موضوع به شمار‬ ‫می رود‪ .‬مطابق مراحل «روش تحقیق موضوعی در قران‬ ‫‪ -2‬جمعه‪.62/‬‬ ‫‪-3‬در ردیف ‪ 9‬از فهرست ‪ 61‬ردیفی مشتمل بر ‪ 692‬ایۀ اصلی و فرعی واقع شده که‬ ‫نشانی ان ایۀ ‪ 9‬از سورۀ ‪ 62‬قران کریم است‪.‬‬ ‫‪-1‬یعنی ‪ 61‬ایۀ اصلی که مشتمل بر کلمات کلیدی تحقیق موضوعی «سازماندهی» هستند‪.‬‬ ‫‪56‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪57‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫قبلی ایه اصلی در محدوده واحد موضوعی یا رکوعی‬ ‫‪-1‬یعنی در ایات بعدی و ایات ِ‬ ‫که در ان واقع شده است‪.‬‬ ‫‪ -2‬واحد موضوعی یا رکوع این ایه‪ ،‬واحد موضوعی دوم از سورۀ دو واحدی جمعه‬ ‫است که سه ایۀ ‪ 9‬تا ‪ 11‬را در بردارد‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫کریم» ابتدا ایه اصلی که مشتمل بر کلمۀ کلیدی موضوع‬ ‫ماست‪ ،‬با تمرکز و تاملی بیشتر بررسی می شود و بیان‬ ‫ایه درباره موضوع مورد تحقیق ما یعنی «سازماندهی»‬ ‫در ان مورد توجه و سوال و تدبر قرار می گیرد؛ سپس با‬ ‫ِسیر در سیاق ایه‪ 1‬با تدبری گذراتر به دنبال توضیحات‬ ‫و بیان های تکمیلی ایات سیاق در بــاره ایه اصلی و‬ ‫موضوع تحقیقمان می گردیم‪.‬‬ ‫یکی از بیان های زیبای این ایه شریفه و ایات بعدی‬ ‫ان‪ 2‬که می تواند سرفصل بررسی های بعدی و دقیق تر‬ ‫و گسترده تر درباره موضوع «سازماندهی» باشد‪ ،‬ارائه‬ ‫یک نمونه و الگوی مفید‪ ،‬موفق و موثر سازماندهی‬ ‫است که در عین اختصار‪ ،‬جامعیت شگفت انگیز و‬ ‫حکیمانه ای در تبیین ارکان‪ ،‬ابعاد و جوانب مختلف‬ ‫این موضوع دارد که گره از بسیاری چالش ها و مسائل‬ ‫روز ما در امر سازماندهی باز می کند؛ به ویژه اگر در‬ ‫مراحل گسترش تحقیق‪ ،‬سیاق ایه اصلی تحقیق را‬ ‫از رکوع ان فراتر در نظر بگیریم و کل سوره جمعه را در‬ ‫دامنه سیاق بگنجانیم‪.‬‬ ‫این نمونه موفق و موثر سازماندهی که موفقیت و اثربخشی‬ ‫ان قابلیت بررسی های علمی دارد (ذلکم خیر لکم ان‬ ‫کنتم تعلمون)‪ ،‬هــم بـه عــنــوان یکی از اساسی ترین‬ ‫سازمان ها و سازماندهی ها برای مومنان معرفی می شود‬ ‫و هم تمرین و زمینه امادگی هفتگی مومنان را برای‬ ‫سازماندهی و شکل دادن به هر نوعی از سازمان‪ ،‬تدارک‬ ‫می کند و فراهم می اورد‪ .‬با یک فراخوان و ندا اغاز می شود‬ ‫(اذا نودی)؛ ندایی که می تواند از جانب هر منادی ای‬ ‫شکل بگیرد (نودی)‪ .‬با یک فراخوان‪ ،‬سازمان نماز جمعه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫با اجتماع مومنان و با هدف ذکر و یاد کردن خداوند‪ ،‬در‬ ‫دل فعالیت های روزانه شکل می گیرد و عملیات خود‬ ‫را به انجام می رساند و با برگزاری نماز‪ ،‬ضروری است‬ ‫که این سازمان از حالت سازماندهی خارج بشود (فاذا‬ ‫قضیت الصلوه فانتشر وا فی الارض) و افراد به وضعیت‬ ‫پیشین خود و زمینه های کسب وکار خودشان بازگردند‬ ‫و درحالی که یاد خداوند‪ ،‬به عنوان یک هدف قابل‬ ‫توجه و ماندگار‪ ،‬در انان زنده شده است‪ ،‬دست یافتن‬ ‫به برخوردار ی ها و تجدید یاد خداوند را با الگو گرفتن‬ ‫از سازمانی که در ان بودند‪ ،‬در مسیر رستگاری و فالح‬ ‫دنبال کنند (و ابتغوا من فضل ا ّلله و اذکر وا ا ّلله کثیرا‬ ‫ّ‬ ‫لعلکم تفلحون)‪ .‬یک سازمان‪ ،‬بدون هیچ تشریفات و‬ ‫تشکیالتی با یک ندا سازماندهی می شود و با اجتماع‬ ‫کسانی که به ان ندا جواب مثبت داده اند و به ان فضا‬ ‫وارد شده اند‪ ،‬هدف خود را دنبال می کند و پس از انجام‬ ‫عملیات الزم‪ ،‬سازماندهی به پایان می رسد و افراد به‬ ‫وضعیت های خود بازمی گردند و این فرایندی مفید و‬ ‫موثر خواهد بود؛ همانگونه که در لسان احادیث و روایات‬ ‫ردپای الگوگیری از این نمونه را فراوان مشاهده می کنیم؛‬ ‫در موقعیت های مختلفی که مردم با ندای «الصاله‬ ‫جامعه» یکدیگر را به اجتماع فرامی خوانند (تعبیری‬ ‫که برامده از این الگو است) و جایی گرد هم می ایند‬ ‫و سازمان پیدا می کنند و مطالب و امور طرح و تبیین‬ ‫می شوند و افراد با مسئولیت ها و زمینه های کاری متنوع‬ ‫به انچه از عهده هر یک برمی اید‪ ،‬واقف شده و پس ازان‬ ‫از کنار هم پراکنده می شوند و با ّ‬ ‫توجه به هدف گذاری‬ ‫صورت گرفته به عرصه های کاری خود بازمی گردند و‬ ‫این ّ‬ ‫قصه ادامه دارد ‪. ...‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫سید محمدرضا فقیه ایمانی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری علوم قران و حدیث دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تصور کنید که قرار است با خانواده خود راهی یک‬ ‫سفر شوید‪ .‬بسته به اینکه مقصد خود را کجا تعیین‬ ‫می کنید‪ ،‬عزم و همت شما برای طی طریق متفاوت‬ ‫خواهد شد‪ .‬هرچه مقصد ما نزدیک تر و دم دستی تر‬ ‫ً‬ ‫باشد‪ ،‬طبیعتا همت فوق العاده ای برای رسیدن به ان‬ ‫نیاز نیست و به همین نسبت ممکن است انسان خیلی‬ ‫زود و به بهانه های مختلف از ادامه مسیر منصرف شود‪.‬‬ ‫برعکس اگر مقصد ما‪ ،‬دورتر باشد‪ ،‬همت بیشتری برای‬ ‫رسیدن به ان الزم است و چنانکه این عزم در انسان‬ ‫ایجاد شــود‪ ،‬به فاصله زمانی دیرتری از ادامــه مسیر‬ ‫ً‬ ‫منصرف خواهد شد‪ .‬مثال اگر قصد ما حرکت از تهران‬ ‫به سمت سمنان باشد‪ ،‬ممکن است در میانه های راه‬ ‫احساس خستگی کنیم؛ این در حالی است که اگر‬ ‫مقصد ما رسیدن به مشهد باشد‪ ،‬پس از پشت سر‬ ‫ً‬ ‫گذراندن سمنان و حتی شاهرود‪ ،‬احتماال احساس‬ ‫خستگی خواهیم نمود‪ .‬به عبارت دیگر هرچه همت‬ ‫ما بلندتر باشد‪ ،‬دیرتر از ادامه راه منصرف خواهیم شد‪.‬‬ ‫در روایات معصومین؟مهع؟ از حرکت به سمت مقصد‬ ‫نهایی که همان رسیدن به خدا است تعبیر به سفر‬ ‫شــده اســت‪ .1‬در ایــن مسیر انسان ها در طی طریق‬ ‫متفاوت هستند‪ .‬برخی به حداقل ها اکتفا نموده‪،‬‬ ‫حیات طیبه‪:‬‬ ‫یک بشارت قرانی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫علی عبداهلل زاده‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری علوم قران و حدیث دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫طریق رسیدن به حیات طیبه در دنیا‪ ،‬حرکت در قالب‬ ‫شریعت و در دو ساحت علم و عمل است‬ ‫‪ -1‬نک‪ :‬عالمه مجلسی‪ ،1403 ،‬ج ‪ ،75‬ص ‪.378‬‬ ‫‪58‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪59‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -1‬العنکبوت‪.64 ،‬‬ ‫‪ -2‬نک‪ :‬النحل‪.97 ،‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در ابتدای مسیر متوقف می شوند و حیات دنیا را از‬ ‫ً‬ ‫حیات اخرت بیشتر دوست دارند و صرفا برای نجات‬ ‫از عذاب جهنم و خوف از ان به رعایت خطوط قرمز‬ ‫دین بسنده می کنند‪ .‬این افراد‪ ،‬گویی خداوند متعال را‬ ‫مانند حاکم قدرتمندی می بینند که مجبور به اطاعت از‬ ‫او هستند‪ .‬برخی فراتر از این گام برداشته و حیات خود‬ ‫را بر پایه شوق رسیدن به نعمت های الهی بنا می نهند‪.‬‬ ‫در این میان افرادی نیز هستند که مقصد ان ها رسیدن‬ ‫به خداوند و حرکت ان ها بر اساس محبت به اوست‪.‬‬ ‫ً‬ ‫قران کریم اساسا نازل شده تا همگان را به مقصد نهایی‬ ‫برساند؛ اما ازانجاکه حرکت در مسیر رسیدن به خدا‬ ‫بر اساس محبت‪ ،‬پس از طی مرحله خوف و شوق رخ‬ ‫می دهد‪ ،‬خداوند متعال در قران کریم از باب ضرورت‪،‬‬ ‫معارف و مقاصد نهایی را در قالب اوامر و نواهی و بر‬ ‫پایه پایین ترین سطح استعداد انسانی‪ ،‬بیان نموده‬ ‫تا از این طریق مخاطبان خود را به حقیقت دین‪،‬‬ ‫که حرکت بر اساس محبت الهی است‪ ،‬سوق دهد‪.‬‬ ‫ان گونه که یک پدر حکیم برای فرزندان خردسالش‬ ‫ابزار بازی ّ‬ ‫تهیه می کند‪.‬‬ ‫در واقع َم َث ِل احکام دینى و ثواب و عقاب های مترتب بر‬ ‫ان‪َ ،‬م َث ِل ابزاری است که مربى حکیم در اختیار کودک‬ ‫قرار داده تا بدین وسیله عضالت طفل را ورزیده نماید‬ ‫و او را برای ورود به سطوح عالی تر اماده نماید‪ .‬وراى‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫احکام موجود در کتاب و سنت‪ ،‬امری خطیرتر و اسرارى‬ ‫نفیس تر وجود دارد که توجه دادن به ان مقصود است؛‬ ‫ازاین رو خدای مهربان در کتاب کریمش می فرماید‪:‬‬ ‫ْ َ ُ ُّ ْ َّ َ ْ ٌ َ َ ٌ َ َّ َّ َ ْ َ‬ ‫اخ َره‬ ‫هذهِ الحیاه الدنیا ِالا لهو و ل ِعب و ِان الدار ال ِ‬ ‫َ«و ما ِ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ل ِه َی ال َح َیوان»‪.1‬‬ ‫فهم این کالم نورانی انگاه برایمان شیرین تر خواهد شد‬ ‫که بدانیم الزمه بهره مندی از حیات اخرت که از ان به‬ ‫«مطلق حیات» تعبیر شده‪ ،‬مرگ و رحلت از این دار‬ ‫فانی نیست؛ بلکه ادمی می تواند با تغییر نگاه خود به‬ ‫َ‬ ‫عالم هستی‪ ،‬از حیات دنیا به حیات اخرت منتقل‬ ‫شود و این همان امری است که قران کریم از ان به‬ ‫«حیات طیبه» یاد می کند‪ .‬خداوند متعال در قران کریم‬ ‫به صراحت اعالم می کند که هرکس ‪-‬چه مرد باشد و‬ ‫چه زن ‪ -‬درحالی که ایمان به او دارد‪ ،‬عمل صالحی را‬ ‫انجام دهد‪ ،‬به وسیله حیات جدیدى غیرازان حیات‬ ‫عمومی که به دیگران نیز داده شده‪ ،‬تکریم خواهد شد‪.2‬‬ ‫ََ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫تعبیر قران کریم چنین است‪« :‬فل ُن ْح ِی َی ّن ُه َحیاه َط ِّی َبه»‬ ‫که از ان استفاده می شود خدای متعال ماهیت حیات‬ ‫شخص را تغییر نمى دهد به این نحو که اصل حیات‬ ‫ً‬ ‫همان حیات عمومى باشد؛ اما صرفا حیات خبیث او‬ ‫را مبدل به حیات طیب کند؛ زیرا اگر مقصود این بود‪،‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫خــداونــد مــتـعــال در ق ــران کــر یــم از بــاب‬ ‫ضــرورت‪ ،‬معارف و مقاصد نهایی را در‬ ‫قالب اوامر و نواهی و بر پایه پایین ترین‬ ‫سطح استعداد انسانی‪ ،‬بیان نموده تا از‬ ‫این طریق مخاطبان خود را به حقیقت‬ ‫دین‪ ،‬که حرکت بر اساس محبت الهی‬ ‫است‪ ،‬سوق دهد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫کافى بود که بفرماید‪« :‬فل ُن ِط َیب ّن َحیاته» ولى این طور نفرمود؛‬ ‫بلکه فرمود‪ :‬ما او را به حیاتى طیب زنده مى سازیم‪.‬‬ ‫بنا بر بیان عالمه طباطبایی؟وضر؟ حیات َطیبه در این‬ ‫َ‬ ‫کان‬ ‫مانند حیاتی است که در ایه شریفه‪« :‬ا َو َم ْن‬ ‫ایه‬ ‫َْ ً ََ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َُ ُ ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫میتا فاحییناه و جعلنا له نورا یم ِشی ِبهِ فِی الن ِاس» بیان‬ ‫شده است و به این معنی است که خداى تعالى از‬ ‫نو حیاتى جدید به انسان افاضه مى فرماید تا انجا که‬ ‫گویی دوباره متولد شده است‪.1‬‬ ‫حضرت امام خمینی؟وضر؟ نیز دراین باره می فرماید‪:‬‬ ‫‪ -1‬خداى سبحان در قران کریم فرموده که این کتاب‬ ‫تاویلى دارد که همه معارف و احکام و قوانین و سایر‬ ‫تعلیمات دینی‪ ،‬دائر مدار ان تاویل است و غایت و‬ ‫مقصد نهایی انسان‪ ،‬معرفت به همین حقائق است‪.‬‬ ‫[تاویل از نگاه عالمه طباطبایی از جنس مفهوم نیست؛‬ ‫بلکه از سنخ حقائق خارجی است که این الفاظ شریف‪،‬‬ ‫ظهورات ان ها می باشند و ان حقائق در قیامت بر همگان‬ ‫ً‬ ‫اشکار خواهند شد‪ ].‬اما عموم انسان ها‪ ،‬عمال همت و‬ ‫عزم رسیدن به این حقائق را ندارند و تنها کسانی که‬ ‫به وادی طهارت مطلق راه یافته اند‪ ،‬می توانند به تاویل‬ ‫َ‬ ‫قران برسند‪« :‬ا َّنما ُی ُ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ ّ‬ ‫الر ْج َس ا ْه َل‬ ‫رید الله ِلیذ ِهب عنکم ِ‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫ال َب ْی ِت َو ُی َط ِّه َرک ْم ت ْطهیرا»‪ 4‬بنابراین اگر بنا بود قران کریم‬ ‫ً‬ ‫صرفا بر اساس محکمات و بر مبنای تاویل خود ظهور‬ ‫نماید‪ ،‬هیچ کس جز معصومان ان را درک نمی کرد‪.‬‬ ‫‪ -2‬این نکته که فهم تاویل قران تنها نصیب معصومان‬ ‫خواهد شد‪ ،‬مانع از این نمی شود که حقیقت قران تنزل‬ ‫پیدا کند تا دیگران هم بتوانند راهی برای عروج به سمت‬ ‫قران نازل‬ ‫سطوح دیگر حقیقت قران پیدا کنند‪ .‬هرچند ِ‬ ‫شده دربردارنده برخی متشابهات باشد تا بتواند خود را‬ ‫به سطح تک تک مخاطبان نزدیک کند و زمینه صعود‬ ‫ان ها را به قدر همتی که دارند فراهم اورد‪.‬‬ ‫خداوند متعال مى فرماید کسی که عامل به عمل صالح‬ ‫باشد را به زندگى ّ‬ ‫طیب و طاهر زنده مى کنیم‪ ،‬نه اینکه‬ ‫ّ‬ ‫گمان کنى چنین کسى در این عالم‪ ،‬در زندگى طیب‬ ‫عامل صالح شد‪ ،‬در همین‬ ‫و طاهر نیست؛ بلکه اگر‬ ‫ِ‬ ‫عالم‪ ،‬زندگى ّ‬ ‫طیب و طاهر پیدا مى کند‪.2‬‬ ‫مرحوم عالمه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان به‬ ‫نکته ای بسیار کلیدی اشاره می کنند که فهم سطوح‬ ‫ذکر شده در معرفت دینی را ممکن می سازد‪ .3‬ایشان‬ ‫در مواجهه با این پرسش که چرا قران کریم مشتمل بر‬ ‫متشابهات است‪ ،‬پاسخ خود را ضمن طرح مقدماتی‪،‬‬ ‫بیان می فرمایند‪:‬‬ ‫‪ -1‬نک‪ :‬عالمه طباطبایی‪ ،1390 ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪ 341‬و ‪.342‬‬ ‫‪ -2‬نک‪ :‬امام خمینی‪ ،1409 ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.465‬‬ ‫‪ -3‬نک‪ :‬عالمه طباطبایی‪ ،1390 ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.58‬‬ ‫‪ -4‬االحزاب‪.33 ،‬‬ ‫‪60‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ساحت علم و عمل ترسیم می کند‪ .‬در ساحت علم‪،‬‬ ‫حقائق مربوط به مبدا و معاد و سایر حقائق مرتبط‬ ‫با این دو را به انسان متذکر می شود تا انسان بتواند‬ ‫نسبت خود را با این حقائق تعریف نموده‪ ،‬مسیرش را‬ ‫به درستی تعیین نماید‪ .‬در ساحت عمل نیز‪ ،‬قوانین‬ ‫و تکالیف اجتماعى را بر او تحمیل می کند تا به این‬ ‫وسیله شئون زندگى اجتماعی اش اصــاح گــردد‪ ،‬و‬ ‫در نتیجه مفاسد زندگى اجتماعى‪ ،‬او را از حرکت‬ ‫به سوی معارف و حقائق و بــرخــوردارى از ان هــا باز‬ ‫ندارد‪ .‬همچنین عالوه بر تحمیل تکالیف اجتماعی‪،‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪ .1‬امام خمینی‪ ،‬سید روح اهلل‪ ،1409 ،‬تقریرات فلسفه‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسه تنظیم‬ ‫و نشر اثار امام خمینی‬ ‫‪ .2‬عالمه طباطبایی‪ ،‬سید محمدحسین‪ ،1390 ،‬المیزان فی تفسیر القران‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬دار الکتب االسالمیه‬ ‫‪ .3‬عالمه مجلسی‪ ،‬محمدباقر‪ ،1403 ،‬بحار االنوار‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار احیاء التراث العربی‬ ‫‪ -2‬فاطر‪.10 ،‬‬ ‫‪ -1‬المائده‪.6 ،‬‬ ‫‪61‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫از این مقدمات‪ ،‬یک نتیجه مهم به دست مى اید و‬ ‫ان این است که‪ :‬قوانین اجتماعى اسالم در حقیقت‬ ‫مقدمه ای براى تکالیف عبادى و تکالیف عبادى نیز‬ ‫خود مقدمه ای براى معرفت خدا و ایات او است‪ .‬در‬ ‫نتیجه کمترین اخالل یا تحریف و یا تغییر در احکام‬ ‫اجتماعى اســام‪ ،‬باعث فساد در عبودیت انسان‬ ‫م ـی گــردد و فساد در عــبــودیــت‪ ،‬بــه اخــتــال معرفت‬ ‫منجر خواهد شد و این همه سبب خواهد شد انسان‬ ‫از مقصد خود که همان رسیدن به خداوند متعال با‬ ‫ورود به وادی طهارت و حیات طیبه است‪ ،‬بازماند‪.‬‬ ‫ان شاء اهلل در مقاالت بعدی به بیان حقیقت طهارت‬ ‫خواهیم پرداخت‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ -3‬ازانجاکه بیان شد تنها مطهران هستند که می توانند با‬ ‫حقیقت قران ارتباط داشته باشند‪ ،‬می توان وادی ارتباط‬ ‫با قران را وادی طهارت دانست که هر کس بیشتر خود‬ ‫را به این وادی نزدیک سازد‪ ،‬بهره بیشتری از ارتباط با‬ ‫قران خواهد داشت و التزام حقیقی به شریعت و احکام‬ ‫دین مهم ترین عاملی است که انسان را به طهارت و‬ ‫حیات طیبه نزدیک می سازد‪ .‬خداوند متعال در قران‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫کریم می فرماید‪« :‬ما ُی ِر ُید ا ّلل ُه ِل َی ْج َع َل َعل ْیک ْم ِم ْن َح َر ٍج‪َ ،‬و‬ ‫ُ‬ ‫لک ْن ُی ِر ُید ِل ُی َط ِّه َرک ْم»‪1‬؛ هدف ما از بیان این اوامر و نواهی‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫به رنج و زحمت انداختن شما نبود؛ بلکه این مسیر‪،‬‬ ‫شما را به وادی طهارت وارد خواهد نمود‪.‬‬ ‫‪ -4‬از سوی دیگر خداوند متعال مسیر طهارت و طریق‬ ‫رسیدن به حیات طیبه را در قالب شریعت‪ ،‬در دو‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫برخی از تکالیف عبادى نیز بر او ّ‬ ‫مقرر می دارد‪ ،‬که در‬ ‫اثر تکرار و مواظبت بر ان‪ ،‬نفس او متوجه مبدا و معاد‬ ‫شود‪ ،‬و به وادی حیات طیبه و طهارت نزدیک و مشرف‬ ‫گردد‪ ،‬و از الودگى به مادیات و پلیدی هاى ان رهایی‬ ‫َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َّ‬ ‫الط ِّی ُب‪،‬‬ ‫یابد‪ .‬اینجاست که کریمه‪«ِ :‬الیهِ یصعد الک ِلم‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ‬ ‫و العمل‬ ‫الص ِال ُح َی ْرف ُع ُه»‪ 2‬رخ می نماید‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مـی تــوان وادی ارتـبــاط بــا قــران را وادی‬ ‫طهارت دانست که هر کس بیشتر خود را‬ ‫به این وادی نزدیک سازد‪ ،‬بهره بیشتری‬ ‫از ارتباط با قران خواهد داشت‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر مهدی سپهری‬ ‫استاد هادی مرکز رشد‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -1‬ضرورت اتکا به مبنای قابل استناد‬ ‫ْ‬ ‫جهانی الهی‬ ‫انسان‬ ‫ِ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫چــارلــز تیلور در «اخ ــاق اصــالــت» حــذف خــاطــره و‬ ‫خاطره انگیزی اشیاء و امــور در جهان مــدرن را نقد‬ ‫می کند‪ .‬حذف خاطره انگیزی به این معنا است که‬ ‫ً‬ ‫مثال خانه از یک فضای خاطره انگیز که تاریخی داشته‬ ‫و انسی در ان برقرار بوده و پیوندی با سا کنان خود‬ ‫داشته و تداعی کننده ی خاطرات تمام ان بزرگ ترها‬ ‫بوده است‪ ،‬تبدیل به کاالیی شده است که چند سالی‬ ‫در ان به سر می بریم تا بتوانیم ان را تبدیل به احسن در‬ ‫مکان یا اندازه بزرگ تر بکنیم‪ .‬معنا و احساسی که در‬ ‫مفهوم خانه پدری بود در دنیای جدید به کلی از بین‬ ‫ً‬ ‫رفته است و اصال غیرقابل درک است‪ .‬در دنیای جدید‬ ‫همه چیز چنین وضعی پیدا کرده است‪.‬‬ ‫در خالل چنین بحثی‪ ،‬کسی چنین می پرسد‪:‬‬ ‫چــرا باید حــذف خاطره انگیزی از امــور و اشــیــاء را‬ ‫به عنوان یک اشکال و نقد مطرح کنیم؟ درحالی که‬ ‫از منظر دینی نیز انسان نباید به این جهان و امور ان از‬ ‫قبیل خانه تعلق خاطری داشته باشد‪ .‬مفاهیم مثل‬ ‫زهد و هجرت و جهاد به صراحت تا کید بر استفاده ‬ ‫از داشته های دنیایی و دل نبستن و تعلق نداشتن به‬ ‫ان حکایت می کند‪ .‬مگر کسی که شهید می شود از‬ ‫همه چیز قطع تعلق نمی کند؟ مگر مومن نباید همواره‬ ‫ً‬ ‫به وظیفه فکر کند و هر چیزی را صرفا به عنوان وسیله ای‬ ‫برای انجام وظیفه و کسب رضایت خداوند به کار‬ ‫بگیرد؟ خاطره انگیزی دست وپای انسان را می بندد‪.‬‬ ‫چرا خاطره انگیزی نباید حذف شود و بر اساس چه‬ ‫مبنایی می توان از خاطره انگیزی دفــاع کــرد؟ اگر با‬ ‫صــرف تحلیل مثال ها و ارتـبــاط دادن ان بــا برخی‬ ‫ارزش ها و نشان دادن تعارضات و تالئمات باشد‪ ،‬در‬ ‫انسان در سیر هبوط و عروج‬ ‫همه چیز با‬ ‫ِ‬ ‫تعریف می شود‬ ‫‪62‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مــا در گــذر از انـقــاب اســامــی بــه دول ــت‪ ،‬جامعه و‬ ‫در نهایت تمدن اسالمی با تفکری اشنا شده ایم که‬ ‫نام های مختلفی به خود گرفته مانند نگاه انتقادی به‬ ‫مدرنیته‪ ،‬نگاه تمدنی‪ ،‬نگاه اجتماعی به دین‪ ،‬نگاه‬ ‫تاریخی فلسفی و‪ ...‬و همواره در تالش بــرای فهم و‬ ‫شرح این نگاه بوده ایم‪ ،‬اما کمتر «درباره ی» این نگاه‪،‬‬ ‫به بحث پرداخته ایم‪ .‬کم تر این سوال را پرسیده ایم که‬ ‫این تفکر یا نگاه چه نسبتی با نگاه دینی دارد؟ این‬ ‫سوال وقتی حساس تر می شود که بدانیم چنین تفکر‬ ‫‪63‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -2‬در جست وجوی نگرش مبنایی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مقابل نیز می توان مثال هایی‬ ‫بیان کرد و با تحلیل و برقرار‬ ‫کردن ارتباط ها موضع مقابل‬ ‫را تقویت کرد‪ .‬به هر شکلی می توان نقد کرد و با مثال‬ ‫اقناع ایجاد کرد‪ .‬در اینجا ما با یک خال مبنایی مواجه‬ ‫می شویم که باالخره کدام مطلوب است‪ ،‬خاطره انگیزی‬ ‫یا نفی خاطره انگیزی؟ ما چگونه باید در این میان‬ ‫موضعی ثابت داشته باشیم و به چه مبنایی می توانیم‬ ‫تکیه کنیم؟ و البته منظور از موضع ثابت هم نوعی‬ ‫دگم اندیشی که ما را از تعامل با سطح پویای حقیقت‬ ‫باز دارد‪ ،‬نیست‪ .‬ایا صرف نقد می تواند موضع محکمی‬ ‫در این میان باشد؟‬ ‫شاید الزم باشد که برگردیم و بدانیم که اصل داستان‬ ‫چیست؟ منظورم داستان ادمیت است‪ ،‬از کجا امده ایم‪،‬‬ ‫ً‬ ‫در کجا هستیم و در حال رفتن به کجا هستیم؟ اصال‬ ‫ً‬ ‫و اساسا ایا «در حال رفتن» هستیم؟ یا «ایستاده »ایم؟‬ ‫و شاید بدین گونه بتوان از نقدهای فاقد مال ک های‬ ‫قابل اتکا نیز گذر کرده و به نقدهایی قابل اعتماد و‬ ‫اتکا دست یابیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یا نگاهی در نهایت تبدیل به‬ ‫گفتمان شده و ممکن است‬ ‫به عنوان مبنای سیاست ها و‬ ‫برنامه های اجرایی قرار بگیرد‪.‬‬ ‫در خصوص نسبت نگاه تمدنی با نگاه دینی و تفاوت‬ ‫یا تشابهش با یکدیگر‪ ،‬من به سیری که از حدود شش‬ ‫سال پیش برای خودم اتفاق افتاد اشاره می کنم‪ .‬داستان‬ ‫ترتیبی‬ ‫به طرح بحثی که استاد عابدینی در تفسیر‬ ‫ِ‬ ‫سوره بقره داشتند برمی گردد‪ .‬ایشان وقتی به داستان‬ ‫حضرت ادم رسید و ایات مربوط به ان را تفسیر کرد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫من احساس کردم که این داستان‪ ،‬که صرفا داستان‬ ‫حضرت ادم ‪-‬علی نبینا و اله و علیه السالم‪ -‬نیست‪،‬‬ ‫بحث‬ ‫بلکه داستان ادمیت و داستان خلیفه اهلل است‪ِ ،‬‬ ‫مبنایی بسیار مهم و تعیین کننده ای اســت‪ .‬در ان‬ ‫ِ‬ ‫زمان شاید به تطبیق ان مباحث‪ ،‬با مباحثی مانند‬ ‫کتاب «هستی و هبوط» اقای پارسانیا نیز چندان توجه‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫نداشتم‪ ،‬هرچند ان را قبال دیده‪ ‬بودم‪.‬‬ ‫تصمیم گرفتم که ان بحث را تدریس کنم‪ .‬رسال ه عالمه‬ ‫طباطبایی با موضوع «انسان قبل الدنیا» را مطالعه‬ ‫کردم و دیدم عالمه همان بحث هبوط ادم را در تتمه‬ ‫رساله اورده است‪ ،‬شاید ان حکیم فرزانه دریافته‪ ‬بود که‬ ‫انسان قبل الدنیا بدون داستان ادم ناتمام است‬ ‫داستان ِ‬ ‫ً‬ ‫و بلکه اساسا بدون ان قوام نمی یابد‪ .‬در ادامه رساله‬ ‫«انسان فی الدنیا» را مباحثه کردیم و دیدیم که عالمه‬ ‫در این رساله بحث اعتباریات خود را پیش کشیده‬ ‫تا ساخت حیات دنیا را توضیح دهد و از انجا نیز به‬ ‫مهندسی‬ ‫بحث مهم معرفت النفس ‪-‬که به تعبیری‬ ‫ِ‬ ‫معکوس اعتبارسازی اســت‪ -‬کشیده شده‪ ‬است‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫عالمه در اینجا به وجه جهان شناسانه اعتباریات‬ ‫توجه کرده اند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سخن عالمه در رساله انسان فی الدنیا‬ ‫این است که خروج انسان از فضای اعتبار‬ ‫یا همان حیات دنیا‪ ،‬از طریق توجه به‬ ‫حقیقت نفس یا همان معرفت النفس‬ ‫اتفاق می افتد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫جامعه با انسان تعریف می شود‪ ،‬تمدن‬ ‫با انسان تعریف می شود‪ ،‬عصر و دوره با‬ ‫انسان تعریف می شود‪ ،‬تاریخ با انسان‬ ‫تعریف می شود و حتی «فــرد» با انسان‬ ‫تعریف می شود؛ نه بالعکس‪.‬‬ ‫عکسی از او‪ .‬همیشه بحث در‬ ‫انسان شناسی‪ ،‬تمام داستان‬ ‫به این خالصه می شود که‬ ‫انسان عقل و خیال و حس‬ ‫دارد و عقل باید حس و خیال را کنترل کند‪ .‬این یک‬ ‫ً‬ ‫نگاه کامال ایستا به انسان است‪ .‬نگاه قران نگاهی پویا‬ ‫است و انسان را در سیر می بیند؛ انسان از کجا امده‬ ‫و به کجا می رود‪ .‬وقتی می گوییم انسان از جایی امده‬ ‫است و دارد به جایی می رود‪ ،‬پس جامعه ی انسانی‬ ‫نیز از جایی امده است و دارد به جایی می رود و تمدن‬ ‫او نیز از جایی امده است و دارد به جایی می رود‪ ،‬در‬ ‫نتیجه جامعه شناسی در عرض و یا قبل از انسان شناسی‬ ‫نیست بلکه جامعه شناسی ذیل انسان شناسی قرار‬ ‫می گیرد‪ .‬تمام بحث های مربوط به اجتماع ذیل انسان‬ ‫جای می گیرد‪.‬‬ ‫در توضیح این نگاه وقتی به این رسیدیم که دنیا را‬ ‫چطور توضیح بدهیم‪ ،‬دیدیم تعبیر قران خیلی جالب‬ ‫است و می فرماید «الحیاه الدنیا»‪ ،‬یعنی «دنیا» را‬ ‫به صورت وصفی می اورد و کم تر دنیا خود به عنوان یک‬ ‫«چیز» مطرح است؛ بلکه دنیا وصف یک نوع زندگی‬ ‫است‪ .‬ما دنیا را یک چیز و یک جهان می دانیم که در‬ ‫ان می اییم‪ ،‬درحالی که بر اساس این مبنا دریافتیم که‬ ‫وصف برهه ای‬ ‫دنیا وصف یک نوع زندگی است یعنی‬ ‫ِ‬ ‫از شدن و صیرورت ما‪.‬‬ ‫این بحث ها یکی یکی در کنار هم چیده می شد تا اینکه‬ ‫در گروه تاریخ و تمدن‪ ،‬بحث تاریخ تمدن ها‪ ،‬سیر تاریخ‬ ‫انبیاء و ارتباطات ان با ظهور و عصر مهدویت پیش امد‬ ‫و باز هم به این رسیدیم که بحث با ماجرای حضرت‬ ‫ادم و خلیفه اهلل شدن گره می خورد یعنی محوریت‬ ‫«انسان در سیر»‪ ،‬و دیدیم که با این نگاه می توان تاریخ‬ ‫ِ‬ ‫انبیاء را در یک سیر منسجم بیان کرد و نسبت ها را‬ ‫اصل سخن عالمه در انجا‬ ‫ایــن اســت کــه قــوام حیات‬ ‫دنیا به اعتباریات است و‬ ‫اگر انسان می خواهد از فضای‬ ‫اعتبارات دنیوی خارج شود و گرفتار ان نشود باید به‬ ‫معرفت النفس و توجه به حقیقت نفس بپردازد‪ .‬عالمه‬ ‫این بحث مهم را خیلی خالصه و در چند پاراگراف‬ ‫بیان می کند و به پایان می برد‪.‬‬ ‫‪ -3‬حاصل جست وجو‬ ‫در ادامه ی سیری که به ان اشاره شد‪ ،‬رفته رفته این‬ ‫توجه برای من برجسته شد که نظامی معرفتی که ما‬ ‫به دنبال ان هستیم و می خواهیم بر اساس ان به امور‬ ‫نگاه کنیم و ان ها را تحلیل کنیم‪ ،‬می تواند بر اساس‬ ‫همین بحث شکل بگیرد که‪:‬‬ ‫«انسان» را در «سیر» هبوط و عروج ببینیم و همه چیز‬ ‫را با «انسان» تعریف نماییم و هر چیزی را در این فضا‬ ‫تحلیل کنیم‪.‬‬ ‫با مبنا قرار دادن انسان می بینیم که ظرفیت فراوانی‬ ‫برای تحلیل پدیده های مختلف وجود دارد‪ .‬جامعه با‬ ‫انسان تعریف می شود‪ ،‬تمدن با انسان تعریف می شود‪،‬‬ ‫عصر با انسان تعریف می شود‪ ،‬دوره با انسان تعریف‬ ‫می شود‪ ،‬تاریخ با انسان تعریف می شود و حتی «فرد»‬ ‫با انسان تعریف می شود؛ نه بالعکس؛ یعنی نمی شود‬ ‫انسان را با جامعه‪ ،‬عصر‪ ،‬دوره‪ ،‬تاریخ و یا حتی فرد‬ ‫تعریف کرد‪ .‬چنین کاری در واقع تحریف انسان است‬ ‫نه تعریف‪ .‬ما به جای فروکاهش انسان به فرد قائل به‬ ‫فرا زایش فرد به انسان هستیم‪.‬‬ ‫نکته حائز اهمیت اینکه در این نگاه انسان را به نحوی‬ ‫پویا و در سیر می بینیم نه به نحوی ایستا و منجمد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫به تعبیر دیگر فیلمی از انسان ارائه می دهیم نه صرفا‬ ‫‪64‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪65‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مـشـخــص ســاخــت‪ .‬حتی‬ ‫بحث به مالئکه و شیطان‬ ‫رسید و روشــن شد که این‬ ‫مباحث وقتی در ذیل انسان‬ ‫مطرح می شوند چقدر مهم‬ ‫هستند و می توانند در فهم حقیقت انسانی و مظاهر‬ ‫تاریخی تمدنی او تعیین کننده باشند‪ .‬در چنین فضایی‬ ‫می توان تاریخ را بر اساس سیر انبیاء در یک مسیر پیوسته‬ ‫توضیح داد و به این پرداخت که دوره های انبیاء چه‬ ‫بوده است و در ان دوره ها تمدن ها چه شکلی داشته‬ ‫است و امور به چه شکلی رقم می خورده است و پس ازان‬ ‫سیر تاریخ و جوامع چه مسیری را پیموده و خواهد‬ ‫پیمود و نسبت هر یک با عصر ظهور چیست‪ .‬این‬ ‫نگاه پیوسته را باید جایگزین گزارش ها و تحلیل های‬ ‫ِ‬ ‫گسسته ساخت که نسبتشان با هم مشخص نیست؛‬ ‫در مقام نقد هم می توان به عنوان جایگزین نگاه های‬ ‫انتقادی ای لحاظ شود که حتی در فهم موضع خود‬ ‫ِ‬ ‫نیز دچار سردرگمی هستند‪.‬‬ ‫در مجموع به این نتیجه رسیدم که می توان این مبنای‬ ‫متخذ از معرفت النفس بر مدار «انسان» را پایه نظام‬ ‫فکری‪ ،‬هم در مقام فهم برای خودمان و هم برای ترویج‬ ‫قرار بدهیم و عالم و ادم را از ان منظر بنگریم و تحلیل‬ ‫کنیم‪ .‬مفاهیم فراوانی که مستند به متون نقلی دینی‬ ‫هستند نیز در این میان برای تحلیل امور مختلف به‬ ‫کمک می ایند‪ .‬البته هیچ لزومی ندارد که همه‪ ،‬وارد‬ ‫بحث های فنی و پیچیده و فلسفی ان و یا همه حوزه های‬ ‫مختلف ان بشوند؛ اما به هرحال جهان بینی کلی ان‬ ‫برای هرکسی که در علوم انسانی کار می کند ضروری و‬ ‫الزم است‪ ،‬حال اگر کسی عالقه داشته باشد می تواند‬ ‫به حوزه مورد توجه خود ورود تفصیلی داشته باشد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫من هرچه فکر کردم و مباحث‬ ‫را جابه جا کردم تا سیری از‬ ‫مباحث را در نظر بیاورم تا‬ ‫بلکه به طرحی بهتر برسم‪،‬‬ ‫به نظامی دیگر نرسیدم و باز‬ ‫به عالمه طباطبایی بازگشتم و متوجه شدم عالمه‬ ‫ً‬ ‫طباطبایی در رسائل خــود کامال هوشمندانه نظام‬ ‫فکری را به شکل کامل اورده است‪:‬‬ ‫سه رساله در توحید‪:‬‬ ‫‪ .1‬التوحید‬ ‫‪ .2‬االسماء‬ ‫‪ .3‬االفعال‬ ‫که بحث های بسیار جدی و عمیقی در ان ها طرح‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫سه رساله درباره ی انسان‪:‬‬ ‫‪ .1‬االنسان قبل الدنیا‬ ‫‪ .2‬االنسان فی الدنیا‬ ‫‪ .3‬االنسان بعد الدنیا‬ ‫که اشاره ا ی به ان شد‪،‬‬ ‫مبنایی کیفیت سلوک‬ ‫ های‬ ‫و رساله الوالیه که بحث ِ‬ ‫ِ‬ ‫«انسان در سیر» در ان امده است‪.‬‬ ‫حرکت‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رساله های دیگر هم هرکدام به نوبه خود در تفصیل این‬ ‫ً‬ ‫مباحث جایگاه ویژه ای دارند مثال در رسال ه اعتباریات‪،‬‬ ‫بحث مهم اعتباریات مطرح شده است که اضالع‬ ‫ً‬ ‫و ابعاد بسیاری دارد‪ ،‬هرچند متاسفانه صرفا برخی‬ ‫بحث های معرفت شناسانه ان مورد توجه واقع شده‪،‬‬ ‫درحالی که بحث اعتباریات ماجراهای دیگری هم‬ ‫ً‬ ‫دارد‪ .‬مثال در همین بحث اعتباریات می توان درباره‬ ‫ذهنیت سازی و حتی تغییر ذهینت بحث های خوبی‬ ‫داشت؛ اینکه اعتبارات چگونه تغییر پیدا می کند‪،‬‬ ‫برای ما که به دنبال تغییر هستیم بسیار مهم است و‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫«اعتباریات» ماجراهای مغفولی دارد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مثال در بحث اعتباریات می توان درباره‬ ‫ذه ـنــی ـت ســازی و حــتــی تغییر ذهینت‬ ‫بحث های خوبی داشت؛ و یا اینکه اساسا‬ ‫عالم دنیای انسان را می توان با اعتباریات‬ ‫توضیح داد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اینکه ما در جستجوی نظام فکری «فارغ‬ ‫از اشخاص انسانی» باشیم یا اینکه نظام‬ ‫فکری را در «ذیل اشخاص انسانی» جستجو‬ ‫ً‬ ‫کنیم دو مبنای کامال متفاوت است‪.‬‬ ‫چنین ساختاری این است‬ ‫کــه مــاجــرای اصلی بــر مــدار‬ ‫ً‬ ‫شخص اســت و ما اصالتا‬ ‫ً‬ ‫و نهایتا با اشخاص انسانی‬ ‫مواجه هستیم نه اشیائی دارای ذهن!‬ ‫‪ .2‬نمونه دیگر‪-‬در ساحت تفکر‪ -‬وقتی است که به‬ ‫نظام فکری می اندیشیم‪ .‬اینکه ما در جستجوی نظام‬ ‫فکری «فارغ از اشخاص انسانی» باشیم یا اینکه نظام‬ ‫فکری را در «ذیل اشخاص انسانی» جستجو کنیم دو‬ ‫ً‬ ‫مبنای کامال متفاوت است‪ .‬در مبنای اول نظام فکری‬ ‫به خودی خود دارای هویتی است که ممکن است فردی‬ ‫ان را برگیرد یا برنگیرد اما در مبنای دوم نظام فکری‬ ‫هیچ هویت و وحدتی ندارد مگر انکه در ذیل شخص‬ ‫انسانی در نظر گرفته شود‪ .‬در این مبنا اندیشه در باب‬ ‫یک نظام فکری فارغ از انسانی که چنین نظامی دارد‬ ‫یا انسانی که ان را اخذ می کند ره به جایی نمی برد‪،‬‬ ‫چراکه علم جدای از عالم نیست و تعامل علمی چیزی‬ ‫جز تعامل عالمان نیست‪.‬‬ ‫‪ .3‬نمونه دیگر ‪-‬در ساحت تفکر‪ -‬فهم و تحلیل ما‬ ‫از تجربه گرایی است‪ .‬در مبنایی که گفته شد بحث‬ ‫معرفت النفس بسیار مهم و کلیدی است‪ .‬شما اگر‬ ‫با این مبنا به سراغ ذهن غربی بروید تا ببینید ذهن‬ ‫غربی چگونه شکل گرفت است‪ ،‬چه واقعیاتی در ان‬ ‫باقی است و چه چیزهای تغییر کرده است‪ ،‬به فهمی‬ ‫متفاوت دست می یابید‪ .‬ما تاکنون تجربه گرایی را در‬ ‫قالب های رایج بازخوانی و نقد کرده ایم‪ ،‬اما اگر از منظر‬ ‫اصل‬ ‫معرفت النفس به موضوع نگاه کنیم‪ ،‬می بینیم ِ‬ ‫دغدغه‪ ،‬درست‪ ،‬مهم و جالب است‪ .‬مسئله و دغدغه‬ ‫این بوده است که چرا ما انچه را ادراک می کنیم نمی یابیم‬ ‫و حس نمی کنیم؟ چرا ما با واقعیتی که می فهمیم ارتباط‬ ‫برقرار نمی کنیم؟ چرا درباره ی واقعیت فکر می کنیم و‬ ‫سخن می گوییم‪ ،‬اما از واقعیت دور هستیم؟ اصل‬ ‫به ما نشان می دهد که در این‬ ‫دست کارها به یک اتاق فکری‬ ‫اعتباریات متغیر‬ ‫برای کار روی‬ ‫ِ‬ ‫جامعه نیاز هست که می تواند‬ ‫حلقه وصلی باشد بین حوزه های فکری از یک سو و‬ ‫حوزه های هنری‪ ،‬پیام ساز‪ ،‬تصویر ساز و داستان پرداز‬ ‫از سوی دیگر‪ .‬به کمک همین اعتباریات وضع فعلی‬ ‫و نظام سیاسی و اقتصادی جامعه تحلیل می شود‪ .‬هر‬ ‫کسی نیز می تواند به صورت تخصصی در هر زمینه ای‬ ‫از این مبنای کلی استفاده کند‪.‬‬ ‫‪ -4‬نمونه ها و مثال هایی از لوازم‬ ‫انسان محوری در این مبنا‬ ‫قرار دادن انسان به عنوان محور در این نگاه نتایج و‬ ‫لوازم بسیار مهمی دارد که به صورت پراکنده به برخی‬ ‫اشاره می کنم‪ ،‬یک نمونه در حیطه ساختاری و نهادی‬ ‫و دو نمونه در ساحت تفکر‪:‬‬ ‫‪ .1‬یک نمونه وقتی است که به نهاد علم یا دانشگاه‬ ‫ً‬ ‫فکر می کنیم‪ ،‬ما معموال به مجموعه ای از امور بر مدار‬ ‫علم یا ساختار دانشگاه می پردازیم؛ درحالی که اگر‬ ‫مبنای فوق را برگزینیم‪ ،‬انسان مدار اصلی تعریف و‬ ‫تحلیل خواهد شد و ساختار و علم نیز از این منظر‬ ‫تعریف و تحلیل می شود‪ .‬مرکز رشدی که در دانشگاه‬ ‫امام صادق؟ع؟ تاسیس شده است‪ ،‬ظاهرش تفاوت‬ ‫خاصی با یک مرکز تحقیقات و مشابه ان ندارد‪ ،‬اما‬ ‫واقعیت این است که تفاوت بنیادینی با این مراکز دارد‬ ‫و ان این است که اتم اصلی ان بر اساس انسان بوده‪،‬‬ ‫و هدف گیری ان ناظر به «شخص» است‪ .‬هدف این‬ ‫است که شخص رشد کند و در نتیجه هر شخصی‬ ‫باید در فضای خود برنامه ای ارائه کند و پیش ببرد‪،‬‬ ‫شاخص های ارزیابی نیز متناسب با هر شخص و‬ ‫فضای او و برنامه اش مشخص می شود‪ .‬نگاه اصلی‬ ‫‪66‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪67‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫عدم ایینه‪ ،‬عالم عکس و انسان‬ ‫چو چشم عکس در وى شخص پنهان‬ ‫تو چشم عکسى و او نور دیده ست‬ ‫بدیده دیده یى را دیده دیده ست‬ ‫جهان انسان شد و انسان جهانى‬ ‫ازین پاکیزه تر نبود بیانى‬ ‫چو نیکو بنگرى در اصل این کار‬ ‫هم او بیننده هم دیده است و دیدار‬ ‫حدیث قدسى این معنى بیان کرد‬ ‫و «بى یسمع و بى یبصر» عیان کرد‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چنین فکر و دغدغه ای که‬ ‫انحراف تفکر نیست‪ ،‬بلکه‬ ‫انحراف در وجــه دیگری از‬ ‫ماجراست؛ مگر خود ما این‬ ‫معنا را در عــرفــان نــداریــم؟‬ ‫در عرفان نیز ماجرا همین‬ ‫ـت از دور‬ ‫اســت کــه شـنــاخـ ِ‬ ‫شناخت‬ ‫عرفان‬ ‫کل‬ ‫ بخشد‪.‬‬ ‫ی‬ ‫نم‬ ‫ارزشی ندارد و ثمر‬ ‫ِ‬ ‫شناخت از دور را نقد می کند‪ .‬وقتی از‬ ‫بدون ارتباط و‬ ‫ِ‬ ‫منظر معرفت النفس می نگریم‪ ،‬به ارتباط تجربه گرایی‬ ‫با معرفت حضوری می رسیم‪ .‬در معرفت حضوری‬ ‫نیز با مسئله ای از همین سنخ مواجه هستیم‪ .‬اینکه‬ ‫تجربه گرایی به انحراف رفته است سخن دیگری است‪،‬‬ ‫اما نباید مبنا و جایگاه تجربه گرایی را در جای دیگری‬ ‫جست وجو کنیم‪ .‬ارتباط صنعت و دانشگاه در غرب‬ ‫نیز در ادامه همین قرار می گیرد که به خاطر این مبنا و‬ ‫ً‬ ‫دغدغ ه تجربه گرایی‪ ،‬دانشگاه کامال با صنعت مرتبط‬ ‫است و این دو در انسجام با هم قرار دارند و کارامدند‪.‬‬ ‫تجربه گرایی در غرب به انحراف رفت چون عوالم را‬ ‫نگرانی ارتباط نزدیک با‬ ‫محدود و مقید دید وگرنه اصل‬ ‫ِ‬ ‫واقعیت که انحراف نیست‪ .‬اکنون از مهم ترین معضالت‬ ‫جامعه این است که ادم ها با واقعیت ارتباط ندارند‪ .‬ما‬ ‫داریم مجازی می شویم‪ .‬عالمه در تحلیل دنیا می گوید‬ ‫دنیا با اعتبار ساخته می شود و وهم ما ان را می سازد‪.‬‬ ‫ما هبوطی پیدا کردیم و گرفتار اعتبار شده ایم و حال‬ ‫این هبوط‪ ،‬مضاعف شده است‪ .‬فضای مجازی و‬ ‫تاثیر ان در اغتشاشاتی که گاهی در عرصه سیاست‬ ‫رخ می دهد به روشنی نشان از این دور شدن از واقعیت‬ ‫و قطع ارتباط با واقعیت دارد‪.‬‬ ‫وقتی غرب می گوییم منظور غرب جغرافیایی نیست‪،‬‬ ‫هر جایی که از واقعیت ملموس کنار برود و انسان از‬ ‫حقیقت دور شود یا حقیقت را فروبکاهد ماجرای غرب‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫را دارد‪ ،‬ماجرای غرب ماجرای‬ ‫غــروب حقیقت اســت‪ .‬اگر‬ ‫ارتباط با واقعیت و حضور‬ ‫روشن شود‪ ،‬انسان ها هر جا‬ ‫باشند خــودب ـه خــود موضع‬ ‫می گیرند‪ ،‬چه غــرب و چه‬ ‫شرق باشد‪ .‬برای من سوال‬ ‫بود که چرا کسانی مثل رنه گنون و دیگرانی که در غرب‬ ‫بزرگ شده اند‪ ،‬در مقابل غرب موضع می گیرند؟ پاسخ‬ ‫این است که چون با معرفت حضوری ارتباط پیدا‬ ‫کره اند و همین معرفت حضوری ان ها را با عوالمی اشنا‬ ‫کرده لذا با غرب احساس موضع می کنند‪ .‬حقایق را‬ ‫درک کرده اند و احساس می کنند این فهم مدرن یک‬ ‫انحراف است‪ .‬با این نگاه ممکن است که رویکرد شما‬ ‫از اساس متفاوت شود و به جای بحث های همیشگی‬ ‫در نقد غرب‪ ،‬با تا کید بر معرفت حضوری راه را باز‬ ‫کنید تا افراد خود انحراف را درک کنند و موضع گیری‬ ‫الزم و به جا داشته باشند‪.‬‬ ‫حسن ختام این بحث ابیاتی از شیخ محمود شبستری‬ ‫باشد که در ان به این مبنا اشاراتی داشته است‪:‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر ابراهیم خانی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته حکمت متعالیه دانشگاه اصفهان‬ ‫‪ -1‬حرف علمی باالی منبر‬ ‫منبر و تحول در‬ ‫علوم انسانی اسالمی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫از سال ها پیش وقتی مباحث حجت االسالم علیرضا‬ ‫پناهیان را پیگیری می کردم‪ ،‬نقاط مثبت قابل توجهی‬ ‫را در ان مباحث می دیدم‪ .‬بااین حال مانند بسیاری‬ ‫از مخاطبان‪ ،‬این نقاط مثبت را تنها در سطح یک‬ ‫سخنرانی خوب و جذاب دینی ارزیابی می کردم؛ اما‬ ‫بعدها که با فضای علوم انسانی و کمبودها و خالهای‬ ‫ان بیشتر اشنا شدم فهمیدم برخی از خصوصیات‬ ‫روشی و محتوایی سخنرانی های ایشان تنها به درد یک‬ ‫منبر مفید و جذاب نمی خورد‪ ،‬بلکه برای تولید علوم‬ ‫انسانی نیز به شدت مورد نیاز است‪ .‬و این در حالی‬ ‫است که چنین مالحظات روشی در فضای مرسوم‬ ‫علوم انسانی به شدت مورد غفلت قرار گرفته است‪.‬‬ ‫یادم می اید در دوران دانشجویی‪ ،‬درسی با موضوع فلسفه‬ ‫اگزیستانسیالیسم داشتم و همان زمان در ایام محرم‬ ‫مباحث اقای پناهیان را پیگیری می کردم‪ .‬موضوع بحث‬ ‫ایشان به طور اتفاقی با مباحث کالس بسیار همپوشانی‬ ‫داشت و من به وضوح می دیدم که ایشان چگونه متناظر‬ ‫با جدی ترین مسائل فلسفه اگزیستانسیالیسم در مورد‬ ‫حیات انسان‪ ،‬رنج و ‪ ...‬ان هم با روشی تا حدودی مشابه‬ ‫(و با صبغه ای فرادینی) در حال طرح مباحثی انسان‬ ‫شناسانه بودند‪ .‬در ان ایام یک روز استاد سر کالس‬ ‫گفت که ما متاسفانه در فضای علمی خودمان به این‬ ‫ً‬ ‫مباحث مهم نپرداخته ایم و من به ایشان گفتم که اتفاقا‬ ‫بنده این روزها همین مسائل را در سخنرانی های اقای‬ ‫پناهیان پیگیری می کنم و وجوه قوت مباحث ایشان‬ ‫در این موضوع با حفظ همین ساختار روشی‪ ،‬بسیار‬ ‫بیشتر از برخی فیلسوفان معروف اگزیستانسیالیسم و‬ ‫سایر مکاتب غربی است‪ .‬اما استاد که تا حدودی از‬ ‫حرف من براشفته شده بود گفت مباحث ایشان که‬ ‫طرح علمی ندارد‪ ،‬منظور من عدم وجود این مباحث‬ ‫در فضای علمی کشور است‪.‬‬ ‫جامعه علمی ما به عقالنیت توصیفی‪-‬از سنخ انچه در‬ ‫منبرهای حجت االسالم پناهیان نمایان است‪ -‬نیاز مبرم دارد‬ ‫‪68‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ما برای رسیدن به علوم انسانی اسالمی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪69‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ برهانی به دنبال اثبات‬‫و ایــن شــایــد حــرف خیلی باید ابتدا تلقی خودمان را از علمی بودن‬ ‫گــزاره هــای حــق و تفکیک‬ ‫از اهالی دیگر علوم انسانی و غیرعلمی بودن تصحیح کنیم و خود را‬ ‫ان از گزاره های باطل است‪.‬‬ ‫نیز باشد که حاضر نیستند‬ ‫در جزیره ای از مالک های رایج علمیت‬ ‫عقالنیتی کــه یقین نظری‬ ‫علمیت این گونه مباحث‬ ‫محصور نکنیم؛‬ ‫را بـه عــنــوان ارزشمندترین‬ ‫را بپذیرند و یا خال این گونه‬ ‫دارایــی علمی بــرای انسان‬ ‫مباحث و روش ها را در حیطه‬ ‫به ارمغان می اورد و انسان را از شک‪ ،‬تردید‪ ،‬شبهه‬ ‫علوم انسانی قبول کنند و این گونه مباحث را تنها‬ ‫و جهل نسبت به حقایق رهــا مـی ســازد‪ .‬در علوم‬ ‫سخنرانی هایی جــذاب و مذهبی بــرای عموم مردم‬ ‫اسالمی مانند فلسفه‪ ،‬تفسیر‪ ،‬کالم‪ ،‬اصول فقه‪ ،‬فقه‬ ‫تلقی می کنند‪.‬‬ ‫و ‪ ...‬حضور پررنگ عقالنیت استداللی را به وضوح‬ ‫‪ -2‬انس با عقالنیتی کم استفاده‬ ‫می توان مشاهده کرد و این البته از مزیت ها و نقاط‬ ‫قــوت علوم اســامــی اســت؛ علومی کــه بــا تکیه بر‬ ‫موضوع بحث این مقاله مرتبط با همین مسئله مهم‬ ‫همین عقالنیت استداللی خود را از ورطه خطرنا ک‬ ‫است‪ .‬اینکه ما برای رسیدن به علوم انسانی اسالمی‬ ‫نسبیت های رایج جهان علمی امروز دور نگه داشته اند‬ ‫باید ابتدا تلقی خودمان را از علمی بودن و غیرعلمی‬ ‫و نظامات علمی مستحکمی در حوزه مسائل مورد‬ ‫بودن تصحیح کنیم و خود را در جزیره ای از مال ک های‬ ‫بررسی خود پدید اورده انــد که گذر زمان نمی تواند‬ ‫رایــج علمیت محصور نکنیم؛ مال ک هایی که گاه‬ ‫به راحتی در شالوده ان تغییری ایجاد کند‪.‬‬ ‫جزیره های خصوصی و متروکی را برای برخی از اهالی‬ ‫علم درست می کند که جز خودشان و هم رشته هایشان‬ ‫پرکاربرد نامانوس‬ ‫عقالنیت‬ ‫‪-3‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫حاضر به ماندن در ان جزیره نیستند‪.‬‬ ‫اما برخالف عقالنیت استداللی‪ ،‬عقالنیت توصیفی‬ ‫البته در این مقاله نمی خواهم همه جوانب و مال ک های‬ ‫به این اندازه برای ما مانوس نیست و برای همین هم‬ ‫مطلوب بــرای تولید علوم انسانی اسالمی را بررسی‬ ‫توضیح دادن ان کار اسانی نیست‪ .‬عقالنیت توصیفی‬ ‫کنم؛ بلکه جوانبی از ان را مورد بررسی قرار می دهم که‬ ‫عقالنیتی است که پس از اثبات حقیقتی توسط عقل‬ ‫شاید امثال اقای پناهیان و معدود افراد دیگری در این‬ ‫ً‬ ‫استداللی به نظاره ان حقیقت می نشیند و در شهودی‬ ‫زمینه واقعا قابل استفاده هستند ولی فضای علمی به‬ ‫عقالنی‪ ،‬چیستی و چگونگی ان را از نزدیک لمس‬ ‫ان توجه نمی کند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫کرده و به توصیف می کشد‪ .‬مثال ما شاید یک بار نیاز‬ ‫برای توضیح این مطلب باید از کاربردهای عقالنیت‬ ‫داشته باشیم تا با عقالنیت استداللی وجود حق تعالی‬ ‫شروع کنیم‪ .‬عقالنیت را از یک منظر می توان به دو‬ ‫را با روشی برهانی و یقینی برای خود اثبات کنیم؛ اما‬ ‫نــوع عقالنیت تقسیم نمود‪ :‬عقالنیت استداللی‬ ‫بعدازان باید بارها با چشمان عقالنیت توصیفی‪ ،‬وجوه‬ ‫و عقالنیت توصیفی‪ .‬عقالنیت استداللی همان‬ ‫عقالنی این حقیقت اثبات شده را بنگریم و ان را برای‬ ‫عقالنیتی است که سنت تاریخی و رایج در حوزه های‬ ‫خودمان مرور و توصیف کنیم و لوازم ان را با شهودی‬ ‫علمیه با ان انــس فــراوانــی دارد‪ .‬عقالنیتی که در‬ ‫ً‬ ‫عقالنی درک کنیم‪.‬‬ ‫قالب ساختارهای کامال منطقی و با روش استداللی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫عقالنیت توصیفی عقالنیتی است که پس‬ ‫از اثبات حقیقتی توسط عقل استداللی به‬ ‫نظاره ان حقیقت می نشیند و در شهودی‬ ‫عقالنی‪ ،‬چیستی و چگونگی ان را از نزدیک‬ ‫لمس کرده و به توصیف می کشد‪.‬‬ ‫با این حساب می توان گفت‬ ‫چه بسیار انسان هایی که‬ ‫بازوان عقالنیت استداللی‬ ‫ان ه ــا تنومند اســت امــا در‬ ‫حیطه عقالنیت توصیفی‬ ‫ً‬ ‫بسیار ضعیف و الغراندام هستند؛ مثال در فضای علوم‬ ‫اسالمی کم نیستند کسانی که صفات حسنای الهی‬ ‫را به کمک ده ها استدالل عقالنی اثبات می نمایند‬ ‫اما توانایی مشاهده تجلیات فراوان این صفات را در‬ ‫حیات خود و عالم هستی ندارند‪.‬‬ ‫در ادامه بیشتر به توصیف عقالنیت توصیفی خواهیم‬ ‫پرداخت اما برای درک اهمیت این موضوع ابتدا باید‬ ‫گفت که به نظر می رسد ما در حیطه علوم اسالمی با‬ ‫وجود قوت فراوان در حیطه عقالنیت استداللی‪ ،‬ضعف‬ ‫و کمبود فراوانی در بهره بردن از عقالنیت توصیفی داریم‬ ‫و بخش قابل توجهی از عدم توانایی ما در استفاده از‬ ‫مبانی اسالمی در تولید علوم انسانی اسالمی ناشی از‬ ‫همین ضعف بنیادین است‪.‬‬ ‫بگذارید به عنوان شاهدی برای این مدعا از مثالی در‬ ‫فلسفه اسالمی اغاز کنم‪ .‬قرن هاست که فلسفه اسالمی‬ ‫در قالب حکمت متعالیه به نقاط اوج بسیار فراوانی‬ ‫در حیطه عقالنیت استداللی رسیده است‪ .‬حکمت‬ ‫متعالیه در بسیاری از مسائل مهم هستی شناسانه هفت‬ ‫شهر عقالنیت استداللی را پیموده است‪ .‬مسائلی که‬ ‫بسیاری از مکاتب فلسفی دیگر تا همین دوره معاصر‬ ‫گــاه در پیچ وخم کوچه های ان باقی مانده اند؛ اما‬ ‫همان مکاتب مدرن و پست مدرن امروزی به کمک‬ ‫همین عقالنیت توصیفی‪ ،‬همان اندک بهره ای را که از‬ ‫عقالنیت دارند ان قدر توسعه داده اند که در هر شعبه ای‬ ‫از علوم انسانی سر می زنید نام و نشان ان ها وجود دارد؛‬ ‫اما در این میان هیچ نام و نشانی از فلسفه اسالمی و‬ ‫حکمت متعالیه نیست‪.‬‬ ‫از این منظر عقالنیتی که در‬ ‫سراسر ادعیه و متون عبادی‬ ‫ما نظیر نماز و سایر مناسک‬ ‫دینی وجود دارد بیشتر از سنخ‬ ‫عقالنیت توصیفی اســت‪.‬‬ ‫قران کریم بارها انسان ها را به تعقل دعوت کرده است‪،‬‬ ‫اما اگر در موارد این دعوت قرانی توجه کنیم این دعوت‬ ‫بیش از انکه ناظر به عقل استداللی باشد ناظر به عقل‬ ‫توصیفی است‪ .‬یعنی انسان پس ازانکه با عقل استداللی‬ ‫حق تعالی‪ ،‬معاد‪ ،‬نبوت و سایر حقایق عالم را برای خود‬ ‫ً‬ ‫اثبات کرد همچنان شدیدا نیازمند عقالنیتی است که‬ ‫ً‬ ‫انچه را که صرفا یک بار برای همیشه با روشی استداللی‬ ‫اثبات کرده است‪ ،‬حاال به نظاره بنشیند و اوصاف و‬ ‫ویژگی های ان را از نزدیک با عقل خود درک کند‪ .‬اگر‬ ‫به طور مثال صفات الهی مانند حکمت و رحمت را‬ ‫یک بار با عقل استداللی اثبات نمود باید یک عمر به‬ ‫کمک عقل توصیفی ان را در تمامی ابعاد حیات خود‬ ‫و عالم هستی به نظاره بنشیند و توصیف ان را بعینه‬ ‫در متن وقایع زندگی خود بیابد‪.‬‬ ‫البته عقالنیت توصیفی را نباید با مکاشفات عرفانی‬ ‫اشتباه گرفت که مخصوص نوادری از انسان هاست‪.‬‬ ‫این عقالنیت بسیار قابل دسترس تر است ولی نیازمند‬ ‫تمرین و کسب مهارت است‪ .‬کار عقالنیت توصیفی‬ ‫همچون کار مجتهدی است که پس از درک و اثبات‬ ‫اصول و محکمات رشته علمی خود‪ ،‬با تمرین و مهارت‬ ‫به مرور می تواند حضور و سریان این اصول را با دقت در‬ ‫تمامی فروع علمی رشته خود درک نماید‪ .‬عقالنیت‬ ‫استداللی با خواندن و دقت در استدالل ها حاصل‬ ‫می شود اما عقالنیت توصیفی جز با درک عمیق محتوای‬ ‫ان استدالل ها و کشف نحوه حضور محتوای ان در‬ ‫مصادیق متعدد فعلیت پیدا نمی کند‪.‬‬ ‫‪70‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪71‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -4‬علوم انسانی اسالمی با درکی انتزاعی؟‬ ‫ً‬ ‫اما بعدا که به دانشگاه امدم و در رشته فلسفه اسالمی‬ ‫شــروع بــه درس خــوانــدن و مطالعه ک ــردم‪ ،‬بااینکه‬ ‫بهره های فراوانی در حیطه عقالنیت استداللی بردم‪،‬‬ ‫کمتر از عقالنیت توصیفی در سر کالس ها خبری‬ ‫بود‪ .‬این بود که به وفور دانشجویانی را می دیدم که‬ ‫با وجود درک انتزاعی ادله متعدد مباحث فلسفی‬ ‫با ان ها رابطه ای انضمامی برقرار نمی کنند و جز در‬ ‫برگه امتحان و یا در حل مسائل مشخص فلسفی‬ ‫ً‬ ‫از ان بهره ای نمی برند و دقیقا به همین خاطر در‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سال ها و بلکه قرن هاست ادله اثبات «اصالت وجود»‬ ‫میان معلمان و متعلمین فلسفه اسالمی ردوبــدل‬ ‫و محکم کاری می شود اما هنوز عقالنیت توصیفی‬ ‫این قاعده مهم فلسفی در حوزه های تدریس فلسفه‬ ‫اسالمی به خوبی راه نیافته است‪ .‬یادم می اید که در‬ ‫دوران نوجوانی در اصفهان در جلسات درس کسی‬ ‫شرکت می کردم که از نوادر استادانی بود که فلسفه‬ ‫اسالمی را به سبک عقالنیت توصیفی درس می داد‪.‬‬ ‫استاد اصغر طاهرزاده تالش می نمود تا عمیق ترین‬ ‫معارف حکمت متعالیه را به زبان عقل توصیفی برای‬ ‫قشرهای مختلف و به خصوص جوانان بیان کند و‬ ‫تالش می کرد تا بیش از انکه قواعد حکمت متعالیه‬ ‫را برای ان ها اثبات کند برایشان توصیف نماید‪ .‬بارها‬ ‫مالحظه می کردم ایشان با بهره گیری از همین روش‪،‬‬ ‫چگونه ثمره قواعد مختلف حکمت متعالیه را تا‬ ‫سطح مسائل جاری جامعه پیگیری و تبیین می نمود‬ ‫و مخاطب به وضوح ثمرات معنای اصالت وجود را در‬ ‫ساحات مختلف حیات از سیاست و فرهنگ و ‪...‬‬ ‫می یافت‪ .‬به این ترتیب برای مخاطب ایشان مبنای‬ ‫اصالت وجود و بسیاری از مبانی حکمت متعالیه‬ ‫افکاری زنده و اثرگذار جلوه می نمود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫میان چنین دانشجویانی کمتر انگیزه تولید علوم‬ ‫انسانی اسالمی بر اساس معارف اسالمی و از جمله‬ ‫فلسفه اسالمی شکل می گیرد و این طبیعی است‪.‬‬ ‫متعلمی که نتواند فراتر از عقالنیت استداللی‪ ،‬در‬ ‫شهودی عقالنی وسعت حقیقت اثبات شده را در‬ ‫عرصه های مختلف حیات ببیند نمی تواند از چنین‬ ‫استدال ل هایی برای مشکالت اصیل حیات بشری‬ ‫دوایی بیابد‪ .‬با این حساب صدها قاعده ارزشمند‬ ‫در علوم اسالمی و از جمله فلسفه اسالمی در صفی‬ ‫رخوت انگیز منتظر معلمین و متعلمینی هستند‬ ‫که با بهره بردن از عقالنیت توصیفی ان ها را از دل‬ ‫کتاب های خا ک خــورده بیرون بکشند و در وسط‬ ‫معرکه تولید علوم انسانی اسالمی خرجشان کنند‪.‬‬ ‫اما حیف که نظام اموزش حوزه و دانشگاه ان قدر که‬ ‫برای رشد عقالنیت استداللی تالش می کند ارجی‬ ‫برای عقالنیت توصیفی قائل نیست‪.‬‬ ‫تا زمانی که مال ک برتری علمی در حیطه علوم اسالمی‬ ‫و از جمله فلسفه اسالمی تنها بر اساس دقت های‬ ‫عقل استداللی مشخص شود؛ البته استادانی مانند‬ ‫استاد طاهرزاده ها جدی گرفته نمی شوند‪ .‬با این وضع‬ ‫ممکن است صدها کتاب و پایان نامه و مقاله در حیطه‬ ‫عقالنیت استداللی نگاشته شود اما هیچ ثمره ای از‬ ‫ان به ساحات علوم انسانی درز نکند‪.‬‬ ‫اثرگذاری عقالنیت توصیفی ان قدر باالست که در برخی‬ ‫از مکاتب غربی می توان به وضوح دید بدون انکه ان‬ ‫مکتب دارای پشتوانه عقالنیت استداللی مستحکمی‬ ‫ً‬ ‫باشد‪ ،‬صرفا با بهره بردن از عقالنیت توصیفی حرف‬ ‫خود را به کرسی محافل علمی نشانده است‪.‬‬ ‫عقالنیت استداللی مانند اسکلت و استخوان بندی یک‬ ‫اندیشه زنده است اما اگر این اسکلت با گوشت و پوست‬ ‫عقالنیت توصیفی همراه نشود کمتر کسی جرئت نزدیک‬ ‫شدن به ان اسکلت بدون استخوان را پیدا می کند‪ .‬نظام‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫علم کالم‪ ،‬علم تفسیر‪ ،‬علم‬ ‫اخالق‪ ،‬علم فقه و سایر علوم‬ ‫اسالمی نیز چنین کمبودهایی‬ ‫وجود دارد‪ .‬شاید از مهم ترین‬ ‫مزیت های شهید مطهری‬ ‫و علل اثــرگــذاری ایشان در‬ ‫احیای علم کالم شیعه در‬ ‫دوران معاصر‪ ،‬توانایی ایشان در حیطه عقالنیت‬ ‫توصیفی باشد‪ .‬ایشان در بسیاری از اثار خود به زیبایی‬ ‫و با هنرمندی عقالنیت استداللی را با عقالنیت‬ ‫توصیفی درامیخته اند و همین امر باعث شده تا اثار‬ ‫ایشان هنوز زنده و اثرگذار باشد‪.‬‬ ‫در حیطه تفسیر هنوز جای کسانی مانند عین صاد خالی‬ ‫است تا به روش عقالنیت توصیفی صدها صفحه در‬ ‫تبیین تنها یک حقیقت قرانی بنویسند‪ .‬بیست جلد‬ ‫تفسیر متراکم المیزان را ده ها شهید مطهری و صفایی‬ ‫حائری نیاز است تا بلکه بتوانند در صدها مجلد‬ ‫معارف ان را در حیطه های مختلف علوم انسانی با‬ ‫همین روش عقالنیت توصیفی توسعه دهند‪.‬‬ ‫اصل حرفی را که می خواستم بیان کنم عرضه کرده ام؛‬ ‫اما شاید یکی از شاخص ترین چهره های معاصر در‬ ‫بهره بردن از عقالنیت توصیفی استاد علیرضا پناهیان‬ ‫باشد‪ .‬ایشان با بهره بردن از این روش در عرضه و ارائه‬ ‫علم اخالق و ظرایف و دقائق ان برای اقشار مختلف‬ ‫جامعه توفیقات فراوانی داشته است که در ادامه اندکی‬ ‫به تحلیل ان خواهیم پرداخت و در ضمن این تحلیل‬ ‫برخی دیگر از مزیت های روش عقالنیت توصیفی را‬ ‫بیان می کنیم‪.‬‬ ‫علم اخ ــاق هــم مانند ســایــر عـلــوم اســامــی گــاه در‬ ‫حیطه عقالنیت استداللی متوقف شــده و شــور و‬ ‫اثر عمیق خود را ازدســت داده اســت‪ .‬حضرت امام‬ ‫خمینی؟هر؟ در برخی از اثار اخالقی خود با شهامتی‬ ‫اندیشه در بسیاری از علوم‬ ‫اسالمی با اینکه از اسکلت‬ ‫و اســتــخــوان بــنــدی بسیار‬ ‫مستحکمی برخوردار است‬ ‫که حتی در زیر بار سنگین ترین‬ ‫شبهات قدیمی و یا جدید کمر‬ ‫خم نمی کند؛ اما متاسفانه به‬ ‫دلیل کمتر بهره بردن از عقالنیت توصیفی به انسان الغر‬ ‫و نحیفی شبیه شده است و در مقابل‪ ،‬نظام اندیشه‬ ‫برخی از مکاتب پویای دنیای غرب بااینکه به لحاظ‬ ‫عقالنیت استداللی بسیار ضعیف و شکننده است اما‬ ‫این ضعف خود را با ماهیچه های قوی عقالنیت توصیفی‬ ‫چنان جبران نموده است که دیگر کسی با دیدن این‬ ‫ماهیچه های قوی باور نمی کند پشت این ماهیچه ها‬ ‫استخوانی نحیف و شکننده پنهان شده است‪.‬‬ ‫برخی مواقع که اثار سروش را مطالعه می کردم می دیدم‬ ‫او چگونه با استفاده از عقالنیت توصیفی ضعف های‬ ‫فراوان و بنیادین خود در حیطه عقل استداللی را پنهان‬ ‫می کند‪ .‬او با تمام ضعفش در حیطه عقالنیت استداللی‬ ‫خیلی خوب بر روش عقالنیت توصیفی مسلط است‬ ‫و علت نفوذ او نیز همین است‪ .‬او گاه حرفی را که به‬ ‫لحاظ بیان استداللی در سه چهار جمله می توان خالصه‬ ‫کرد و در همان سه چهار جمله نیز می توان کمبودهای‬ ‫استداللی ان را به وضوح یافت به زیبایی در صدها‬ ‫صفحه به توصیف می کشد و از همین راه مخاطبینش‬ ‫را ان قدر مجذوب توصیفات زیبایش می کند که به کلی‬ ‫از ضعف استداللی ان غافل می شوند‪.‬‬ ‫‪ -5‬خمینی‪ ،‬مطهری‪ ،‬عین صاد‪ ،‬پناهیان‪:‬‬ ‫حلقه های وصل زنجیره عقالنیت توصیفی‬ ‫کمبود و خال توجه به رشد عقالنیت توصیفی تنها‬ ‫مخصوص حوزه های درس فلسفه اسالمی نیست‪ .‬در‬ ‫‪72‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫متاسفانه امــوزش اخــاق به سبک اثار‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪73‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫گاه در میان مباحث ایشان‬ ‫که مخصوص خــود ایشان اخالقی امام‪ ،‬تبدیل به یک سنت فراگیر‬ ‫بسیار متعجب و شــاداب‬ ‫است به معروف ترین کتب نشده است و جز در گوشه و کنار کسانی‬ ‫م ـی شــوم از ایـنــکــه می بینم‬ ‫اخالقی می تازند و می گویند را با این سبک نمی توان پیدا کرد‪.‬‬ ‫ایشان چگونه با کمک همین‬ ‫کتاب اخالق نباید تنها نسخه‬ ‫عقالنیت توصیفی عمیق ترین اموزه های عرفان اسالمی‬ ‫دوای امراض اخالقی باشد بلکه باید خود دوای این‬ ‫و یا برخی از معضالت فلسفی و کالمی را بدون اینکه‬ ‫دردهــا باشد‪ .‬امــام به همین خاطر در اثــار اخالقی‬ ‫در محظور اصطالحات و ادله دشوار ان وارد شوند برای‬ ‫خود به زیبایی عقل استداللی را با عقل توصیفی‬ ‫مخاطب عمومی بیان می کنند و وقتی مخاطب را هم‬ ‫درامیخته اند و بسیار فراتر از اثبات و تبیین استداللی‬ ‫نظاره می کنم می بینم که او نیز به شدت درگیر طرح‬ ‫ملکات اخالقی و راه های دستیابی به ان‪ ،‬با بهره ای‬ ‫بحث ایشان شده است‪.‬‬ ‫وافــر از عقالنیت توصیفی زیبایی اخــاق توحیدی‬ ‫را به رخ مخاطب کشیده اند و او را در همان حال‬ ‫ً‬ ‫‪ -6‬ثمرات عقالنیت توصیفی‬ ‫مطالعه کتاب عمال وارد در معرکه مبارزه با نفس و‬ ‫تزکیه نموده اند؛ اما متاسفانه اموزش اخالق به سبک‬ ‫‪ .6-1‬فرهنگ اندیشه‬ ‫ایشان تبدیل به یک سنت فراگیر نشده است و جز‬ ‫از مزیت های بهره بردن از عقالنیت توصیفی‪ ،‬توسعه‬ ‫در گوشه و کنار کسانی را با این سبک نمی توان پیدا‬ ‫ً‬ ‫فرهنگ اندیشه است‪ .‬ما در جامعه شدیدا نیازمند تفکر‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫کرد‪ .‬اگر هم احیانا چنین افرادی یافت شوند معموال‬ ‫و اندیشه هستیم تا با توسعه این فرهنگ‪ ،‬جامعه از‬ ‫برای عموم مردم قابل استفاده نیستند و تنها خواص‬ ‫تقلیدهای کورکورانه و سطحی نگری در مسائل مختلف‬ ‫و عالقه مندان به سلوک از مباحث ان ها بهره می برند‪.‬‬ ‫نجات یابد‪ .‬دین‪ ،‬افرینش‪ ،‬انسان‪ ،‬وضعیت جهان‪،‬‬ ‫در همین راستا به نظر می رسد یکی از شاخص ترین‬ ‫وضعیت سیاسی و هزاران مسئله دیگر وجود دارد که‬ ‫کسانی که توانسته است با بهره بردن فراوان از عقالنیت‬ ‫نیازمند اندیشه و تفکر عمیق است‪ .‬تفکر عمیقی که‬ ‫توصیفی‪ ،‬علم اخالق را با همین ظرفیت و متناسب با‬ ‫دیگر مخصوص نخبگان جامعه نیست و باید راه‬ ‫نیازهای زمانه به نسل جدید منتقل کند اقای پناهیان‬ ‫نفوذی در اقشار مردم پیدا کند‪ .‬حال برخی با درک‬ ‫است‪ .‬بهره بردن مناسب از عقالنیت توصیفی این‬ ‫این نیاز و برای پاسخگویی به ان‪ ،‬مخاطب را تنها‬ ‫مجال را برای ایشان فراهم نموده است که مرزهای‬ ‫درگیر اموزش عقالنیت استداللی می کنند؛ درحالی که‬ ‫رایج علم اخالق را جابجا کند و در بسیاری از مواقع‬ ‫در عین ضرورت اموزش عقالنیت استداللی‪ ،‬اموزش‬ ‫عرفانی ترین مضامین معرفتی را که به ظاهر جز در‬ ‫اندیشیدن در حیطه عقالنیت توصیفی بسیار الزم تر‬ ‫خصوصی ترین جلسات سلوکی نمی توان مطرح کرد‬ ‫و کارامدتر است‪ .‬کم نیستند کسانی که عقالنیت‬ ‫و یا سنگین ترین مباحث فلسفی و کالمی را که هر‬ ‫استداللی ان ها تورم کرده است اما به خاطر بی بهره بودن‬ ‫کسی توان درک استداللی ان را ندارد به کمک همین‬ ‫از عقالنیت توصیفی اثری از ان همه استدالل را نمی توان‬ ‫روش با عموم مردم در میان گذارد و ساعت ها بدون‬ ‫در عرصه های مختلف حیات ان ها مشاهده کرد‪ .‬ما‬ ‫اینکه نامی از اصطالحات فنی و دشوار ان بیاورند‪ ،‬از‬ ‫در اموزش عقالنیت برای عموم جامعه باید همان قدر‬ ‫ان ها با مردم سخن گویند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫که بر عقالنیت استداللی تکیه نمی توان به اهالی هنر اسکلت بدون گوشت‬ ‫دیــن (بــدون اینکه نیازمند‬ ‫می کنیم عقالنیت توصیفی را و پوست معارف دینی را نشان داد و بعد از‬ ‫عامل خارجی باشند) اثار‬ ‫هم توسعه دهیم‪ ،‬منتها مبتنی انها خواست تا در تبلیغ این اسکلت شعرها‬ ‫هنری خلق خواهند کرد‪.‬‬ ‫بــر مــعــارف اســامــی‪ .‬به طور بسرایند‪ ،‬فیلم ها بسازند و رمان ها بنویسند!‬ ‫ب ـ ـنـ ــده ب ـ ــاره ـ ــا در م ــی ــان‬ ‫سخنرانی های اقای پناهیان با‬ ‫مثال چقدر غصه اور است‬ ‫ایده های قابل توجهی برای کارهای هنری روبرو شده ام‬ ‫که عوام و خواص جامعه ما کمتر مهارت اندیشیدن‬ ‫که حاصل همین بهره بردن فراوان ایشان از عقالنیت‬ ‫در متون اسالمی مانند قران و روایات را دارند و کسانی‬ ‫توصیفی است و بارها با خود گفته ام که چقدر جای‬ ‫که می خواهند اهل اندیشه باشند گمان می کنند تنها‬ ‫اصحاب هنر و رسانه پای این منبرها خالی است‪.‬‬ ‫می توان این مهارت را در قالب عقالنیت استداللی‬ ‫عقالنیت توصیفی همان قدر که می تواند برای اهالی‬ ‫در علوم رایج جستجو کنند‪.‬‬ ‫هنر ایده افرین باشد خود نیز نیازمند هنرمندی است‪.‬‬ ‫در همین راستا سخنرانی های اقای پناهیان از معدود‬ ‫سخنرانی هایی است که به وضوح می توان در ان ّ‬ ‫هر کسی نمی تواند مضامین عقالنیت استداللی را‬ ‫جو‬ ‫به ساحت عقالنیت توصیفی وارد کند‪ .‬عقالنیت‬ ‫اندیشیدن و تفکر عمیق را حس کــرد‪ .‬گــاه بهترین‬ ‫توصیفی طراوت هنری هم می خواهد‪ .‬اگر دیگر مانند‬ ‫سخنرانی ها تنها مجالی برای شنیدن و یادگرفتن است‬ ‫مولوی ها و سعدی ها وجود ندارند تا در نهایت هنرمندی‬ ‫اما سخنرانی های کمی پیدا می شود که بتوان در ان در‬ ‫عقالنیت معارف دینی را به توصیف بکشند حداقل‬ ‫عین شنیدن‪ ،‬گرمی تفکر کردن مخاطب را هم حس‬ ‫می توان در حوزه فهم و تبلیغ دین و تولید علوم انسانی‬ ‫کرد و این مزیت به خاطر قوت ایشان در بهره بردن از‬ ‫اسالمی انتظار وجود عالمانی را داشت که بسیار بیشتر‬ ‫عقالنیت توصیفی است عقالنیتی که با به توصیف‬ ‫از وضعیت موجود از هنر عقالنیت توصیفی بهره برده‬ ‫کشیدن حقایق به مخاطب اجازه چشیدن و اندیشیدن‬ ‫ُ‬ ‫باشند‪ .‬از این بعد نیز بارها قبل از انکه محتوای مباحث‬ ‫همزمان در مورد مسائل مختلف را می دهد و او را محدود‬ ‫استاد پناهیان مرا به خود جذب کند هنرمندی ایشان‬ ‫به درک مختصر و مفید عقالنیت استداللی نمی کند‪.‬‬ ‫در توصیف حــاالت و مفاهیم ایمانی برایم جذاب‬ ‫‪ .6-2‬همسایگی با هنر‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫از دیگر مزایای عقالنیت توصیفی نسبت ان با هنر است‪.‬‬ ‫‪ .6-3‬مجالی برای درک انفسی‬ ‫ما تا نتوانیم معارف اسالمی را با بهره بردن از عقالنیت‬ ‫یکی دیگر از ویژگی های مهم عقالنیت توصیفی نسبت‬ ‫توصیفی برای اهالی هنر قابل درک نماییم نمی توانیم از‬ ‫وثیق ان با روش های انفسی است‪ .‬برخالف عقالنیت‬ ‫ان ها انتظار داشته باشیم تا اثار هنری مطابق با اهداف‬ ‫استداللی که بیشتر صبغه افاقی دارد و انسان به وسیله‬ ‫اسالمی تولید کنند‪ .‬نمی توان به اهالی هنر اسکلت‬ ‫ان از بیرون و به صورت انتزاعی به محتوای عقالنی‬ ‫بدون گوشت و پوست معارف دینی را نشان داد و‬ ‫یک حقیقت می نگرد؛ در عقالنیت توصیفی مجال‬ ‫بعد از ان ها خواست تا در تبلیغ این اسکلت شعرها‬ ‫بسیار بیشتری برای درک انفسی و انضمامی حقایق‬ ‫بسرایند‪ ،‬فیلم ها بسازند و رمان ها بنویسند! اما اگر چهره‬ ‫فراهم می شود و به همین دلیل نیز تفکر در قالب‬ ‫ملیح و جذاب دین را به کمک عقالنیت توصیفی به‬ ‫عقالنیت توصیفی زنده تر است‪ .‬ما برای فهم و تبلیغ‬ ‫رخ ان ها بکشیم؛ ان ها خود در تعریف چشم و ابروی‬ ‫دین و دستیابی به علوم انسانی عالوه بر درک افاقی‬ ‫‪74‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪75‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫تا اینجا تنها از مزیت های عقالنیت توصیفی گفتیم و این‬ ‫به خاطر توجه کمتر جامعه علمی به ان بود اما به عنوان‬ ‫یک اسیب شناسی محتمل از روش معدود کسانی که‬ ‫از عقالنیت توصیفی بیشتر بهره برداری می کنند باید‬ ‫مواظب بود که توجه به عقالنیت توصیفی باعث نشود‬ ‫از ارزش و جایگاه عقالنیت استداللی کاسته شود‪.‬‬ ‫یک انسان سالم و سرزنده هم به اسکلت بندی قوی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اصلی مباحث را به طور خالصه در قالبی استداللی‬ ‫ً‬ ‫مشاهده کنند و ثانیا کسانی که گمان می کنند این‬ ‫مباحث علمی و استداللی نیست‪ ،‬منطق علمی‬ ‫مباحث را فارغ از شرح ان توسط عقالنیت توصیفی‬ ‫یکجا مالحظه کنند‪ .‬این گونه کارها می تواند منجر به‬ ‫پذیرش علمیت عقالنیت توصیفی در مجامع علمی‬ ‫و بهره بردن از مزیت های ان شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫حقایق به تقریر انفسی ان ها عقالنیت توصیفی تنها پشت سر عقالنیت‬ ‫و مستحکم نیازمند است و‬ ‫نیز به شدت نیازمندیم‪ .‬این استداللی حرکت نمی کند؛ بلکه گاه از او‬ ‫هم به ماهیچه های قــوی و‬ ‫ویژگی از مهم ترین مزیت های جلو هم می زند و مسیرهایی را که هنوز‬ ‫سرزنده و عقالنیت استداللی‬ ‫سخنرانی های استاد پناهیان عقالنیت استداللی به ان راه نیافته است‬ ‫و توصیفی مانند استخوان و‬ ‫است و در مباحث ایشان کشف می کند‪.‬‬ ‫ماهیچه بدن عقالنیت دینی‬ ‫نباید از همدیگر جدا شوند‪.‬‬ ‫م ـی تــوان کیفیت توصیف‬ ‫در دوران معاصر پیرو برخی از جریان های مــدرن و‬ ‫انفسی بسیاری از مفاهیم دینی را مشاهده کرد که البته‬ ‫ً‬ ‫پست مدرن غربی‪ ،‬برخی اساسا با عقالنیت استداللی‬ ‫در اینجا مجال بسط و شرح ان ها نیست‪.‬‬ ‫و معارف انتزاعی حاصل از ان مشکل پیدا کرده اند و‬ ‫عقالنیت توصیفی تنها پشت سر عقالنیت استداللی‬ ‫به یقین حاصل از ان به دیده تردید می نگرند‪ .‬از این‬ ‫حرکت نمی کند بلکه گاه از او جلو هم می زند و مسیرهایی‬ ‫منظر الزم است کسانی که در فضای اسالمی بر روش‬ ‫را که هنوز عقالنیت استداللی به ان راه نیافته است‬ ‫عقالنیت توصیفی تا کید می ورزند مرز خود را با چنین‬ ‫کشف می کند؛ راه هایی که تــازه بعد از کشف ان‪،‬‬ ‫جریان هایی حفظ و اعــام کنند و به خاطر تا کید‬ ‫عقالنیت استداللی به فکر تامین منطق استداللی‬ ‫بر ارزش فراموش شده عقالنیت توصیفی‪ ،‬مزیت ها‬ ‫ان می افتد‪ .‬به همین دلیل عقالنیت توصیفی توانایی‬ ‫و ضــرورت عقل استداللی را منکر نشوند و یا ان را‬ ‫فتح مرزهای جدید علمی را نیز دارد و همین ویژگی‬ ‫کم رنگ جلوه ندهند‪.‬‬ ‫می تواند به تولیدات جدید در علوم انسانی کمک‬ ‫در واقع همان گونه که اسکلت و استخوان بندی بدن‬ ‫کند‪ .‬از این منظر بسیار مشاهده کرده ام کسانی که از‬ ‫باعث قوام و نظام بخشی به اجزای بدن می شود عقالنیت‬ ‫عقالنیت توصیفی قابل توجهی برخوردار هستند پیش‬ ‫استداللی نیز به مجموعه معارف و داشته های علمی‬ ‫از انکه به امری به واسطه عقالنیت استداللی تنبه پیدا‬ ‫و معرفتی انسان نظمی منطقی می بخشد و به وسیله ان‬ ‫کنند در مسیر عقالنیت توصیفی با ان حقیقت روبرو‬ ‫امکان رسوخ شبهات کاسته می شود‪ .‬به همین دلیل‬ ‫شده اند‪ .‬از همین رو گاه در مباحث اقای پناهیان با‬ ‫به نظر می رسد مناسب باشد کسانی همچون اقای‬ ‫مطالبی روبرو شده ام که در اثار و قالب های مرسوم‬ ‫پناهیان عالوه بر استمرار روش عقالنیت توصیفی خود‪،‬‬ ‫موضوع موردبحث نمی توان مشابه ان را یافت و طرح‬ ‫در اثاری مکتوب عقالنیت استداللی مباحث مهم‬ ‫ان از نواور ی های علمی به حساب می اید‪.‬‬ ‫خود را به صورتی منقح و خالصه شده ارائه نمایند تا‬ ‫‪ -7‬افراط؟ اخطار‬ ‫اوال کسانی که مباحث ایشان را پیگیری می کنند نظام‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ایدنتیتی‬ ‫‪ .1‬سلف و ِ‬ ‫«ایدنتیتی»‬ ‫«سلف» و مشتقات ان [‪ ،]1‬و ِ‬ ‫اصطالحات ِ‬ ‫و مشتقات ان [‪ ،]2‬امروزه در متون ا کادمیک‪ ،‬متعدد‬ ‫به چشم می خورد و البته از رهگذر ترجمه‪ ،‬در قالب‬ ‫الفاظی چون «خود» و «هویت»‪ ،‬و ترکیبات اضافی و‬ ‫وصفی این دو‪ ،‬به متون علمی‪-‬دانشگاهی ما نیز راه‬ ‫یافته است‪ .‬اعضای جامعه علمی‪ -‬دانشگاهی ما‪،‬‬ ‫ً‬ ‫این الفاظ را مکررا به کار می برند اما کمتر «دربــاره»‬ ‫ان ها تامل می کنند‪.‬‬ ‫چنانکه در خاستگاه ان گفته اند به طور متداول‪ ،‬ان‬ ‫ا گاهی شهودی [‪ ]3‬که افراد از خودشان دارند و یا اینکه‬ ‫«سلف» در نظر گرفته‬ ‫چگونه به خودشان نگاه می کنند ِ‬ ‫«سلف»‪ ،‬یک مفهوم تجربی است‪.‬‬ ‫می شود‪ .‬مفهوم ِ‬ ‫ُ‬ ‫ِ«سلف» توانایی فرد در ابژه به شمار اوردن خودش است‪.‬‬ ‫«سلف» توانایی عجیب فرد است که می تواند‬ ‫در واقع‪ِ ،‬‬ ‫ُ‬ ‫«سلف»‬ ‫هم سوژه باشد و هم ابژه‪ .‬اطفال در بدو تولد‪ِ ،‬‬ ‫«سلف» با ایجاد فعالیت اجتماعی و روابط‬ ‫ندارند‪ِ .‬‬ ‫اجتماعی‪ ،‬و در ظرف ان ها ظاهر می شود‪ .‬لذا غیرممکن‬ ‫«سلف» ظاهر‬ ‫است در غیاب تجربه های اجتماعی‪ِ ،‬‬ ‫«سلف» شکل گرفت‬ ‫شود‪ .‬بااین حال‪ ،‬یک بار که ِ‬ ‫ادام ه حیات برای ان‪ ،‬بدون برخورد اجتماعی ممکن‬ ‫«سلف»‪ ،‬بازاندیشی‬ ‫است‪ .‬سازوکار کلی برای رشد ِ‬ ‫یا توانایی فرد در قرار دادن خودش به جای دیگران‬ ‫به طور ناخودا گاه‪ ،‬و عمل کردن مانند ایشان است‪ .‬در‬ ‫نتیج ه چنین امری‪ ،‬افراد قادر هستند که خودشان را‬ ‫مورد بررسی قرار دهند همان گونه که دیگران‪ ،‬می توانند‬ ‫ایشان را مورد بررسی قرار دهند‪.‬‬ ‫ایدنتیتی؛‬ ‫ِسلف و ِ‬ ‫تجاهل یا تغافل؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عباسعلی کمال‬ ‫پژوهشگر حلقه عالمه پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ترجمه صرف‪ ،‬موجب گسترش تغافل از پرسش منشا‬ ‫انسان در عرصه های دانشگاهی شده است‬ ‫‪76‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ایدنتیتی گفته اند که از گذشته‬ ‫در خاستگاه ِ‬ ‫این سوال مطرح بوده است‪« :‬هستی انسانی‬ ‫چیست که در نتیجه ان‪ ،‬ما از خودمان و از‬ ‫یکدیگر اگاهیم؟»‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪77‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اما افراد نمی توانند خودشان را به طور مستقیم تجربه‬ ‫کنند‪ .‬دو نمود یا دو مرحل ه ِ«سلف»‪« ،‬من» و «مرا» هستند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫«سلف»‪ ،‬اصوال یک فرایند اجتماعی است که با این‬ ‫ِ‬ ‫دو مرحله ی قابل تمیز‪ ،‬در جریان است‪« .‬من» و «مرا»‬ ‫هم «چیز» نیستند بلکه فرایندهایی درون فرایند بزرگ تر‬ ‫«سلف» هستند‪« .‬من»‪ ،‬پاسخ فوری فرد به دیگران‬ ‫ِ‬ ‫است و غیرقابل محاسبه و غیرقابل پیش بینی و نمود‬ ‫«سلف» است‪ .‬هرگز ا گاهی کامل از «من» برای‬ ‫خالق ِ‬ ‫فرد شکل نمی گیرد‪« .‬مرا»‪ ،‬مجموعه ای سازمان یافته‬ ‫از حالت های (نگرش های) دیگران است که فرد در‬ ‫مورد خودش فرض می گیرد‪ .‬افراد‪ ،‬از «مرا» ا گاه اند و‬ ‫جامعه از طریق «مرا» بر فرد مسلط می شود‪.‬‬ ‫امــا «ســلــف»‪ ،‬مفهومی پیچیده و سیال اســت که‬ ‫عهده دار تحلیل مسائل متعددی از جامعه شناسی و‬ ‫روان شناسی اجتماعی است‪ .‬لذا پژوهشگران‪ ،‬متوجه‬ ‫«ایدنتیتی» شدند و تمرکزشان بر روی این مفهوم‬ ‫مفهوم ِ‬ ‫افزایش یافت‪.‬‬ ‫ایدنتیتی گفته اند که از گذشته این‬ ‫در خاستگاه ِ‬ ‫سوال مطرح بوده است‪« :‬هستی انسانی چیست که‬ ‫در نتیجه ان‪ ،‬ما از خودمان و از یکدیگر ا گاهیم؟»‪.‬‬ ‫متفکران تالش می کنند با استفاده از نمادهایی که به‬ ‫لحاظ تاریخی در دسترس ایشان است به این سوال‬ ‫پاسخ دهند‪ .‬به طور سنتی‪ ،‬پاسخ ها از جهان بینی های‬ ‫اسطوره ای‪ ،‬مذهبی‪ ،‬الهی‪ ،‬انسان گرایانه (اومانیستی)‪،‬‬ ‫فلسفی و روزمره نشات گرفتند؛ اما در قرن گذشته‪ ،‬ظهور‬ ‫علم روان شناسی و علم اجتماعی‪ ،‬نمادها و مدل های‬ ‫دیگری را برای پرداختن به این سوال میسر ساخت‪.‬‬ ‫ایدنتیتی تحوالت گسترده ای داشت‪ .‬استوارت‬ ‫اما ِ‬ ‫هال یکی از رهبران نظریه ی فرهنگی بریتانیا‪ ،‬بر این‬ ‫«ایدنتیتی»‬ ‫باور است که سه ادراک بسیار متفاوت از ِ‬ ‫وجود دارد‪:‬‬ ‫‪ .1‬سوژه روشنگری؛‬ ‫‪ .2‬سوژ ه جامعه شناختی؛‬ ‫‪ .3‬سوژه پست مدرن‪.‬‬ ‫سوژه روشنگری‪ ،‬مبتنی بر ادراکی از شخص انسانی‬ ‫به عنوان فردی یکپارچه است که به طور کامل در مرکز‬ ‫«ایدنتیتی» شخص‬ ‫قرار گرفته‪ ،‬و لذا مرکز ذاتی ِ«سلف»‪ِ ،‬‬ ‫است‪ .‬این ادراک‪ ،‬ادراکی بسیار فردگرایانه از «سوژه»‬ ‫نتیتی سوژه است‪.‬‬ ‫و ِ‬ ‫اید ِ‬ ‫مفهوم سوژ ه جامعه شناختی‪ ،‬انعکاس این باور است‬ ‫که هست ه درونی سوژه خوداتکا و خودبسنده نیست بلکه‬ ‫در نسبت با «دیگران مهم» شکل می گیرد‪ .‬مطابق با‬ ‫«سلف» و جامعه‬ ‫«ایدنتیتی» در تعامل بین ِ‬ ‫این نگاه‪ِ ،‬‬ ‫شکل می گیرد‪ .‬سوژه هنوز یک هسته درونی و یا یک‬ ‫ذات دارد که همان «مرای واقعی» است اما این هسته ‬ ‫فرهنگی‬ ‫درونی‪ ،‬در یک گفتگوی مداوم با جهان های‬ ‫ِ‬ ‫«ایدنتیتی»هایی که انها عرضه می کنند‪،‬‬ ‫«بیرون» و ِ‬ ‫«ایدنتیتی»‬ ‫شکل می گیرد و اصالح شده و تغییر می یابد‪ِ .‬‬ ‫در این ادراک جامعه شناختی‪ ،‬شکاف بین «درون»‬ ‫و «بـیــرون» (بین جهان های شخصی و عمومی) را‬ ‫ً‬ ‫کاهش می دهد‪ .‬سوژه‪ ،‬که قبال به عنوان دارنده یک‬ ‫«ایدنتیتی» یکپارچه و پایدار تجربه شده بود‪ ،‬در حال‬ ‫ِ‬ ‫«ایدنتیتی»های متعدد‬ ‫چندپاره شدن است یعنی از ِ‬ ‫ایدنتیتی ای واحد که گاهی اوقات متناقض و یا‬ ‫و نه ِ‬ ‫نامعلوم هستند‪ ،‬تشکیل می شود‪.‬‬ ‫این شرایط‪ ،‬سوژ ه پست مدرن را تولید می کند که هیچ‬ ‫«ایدنتیتی»‬ ‫«ایدنتیتی» ثابت‪ ،‬ذاتی و یا دائمی ندارد‪ِ .‬‬ ‫ِ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫این احساس واقعا در انسان هست‪ .‬انسان‬ ‫در این جهان یک نوع احساس بیگانگی با‬ ‫همه این عالم می کند و یک نوع احساس‬ ‫غربت در همه عالم می کند‪.‬‬ ‫(یا حداقل مالزم با ان)‪ ،‬پرسش از «منشا انسان» یعنی‬ ‫افرینش و تطور اوست که مجهول واقع شده است‪ .‬چرا؟‬ ‫چنانکه گفته اند در غرب پس از رنسانس‪ ،‬با به حاشیه‬ ‫رفتن دیدگاه مسیحیت در خصوص «افرینش و تطور‬ ‫انسان»‪ ،‬معروف ترین تالش جهت پرداختن به این‬ ‫مسئله‪ ،‬در سال ‪ 1859‬میالدی توسط چالز داروین با‬ ‫انتشار کتاب درباره ی منشا انواع صورت گرفته است‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫امروزه‪ ،‬هر چند در غرب نظریه ی داروین طرفدار جدی‬ ‫ندارد ّاما دیدگاه مسیحیت نیز مورد ّ‬ ‫توجه نیست و این‬ ‫بحث تا حدودی با تجاهل برگزار می گردد هرچند اثار‬ ‫ان همچنان بر علم غربی حاکم است‪]4[ .‬‬ ‫اما شاید بتوان دریچه ای دیگر گشود و روزنه ای جدید‬ ‫یافت‪.‬‬ ‫به یک «عیش مدام» تبدیل می شود که به طور مداوم‬ ‫شکل می گیرد و تغییر شکل می دهد در نسبت با‬ ‫شیوه هایی که ما نشان داده می شویم و یا مورد خطاب‬ ‫قرار می گیریم در نظام های فرهنگی که ما را احاطه‬ ‫ایدنتیتی‪ ،‬به لحاظ تاریخی و نه از دیدگاهی‬ ‫کرده اند‪ .‬این ِ‬ ‫زیست شناختی‪ ،‬تعریف می شود‪ .‬سوژه پست مدرن‪،‬‬ ‫«ایدنتیتی»های متفاوتی را در زمان های مختلف اتخاذ‬ ‫ِ‬ ‫«سلف»‬ ‫یک‬ ‫پیرامون‬ ‫که‬ ‫نتیتی»هایی‬ ‫«اید‬ ‫ کند‪،‬‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫منسجم‪ ،‬یکپارچه و متحد نمی شوند‪ .‬در درون ما‪،‬‬ ‫«ایدنتیتی»های متناقضی هستند که در جهت های‬ ‫ِ‬ ‫ ایدنتیتی های‬ ‫مختلفی می کشند‪ ،‬به طور ی که تعیین ِ‬ ‫ما‪ ،‬به طور مــداوم در حال جابه جا شدن در اطراف‬ ‫ایدنتیتی ای‬ ‫ان هاست‪ .‬اگر ما احساس می کنیم که ِ‬ ‫یکپارچه از تولد تا مرگ داریم تنها بدین خاطر است که‬ ‫‹سلف›» درباره ی‬ ‫داستانی تسلی بخش و یا «روایتی از ِ‬ ‫ً‬ ‫«ایدنتیتی»ِ کامال یکپارچه‪ ،‬کامل‪،‬‬ ‫خودمان ساخته ایم‪ِ .‬‬ ‫امن و منسجم‪ ،‬یک خیال پردازی است‪.‬‬ ‫البته این سه ادراک تا حدی ساده سازی شده اند و در‬ ‫واقع‪ ،‬پیچیده تر بوده و دارای قیود بیشتری هستند‪.‬‬ ‫‪ .3‬مسئله «غربت انسان در جهان»‬ ‫در کتاب «عرفان حافظ»‪ ،‬شهید مطهری‪ ،‬در مقام‬ ‫بیان مسائل جهان بینی عرفانی در خصوص انسان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫به دنبال طرح مسئله «انسان قبل الدنیا» و البته به ت َبع‬ ‫ان‪ ،‬به مسئله «غربت انسان در جهان» اشاره می کند‪.‬‬ ‫ایشان بیان می کند که «در ادبیات عرفانی‪ ،‬انسان در‬ ‫دنیا حکم فردی را دارد که در بالد غربت بسر می برد‪،‬‬ ‫چه جور احساس غربت و احساس بیگانگی و احساس‬ ‫عدم تجانس می کند؟ بعد از هزار سال که عرفا این‬ ‫حرف ها را زده اند حاال تازه فرنگی ها در فلسفه های‬ ‫جدید مسئله غربت انسان را مطرح کرده اند ان هم به‬ ‫ً‬ ‫یک شکل کثیف پلیدی‪ .‬ولی این احساس واقعا در‬ ‫انسان هست‪ .‬انسان در این جهان یک نوع احساس‬ ‫بیگانگی با همه این عالم می کند و یک نوع احساس‬ ‫‪ .2‬غوطه ور در تجاهل‬ ‫«ایدنتیتی»‬ ‫«سلف» و ِ‬ ‫با توجه به انچه تا کنون درباره ِ‬ ‫گذشت‪ ،‬می توان گفت که بنیادی ترین پرسشی که‬ ‫کانون توجه قرار گرفته و در پاسخ به ان‪ ،‬ضمن طی‬ ‫«ایدنتیتی» غالب شده است سوال‬ ‫مسیری‪ ،‬تمرکز بر ِ‬ ‫از «هستی انسانی» بوده است؛ اما (اندکی‪ ،‬با تسامح)‬ ‫می توان گفت که مقدم بر پرسش از «هستی انسانی»‪،‬‬ ‫‪78‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪79‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اما عالمه طباطبایی؟ق؟‪ ،‬انسان را به گونه ای خاص به‬ ‫نظاره می نشیند‪ .‬ایشان انسان را نه به نحو ایستا‪ ،‬بلکه‬ ‫پویا در بدء و عود مالحظه نموده و ظرفیت حیات سابق‬ ‫و الحق را در توجه به انسان فعال می سازد‪.‬‬ ‫مرحوم عالمه؟ق؟‪ ،‬از یک سو‪ ،‬متناظر با «عوالم سه گانه ‬ ‫وجود» یعنی ّ‬ ‫ماده‪ ،‬مثال و عقل‪ ،‬از «مراتب وجودی‬ ‫انسان» پرده برمی دارد [‪ ،]5‬از سوی دیگر‪« ،‬حیات های‬ ‫قبل حیات دنیای انسان‪،‬‬ ‫سه گانه ی انسان» را حیات ِ‬ ‫بعد حیات دنیای انسان‬ ‫حیات دنیای انسان و حیات ِ‬ ‫می داند [‪ ]6‬و عناوین «انسان قبل الدنیا»‪« ،‬انسان‬ ‫فی الدنیا» و «انسان بعد الدنیا» را جهت اطالق به‬ ‫این «حیات های سه گانه ی انسان» به کار می گیرد‬ ‫(همان‪ ،‬ج‪.)13 :1.‬‬ ‫در خصوص معنای «حیات»‪ ،‬عالمه؟ق؟ در المیزان‪،‬‬ ‫همراهی با «انسان فی الدنیا» شکل گیری معنای‬ ‫ابتدا در‬ ‫ِ‬ ‫«حیات» را دنبال نموده و به این جا می رسد که انسان‬ ‫اذعان می کند که امری ورای حواس وجود دارد که مبدا‬ ‫احساسات و ادراکات علمی و افعال مبتنی بر علم‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .4‬طلیعه تحول‪« ،‬انسان» نزد‬ ‫عالمه طباطبایی؟ق؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫غربت در همه عالم می کند»‪ .‬شهید مطهری در ادامه‪،‬‬ ‫به ابیاتی از حافظ اشاره کرده و بیان می کند که تمام‬ ‫سعی حافظ در این ابیات‪ ،‬این است که غربت انسان‬ ‫را نشان بدهد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫و اراده بوده و اسم ان «حیات» است‪ ،‬لذا «حیات» را‬ ‫«نحوه ای از وجود که علم و قدرت از ان ترشح و تراوش‬ ‫می کند» تعریف می نماید‪ .‬در نهایت ایشان «حقیقت‬ ‫حیات» را به «حیات خدای تعالی» بازمی گرداند و با‬ ‫ْ ُ ُ ْ َّ َ‬ ‫هذهِ ال َحیاه ّالدنیا ِالا ل ْه ٌو‬ ‫تمسک به ایه ی شریفه ی َ«و ما ِ‬ ‫ُ َ ْ َُ‬ ‫َ َ ٌ َ َّ َّ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َْ‬ ‫اخره ل ِهی الحیوان لو کانوا یعلمون»َ‬ ‫و ل ِعب و ِان الدار ال ِ‬ ‫(عنکبوت‪ )64:‬بیان می کند که حقیقت حیات و‬ ‫کمال ان (که همان حیاتی است که بعد از ان‪ ،‬مرگی‬ ‫نیست) از حیات دنیا سلب شده است (الطباطبایی‬ ‫‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪.)330-328 :2.‬‬ ‫البته باید توجه داشت که این تصور صحیح نیست که‬ ‫(‪ )1‬از یک سو‪« ،‬عوالم سه گان ه وجود» همچون ظرف های‬ ‫مکانی‪ ،‬و «مراتب وجودی انسان» و موجودات منتسب‬ ‫به این عوالم همچون مظروف های مکانی باشد؛ (‪)2‬‬ ‫از سوی دیگر «حیات های سه گانه ی انسان» همچون‬ ‫ظرف های زمانی بوده که «انسان» مظروف زمانی ان‬ ‫واقع شود‪ ،‬تا در نتیجه‪ ،‬انسان‪« ،‬بدنی» در نظر گرفته‬ ‫شود که در پنج ظرف مکانی و زمانی زنجیره وار قرار‬ ‫می گیرد به گونه ای که گویی انسان با افریده شدن‪،‬‬ ‫مثال در بدء (قوس نزول) را در نوردیده‪ ،‬به‬ ‫عوالم عقل و ِ‬ ‫ُ‬ ‫عالم ماده رسیده‪ ،‬و پس ازان‪ ،‬در یکی از طرق سعادت‬ ‫عقل در عود (قوس صعود)‬ ‫یا شقاوت‪ ،‬عوالم مثال و ِ‬ ‫را طی نماید‪ .‬بلکه شاید بتوان گفت‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تنبه انسان فی الدنیا یا «ایجاد ّ‬ ‫‪ .1‬مقام ّ‬ ‫تنبه برای‬ ‫انسان محدود شده به حیات دنیای خویش»؛‬ ‫ِ‬ ‫انسان‬ ‫‪ .2‬مقام تحقق انسان بعد الدنیا یا «هدایت‬ ‫ِ‬ ‫تنبه یافته»‪.‬‬ ‫ایشان در مقام اول بحث‪ ،‬به طور مثال بیان می کند‪:‬‬ ‫الف) انسان همواره در برخی از سخنانش‪ ،‬الفاظ «من»‬ ‫و «خودم» را به زبان می اورد و با این الفاظ از حقیقتی از‬ ‫حقایق جهان هستی حکایت می کند درحالی که ناگزیر‬ ‫می فهمد چه می گوید و می داند چه می خواهد؛ اما چون‬ ‫هم و ّ‬ ‫برای رفع حوائج مادی خویش‪ّ ،‬‬ ‫غمش معطوف‬ ‫به اماده ساختن ارکان حیات بدن بوده و مشغول به‬ ‫َ‬ ‫اعمال جسم است از تعمق در امر این «نفس»‪ ،‬که از‬ ‫ان با الفاظ «من» و «خودم» حکایت کرده‪ ،‬صرف نظر‬ ‫می کند‪ .‬چه بسا در وهمش می پندارد که «نفس» همان‬ ‫ََ‬ ‫بدن است‪ .‬چه بسا «نفس» را همان «نفس» پنداشته که‬ ‫«ریح» یا هواست لذا ان را «روح» نامیده و حکم کرده‬ ‫که انسان مجموع روح و بدن است‪ .‬چه بسا «نفس»‬ ‫را خون پنداشته و یا ان را اجزای اصلی نطفه دانسته‬ ‫است (الطباطبایی ‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪178 :6.‬و‪.)179‬‬ ‫ََ‬ ‫ب) پنداشتن «نفس» همچون بدن‪ ،‬نفس‪ ،‬خون یا‬ ‫اصلی نطفه و امثال این موارد‪ ،‬منافاتی ندارد‬ ‫اجزای‬ ‫ِ‬ ‫بااینکه انسان درحالی که انسان است از حقیقت بیان‬ ‫الفاظ «من» و «خودم» به چیزی نائل شود و البته در ان‬ ‫خطا نکند‪ .‬چون بعید نیست که حقیقتی از حقایق‬ ‫جهان هستی را به طور اجمالی و بدون خطا درک کنیم‪،‬‬ ‫سپس به طور تفصیلی به بحث از هویت و واقعیت امر‬ ‫ان مبادرت ورزیم و در این بحث تفصیلی دچار خطا‬ ‫شویم (الطباطبایی ‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪ .)179 :6.‬لذا برخی‬ ‫از افراد هستند که به پاره ای از معارف «نفس» نائل شده‬ ‫ولی به حقیقت «نفس» همان گونه که هست معرفت‬ ‫پیدا نمی کنند لذا در تفسیر انچه بدان نائل شده اند‬ ‫خطا می کنند و در توجیه امر ان‪ ،‬به ضاللت می افتند‬ ‫(الطباطبایی ‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪.)192 :6.‬‬ ‫‪ .1‬در «حیات انسان قبل الحیاه الدنیا»‪ ،‬مالزم با‬ ‫افرینش انسان در «بدء» مراتب «عقل» و «مثال»‬ ‫و «مادی» وی نیز ُم ّ‬ ‫یسر شده است‪.‬‬ ‫‪ .2‬با هبوط انسان‪ ،‬از یک سو در واقع توجه انسان به‬ ‫«حیات دنیای خویش» معطوف و منحصر شده‬ ‫و «خود» را تنها مرتبه ی «مادی» وجودش یعنی‬ ‫«تن» پنداشته است‪ ،‬از سوی دیگر‪« ،‬عود» او اغاز‬ ‫سالک یکی از دو طریق‬ ‫شده و الجرم انسان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫سعادت یا شقاوت‪ ،‬شده است‪.‬‬ ‫‪ .3‬در «حیات انسان بعد الحیاه الدنیا»‪ ،‬انسان‬ ‫متوجه مراتب «مثال» و «عقل» وجــود خویش‬ ‫شــده و یقین او نسبت بــه ان هــا حاصل شده‬ ‫است که این امر‪ ،‬پیش از مرگ‪ ،‬و با وجود مرتبه ‬ ‫مادی انسان نیز ممکن است‪ .‬لذا در نتیج ه این‬ ‫«امـکــان»‪ ،‬تحلیل «حیات انسان بعد الحیاه‬ ‫الدنیا» دو گونه خواهد بود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫درنهایت اینکه‪ ،‬نزد عالمه؟ق؟‪ ،‬اساسا در حیات انسان‬ ‫است که «بدء» و «عود» معنا می یابد‪.‬‬ ‫به نظر می رسد توجه به این مقدمه در خصوص «انسان»‪،‬‬ ‫زمینه ی فهم و درک صحیح «نفس» در معرفه النفس‬ ‫نزد عالمه طباطبایی؟ق؟ است‪.‬‬ ‫‪« .5‬نفس» در معرفه النفس‬ ‫قبال سوال هایی نظیر «هستی انسانی چیست؟»‬ ‫در ِ‬ ‫النفس‬ ‫و یا «من که هستم؟» می توان «نفس»ِ در معرفه‬ ‫ِ‬ ‫عالمه طباطبایی؟ق؟ را دنبال نمود‪.‬‬ ‫شاید بتوان گفت که عالمه؟ق؟ (که در تفسیر المیزان‬ ‫ذیل ایه ی ‪ 105‬سوره مائده‪ ،‬و هم چنین در فصل چهارم‬ ‫رساله الوالیه‪ ،‬به طور صریح به مباحث مرتبط با معرفه‬ ‫النفس و یا عرفان النفس پرداخته است)‪ ،‬حداقل در‬ ‫دو مقام به بحث پیرامون «نفس»ِ در معرفه النفس‬ ‫پرداخته است‪:‬‬ ‫‪80‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫«عالمه طباطبایی؟ق؟ در بحث معرفه النفس‪ ،‬اوال‬ ‫ً‬ ‫علم النفس را از معرفه النفس جدا می کند‪ ،‬ثانیا از‬ ‫ُ‬ ‫تفکیک معرفت انفسی از معرفت‬ ‫معرفه النفس‪ ،‬به‬ ‫ِ‬ ‫افاقی‪ ،‬منتقل می شود» چنانکه در تفسیر المیزان در‬ ‫این خصوص می فرماید‪« :‬و اعلم ان عرفان النفس‬ ‫بغیه عملیه ال یحصل تمام المعرفه بها اال من طریق‬ ‫السلوک العملی دون النظری‪ ،‬و اما علم النفس الذی‬ ‫دونه ارباب النظر من القدماء فلیس یغنی من ذلک‬ ‫ُ‬ ‫شیئا»‪ .‬هم چنین مرحوم عالمه؟ق؟‪« ،‬معرفت انفسی را‬ ‫حتی معرفت منحصر برای شناخت حقیقت می داند»‪،‬‬ ‫چنانکه تصریح می کند‪« :‬فقد تحصل ان النظر فی ایات‬ ‫االنفس انفس و اغلى قیمه و انه هو المنتج لحقیقه‬ ‫المعرفه فحسب»‪.‬‬ ‫‪81‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ُ‬ ‫‪ .6‬معرفت انفسی و رهایی از‬ ‫ُ‬ ‫فرض تفکیک سوژه و ابژه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ج) شکی نیست که انسان در جمیع اوقــات وجود‬ ‫خویش‪ ،‬امری را مشاهده می کند که خارج از او نبوده و‬ ‫از ان با الفاظ «من» و «خودم» تعبیر می کند و اگر نظرش‬ ‫ً‬ ‫را تلطیف نموده و در انچه در مشاهده اش یافته عمیقا‬ ‫تعمق نماید شیئی را می یابد که برخالف امور جسمانی‬ ‫است که قابلیت تغییر و انقسام و اقتران به مکان و‬ ‫زمان را دارند‪ .‬این شیء‪ ،‬غیر از بدن است که محکوم‬ ‫به احکام ماده و محکوم به اعضا و اجزای خود است‪.‬‬ ‫چراکه انسان چه بسا عضوی از اعضایش را فراموش کند‬ ‫یا از تمامی بدن خویش غافل شود درحالی که «نفس»‬ ‫خویش را فراموش نمی کند و از ان غافل نمی شود‪ .‬لذا‬ ‫انسان از این شعور نفسی‪ ،‬که برای او حقیقت نفسش‬ ‫را ‪ -‬که از ان با لفظ «من» تعبیر می کند‪ -‬ممثل می سازد‪،‬‬ ‫خالی نمی شود و اگر با رویگردان شدن از پراکندگی‬ ‫مشاغل بدن و ارزوهــای مــادی اش‪ ،‬اندکی با انچه از‬ ‫خودش مشاهده می کند انس بگیرد‪ ،‬حکم می کند به‬ ‫این که نفسش از سنخ مادیات نیست چراکه خواص و‬ ‫اثار نفسش را مغایر با خواص و اثار امور مادی می یابد‬ ‫(الطباطبایی ‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪179 :6.‬و‪.)180‬‬ ‫هم و غمّ‬ ‫د) یک فرد عادی از انسان اگرچه به واسطه ّ‬ ‫غذا و مسکن و لباس از غور در حقیقت «نفس» خویش‬ ‫بازمی ماند لکن حــوادث مختلفی که در طــول ایام‬ ‫حیاتش بر او هجوم می اورند خالی از عواملی نیستند‬ ‫خلوت با «نفس» خویش‬ ‫انصراف از غیر و‬ ‫که او را به‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫متوجه سازند‪ .‬عواملی همچون خوف شدید‪ ،‬سرور و‬ ‫اندوه بسیار‪ ،‬عشق شدید‪ ،‬و اضطرار شدید‪ .‬این عوامل‬ ‫که اثار نفسانی خاصی را سبب می شوند در بعضی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫افراد به طور موقت و در زمان هایی کوتاه محقق شده‬ ‫و در بعضی افراد به طور ثابت و مستمر تحقق می یابند‬ ‫(الطباطبایی ‪1417‬ه‪.‬ق‪ ،‬ج‪180 :6.‬و‪.)181‬‬ ‫لذا می توان گفت «نفس»ِ در معرفه النفس‪ ،‬در مقام‬ ‫اول‪ ،‬همان است که انسان با الفاظ «من» و «خودم» از‬ ‫ان حکایت می کند؛ همان است که انسان از حقیقت‬ ‫بیان این الفاظ بــدان نائل شده و البته در ان خطا‬ ‫نمی کند؛ همان است که به هنگام خوف شدید‪ ،‬سرور‬ ‫و اندوه بسیار‪ ،‬عشق شدید‪ ،‬و اضطرار شدید‪ ،‬انسان‬ ‫در خلوت با ان قرار می گیرد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عــامــه طباطبایی؟ق؟ در بحث معرفه‬ ‫النفس‪ ،‬اوال علم النفس را از معرفه النفس‬ ‫ً‬ ‫جدا می کند‪ ،‬ثانیا از معرفه النفس‪ ،‬به‬ ‫ُ‬ ‫تفکیک معرفت انفسی از معرفت افاقی‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫منتقل می شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اما با توجه به اینکه غفلت از جهل حساس تر است‪،‬‬ ‫چراکه برای برطرف شدن جهل‪ ،‬به علم نیاز است‬ ‫اما برای برطرف شدن غفلت به ایجاد توجه‪ ،‬و اگر‬ ‫کسی در مقطعی عالم شود‪ ،‬دیگر جاهل نیست‪ ،‬ولی‬ ‫غفلت‪ ،‬می تواند دامنگیر اهل علم نیز بشود؛ می توان‬ ‫گفت تغافل نیز از تجاهل حساس تر است؛ چراکه در‬ ‫تجاهل‪ ،‬جمعی نسبت به انچه در مقام علم حصولی‪،‬‬ ‫(ولو به نحو اجمال) بدان اشراف دارند اظهار به جهل‬ ‫می کنند و البته در این اظهار به جهل‪ ،‬مشارکت و‬ ‫هم افزایی دارند‪ ،‬اما در تغافل همان جمع‪ ،‬توجه خویش‬ ‫را از انچه نزد نفس خویش (ولو به نحو بسیط) حاضر‬ ‫می یابند‪ ،‬منصرف ساخته و در این عمل‪ ،‬مشارکت‬ ‫و هم افزایی دارند‪ .‬در نتیجه واضح است که تغافل‪،‬‬ ‫زیان بارتر است‪.‬‬ ‫با این تعریف از تجاهل و تغافل و توضیح مطرح شده‬ ‫درباره تمایز میان این دو‪ ،‬می توان نتیجه گرفت که‬ ‫«سلف» و «ایدنتیتی» در خاستگاه ان‪ ،‬همراه‬ ‫بحث از ِ‬ ‫با تجاهل برگزار نشده‪ ،‬بلکه همراه با تغافل در حال‬ ‫گسترش و تکاثر است و البته ترجمه صرف این دو‪،‬‬ ‫زمینه ی این نوع تغافل را برای جامعه علمی‪ -‬دانشگاهی‬ ‫ما نیز فراهم کرده است‪.‬‬ ‫در امتدادبخشی به اندیشه عالمه؟ق؟ می توان گفت‬ ‫ُ‬ ‫سی مدنظر ایشان‪ ،‬فرض تفکیک سوژه‬ ‫در معرفت ًانف ِ‬ ‫ُ‬ ‫و ابژه اساسا پذیرفته نمی شود‪.‬‬ ‫در توضیح این مطلب می بایست کمی به عقب برگردیم‬ ‫ً‬ ‫و ببینیم اساسا تلقی از خارج از کجا شروع شد؟ اصال‬ ‫«خارج» یعنی چه؟ «خارج» در مقابل «ذهن» است‪،‬‬ ‫نه در مقابل «نفس»‪« .‬ذهن»‪ ،‬وقتی در مقابل «خارج»‬ ‫استفاده می شود‪ ،‬معنای خاصی دارد‪ .‬این دو‪ ،‬در مقابل‬ ‫هم و با هم فهمیده می شوند‪« .‬ذهن» همواره در مقابل‬ ‫«خارج» در نظر گرفته می شود و «خارج» هم در مقابل‬ ‫«ذهن»‪ .‬ذهن یعنی حیثیتی ناظر به خارج و حاکی از‬ ‫ان‪ ،‬که به خارج از خودش توجهی پیدا می کند و تلقی‬ ‫خارجی دارد‪ .‬اما در مقام نفس (یعنی مقام حضور)‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫اصال ذهن به این معنا نداریم‪ .‬در معرفت انفسی‪ ،‬اساسا‬ ‫به این معنا‪« ،‬خارج» در مقابل «ذهن» مطرح نیست تا‬ ‫سخن از رابطه «ذهن» و «خارج» و بحث هایی مانند‬ ‫حکایت ماهوی و مفهومی و ‪ ...‬مطرح شود‪ .‬اگر هم‬ ‫سخن از «خارج» می شود ان خارجی است که اوسع‬ ‫است و به تعبیری مقسم تفکیک ذهن‪/‬خارج است‬ ‫نه قسیم ذهــن‪ .‬نفس‪ ،‬ذهــن نیست و عالم ادرا کــی‬ ‫خودش از اشیاء را در بر می گیرد و به طور بی واسطه با‬ ‫خارج مقسمی ارتباط دارد»‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪ .7‬تجاهل یا تغافل؟‬ ‫‪[1]. Self-Esteem, Self-Worth, Self-Reflective, Self-Interested,‬‬ ‫‪Self-Concept, Self-Conceptions, Self-Phenomena, Self-Efficacy,‬‬ ‫‪Self-Regulating, Self-Regulatory, Self-Generated, Self-Processes,‬‬ ‫‪Self-Verification, Self-Oriented, Self-Gratification, Self-Determination,‬‬ ‫‪Self-Sacrifice, Self-Consistency, Self-Expressive, Self-Image,‬‬ ‫‪Self-Idealization, Self-Directive, Self-Observation, Self-Reaction,‬‬ ‫‪Self-Reactive, Self-Monitoring, and so on.‬‬ ‫‪[2]. Role Identity, Social Identity, Personal Identity, Relational Identity,‬‬ ‫‪Organizational Identity, Identification (Professional Identification, Social‬‬ ‫‪Identification), and so on.‬‬ ‫‪[3]. the sense‬‬ ‫[‪ .]4‬بیگدلی‪ ،‬عطاءاله‪ .1386 .‬مبانی تعارض فقه امامیه و حقوق ایران و‬ ‫کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان در مبحث ازدواج‪ .‬پایان نامه ی کارشناسی‬ ‫ارشد‪ ،‬دانشکده ی معارف اسالمی و حقوق دانشگاه امام صادق؟ع؟‪.‬‬ ‫[‪ .]5‬الطباطبایی‪ ،‬سیدمحمدحسین‪1387 .‬ه‪.‬ق‪ .‬رسالۀ االنسان قبل الدنیا‪.‬‬ ‫در کتاب االنسان‪ ،‬نسخه دستنوشته محمد محمدی گیالنی‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬الطباطبایی‪ ،‬سیدمحمدحسین‪1417 .‬ه‪.‬ق‪ .‬المیزان فی تفسیر القران‪.‬‬ ‫‪ 20‬ج‪ .‬قم‪ :‬دفتر انتشارات اسالمی‬ ‫تجاهل و تغافل‪ ،‬هر دو از باب تفاعل است‪.‬‬ ‫معنای غالبی باب تفاعل‪« ،‬مشارکت» است یعنی‬ ‫مشارکت میان دو یا چند نفر در حدثی؛ اما معنای‬ ‫دیگر باب تفاعل‪« ،‬تظاهر» است یعنی خود را به حالتی‬ ‫زدن که اصل ان در فرد وجود ندارد‪.‬‬ ‫با ترکیب این دو معنی‪« ،‬تجاهل» یعنی «مشارکت‬ ‫جمعی در اظهار به جهل‪ ،‬زمانی که به موضعی علم‬ ‫هست» و «تغافل» یعنی «مشارکت جمعی در خود را‬ ‫به غفلت زدن»‪ .‬به نظر می رسد تجاهل در مقام علم‬ ‫حصولی معنا می یابد و تغافل در حیطه علم حضوری‪.‬‬ ‫‪82‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫علی جعفری هرستانی‬ ‫پژوهشگر هسته مکتب امام؟هر؟ مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪83‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫مروری بر توصیه های امام خمینی؟هر؟ در سالروز پیروزی‬ ‫انقالب اسالمی در پیام های ‪ 22‬بهمن هر سال ایشان‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مراقبه های سلوکی‬ ‫بیست و ّ‬ ‫دوم بهمن از‬ ‫نگاه امام خمینی؟هر؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از مراقبت های سلوکی مهم‪ ،‬توجه و مراقبت‬ ‫نسبت به ایام و مناسبت های خاص زندگی است‪.‬‬ ‫ای ـت اهلل میرزا جــواد اقــای ملکی تبریزی در ابتدای‬ ‫کتاب شریف المراقبات می فرمایند؛ زمان ها منازل‬ ‫سلوک الی اهلل هستند‪ ]2[ .‬به این معنا که هر زمانی‬ ‫که واقعه ای در ان اتفاق افتاده و تعلق و نسبتی با‬ ‫یک حقیقت معنوی در ان هست‪ ،‬یا مناسبتی در ان‬ ‫قرار گرفته است‪ ،‬یک منزل سلوکی مهم است که اگر‬ ‫ّ‬ ‫انسان به ان منزل توجه کرد و حظ و بهره کافی از ان‬ ‫منزل گرفت و توانست از طریق توجه به ان منزل‪ ،‬با‬ ‫حقیقت ان ارتباط برقرار کند‪ ،‬ان منزل سلوک را طی‬ ‫کرده است‪ .‬اما اگر غفلت کرد و این ارتباط را برقرار‬ ‫نکرد و رابطه او با ان زمان و حقیقتی که در ظرف ان‬ ‫زمان واقع شده است برقرار نشد‪ ،‬انسان محروم شده‬ ‫است و این منزل را ازدست داده است‪ .‬این منازل‪ ،‬برای‬ ‫سلوک اجتماعی نیز معنادار هستند و افراد یک امت نیز‬ ‫باید در سیر خودشان به سمت کمال و تحقق جامعه‬ ‫الهی و توحیدی‪ ،‬مراقبه های جمعی داشته باشند‪ .‬در‬ ‫حیات اجتماعی نیز‪ ،‬زمان هایی که برای یک جامعه‪،‬‬ ‫رخ می دهند‪ ،‬منازل سلوک اجتماعی هستند و توجه‬ ‫به ان ها و مراقبه جمعی نسبت به ان ها الزم است‪.‬‬ ‫جامعه اسالمی برای حرکت به سمت مقاصد الهی‬ ‫خود‪ ،‬در منازلی قرار می گیرد که ایام و مناسبت های‬ ‫الهی مهم ترین ان ها است‪]3[ .‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ّ .1‬ایام‪ ،‬منازل سلوک انسان و جامعه‬ ‫الهی به سوی توحید [‪]1‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .2‬بیست ودوم بهمن از‬ ‫ّایام اهلل و منازل سلوکی‬ ‫جامعه انقالبی ایران‬ ‫خداوند در قران کریم‪ ،‬روز سرنگونی حکومت‬ ‫و خروج از والیت طاغوت را ّ‬ ‫«ایام اهلل» نامیده‬ ‫است و به حضرت موسی؟ع؟ فرمان داده‬ ‫است که این ّایام اهلل را به مردم یاداوری‬ ‫کن و زنده نگه دار‪.‬‬ ‫َّ ُ ُ ُ ْ ُ َ ُ ْ َ ُّ َ‬ ‫الن ِور ِالى‬ ‫الطاغوت یخ ِرجونهم ِمن‬ ‫ُّ ُ‬ ‫مات [‪ ]5‬طاغوت را در مقابل‬ ‫الظل ِ ‬ ‫خــودش قــرار مى دهد‪ .‬خداى‬ ‫تبارک وتعالی شغل طاغوت را هم بیان مى فرماید‪.‬‬ ‫همان طوری که خداوند ّ‬ ‫ولى مومنین است و مومنین‬ ‫را از ظلمات‪ ،‬از همه انواع ظلمات و تیرگی ها به سوی‬ ‫نور مى برد؛ در مقابل‪ّ ،‬‬ ‫ولى کفار طاغوت است‪ ،‬و ان ها را‬ ‫از نور به ظلمات مى کشد‪ .‬این دو مطلبى است مقابل‬ ‫هم‪ :‬اخراج از ظلمات به نور؛ ظلمت ها و تاریکی ها را‬ ‫زدودن و به نور رساندن ملت‪ .‬در مقابل‪ ،‬نورها را از بین‬ ‫بردن و مردم را به ظلمت کشیدن‪ .‬این شغل طاغوت‬ ‫است؛ ان هم امر خدا»‪]6[ .‬‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫«موسى؟ع؟ مامور شد‪ :‬ا ْن اخ ِرج؛ قومت را از ظلمات به‬ ‫نور ِ[ب َبر] ماموریت این است‪ .‬ماموریت همه انبیا این‬ ‫است که این ها را از این ظلمت ها‪ ،‬از این چیزهایى‬ ‫که برخالف مسیر انسانیت است‪ ،‬برخالف مسیر ملیت‬ ‫است‪ ،‬این ها را خارج کند‪ ،‬و متوجه ب ه نور کند‪ ،‬وارد‬ ‫کند در نور وحى و نورانى باشد‪ .‬قلب نورانى نمى تواند‬ ‫فاخرش را دارند زیر پا مى گذارند و‬ ‫ببیند که َما ِثر و َم ِ‬ ‫حرف نزند‪ .‬نمى تواند یک قلب نورانى ببیند که ملتش‬ ‫ّ‬ ‫را به این ذلت کشیدند و افرادش در اطراف تهران هم‬ ‫باز یک سوراخ منزلشان است و این صحبت نکند‪ .‬و‬ ‫ان ها مى خواهند که شما را جورى بار بیاورند که در همه‬ ‫امورشان بى تفاوت باشید؛ نپرسید که چرا این مستمندان‬ ‫به حال مستمندى باقی مانده اند‪ ،‬و نفت های ما را دیگران‬ ‫ً‬ ‫مى بردند‪ ،‬نپرسید و در ذهنتان اصال نیاید‪ .‬در ذهن‬ ‫وارد نشود که یک همچو گرفتار ی هایی هم ما داریم‪.‬‬ ‫امــر دومــى که فــرمــوده اســت خــداى تبارک وتعالی به‬ ‫َ َ ّ ْ ُ ْ َ َّ َ‬ ‫ّ‬ ‫ام ا ّلل ِه این ها را متذکر‬ ‫حضرت موسى‪ :‬و ذ ِ‬ ‫کرهم ِبای ِ‬ ‫کن به ّ‬ ‫«ایام خدا»‪ .‬همه ّایام مال خداست؛ لکن بعضى‬ ‫بیست ودوم بهمن‪ ،‬سالروز پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫است و روز خروج ملت انقالبی ایران از ذیل حکومت‬ ‫الهی بود‪.‬‬ ‫طاغوتی پهلوی و ورود به‬ ‫والیت و حاکمیت َ َ‬ ‫َ َ ْ َْ َ ْ‬ ‫ایاتنا ا ْن ا ْخرجْ‬ ‫ُ‬ ‫در قران کریم می‬ ‫ فرماید «ل ُقد ارسَلنا موسى ِب َ ِ َ َ ِ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ َ ّ ْ ُ ْ َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ام الل ِ ه ِان فِی‬ ‫م ِبای ِ ‬ ‫کره ‬ ‫ور و ذ ِ‬ ‫ق ْو َمک ِم َن الظل ِ‬ ‫مات ِالى الن ُ ِ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ایات ِلک ِ ّل َص َّب ٍار شکور‪ ».‬خداوند روز سرنگونی‬ ‫ِذلک ل ٍ‬ ‫حکومت و خروج از والیت طاغوت را ّ‬ ‫«ایام اهلل» نامیده‬ ‫است و به حضرت موسی؟ع؟ فرمان داده است که این‬ ‫ّایام اهلل را به مردم یاداوری کن و زنده نگه دار‪.‬‬ ‫به نظر می رسد سالروز پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬یکی‬ ‫از ایــام اهلل حقیقی برای امت انقالبی ایران است که‬ ‫باید مراقبه های سلوکی و جمعی خاص در مورد ان‬ ‫انجام شود و اگر امت انقالب اسالمی با توجه به این‬ ‫مراقبه جمعی‪ ،‬این یوم اهلل را مورد توجه قرار دهد‪ ،‬هر‬ ‫ساله گامی در مسیر رشد و تعالی انقالب اسالمی‬ ‫برداشته می شود‪.‬‬ ‫حضرت امام؟هر؟ در تفسیر ایه شریفه فوق می فرمایند‪:‬‬ ‫«در قــران کریم مى فرماید که ما موسى را فرستادیم‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َْ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ور‬ ‫به سوی‬ ‫قومش‪ :‬ان اخ ِر ْج ق ْو َمک ِم َن الظل ِ‬ ‫مات ِالى الن ِ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ّ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫ام الل ِه [‪ ]4‬دو تا ماموریت به حضرت‬ ‫وذ ِ‬ ‫کرهم ِبای ِ‬ ‫موسى مى دهد خداى تبارک وتعالی‪ :‬یکى اینکه مردم‬ ‫را از ظلمات خارج کن به نور‪ .‬و یک ماموریت دیگر‬ ‫َ ّ ْ ُ ْ َ َّ َ‬ ‫ام ا ّلل ِه این ها را متذکر کن به ایام‬ ‫اینکه ‪ :‬ذ ِ‬ ‫کرهم ِبای ِ‬ ‫خدا‪ .‬همه انبیا مبعوث اند به اینکه مردم را از ظلمت ها‬ ‫به نور خارج کنند‪.‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ین امنوا‬ ‫خداى تبارک وتعالی هم مى فرماید ک ه الل ه ولِ ی ال ِذ ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ ُّ َ َّ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ک َف ُر وا َا ْول ُ‬ ‫یاو ُه ُم‬ ‫ور و ال ِذین‬ ‫ِ‬ ‫ُیخ ِر ُج ُه ْم ِم َن الظل ِ‬ ‫مات ِالى الن ِ‬ ‫‪84‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ً‬ ‫صراحتا در مواضع ّ‬ ‫متعدد‪ ،‬بیست ودوم‬ ‫امام‬ ‫ّ‬ ‫بهمن را ایام اهلل می داند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫امام صراحتا در مواضع متعدد‪ ،‬بیست ودوم بهمن را‬ ‫ّایام اهلل می داند [‪ ]10‬و می فرماید‪:‬‬ ‫«در استانه چهارمین سال پیروزى انقالب اسالمى‬ ‫ایران اگر نگاهى به نخستین سال نهضت تا پیروزى و‬ ‫نخستین روزهاى پیروزى تا امروز بکنیم و نشیب و فرازها‬ ‫ً‬ ‫و تحوالت چندین ساله‪ ،‬خصوصا سال های پیروزى‬ ‫را با دقت از نظر بگذرانیم و افکار طبقات مختلف و‬ ‫گروه های متعدد را سنجش نماییم‪ ،‬به برداشت های‬ ‫ارزشمند و نتایج بسیار سودمندى مى رسیم‪ »...‬و سپس‬ ‫به ارزیابی خود از عملکرد چهارساله انقالب اسالمی‬ ‫و افتخارات و حماسه های ان و فراز و نشیب های ان‬ ‫امد و نصرت اعجازامیز اسالم بر کفر تحقق یافت‪ .‬در‬ ‫‪85‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«این یکى از ّ‬ ‫«ایام اهَّلل» بود که شما ملت شریف نورانى‬ ‫با قلب های ُپر از ایمان نترسیدید و ان روز ریختید به‬ ‫خیابان ها‪ ،‬بااینکه اعالم حکومت نظامی بود‪ ،‬ریختید به‬ ‫خیابان ها‪ ،‬و خنثى شد ان چیزى که ان ها مى خواستند‪.‬‬ ‫مى خواستند خیابان ها خلوت بشود‪ ،‬تانک ها را بیاورند‬ ‫همه جا مستقر بکنند‪ ،‬و شب مشغول ان جنایت بشوند‪.‬‬ ‫داد این ملت رسید‪ .‬و ان روز‬ ‫خداى تبارک وتعالی به ِ‬ ‫یکى از ایام اهَّلل بزرگ است‪ ... .‬خداى تبارک وتعالی به‬ ‫شما مرحمت فرمود‪ ،‬شما را بر این قدرت های بزرگ‬ ‫پیروز کرد و دست اجانب را از مملکت شما کوتاه کرد‪.‬‬ ‫و ان شاءاهلل تا اخر کوتاه است‪ .‬این ایام یادتان باشد؛ از‬ ‫یادتان نبرید‪ .‬این ایام بزرگ الهى که از ّ‬ ‫«ایام اهَّلل» است‬ ‫این ها را یادتان باشد‪]11[ ».‬‬ ‫«در چنین روز فرخنده اى حق بر باطل و جنود رحمانى‬ ‫بر اولیاى شیطان و حزب اهَّلل بر طاغوت و طاغوتیان‬ ‫غلبه نمود و حکومت عدل اسالمى مستقر گردید‪ .‬و‬ ‫دست انتقام حق از استین ملت رزمنده ایران بیرون‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫حضرت امام در پیام های مربوط به سالگرد پیروزی‬ ‫انقالب‪ ،‬به ارزیابی عملکرد و محاسبه انقالب اسالمی‬ ‫می پرداختند‪ .‬پیام های ایشان از اولین سالگرد انقالب‬ ‫اسالمی‪ ،‬در مناسبت هر ساله بیست ودوم بهمن‪،‬‬ ‫ضمن مروری بر فراز و نشیب های انقالب اسالمی در‬ ‫مسیر گذشته خود و محاسبه میزان توفیق انقالب در‬ ‫تحقق اهداف خویش‪ ،‬تذکراتی را که می توان از ان به‬ ‫مراقبه های جمعی انقالب اسالمی تعبیر کرد گوشزد‬ ‫می نمودند‪ .‬تذکراتی که برخی از ان هــا خطاب به‬ ‫عموم مردم‪ ،‬برخی خطاب به اقشار خاصی از جمله‬ ‫دانشگاهیان‪ ،‬حوزویان‪ ،‬نویسندگان‪ ،‬نظامیان و ‪ ...‬و‬ ‫برخی خطاب به مسئوالن جمهوری اسالمی است‪.‬‬ ‫[‪ ]13‬به عنوان نمونه ایشان در پیام چهارمین سالگرد‬ ‫پیروزی انقالب اسالمی می فرمایند‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .3‬مراقبه ساالنه در سلوک انقالبی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫از ّایام یک خصوصیتى دارد که براى ان خصوصیت‬ ‫«یوم اهَّلل» مى شود‪ .‬روزى که پیغمبر اکرم هجرت کردند‬ ‫به مدینه‪ ،‬این روز «یوم اهَّلل» است‪ .‬روزى که مکه را فتح‬ ‫یوم قدرت نمایی خداست که یک‬ ‫کردند «یوم اهَّلل»‬ ‫است‪ِ .‬‬ ‫َ َ‬ ‫ش [‪ ]7‬کرده بودند‪ ،‬نمى توانست‬ ‫یتیم را که همه رفض ‬ ‫زندگى بکند تو وطن خودش‪ ،‬تو خانه خودش‪ ،‬بعد از‬ ‫ّ‬ ‫ُُْ‬ ‫چندى فتح مکه به دست او شد؛ و ان قلدرها و ان‬ ‫ثروتمندها و ان قدرتمندها همه در تحت سیطره او‬ ‫ُ ُ ُّ َ َ‬ ‫الطلقاء [‪ ]8‬دیگر ازادتان کردم‪،‬‬ ‫واقع شد‪ ،‬و فرمود‪ :‬انتم‬ ‫بروید؛ این «یوم اهَّلل» است‪]9[ ».‬‬ ‫چنین روز مسعودى‪ ،‬همبستگى قشرهاى ملت دلیر‬ ‫روزافزون‪ ،‬و ارتش و سایر قواى انتظامى وفادارى خود‬ ‫را به اسالم و ایران نشان دادند و میهن خود را از ّ‬ ‫شر‬ ‫طاغوت های زمان که در راس انان دولت امریکاست‬ ‫رهایى بخشیدند‪]12[ ».‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نشویم‪ ...‬همان طور که یک فرد باید خودش را محاسبه‬ ‫کند‪ ،‬یک جمع هم ‪ -‬مثل مجلس شما‪ ،‬مثل دولت ها‪،‬‬ ‫مثل مجموعه ها و افراد مسئول در کشور ‪ -‬باید خودشان‬ ‫را محاسبه کنند؛ ما خودمان را باید محاسبه کنیم [‪]18‬‬ ‫‪ ...‬محاسب ه ملی هم یک کار با اهمیت و پرارزش است؛‬ ‫خودمان را محاسبه کنیم‪ ،‬به خودمان نگاه کنیم؛ انچه‬ ‫را که بر ما گذشته است‪ ،‬بار دیگر مورد نظر قرار دهیم؛ از‬ ‫ان درس و عبرت بگیریم‪ ،‬برای اینده بهره ببریم»‪]19[ .‬‬ ‫می پردازند‪ .‬همچنین در پنجمین سالگرد انقالب‬ ‫ً‬ ‫اسالمی مجددا به جایگاه انقالب اسالمی و بیان تذکراتی‬ ‫به عنوان مراقبه های جمعی در پیشبرد انقالب اسالمی‬ ‫می پردازند‪ ]14[ .‬همین روند در ششمین [‪ ]15‬هفتمین‬ ‫[‪ ]16‬و هشتمین [‪ ]17‬سالگرد انقالب اسالمی نیز ادامه‬ ‫یافته است‪ .‬عالوه بر این پیام ها‪ ،‬سخنرانی های امام‬ ‫در ّایام اهلل دهه فجر هر سال‪ ،‬به این ارزیابی از انقالب‬ ‫اختصاص داشته است‪ .‬مرور این توصیه ها می تواند‬ ‫مراقبه های جمعی ّامت انقالبی ایران را در مسیر پیشبرد‬ ‫انقالب روشن نماید‪.‬‬ ‫بنابراین در سالگرد پیروزی انقالب اسالمی چه خوب‬ ‫است محاسبه ای از حرکت انقالب اسالمی داشته‬ ‫باشیم و در بعد فردی نیز‪ ،‬تالش هایی که هر یک از‬ ‫ما برای پیشبرد انقالب اسالمی داشته ایم را محاسبه‬ ‫کنیم و بر توفیقات پیش امده خداوند را شاکر باشیم و‬ ‫بر انچه کوتاهی کرده ایم‪ ،‬طلب بخشش کنیم و درصدد‬ ‫جبران براییم‪ .‬به تعبیر مقام معظم رهبری «چه خوب‬ ‫است که انسان ‪ -‬در هر مرتبه و در هر شغلی ‪ -‬وقتی‬ ‫به پشت سر خود نگاه می کند‪ ،‬در یک محاسبه دقیق‬ ‫و سختگیرانه و بدون مسامحه‪ ،‬فهرستی از کارهایی‬ ‫را مشاهده کند که قابل ارائ ه به پیشگاه الهی است‪.‬‬ ‫این که به ما گفته اند‪« :‬حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا»‬ ‫و علمای سلوک و اخالق‪ ،‬محاسبه را یکی از اولین‬ ‫وظائف سالک دانسته اند‪ ،‬برای این است که ما دائم‬ ‫‪ .4‬مهم ترین مراقبه های جمعی‬ ‫در یوم اهلل بیست ّ‬ ‫ ودوم بهمن‬ ‫گرچه بیانات امام؟هر؟ سرشار از توصیه ها و مراقبه های‬ ‫جمعی است و پیام ها و سخنرانی هایی که ایشان به‬ ‫مناسبت ّایــام اهلل دهه فجر داشته اند‪ ،‬اگر مرور شود‬ ‫می تواند برای عموم مردم و اقشار مختلف و همچنین‬ ‫برای مسئوالن‪ ،‬نکاتی را در مراقبه نسبت به انقالب‬ ‫اسالمی روشــن نماید‪ ،‬امــا در اینجا اشــاره کــردن به‬ ‫مهم ترین مراقبه های جمعی انقالب اسالمی که در‬ ‫پیام های ایشان تبلور یافته است‪ ،‬خالی از لطف نیست‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ .4-1‬تذکر (بزرگداشت) ایام اهلل برای تداوم بیداری‬ ‫یکی از مهم ترین مراقبه های سالگرد پیروزی انقالب‬ ‫اسالمی‪ ،‬پاسداشت این مناسبت به عنوان یکی از ّایام‬ ‫الهی است‪ .‬حضرت امام می فرمایند؛‬ ‫«باید یاداورى کنید این ّ‬ ‫«ایام اهَّلل» را‪ .‬چنانچه کردید‪،‬‬ ‫از یاد نباید برود این ّ‬ ‫«ایام اهَّلل» براى اینکه این ایام اند‬ ‫در حال خواندن نام ه عمل خودمان باشیم و در روزی‬ ‫که این نامه ی اعمال خوانده خواهد شد‪ ،‬غافلگیر‬ ‫‪86‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .4-2‬شکر نعمت انقالب و حکومت اسالمی‬ ‫نعمت والیت‪ ،‬یکی از باالترین نعمت های الهی است‪.‬‬ ‫اگرچه منظور از نعمت والیت‪ ،‬والیت ظاهری و باطنی‬ ‫اهل بیت؟ع؟ اســت‪ّ ،‬امــا روشــن اســت که حکومت‬ ‫مقام والیت باشیم‪ .‬مقام والیت که مقام تولیت امور بر‬ ‫‪87‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ما و بشر نمى تواند به تمام معنا ان عدالت اجتماعى‬ ‫و عدالت حقیقى را که حضرت امیر قدرت بر پیاده‬ ‫کردنش داشت‪ ،‬نمى توانیم ماها و هیچ کس‪ ،‬قدرت‬ ‫نداریم که پیاده کنیم‪ ،‬لکن اگر ان الگو پیدا شده بود‬ ‫و حاال هم ما باید به یک مقدار کمى که قدرت داریم‬ ‫تمسک کنیم‪ .‬تمسک به مقام والیت معنایش این‬ ‫ّ‬ ‫است که‪ -،‬یکى از معانى اش این است که‪ -‬ما ِظل ان‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫کین ب َو َ‬ ‫لایه امیر ْال ُم ِوم َ‬ ‫ى َج َع َلنا ِم َن ْال ُم َت َم ِ ّس َ‬ ‫نین‬ ‫«ال َح ْم ُد ّلله الذ ‬ ‫ِ‬ ‫َو ْاه ِل َب ْی ِتهِ [‪ .]22‬تمسک به والیت امیرالمومنین چى‬ ‫هست؟ یعنى ما همین این را بخوانیم و رد بشویم؟ ان هم‬ ‫تمسک به والیت امیرالمومنین در روزى که والیت به‬ ‫همان معناى واقعى خودش بوده است‪ ،‬نه تمسک به‬ ‫ً‬ ‫محبت امیرالمومنین‪ ،‬تمسک به محبت اصال معنا هم‬ ‫ندارد‪ ،‬تمسک به مقام والیت ان بزرگوار به اینکه گرچه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫که ادم سازند‪ .‬این ّایــام است که جوان های ما را از‬ ‫عشرتکده ها بیرون مى اورد به میدان جنگ مى برد‪.‬‬ ‫این ّایام الهى هست که ملت َما را بیدار مى کند‪ ،‬و‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫اهَّلل ؛ ّ‬ ‫«ایــام اهَّلل» را‬ ‫بیدار کرد‪ .‬امر مى کند‪ :‬ذ ِک ْره ْم ِبا ّی ِام ِ‬ ‫در ذکر مردم وارد کن‪ .‬یادتان نرود این ایام بزرگى که بر‬ ‫ملت ما گذشت‪]20[ ».‬‬ ‫چراکه نسیان و کفران نعمت موجب می شود که انسان‬ ‫از نعمت های الهی محروم گردد‪ .‬تعظیم شعائر عالوه بر‬ ‫شکر نعمت‪ ،‬موجب بروز و اظهار عقیده و غلبه فضای‬ ‫انقالبی می گردد‪ .‬اکثریت مردم علی رغم اختالف سالیق‬ ‫سیاسی‪ ،‬از اصل انقالب و نظام حمایت می کنند ّاما‬ ‫عدم ابراز عقیده باعث شده است که فضای عمومی‬ ‫جامعه این گونه دیده نشود و دفاع از انقالب رنگ و‬ ‫بوی حاکمیتی و رسمی پیدا کند‪ .‬اگر جریان انقالبی‬ ‫و ارزشی در ابراز عقیده مستحکم و صریح عمل کند‪،‬‬ ‫عموم افراد جامعه که در شرایط کنونی فضا را برای ابراز‬ ‫عقیده مناسب نمی دانند‪ ،‬شهامت پیدا می کنند تا از‬ ‫ارزش ها و ارمان های انقالب دفاع کنند‪ .‬درحالی که‬ ‫در شرایط کنونی فضاسازی بیش از اینکه در اختیار‬ ‫جریان انقالبی و عموم مردم باشد‪ ،‬در اختیار مخالفان‬ ‫قرار می گیرد‪.‬‬ ‫اسالمی و والیت فقیه ماذون الهی که نایب عام امام‬ ‫معصوم؟ع؟ است‪ ،‬پرتویی از این والیت الهی است‪.‬‬ ‫حضرت امــام در پیام های خود در سالگرد انقالب‬ ‫اسالمی تذکر می دهند که «انچه که به دست اوردید‬ ‫از نفى طاغوت و جایگزین کردن جمهورى اسالمى‬ ‫به جای ان‪ ،‬ارزان نبوده است بلکه با خون هزاران جوان‬ ‫مومن و هزاران معلول و مجروح که ما باید تا اخر عمر‬ ‫خود را رهین انان بدانیم‪ ،‬به دست امده است‪ .‬این‬ ‫نعمت بزرگ الهى را ارزان از دست ندهید»‪ ]21[ .‬در‬ ‫شکر نعمت تشکیل حکومت اسالمی می فرمایند‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در بیان امام یــاداوری و ذکر نعمت انقالب‬ ‫اسالمی و دستاوردهای ان امری ضروری‬ ‫است‪ .‬ایشان در کنار اشاره به کم و کاستی هایی‬ ‫که وجود دارد‪ ،‬ذکر دستاوردهای انقالب را‬ ‫ذکر نعمت الهی و شکر ان می دانند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫تقریبا در همه پیام های امام خمینی؟هر؟‬ ‫در سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬یکی از‬ ‫مراقبه های جمعی و تذکرهای ویژه امام‪،‬‬ ‫خط کشی و صف بندی نسبت به استکبار‬ ‫جهانی و در راس ان امریکای جهانخوار است‪.‬‬ ‫«تمام ناروایی ها ظلمات است‪ .‬تمام عقب افتادگی ها‬ ‫ظلمت است‪ .‬تمام توجه های به عالم طبیعت ظلمت‬ ‫است‪ .‬همه غربزدگی ها ظلمت است‪ .‬این هایی که‬ ‫توجهشان به غرب است‪ ،‬توجهشان به اجانب است‪،‬‬ ‫قبله شان غرب است‪ ،‬رو به غرب توجه دارند‪ ،‬این ها‬ ‫در ظلمات فرورفته اند؛ اولیایشان هم طاغوت است‪...‬‬ ‫همین طاغوت زمان های اخیر‪ ،‬زمان های ما‪ ،‬همین ها‪،‬‬ ‫دامــن زدنــد به این غرب زدگی‪ .‬هر چیزى را به غرب‬ ‫نسبت داده انــد‪ .‬هر مطلبى را از غرب گرفته اند‪َ ...‬و‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ْ ُ ُ ُ َّ‬ ‫الط ُاغ ُ‬ ‫وت ان هایی که کافر‬ ‫ال ِذین کفر وا او ِلیاوهم‬ ‫هستند‪ ،‬کفران نعمت خدا را مى کنند؛ مستور است‬ ‫واقعیات پیش ان ها‪ ،‬در سطح و در تیرگی هستند‪ ،‬که‬ ‫این ها اولیایشان طاغوت است‪ .‬کار طاغوت چیست؟‬ ‫ُ ْ ُ ُ ْ َ ُّ َ ُّ ُ‬ ‫مات از نور‪ ،‬از نور مطلق‪ ،‬از‬ ‫ور ِالى الظل ِ‬ ‫یخ ِرجهم ِمن الن ِ‬ ‫هدایت‪ ،‬از استقالل‪ ،‬از ملیت‪ ،‬از اسالمیت‪ ،‬این ها‬ ‫را بیرون مى کند و وارد مى کند در ظلمت ها‪ .‬در این‬ ‫ظلمات این ها را وارد مى کنند‪]26[ ».‬‬ ‫مسلمین و مقام حکومت بر مسلمین است‪ ،‬این است‬ ‫که چنانچه حکومت تشکیل شد‪ ،‬حکومت تمسکش‬ ‫به والیت امیرالمومنین و این است که ان عدالتى که‬ ‫امیرالمومنین اجــرا مى کرد‪ ،‬این هم بـه انــدازه قدرت‬ ‫خودش اجرا کند‪]23[ ».‬‬ ‫در بیان امام یــاداوری و ذکر نعمت انقالب اسالمی‬ ‫و دســتــاوردهــای ان امــری ضــروری اســت‪ .‬ایشان در‬ ‫کنار اشاره به کم و کاستی هایی که وجود دارد‪ ،‬ذکر‬ ‫دستاوردهای انقالب را ذکر نعمت الهی و شکر ان‬ ‫می دانند و می فرمایند‪:‬‬ ‫«این عنایت خدا بود که همه را به این ازادى و به این‬ ‫عرض کنم‪ -‬استقالل و به این مقام رسانده است‪.‬‬‫ت خدا را بجا بیاوریم و‬ ‫حاال ما عوض اینکه شکر نعم ‬ ‫براى خاطر خدا قیام کنیم [‪ ...]24‬اگر ناسپاسى خداى‬ ‫تبارک وتعالی از ما دید‪ ،‬بااینکه این همه نعمت به ما‬ ‫عنایت کرده است‪ ،‬اگر ناسپاسى ببیند ‪-‬خدای نخواسته‪-‬‬ ‫ت خدا‬ ‫عنایتش را کم بکند و ما تباه بشویم‪ .‬شکر نعم ‬ ‫بکنید‪]25[ ».‬‬ ‫ً‬ ‫تقریبا در همه پیام های امام خمینی؟هر؟ در سالگرد‬ ‫پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬یکی از مراقبه های جمعی و‬ ‫تذکرهای ویژه امام‪ ،‬خط کشی و صف بندی نسبت‬ ‫به استکبار جهانی و در راس ان امریکای جهانخوار‬ ‫ّ‬ ‫است‪ .‬اعالم برائت و انزجار و تنفر از امریکا هیچ گاه‬ ‫در ادبیات امــام خمینی؟هر؟ ذره ای کمرنگ نشد‬ ‫ّ‬ ‫به نحوی که می توان گفت‪ ،‬استکبارستیزی و تنفر از‬ ‫ً‬ ‫مصداق اتـ ّـم ان یعنی امریکا و اذنــاب ان خصوصا‬ ‫‪ .4-3‬مبارزه با طاغوت‪ ،‬استکبارستیزی‬ ‫و برائت از دشمنان انقالب اسالمی‬ ‫حضرت امام؟هر؟ اولین مرتبه خروج ملت ایران از سلطه‬ ‫والیت طاغوت را پیروزی انقالب اسالمی می داند اما‬ ‫یاداور می شود که علت امر خداوند به تذکر و یاداوری‬ ‫ّایام اهلل این است که والیت طاغوت و ظلمت ان در‬ ‫الیه های دیگر ادامه دارد و باید با ان ها مقابله کرد‪ .‬لذا‬ ‫ایشان در ادامه همان سخنرانی می فرمایند‪:‬‬ ‫‪88‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .4-4‬حفظ وحدت کلمه و کلمه‬ ‫توحید (وحدت و انگیزه الهی)‬ ‫جهان که در راه خدا و حق و حقیقت و ازادى مبارزه‬ ‫مى کنند‪ ،‬پشتیبانى مى کنیم‪ .‬ملت های برادر عرب و‬ ‫برادران لبنانى و فلسطینى بدانند که هر چه بدبختى‬ ‫دارند از اسرائیل و امریکاست‪ ،‬هر چه گرفتارى دارند‬ ‫از اختالف بین سران کشورهاى اسالمى است‪ .‬باید‬ ‫متحد شوند و با نیروى ایمان‪« ،‬اسرائیل» ریشه فساد‬ ‫منطقه را از ُبن برکنند‪]27[ ».‬‬ ‫حضرت امام در پیام نخستین سالگرد پیروزی انقالب‬ ‫اسالمی متذکر می شوند که «ما انقالبمان را به تمام جهان‬ ‫صادر مى کنیم؛ چراکه انقالب ما اسالمى است‪ .‬و تا‬ ‫بانگ الاله االاهلل و محمد رسول اهلل بر تمام جهان طنین‬ ‫‪89‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫«بى تردید رمز بقاى انقالب اسالمى همان رمز پیروزى‬ ‫است؛ و رمز پیروزى را ملت مى داند و نسل های اینده‬ ‫در تاریخ خواهند خواند که دو رکن اصلى ان‪ :‬انگیزه ‬ ‫الهى و مقصد عالى حکومت اسالمى؛ و اجتماع ملت‬ ‫در سراسر کشور با وحدت کلمه براى همان انگیزه و‬ ‫مقصد‪ .‬این جانب به همه نسل های حاضر و اینده‬ ‫وصیت مى کنم که اگر بخواهید اسالم و حکومت اهلل‬ ‫استثمارگران خارج و‬ ‫برقرار باشد و دست استعمار و‬ ‫ِ‬ ‫داخل از کشورتان قطع شود‪ ،‬این انگیزه الهى را که‬ ‫خداوند تعالى در قران کریم بر ان سفارش فرموده است‬ ‫از دست ندهید؛ و در مقابل این انگیزه که رمز پیروزى‬ ‫و بقاى ان است‪ ،‬فراموشى هدف و تفرقه و اختالف‬ ‫است‪]30[ ».‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«ای کاش ملت ما مى توانست از متفکران جهان‪ ،‬انگاه که‬ ‫خیابان ها و کوى و برز ن ها از خون جوانان برومند ما‬ ‫رنگین شده بود و اسمان ایــران به رنگ شفق سرخ‬ ‫درامده بود‪ ،‬دعوت کند‪ .‬ای کاش مردم ازاده جهان اه‬ ‫و ناله مادران و خواهران داغ دیده ما را مى شنیدند تا‬ ‫مشتى از خروار جنایت های امریکاى جهانخوار و شاه‬ ‫مخلوع را مشاهده مى کردند‪ .‬ملت ازاده ایران هم اکنون از‬ ‫ملت های مستضعف جهان در مقابل انان که منطقشان‬ ‫ً‬ ‫توپ و تانک و شعارشان سرنیزه است کامال پشتیبانى‬ ‫مى نماید‪ .‬ما از تمام نهضت های ازادی بخش در سراسر‬ ‫حضرت امام؟هر؟ در اولین سالگرد انقالب اسالمی‬ ‫«وحدت کلمه زیر پرچم توحید» [‪ ]29‬را رمز پیروزی‬ ‫انقالب اسالمی دانسته اند و این توصیه بارها و بارها‬ ‫در بیانات و پیام های ایشان تا وصیت نامه حضرت‬ ‫ادامه یافت‪ .‬تا جایی که می توان یقین کرد که این امر‬ ‫ً‬ ‫ضرورتا یکی از مراقبه های سلوکی انقالب اسالمی‬ ‫بــرای پیشرفت به سوی اهــداف ان اســت‪ .‬ایشان در‬ ‫وصیت نامه خویش می فرمایند‪:‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اسرائیل جنایتکار یکی از اصول هویتی انقالب اسالمی‬ ‫از دیدگاه ایشان است‪.‬‬ ‫به عنوان نمونه امــام؟هر؟ در اولین سالگرد انقالب‬ ‫اسالمی می فرمایند‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نیفکند مبارزه هست‪ .‬و تا مبارزه در هر جاى جهان‬ ‫علیه مستکبرین هست ما هستیم‪]28[ ».‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪ .4-5‬صبر جمعی بر مشکالت‬ ‫ّ‬ ‫«فذکرهم ّ‬ ‫بایام اهلل»‪ ،‬ایام اهلل را ایات الهی‬ ‫در ایه شریفه‬ ‫برای ظهور عظمت‪ ،‬قدرت و والیت حق تعالی می داند‪،‬‬ ‫اما الزمه متذکر شدن به این ایات الهی را ّ‬ ‫صبار بودن و‬ ‫شکور بودن انسان مومن بیان می کند‪ .‬تحمل سختی ها‬ ‫و مشکالت برای افــراد یک جامعه وقتی همه با هم‬ ‫متحد باشند و پشتیبان یکدیگر باشند‪ ،‬میسر خواهد‬ ‫بود‪ .‬لذا خداوند متعال عالوه بر دعوت به صبر فردی‪،‬‬ ‫مومنان را به تواصی به صبر فرامی خواند که توصیه کردن‬ ‫دیگران به همراهی با یکدیگر در صبر جمعی است‪.‬‬ ‫در ایات قران صبر جمعی در مرتبه ای عالی تر از صبر‬ ‫فردی معرفی شده و به ان امر شده است‪ ]31[ .‬حضرت‬ ‫امام در سالروز پیروزی انقالب اسالمی می فرمایند‪:‬‬ ‫[‪ .]1‬ایده این بحث از فرمایشات استاد ارجمند‪ ،‬ایت اهلل محمدرضا عابدینی در‬ ‫جلسات جهاد ا کبر (اخالق توحیدی) و جلسات مناسبتی ّایام محرم و فاطمیه‬ ‫ایشان و همچنین مباحث حضرت امام؟هر؟ گرفته شده است‪.‬‬ ‫[‪ .]2‬میرزاجواد اقا ملکی تبریزی‪ ،‬مقدمه کتاب المراقبات‪.‬‬ ‫[‪ .]3‬حضرت امام؟هر؟ منازل سلوک معنوی را برای جامعه نیز می پذیرند و‬ ‫یقظه و بیداری‪ ،‬قیام هلل‪ ،‬توبه‪ ،‬انابه و ‪ ...‬را که منازل سیر و سلوک انسانی‬ ‫هستند‪ ،‬برای جامعه نیز محقق می داند‪ .‬ن‪.‬ک‪ :‬کتاب مبانی معرفتی اندیشه‬ ‫امام خمینی؟هر؟‪ ،‬نوشته علی جعفری هرستانی‪ ،‬انتشارات سدید‪ ،‬مرکز‬ ‫تحقیقات بسیج دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫[‪ .]4‬سوره ابراهیم‪ ،‬ایه ‪« :5‬و به او دستور دادیم که قومت را از ظلمات جهل‬ ‫و گمراهى بیرون اور و به عالم نور برسان‪ .‬و روزهاى خدا را به یاد ان ها بیاور‪».‬‬ ‫[‪ .]5‬سوره بقره‪ ،‬ایه ‪« :257‬خدا یار اهل ایمان است‪ .‬انان را از تاریکی های جهان‬ ‫بیرون ارد و به عالم روشنایى برد‪ ،‬و انان که راه کفر گزیدند یار ایشان شیطان‬ ‫و دیو راهزن است‪ .‬ان ها را از جهان روشنایى به تاریکی های گمراهى افکند‪».‬‬ ‫[‪ .]6‬صحیفه امام‪ ،‬ج‪ ،9‬ص ‪.459‬‬ ‫[‪ .]7‬طرد کردن و خارج ساختن‪.‬‬ ‫[‪ .]8‬بحار االنوار‪ ،‬ج ‪ ،97‬ص ‪ ،59‬ح ‪ .6‬السنن الکبرى‪ ،‬بیهقى‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.118‬‬ ‫[‪ .]9‬صحیفه امام‪ ،‬ج‪ ،9‬صص ‪ 464‬و ‪.465‬‬ ‫[‪ .]10‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.328‬‬ ‫[‪ .]11‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.468‬‬ ‫[‪ .]12‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ 12‬ص ‪ .146‬پیام ‪ 22‬بهمن ‪ 1358‬به مناسبت اولین‬ ‫سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫[‪ .]13‬به عنوان نمونه ن‪.‬ک‪ :‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪ ،71‬پیام ‪ 22‬بهمن ماه ‪1359‬‬ ‫به مناسبت دومین سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‪ .‬در این پیام حضرت امام‪،‬‬ ‫پس از ذکر شیرینی ها و تلخی های دو سال سپری شده از پیروزی انقالب اسالمی‪،‬‬ ‫به توصیه ها و تذکرات جمعی نه گانه ای برای تداوم انقالب اسالمی می پردازند‪.‬‬ ‫[‪ .]14‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.299‬‬ ‫[‪ .]15‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،19‬ص ‪.146‬‬ ‫[‪ .]16‬صحیفه امام‪ ،‬ج‪ 19‬صفحه ‪.487‬‬ ‫[‪ .]17‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،20‬ص ‪.196‬‬ ‫[‪ .]18‬مقام معظم رهبری‪1386/3/8 ،‬‬ ‫[‪ .]19‬مقام معظم رهبری‪1392/1/1 ،‬‬ ‫[‪ .]20‬صحیفه امام‪ ،‬ج‪ ،9‬ص ‪.466‬‬ ‫[‪ .]21‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.73‬‬ ‫[‪« .]22‬سپاس خدایى را که ما را از متمسکین به والیت حضرت على و‬ ‫اهل بیت او؟ع؟ قرار داد‪».‬‬ ‫[‪ .]23‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪.153‬‬ ‫[‪ .]24‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.204‬‬ ‫[‪ .]25‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.128‬‬ ‫[‪ .]26‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.460‬‬ ‫[‪ .]27‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.138‬‬ ‫[‪ .]28‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ 12‬ص ‪ .148‬پیام ‪ 22‬بهمن ‪ 1358‬به مناسبت اولین‬ ‫سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫[‪ .]29‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.137‬‬ ‫‪ ،21‬ص َ‪.404‬‬ ‫[‪ .]30‬صحیفه امام‪ ،‬ج َ‬ ‫ذین َام ُنوا ْاصب ُروا َو صاب ُروا َو راب ُطوا َو َّات ُقوا َ‬ ‫[‪ .]31‬قران می فرماید «یا ا ُّی َها ّال َ‬ ‫اهَّلل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َل َع َّل ُک ْم ُت ْف ِل ُح َ‬ ‫ون» بنابر دیدگاه برخی از مفسران‪ ،‬معنای «اصبروا»‪ ،‬صبر فردی‬ ‫بر سختی ها‪ ،‬مشکالت‪ ،‬ترک معصیت و صبر در اطاعت از خدا است‪ .‬معنای‬ ‫«صابروا»‪ ،‬صبر اجتماعی و دست جمعی بر مشکالت و اذیت های دشمنان است‪.‬‬ ‫مراد از «رابطوا»‪ ،‬شکیبایی نمودن و متحد شدن تمام افراد‪ ،‬در تمام شئون‬ ‫زندگی چه در سختی و مشکالت چه در خوشی ها می باشد‪ .‬طبق نظر برخی‬ ‫دیگر‪« ،‬اصبروا»‪ ،‬صبر در مقاومت در برابر دشمن و مخالف ‪-‬چه دشمن درونی و‬ ‫نفسانی شما باشد یا دشمنان دین و اسالم باشد‪ -‬است‪ .‬مراد از «صابروا»‪ ،‬که‬ ‫باب مفاعله و معنای دو طرف بودن را می رساند؛ این است که شما در جنگ با‬ ‫دشمنان دین شکیبا و بردبار باشید‪ ،‬همچنان که انان در مقابل شما شکیبا‬ ‫و بردبار هستند‪( .‬سوره مبارکه ال عمران‪ ،‬ایه ‪)200‬‬ ‫[‪ .]32‬صحیفه امام‪ ،‬ج ‪ ،16‬ص ‪.45‬‬ ‫«مـلــت ای ــران پــس از ان ـقــاب مــواجــه بــا مشکالت و‬ ‫گرفتار ی هایی که الزمه اجتناب ناپذیر هر انقالبى است‬ ‫مى باشند‪ .‬و باید بدانند که این انقالب چون مردمى و‬ ‫اسالمى است‪ ،‬از همه انقالب های جهان پرثمرتر و کم‬ ‫ضایعه تر است‪ .‬و مردم انقالبى ما باید بدانند که براى‬ ‫حفظ اسالم و انقالب و نگهبانى از ثمرات ان و پاس‬ ‫خون شهیدان الزم است از خود صبر و بردبارى انقالبى‬ ‫نشان دهند و به تبلیغات غرض الود دشمنان انقالب‬ ‫و اسالم‪ ،‬که با تمام وجود کوشش مى کنند تا مردم را‬ ‫از انقالب و جمهورى اسالمى نگران و دلسرد کنند‪،‬‬ ‫گوش فرا ندهند‪ . ...‬البته هدف بزرگ داراى اشکاالت‬ ‫و گرفتار ی های بــزرگ نیز هست‪ .‬طبقات محروم و‬ ‫زجرکشیده انقالب به اندازه پیامبران عظیم الشان و‬ ‫ً‬ ‫پیغمبر اسالم در طول زندگى‪ ،‬خصوصا سیزده سال‬ ‫قبل از هجرت‪ ،‬رنج و زحمت متحمل نشده اند؛ ولى‬ ‫چون هدف بــزرگ بود با روى گشاده تحمل کردند‪.‬‬ ‫و هدف انقالب ما همان هدف پیامبر عظیم الشان‬ ‫است‪ .‬با صبر و تحمل انقالبى به پیش‪ ،‬تا گسترش‬ ‫عدل الهى و اسالم عزیز» [‪.]32‬‬ ‫‪90‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمدصادق توسلی‬ ‫پژوهشگر حلقه فقاهت نظام ساز مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫جهان موازی فقاهت‪ ،‬باید رفته رفته به جهان معاصر‬ ‫نزدیک شــود و مسئوالنه‪ ،‬در معرض مسائل پیچیده‬ ‫اجتماعی قرار بگیرد‬ ‫‪91‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فقاهت‪:‬‬ ‫مسئولیت و معاصرت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سخن گفتن از فقه و نسبت ان با حل مسائل اجتماعی‪،‬‬ ‫پیش از انکه معنای مراد از این دو مفهوم تحدید شود‪،‬‬ ‫بی مایه و گزافه است‪ .‬تعدد معانی اراده شده از «فقه»‬ ‫و از «مسئله اجتماعی»‪ ،‬ما را ملزم می کند تا معنای‬ ‫مورد نظر خود در این نوشتار را پیش از ورود به متن‬ ‫مباحث‪ ،‬روشن سازیم‪.‬‬ ‫واژه فقه‪ ،‬از بدو شکل گیری تا کنون‪ ،‬معانی متعددی‬ ‫را به خود دیده است‪ .‬مطلق فهم‪ ،‬فهم عمیق‪ ،‬فهم‬ ‫عمیق دین‪ ،‬علم به احکام شرعی از ادله تفصیلیه‬ ‫ان‪ ،‬منهج استنباط احکام از منابع دین و همچنین‬ ‫نفس اعتبارات و تشریعات شارع مقدس‪ ،‬بخشی از‬ ‫معانی هستند که در طول تاریخ‪ ،‬از این واژه اراده شده‬ ‫است‪ .‬مقصود ما از فقه در این نوشتار‪ ،‬ماحصل اجتهاد‬ ‫و فقاهت فقیهان در طول تاریخ و در یک کلمه‪ ،‬تراث‬ ‫فقهی شیعه تا به امروز است و هم نظریه (اصول) و هم‬ ‫تطبیق (فروع) را شامل می شود‪.‬‬ ‫مسئله نیز می تواند برای معانی مختلفی همچون موضوع‬ ‫چالش برانگیز‪ ،‬وضعیت نابسامان‪ ،‬پرسش از امری‬ ‫نامعلوم و امثال ان به کار رود؛ اما در این نوشتار‪ ،‬مقصود‬ ‫از مسئله اجتماعی‪ ،‬فاصله و شکاف ادرا ک شده میان‬ ‫وضعیت موجود و وضعیت مطلوب در جامعه است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1‬کدام فقه؟ کدام مسئله اجتماعی؟‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مقصود از مسئله اجتماعی‪ ،‬فاصله و‬ ‫شکاف ادراک شده میان وضعیت موجود‬ ‫و وضعیت مطلوب در جامعه است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اطالقات ادله محرزه (دلیل اجتهادی) نباشد‪ ،‬ماال‬ ‫با مراجعه به یکی از اصول عملیه (دلیل فقاهتی)‪،‬‬ ‫مشخص خواهد شد‪.‬‬ ‫ظرفیت پاسخگویی فقه به مسائل جامعه‪ ،‬حتی‬ ‫با تحوالت گسترده اجتماعی در دهه های اخیر و‬ ‫پیشرفت های چشم گیر علم و ف ـن اوری‪ ،‬و نیز ظهور‬ ‫عصر ارتباطات و اطالعات و شکل گیری نهادهای‬ ‫اجتماعی و اقتصادی بین المللی و فرایند جهانی شدن‪،‬‬ ‫همچنان به قوت خود محفوظ است و هر مسئله ای‬ ‫حتی در پیچیده ترین صورت خود‪ ،‬پاسخی در فقه‬ ‫خواهد داشت‪]3[ .‬‬ ‫اما باید میان پاسخ گفتن به مسئله و بیان وظیفه‬ ‫عملی مکلف‪ ،‬با حل یک مسئله اجتماعی تمایز‬ ‫قائل شد‪ .‬حل یک مسئله پیچیده به این معناست‬ ‫که فاصله و شکاف ادرا ک شده میان وضع موجود و‬ ‫وضع مطلوب از بین برود و یک موقعیت اجتماعی‪،‬‬ ‫به وضعیت بهینه خود برسد‪ .‬لذا‪ ،‬این واقعیت که‬ ‫فقه پاسخگوی نیازهای بشر در تمام دوره های تاریخی‬ ‫ً‬ ‫بوده است‪ ،‬لزوما به این معنا نیست که فقه‪ ،‬ظرفیت‬ ‫حل مسائل پیچیده اجتماعی در دنیای امروز را واجد‬ ‫است و ادعای اخیر (توانمندی فقه در حل مسئله)‬ ‫ً‬ ‫باید مستقال مورد بحث قرار گیرد‪.‬‬ ‫به عنوان مثال‪ ،‬یک مسئله اجتماعی نظیر سرمایه گذاری‬ ‫در بانک در قالب یک عقد غیرشرعی را در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫اگر مکلفی از مرجع تقلید خود با تشریح صورت مسئله‪،‬‬ ‫جواز یا حرمت چنین سرمایه گذاری را استفتاء کند‪،‬‬ ‫فتوای فقیه‪ ،‬در فرض ســوال‪ ،‬حرمت سپرده گذاری‬ ‫خواهد بود‪ .‬در اینجا‪ ،‬فقه‪ ،‬به مسئله مکلفین پاسخ‬ ‫داده اســت‪ ،‬ولی مسئله ای اجتماعی‪ ،‬یعنی وجود‬ ‫‪ .2‬از پاسخگویی تا حل مسئله‬ ‫استفتاء و افتاء‪ ،‬مهم ترین سازوکار تعامل فقه با جامعه‬ ‫و مردم بوده و هست‪ .‬همواره مکلفین‪ ،‬مسائل شرعی‬ ‫خود را به فقیه عرضه کرده و فقیه‪ ،‬بر اساس استنباط‬ ‫خود از ادله‪ ،‬وظیفه عملی مکلف را بیان می کند [‪.]1‬‬ ‫بر اساس همین پیوند وثیق میان مسائل و احتیاجات‬ ‫مردم و جریان فقاهت‪ ،‬می توان چنین ادعا نمود که فقه‬ ‫در هر دوره تاریخی‪ ،‬ایینه زمانه خویش بوده و نگاهی‬ ‫تحلیلی به ابواب فقهی‪ ،‬رسائل فقهی‪ ،‬فتاوای فقها‪،‬‬ ‫مناهج استنباط و فقاهت و به طورکلی‪ ،‬وضع فقه در‬ ‫هر دوره تاریخی تا حد زیادی بیانگر اوضاع واحوال‬ ‫جامعه در ان دوره بوده است‪.‬‬ ‫بر این اساس‪ ،‬گزافه نیست که بگوییم همواره فقه‬ ‫پاسخگوی مسائل مــردم بــوده اســت و فقیهان‪ ،‬در‬ ‫هر مسئله ای‪ ،‬پاسخی را بر اساس استنباط خود از‬ ‫ً‬ ‫پیش رو ی مــردم نهاده اند که غالبا در قالب‬ ‫ادلــه‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫یکی از احکام خمسه تکلیفیه (وجوب‪ ،‬استحباب‪،‬‬ ‫اباحه‪ ،‬کراهت و حرمت) بوده است‪ .‬این واقعیت‪،‬‬ ‫عالوه بر ریشه های کالمی و اعتقادی که در اندیشه‬ ‫شیعه و قائلین به تخطئه دارد‪ ،‬نشات گرفته از تکامل‬ ‫مناهج استنباط در طــول تــار یــخ‪ ،‬بـه ویــژه در دوره‬ ‫وحید بهبهانی و شیخ انصاری رحمهما اهلل است‪.‬‬ ‫برجسته شــدن جایگاه اصــول عملیه (ب ـه و یــژه دو‬ ‫اصل برائت و استصحاب) در کنار سایر ادله فقهی‬ ‫و نیز گرداوری مجامع روایی و تبویب ان ها بر اساس‬ ‫عناوین فقهی در قرن ‪ 11‬و ‪ 12‬هجری‪ ،‬دستمایه های‬ ‫فقها برای پاسخگویی به هر سوال و استفتائی را بیش‬ ‫از گذشته غنا بخشید‪ .‬بدین صورت حکم [‪ ]2‬هر‬ ‫مسئله ای‪ ،‬حتی اگر ان مسئله مشمول عمومات و‬ ‫‪92‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .4‬فقه‪ ،‬معرفت انباشتی یا تکاملی؟‬ ‫‪ .3‬از ُحکم دانی تا حکمرانی‬ ‫‪93‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فقه در رایج ترین تعریف خود‪ ،‬علم به احکام شرعی‬ ‫فرعی‪ ،‬از ادله تفصیلی ان دانسته می شود‪ .‬فقیه‪ ،‬بر‬ ‫اساس همین تلقی‪ ،‬عالم به احکام شرعی فرعی است‬ ‫و علم او‪ ،‬ریشه در تتبع و تحقیق میان ادله دارد‪ ،‬نه‬ ‫تقلید از دیگران‪ .‬قید شرعی و فرعی برای حکم‪ ،‬این‬ ‫داللت را دارد که علم به معقوالت و نیز علم به اصول‬ ‫شرعیه (خواه مراد از اصل‪ ،‬معتقدات شرعی باشد و‬ ‫خواه قواعد کلی استنباط) از دایره فقه خارج است‪.‬‬ ‫این تضییق و تقیید در معنا‪ ،‬هرچند ریشه های تاریخی‬ ‫و جامعه شناختی دارد و در طول زمان بر معنای وسیع‬ ‫و اسالمی فقه تحمیل شده است‪ ،‬ولی به هرتقدیر بر‬ ‫جایگاه امروزین فقه در نهاد اجتماع‪ ،‬سایه سنگین‬ ‫خود را گسترانده و تلقی اجتماعی از فقیه‪ ،‬ان چنان که‬ ‫واژگان «مرجع» نیز بر ان اشعار دارد‪ ،‬دانای به احکامی‬ ‫است که باید به او رجوع کرد و حکم هر مسئله ای را‬ ‫پرسید‪ .‬این تلقی اجتماعی‪ ،‬در تعامل فقیه با احاد‬ ‫مکلفین در ضمن سازوکار استفتاء و افتاء‪ ،‬روزبه روز‬ ‫تقویت شده و رسالت جریان اصیل فقاهت را به عنوان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نگاهی تحلیلی و تاریخی به فقه‪ ،‬این واقعیت را بر‬ ‫ما اشکار می سازد که فقه پیوسته در بافت اجتماعی‬ ‫محیط پیرامون خود حیات داشته و فرزند زمانه خویش‬ ‫ً‬ ‫بوده است‪ .‬اساسا تراث گران سنگ فقهی که امروز در‬ ‫اختیار امت اسالمی است‪ ،‬خروجی تفقه و تتبع میان‬ ‫ادله‪ ،‬مجرد از ظروف و مالبسات اجتماعی نبوده و‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه ترجمان ابتالءات و اقتضاءات فردی و‬ ‫اجتماعی امت اسالمی در گفتمان اجتهاد و فقاهت‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬صورت و ماده [‪ ]4‬تراث فقهی‪ ،‬عمیقا در تاثیر‬ ‫و تاثر با وضع سیاسی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی جامعه‬ ‫بوده و می توان به عدد تالیفات و تصنیفات فقهی‪،‬‬ ‫برای این واقعیت‪ ،‬شواهد مستند ارائه نمود‪ .‬اما در این‬ ‫نوشتار‪ ،‬بیش از انکه در پی اثبات این مدعا باشیم‪،‬‬ ‫در پی فهم کیفیت این تاثیر و تاثر هستیم و اصل این‬ ‫ساخت دوسویه میان فقه و اجتماع را مفروض می گیریم‪.‬‬ ‫پرسش اساسی اینجاست که ایا فقه‪ ،‬از بدو شکل گیری‬ ‫در عصر ائمه هدی ؟مهع؟ الی یومنا هذا‪ ،‬تراکم و انباشتی‬ ‫از فتاوی و ماحصل اجتهادات فقها است‪ ،‬یا فقه در هر‬ ‫دوره‪ ،‬گونه تکامل یافته و انطباق پذیر از جوهره فقاهت‪،‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫یک نهاد سرمایه گذاری غیرمولد و مبتنی بر خلق‬ ‫اعتبار در نظام اقتصادی‪ ،‬همچنان به قوت خود باقی‬ ‫است‪ .‬حل این مسئله‪ ،‬به این معناست که فقه بتواند‬ ‫ضمن فهم پیچیدگی های نهادی بانک به عنوان یک‬ ‫موجودیت سرمایه داری و وابستگی بخش های مختلف‬ ‫نهاد‬ ‫اقتصاد به این نهاد‪ ،‬برنامه عملیاتی استقرار ِ‬ ‫بهبودیافته و یا جایگزین را با لحاظ تمام پیچیدگی ها‬ ‫و عدم اطمینان های ناشی از تضاد منافع‪ ،‬حاکمیت‬ ‫استانداردها و قواعد نهادهای مالی و پولی بین المللی‬ ‫همچون بانک جهانی و صندوق بین المللی پول‪،‬‬ ‫مدیریت افکار عمومی و ‪ ،...‬ارائه دهد‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫نهاد متولی اقامه دین ّقیم در جامعه‪ ،‬به وظیفه تدوین‬ ‫رساله عملیه و پاسخ به مسائل شرعی فرعی تقلیل‬ ‫داده است‪.‬‬ ‫نگاهی به وضعیت امت اسالمی و مسائل و مشکالت‬ ‫عدیده و پیچیده ای که با ان مواجه است‪ ،‬این حقیقت‬ ‫را بر ما اشکار می سازد که نمی توان به صرف بیان‬ ‫االحکام فی کل واقعه‪ ،‬این مسائل درهم تنیده و ذوابعاد‬ ‫را حل کرد‪ .‬حل این مسائل‪ ،‬مستلزم ان است که فقه‪،‬‬ ‫از سازوکار تحصیل الحجه و بیان الحکم‪ ،‬به نرم افزار‬ ‫حکمرانی در جامعه اسالمی ارتقا یابد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اگر فقه را یک علم تکاملی بدانیم‪ ،‬سرگذشت‬ ‫فقاهت‪ ،‬روایــت تکامل و تطور صورت و‬ ‫ماده فقه‪ ،‬در دادوستد میان نهاد فقه و‬ ‫مناسبات و مالبسات اجتماعی است‪ ،‬نه‬ ‫حکایت تراکم فتوایی بر فتاوای گذشته‪.‬‬ ‫با حیات فردی و اجتماعی‬ ‫ان دوره است‪ .‬این پرسش‪،‬‬ ‫ان زمان اهمیت خود را نشان‬ ‫می دهد که با واکاوی و تحلیل تاریخی حیات ‪1400‬‬ ‫ سازی نواور ی ها و‬ ‫ساله فقه‪ ،‬با شکل گیری و جریان‬ ‫ِ‬ ‫ابداعات در صورت و ماده فقاهت از سویی و نسخ‬ ‫و طرد بسیاری از افکار سائد و مناهج مستقر از سوی‬ ‫دیگر مواجه شویم‪ .‬نگاه انباشتی به فقه‪ ،‬در توجیه این‬ ‫تطورات و تحوالت ایجابی و سلبی در صورت و ماده‬ ‫فقاهت‪ ،‬حرفی برای گفتن نخواهد داشت‪ .‬اما اگر فقه‬ ‫را یک علم تکاملی بدانیم‪ ،‬سرگذشت فقاهت‪ ،‬روایت‬ ‫تکامل [‪ ]5‬و تطور صورت و ماده فقه‪ ،‬در دادوستد میان‬ ‫نهاد فقه و مناسبات و مالبسات اجتماعی است‪ ،‬نه‬ ‫حکایت تراکم فتوایی بر فتاوای گذشته‪.‬‬ ‫در اینجا الزم است متذکر شویم که این نگاه به فقه‪،‬‬ ‫به معنای پذیرش قبض و بسط تئوریک در شریعت‬ ‫ً‬ ‫اوال ّ‬ ‫محط بحث در این نوشتار‪،‬‬ ‫نیست‪ .‬کوتاه سخن انکه‬ ‫خصوص معرفت فقهی به عنوان یک علم عملی است‬ ‫ً‬ ‫نه مطلق شریعت؛ ثانیا مدعای این نوشتار‪ ،‬تاثیر نهاد‬ ‫فقاهت بر مولفه های جامعه دینی و تاثر از خصائص‬ ‫و شرائط ان جامعه است‪ ،‬ان هم در ضمن یک منطق‬ ‫ً‬ ‫تکاملی و نه یک فرایند خطی و مکانیکی؛ ثالثا در این‬ ‫نوشتار هیچ تالزمی میان پیشرفت معارف بشری و‬ ‫تکامل معرفت دینی ‪-‬ان چنان که قبض و بسط تئوریک‬ ‫مدعی ان است‪ -‬ادعا نشده‪ ،‬بلکه شواهد متعددی بر‬ ‫عدم چنین تالزمی وجود دارد که از ان جمله می توان به‬ ‫ظهور تجربه گرایی در غرب (قرن ‪ 17‬میالدی) و شکل‬ ‫یافتن انقالب علمی و پیشرفت چشمگیر معارف بشری‬ ‫به دنبال ان از سویی و ظهور همزمان اخباریگری (قرن‬ ‫‪ 11‬هجری) و افول جریان فقاهت اشاره کرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .5‬عالم فقه‪ :‬جهان‬ ‫معاصر یا جهان موازی‬ ‫تا پیش از انقالب صنعتی و‬ ‫ظهور تحوالت گسترده و شگرف در زندگی بشر‪ ،‬فقه‬ ‫در متن جامعه و جزئی از بافت سیاسی‪ ،‬اقتصادی‬ ‫و فرهنگی جامعه بوده است و همپای فرازوفرودهای‬ ‫اجتماعی و انفتاح و اختناق ها و دگرگونی های سیاسی‬ ‫َ‬ ‫و فرهنگی‪ ،‬در عالم فقاهت نیز‪ ،‬فرازوفرودهایی [‪]6‬‬ ‫قابل رصد هستند‪ .‬البته نا گفته پیداست که مراد از‬ ‫این پیوستگی و درهم تنیدگی‪ ،‬رواج و رونق فقاهت‬ ‫نیست‪ ،‬به ویژه انکه جریان فقاهت برخالف مذاهب‬ ‫اهل سنت‪ ،‬به جز مقاطع محدودی در عصر ال بویه و‬ ‫به ویژه صفویه‪ ،‬همواره برکنار از قدرت سیاسی و یا در‬ ‫تقابل با ان به حیات خود ادامه داده است‪ .‬همین‬ ‫انعزال از قدرت‪ ،‬به عنوان یک مولفه سیاسی‪ ،‬موجب‬ ‫شد تا در طول زمان‪ ،‬فقاهت به منظور بقاء و انطباق‬ ‫با مولفه های پیرامونی‪ ،‬به عنوان یک نهاد مستقل از‬ ‫قدرت به لحاظ اقتصادی و سیاسی شکل بگیرد‪.‬‬ ‫پس از انقالب صنعتی و سرعت حیرت انگیز دگرگونی های‬ ‫اجتماعی و شکل گیری پدیده استعمارگری سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی و فرهنگی غرب‪ ،‬جریان فقاهت در تقابل و‬ ‫نفی استعمارگری به پا خاست و در مقاطع مختلف‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ظرفیت فقه را از طریق صدور فتاوای دال بر تحریم پذیرش‬ ‫سلطه اقتصادی و یا صدور حکم جهاد با تجاوزگران و‬ ‫نظایر ان‪ ،‬به کار بست‪ .‬اما با وجود این مجاهدت ها‪،‬‬ ‫پیشرفت های تکنولوژیک و مظاهر ابادانی غربی‪ ،‬به‬ ‫بهشت موعود جریان روشنفکری و دربــار‪ ،‬به ویژه در‬ ‫عصر قاجار و پهلوی مبدل شد و مستشاران غربی‬ ‫و تحصیل کردگان فرنگ دیده‪ ،‬دروازه هــای فرهنگ و‬ ‫اقتصاد و سیاست ایران را درنوردیدند‪.‬‬ ‫‪94‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪95‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫همچنان که پیشتر بدان اشاره شد‪ ،‬فقاهت یک معرفت‬ ‫تکاملی است‪ ،‬البته نه با تقریر داروینی از معرفت شناسی‬ ‫فقهی و مفروضات جبرگرایانه و طبیعی ان‪ ،‬بلکه با‬ ‫نگاهی تحلیلی به تاریخ فقه به عنوان یک علم عملی‬ ‫و تعامل و تعاطی مستمر نهاد فقاهت‪ ،‬با مولفه های‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .6‬تکامل فقاهت در بستر جهان معاصر‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ایـ ــن ت ــح ــوالت در عــرصــه‬ ‫اجتماع‪ ،‬رفته رفته موجب‬ ‫شد تا جریان فقاهت‪ ،‬برای‬ ‫مصون ماندن از هجمه های‬ ‫استعمارگرانه و حفظ حریم‬ ‫اصیل خود‪ ،‬از متن تحوالت اجتماعی فاصله بگیرد‬ ‫و ذره ذره برای خود جهانی دیگر بسازد‪ .‬بدین صورت‪،‬‬ ‫فقاهت در این دوره در سیر عمودی خود ‪-‬ان چنان که‬ ‫شهید سید محمدباقر صدر تعبیر می کند‪ -‬به نقطه‬ ‫کمال می رسد و مناهج استنباط‪ ،‬به لحاظ عمق‬ ‫نظری و دقت استداللی توسط شیخ انصاری و سلسله‬ ‫شا گردان ایشان‪ ،‬بیش از هر زمــان‪ ،‬تعمیق و تنقیح‬ ‫می شود‪ .‬اما در مقابل‪ ،‬ان چنان که تحوالت شگرف‬ ‫اجتماعی و پدیده های متعدد نوظهور در دنیای جدید‬ ‫می طلبید‪ ،‬نهاد فقاهت‪ ،‬توسعه افقی نیافت و رفته رفته‪،‬‬ ‫در مرزهای ابواب محدودی که میراث احوال جامعه‬ ‫در سده های گذشته بود‪ ،‬محصور شد‪.‬‬ ‫بدین صورت‪ ،‬نهاد فقاهت در جهانی موازی با جهان‬ ‫معاصر‪ ،‬با زبان و فرهنگ و گفتمانی متمایز‪ ،‬به حیات‬ ‫خود ادامه داد و حتی انفجار عظیمی همچون پیروزی‬ ‫انقالب اسالمی به رهبری امام راحل ‪-‬به عنوان یک فقیه‬ ‫برجسته‪ -‬نتوانست دیوارهای بلند این قلعه را فرو بریزد‬ ‫و فقه را به متن مسائل جامعه بکشاند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫محیط پیرامون در طول تاریخ‬ ‫این علم‪ .‬تالش برای ظرفیت‬ ‫شناسی تــراث فقهی شیعه‬ ‫برای ورود به مسائل اجتماعی‬ ‫معاصر‪ ،‬ب ــدون لـحــاظ این‬ ‫خصوصیت معرفت فقهی‪ ،‬یا انکار صالحیت فقه برای‬ ‫حل چنین مسائلی را در پی خواهد داشت و یا بسنده‬ ‫کردن به رویکرد پاسخگویی (به جای حل مسئله) و‬ ‫استخراج احکام خمسه تکلیفیه برای تک مسئله ها‬ ‫بدون در نظر گرفتن پیچیدگی های عالم واقع‪.‬‬ ‫برای فهم بهتر ظرفیت نهاد فقاهت برای حل مسائل‬ ‫اجتماعی‪ ،‬تمایز میان جوهره فقاهت‪ ،‬به عنوان عنصر‬ ‫ثابت و ّ‬ ‫مقوم معرفت فقهی‪ ،‬و اعراض فقاهت‪ ،‬به عنوان‬ ‫عناصر متغیر و متکامل معرفت فقهی‪ ،‬ضروری است‪.‬‬ ‫در این نوشتار‪ ،‬درصدد بیان وجه تمایز و مرز میان ثابت‬ ‫و متغیر در معرفت فقهی نیستیم‪ ،‬ولی به کارکردهای‬ ‫مختلف این دو گونه از عناصر برای فهم بهتر ظرفیت‬ ‫فقاهت‪ ،‬اشاره می کنیم‪.‬‬ ‫جوهره فقاهت‪ ،‬که همان معالم رئیسی و اساسی فقه‬ ‫شیعه [‪ ]7‬اســت‪ ،‬همچون هسته سختی است که‬ ‫در گذر احوال و اوضــاع‪ ،‬دستخوش تبدل و تحویل‬ ‫نمی شود و تجاوز و یا عدول از ان ها‪ ،‬به منزله خروج‬ ‫از قواعد نهادی فقاهت اســت‪ .‬در مقابل‪ ،‬اعراض‬ ‫فقاهت‪ ،‬عناصری هستند که در تعامل نهاد فقاهت با‬ ‫محیط پیرامون و به تبع شرائط اجتماعی‪ ،‬دستخوش‬ ‫تغییر می شوند و ضامن بقا و سازگاری معرفت فقهی با‬ ‫تحوالت اجتماعی هستند‪ .‬از مهم ترین این عناصر‪،‬‬ ‫منطقه الفراغ و یا حوزه ای است که تدبیر ان به ولی امر‬ ‫سپرده شده است؛ اما عالوه بر منطقه الفراغ که نمونه‬ ‫بارز چنین اعراضی است‪ ،‬عناصری از صورت و ماده‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫می افتد‪ .‬شرط اساسی بــرای این تحول موضوعی و‬ ‫البته هر تحول دیگر‪ ،‬حفاظت و حراست از دقت و‬ ‫عمق استدالل فقهی و اجتناب از سطحی نگری و‬ ‫تسامح در استنباط است‪.‬‬ ‫فقاهت نیز چنانچه در سیر تاریخی تطور و تکون یافته‬ ‫باشند‪ ،‬جزئی از اعراض هستند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫شــرط اساسی بــرای تکامل اعــراض و نتیجتا بقای‬ ‫فقاهت در بافت زندگی اجتماعی‪ ،‬تالقی و تعاطی با‬ ‫واقعیت است‪ .‬جهان موازی فقاهت‪ ،‬باید رفته رفته‬ ‫به جهان معاصر نزدیک شود و مسئوالنه‪ ،‬در معرض‬ ‫مسائل پیچیده اجتماعی قرار بگیرد‪ .‬فقه‪ ،‬به تعبیر‬ ‫شهید سید محمدباقر صدر‪ ،‬همزه وصل میان اسالم و‬ ‫واقعیت جامعه است و هیچ معرفت دیگری نمی تواند‬ ‫این پیوند را میان رسالت جهانی ّ‬ ‫نبی خاتم؟ص؟ و جهان‬ ‫زیسته بشر برقرار کند‪.‬‬ ‫برای تحقق این غایت نا گزیر‪ ،‬در سه بعد نگرشی‪،‬‬ ‫گفتمانی و علمی به این موضوع نگریسته ایم و باالجمال‪،‬‬ ‫الزاماتی را برای برقراری این پیوند پیشنهاد می کنیم‪:‬‬ ‫در بعد نگرشی‪ ،‬نهاد فقاهت‪ ،‬باید در یک بازاندیشی و‬ ‫بازگشت به خویشتن‪ ،‬خود را به عنوان نرم افزار اصالح‬ ‫ً‬ ‫و تغییر اجتماعی تعریف کند‪ ،‬نه صرفا دستگاه‬ ‫پاسخگویی به تک مسئله های شرعی‪.‬‬ ‫در بعد گفتمانی‪ ،‬باید زبانی مشترک میان گفتمان‬ ‫فقاهت و زبان فهم و تبیین مسائل پیچیده اجتماعی‬ ‫یافت‪ .‬این رسالت‪ ،‬بیش از هر کس‪ ،‬بر دوش حوزویانی‬ ‫است که در رشته های علوم اجتماعی تحصیل کرده اند‪.‬‬ ‫در بعد علمی‪ ،‬مهم ترین گام‪ ،‬تحول موضوع فقاهت‬ ‫از فــرد‪ ،‬به نهادهای اجتماعی و ارایش هایی است‬ ‫که کنش های فردی و جمعی در ضمن ان ها اتفاق‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬در بسیاری از موارد‪ ،‬پاسخ فقیه در قالب یک گزاره شرطی است‪ .‬در این‬ ‫ً‬ ‫گزاره شرطی‪ ،‬غالبا یک موضوع‪ ،‬مفروض دانسته شده و تکلیف مکلف بر اساس‬ ‫ان موضوع مشخص می گردد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬در بسیاری از موارد‪ ،‬فقیه‪ ،‬حکم‬ ‫یک موضوع را با شرایط ان برای مکلف بازگو می کند و مکلف‪ ،‬باید وظیفه عملیه‬ ‫خود را بر اساس موضوع بیان شده در متن فتوا‪ ،‬مشخص کند‪.‬‬ ‫[‪ .]2‬مقصود از حکم‪ ،‬وظیفه عملیه مکلف است‪ ،‬نه حکم واقعی‪.‬‬ ‫[‪ .]3‬برای نمونه حضرت امام خمینی رحمه اهلل در انتهای کتاب تحریر الوسیله‪،‬‬ ‫متعرض بسیاری از این مسائل (همچون زندگی در فضا و کرات دیگر‪ ،‬تعامل با‬ ‫انسان هایی از سیارات دیگر و امثالهم) می شوند‪.‬‬ ‫[‪ .]4‬مقصود از صورت فقه‪ ،‬مناهج استنباط و صورت قیاس استدالل فقهی‬ ‫و مراد از ماده‪ ،‬نفس مقدمات‪ ،‬اوساط و نتایج قیاس (فتاوی و احکام فقهی‬ ‫به عنوان ماحصل استنباط) است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫[‪ .]5‬تکامل در اینجا معادل ‪ Evolution‬است و لزوما به معنای کامل شدن نیست‪،‬‬ ‫بلکه به معنای تحول و دگرگونی مبتنی بر حفظ و بهبود عناصر انطباق پذیر‬ ‫و حذف عناصر غیرمتناسب با خصوصیت ها و ویژگی های محیطی است که‬ ‫انتظار اجتماعی از فقه را می سازند‪ .‬همچنان که فقه در دوره هایی (همچون‬ ‫عصر مقلده بعد از وفات شیخ الطائفه و یا ظهور و رواج اخباریگری در قرن ‪ 11‬و‬ ‫‪ )12‬مسیر تکاملی خود را به معنای مذکور طی کرده ولی در این مسیر‪ ،‬نه تنها‬ ‫کمال نیافته‪ ،‬که با افول جدی مواجه شده است‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬نمونه هایی از این فرازوفرودها در قوت و ضعف جریان های عقل گرا یا اهل‬ ‫حدیث‪ ،‬توسعه و تضییق ابواب فقهی‪ ،‬تالیف رسائل فقهی در باب عناوین‬ ‫مبتالبه‪ ،‬ورود یا کناره گیری فقه در عرصه مناسبات سیاسی و قدرت و ابعاد‬ ‫دیگری از مولفه های فقاهت و اجتهاد در هر دوره‪ ،‬منعکس و جلوه گر است‪.‬‬ ‫[‪ .]7‬این معالم اساسی در توجیهات ائمه اطهار ؟مهع؟ خطاب به فقهای اصحاب‬ ‫متجلی است‪ .‬توجیهاتی همچون «علینا القاء االصول و علیکم التفریع» و یا‬ ‫نهی از قیاس حنفی و یا عدم نقض یقین به شک‪ ،‬به عنوان کبراهای مسلم‬ ‫و ماخوذ از سنت‪ ،‬جوهره فقاهت را تشکیل می دهند‪ .‬اما سازوکارهای تفریع‬ ‫فروع از اصول‪ ،‬اثبات و یا نفی انواع اقیسه در استدالل فقهی‪ ،‬انواع شک و‬ ‫مجاری استصحاب یقین سابق‪ ،‬از اعراض معرفت فقهی در نظریه فقاهت‬ ‫هستند‪ .‬در تطبیق نیز‪ ،‬مسلمات فقهی‪ ،‬همچون وجوب الصلوه و وجوب‬ ‫الصوم‪ ،‬در عداد جوهره فقاهت و کیفیات و شرائط و مقدمات و احکام ان ها‬ ‫در زمره اعراض فقاهت به شمار می رود‪.‬‬ ‫‪96‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دکتر بهنام طالبی طادی‬ ‫پژوهشگر حلقه فقاهت نظام ساز مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته فقه و مبانی حقوق اسالمی دانشگاه عدالت‬ ‫‪97‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اجتماعی کارامد‬ ‫به باور شهید صدر‪ ،‬ساخت نظامات‬ ‫ِ‬ ‫تنها از مسیر فقه اسالمی ممکن است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فقه نظام ساز‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بر اساس دیدگاه شهید صدر نیاز بشریت به نظام را‬ ‫می توان از اولی ترین غرایز فطری انسانی یعنی حس‬ ‫خودخواهی دانست‪ .‬از همین غریزه است که وی با‬ ‫تمام هستی اعم از جمادات گیاهان و دیگر انسان ها‬ ‫ارتـبــاط می گیرد‪ .‬در ارتــبــاط با غیر انسان رابطه ای‬ ‫یک سویه را شاهد بود و در ارتباط با دیگر انسان ها با‬ ‫عملکردهای متشابه و متقابل روبه رو می شد؛ یعنی‬ ‫هر انسانی درصــدد بهره گیری از دیگری در راستای‬ ‫منافع خود است‪ .‬بر اساس همین حس دوسویه جوامع‬ ‫انسانی شکل گرفت‪ .‬لذا شکل گیری زندگی اجتماعی‬ ‫بر اثر گرایش فطری انسان بوده است‪ .‬تجربه حیات‬ ‫اجتماعی و بهره گیری پیشرفته تر از طبیعت نوع انسان‬ ‫را بر ان داشت تا حد یقفی برای منفعت طلبی و حس‬ ‫خودخواهی قائل نباشد و اقدام به سیطره بر همه هستی‬ ‫در راستای منافع خویش نماید‪ .‬حال با چنین تزاحمی‬ ‫که هر انسانی در پی تسلط و بهره کشی از دیگران و‬ ‫محیط پیرامونی در راستای منافع خود بود‪ ،‬طراحی و‬ ‫تکون «نظام»های مختلف برای کنترل‪ ،‬اداره و ارتقای‬ ‫زندگی اجتماعی ضرورت یافت‪]1[ .‬‬ ‫ازانجا که موجب اختالف و تزاحمات انسانی همین‬ ‫غرایز فطری و حوایج طبیعی انسانی بوده است‪ ،‬نمی توان‬ ‫امر نظام نامه و تکون ساخت بنیادهای یک اجتماع‬ ‫را به انسان عودت داد‪ .‬بلکه این نظام باید مبتنی بر‬ ‫دریافت های فراانسانی باشد تا بتواند انگیزه های شخصی‬ ‫را به گونه ای تغییر دهد تا با اقتضائات جامعه انسانی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬هدف از نظام سازی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بسیاری از احکام اسالمی مشخص نشده است‪ ،‬مردم‬ ‫به جوهره دین و هویت مذهبی پایبند بوده لیکن التزام‬ ‫به احکام فرعی نداشته و ان ها را سبک می شمارند‪.‬‬ ‫مسائلی مانند حجاب‪ ،‬حق الناس‪ ،‬صداقت و‪ ...‬از‬ ‫جمله مصادیق واضحی است که امروزه با وجود اقرار‬ ‫مسلم ناقضین این هنجارها به اصل دیانت و اسالم‪،‬‬ ‫بازهم شاهد ترک و هتک چنین احکام فرعی هستیم‪.‬‬ ‫لذا باید به نظام سازی اسالمی پرداخت زیرا‪:‬‬ ‫یک‪ .‬نیاز به قانون گذاری مبتنی بر مبانی اعتقادی‬ ‫است‪ .‬یکی از مهم ترین عوامل کارامدی و تحقق غایات‬ ‫قوانین‪ ،‬پشتوانه اعتقادی ان ها و زمینه فکری است که‬ ‫می تواند در بین اجتماع هدف داشته باشد‪ .‬با چنین‬ ‫پشتوانه عاطفی و روحی می توان تنظیم ساختارهای‬ ‫اجتماع را مبتنی بر اصول و قواعد اسالمی پی ریزی نمود‪.‬‬ ‫دو‪ .‬تلفیق جنبه های معنوی و مادی حیات انسانی‪.‬‬ ‫ابتنای نظام سازی بر اســام است که می تواند خال‬ ‫معنویت در زندگی اجتماعی را جبران کند‪ .‬چراکه‬ ‫منشا معنویت که یک نیاز پذیرفته شده انسانی است‬ ‫نمی تواند زادگاه انسانی داشته باشد بلکه باید فراانسانی‬ ‫و از طرف ذات خالق انسان نازل شده باشد‪.‬‬ ‫سه‪ .‬جایگزینی الگوی اسالمی به جای الگوی الحادی‪.‬‬ ‫با توجه به هژمونی فکری و اندیشه ای نظام های سلطه‬ ‫همچون نظام سرمایه داری‪ ،‬استخراج درو ن مایه های‬ ‫نظام سازی اسالمی از دل منابع دینی می تواند خیزش‬ ‫مناسبی در راستای هویت بخشی به اندیشه اسالمی‬ ‫در مقابل نظام های کفر و ارائــه الگوهای موفق در‬ ‫نظام سازی باشد‪]4[ .‬‬ ‫با این توضیحات مشخص می شود که کارامدی در امر‬ ‫نظام سازی بدون توجه به متعلق و خاستگاه ان چنین‬ ‫اقتضایی دارد که با واقعیت انسان به عنوان یک «انسان»‬ ‫مرتبط باشد و وجود او را تفسیر کند و ویژگی های حقیقی‬ ‫او و رابطه اش با اشیاء را به او بشناساند‪ .‬چنین غایتی‪،‬‬ ‫فوق نظر به پیش زمینه فکری و خاستگاه اندیشه ای‬ ‫همسو گــردد‪ .‬لذا طبق دیدگاه شهید صدر پیرامون‬ ‫نظام سازی‪« ،‬دین تنها ساختاری است که جامعه‬ ‫می تواند در درون ان راه حلی بــرای مشکل اجتماع‬ ‫بیابد و هیچ نظام اجتماعی از پس معضل تضاد بین‬ ‫انگیزه های شخصی و منافع اجتماعی برنمی اید‪ ،‬مگر‬ ‫این که ساختار ان نظام یک ساختار دینی باشد»‪]2[ .‬‬ ‫شهید صدر معتقد است اساس و شرط مهم نهضت‬ ‫و قیام هر امتی به داشتن یک مبنا و مکتب منسجم‬ ‫است؛ انچه در این نوشتار ما از ان به «نظام» یادکرده ایم‪.‬‬ ‫چنین مکتب و نظامی در عرصه های مختلف می تواند‬ ‫اه ــداف و غــایــات میان مدت و بلندمدت امــت را‬ ‫مشخص کرده و او را در ادامه حیات خود یاری رساند‪.‬‬ ‫اگر یک امت دارای مکتب و نظام فکری منسجم بود و‬ ‫توانست ان را فهم و سپس بدان ایمان بیاورد می تواند‬ ‫نهضتی حقیقی را درون خود تحقق بخشد‪ .‬شهید‬ ‫صدر معتقد است اگر تا کنون امر نظام سازی مبتنی‬ ‫بر نهضت جهانی اسالم صورت نپذیرفته است تنها به‬ ‫دلیل محقق نشدن یکی از شروط مذکور فوق است و‬ ‫ان هم عدم ایمان کافی امت به تمام جوانب و ابعاد این‬ ‫برنامه جامع مکتبی است‪ .‬دلیل فقدان چنین ایمانی‬ ‫نیز دسیسه هایی است که از طرف استعمارگران جهانی‬ ‫در جهت ایجاد فاصله بین امت و مبانی دین مبین‬ ‫اسالم است‪ .‬درعین حال ایمان مردم به اصل اسالم و‬ ‫جوهره متعالی دین ثابت و استوار ماند‪ .‬در این حالت‬ ‫بود که ایمان مردم به اسالم محفوظ ماند اما فهم انان‬ ‫از اسالم و مفاهیم و حقایق مربوط به ان‪ ،‬در هاله ای از‬ ‫ضعف و کاستی قرار گرفت‪ .‬به تعبیر شهید صدر این‬ ‫نقطه اغاز یک «تضاد عجیب در هویت امت اسالمی»‬ ‫شد به نحوی که امت علی رغم پایداری ایمان او به‬ ‫اسالم‪ ،‬فهم صحیح و کاملی از ان نداشته باشد‪]3[ .‬‬ ‫این حقیقتی مهم است که امروزه نیز به انحاءمختلف‬ ‫می توان ثمرات این تضاد هویتی را در اجتماع مسلمین‬ ‫شاهد بود‪ .‬ازانجاکه فلسفه و مناط اجتماعی و مکتبی‬ ‫‪98‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪99‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در امر نظام سازی است؛ زیرا‬ ‫هدف ساختن نظام واره ها‬ ‫در ابـعــاد مختلف حیات‬ ‫انسان‪ ،‬ایصال به این نقطه‬ ‫مطلوب است که کامل ترین‬ ‫صــورت و قالبی که انسان‬ ‫می تواند دریابد را به وی بشناساند و برای تحقق این‬ ‫امر راهی جز احاطه کامل این نظام بر تمام واقعیات‬ ‫مرتبط با انسان نیست‪ .‬به همین جهت است که‬ ‫مکاتب انسانی متولی امر نظام سازی با وجود نقایص‬ ‫ذاتی تفکر بشری و نگرش های کوتاهی که نسبت به‬ ‫واقعیت های انسانی داشتند‪ ،‬در هر دوره ای نسبت به هم‬ ‫می توانند کامل تر و کارامدتر ظاهر شوند‪ .‬این تنها دلیل‬ ‫و وجه تفوق یک تمدن در مقطع زمانی خاص است‪.‬‬ ‫لذا ازانجا که تنها معیار علمی و عینی برای سنجش‬ ‫یک نظام اندیشه ای در درانداختن کالن نظام واره های‬ ‫اجتماعی و انسانی‪ ،‬معیار «مطابقت با واقعیت و رفع‬ ‫نیازهای انسانی» است‪ ،‬همواره اندیشه ای که شمول‬ ‫بیشتری نسبت به حقایق و مصادیق واقعی تحت‬ ‫موضوع خود داشته باشد می تواند نسبت به اندیشه‬ ‫دیگر تفوق و برتری جوید؛ زیرا رابطه انسان با واقعیات‬ ‫همواره رابطه کشف و احاطه بر ان است بنابراین وقتی‬ ‫اندیشه ای جدید برای وی مطرح می شود‪ ،‬ان اندیشه‬ ‫را در ضمن اندیشه قبلی و به مثابه وجه تکاملی ان‬ ‫قلمداد می نماید‪.‬‬ ‫بر این اساس اگر در امر نظام سازی به حوزه دین تمسک‬ ‫جسته شد‪ ،‬باید انتظارات فوق نیز محقق گردد؛ یعنی‬ ‫اخبار و اطالعات گسترده نسبت به واقعیات و همچنین‬ ‫تعیین موضع عملی انسان نسبت به گستره وسیع این‬ ‫واقعیت ها‪ .‬در امر نظام سازی فقهی‪ ،‬اعتقاد بر این است‬ ‫که خداوند متعال از طریق وحی‪ ،‬تمامی ان اخبار و‬ ‫اطالعات جامع از واقعیاتی که انسان برای حیات خود‬ ‫بدان نیاز دارد ابالغ نموده است‪ .‬دین مبین اسالم در دو‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کالن ساحت هستی شناسی‬ ‫و دین شناسی اخبار جامعی‬ ‫را پیرامون اجزاء جهان افرین‪،‬‬ ‫روابط بین اجزاء و حرکت ان ها‬ ‫به انسان ارائه می دهد‪.‬‬ ‫اجزاء جهان افرینش عبارت اند‬ ‫از عالم شهادت و غیب که خود دارای اجزائی همچون‬ ‫بهشت و اتش و دنیا و‪ . ...‬همچنین روابط بین اجزاء‬ ‫همچون رابطه انسان و فرشتگان اتفاق سجده ان ها‬ ‫بر انسان را ذکر می کند که بیان گر این حقیقت است‬ ‫که انسان در حیات خود نمی تواند بدون تدبیر مالئکه‬ ‫الهی ابعاد کاملی از زندگی خود را تجربه کند‪ .‬عالوه‬ ‫بر این دو قسم‪ ،‬اندیشه اسالمی اطالعات جامعی‬ ‫نسبت به فرجام نهایی حرکت انسان و عالم مرتبط با او‬ ‫می دهد‪ .‬لذا دو محور اصلی در نظام سازی فقهی را باید‬ ‫واقع بینی و هم چنین فراگیری و جامعیت دانست؛ زیرا‬ ‫هیچ چیز در اندیشه اسالمی وجود ندارد که با واقعیت‬ ‫در ارتباط نباشد‪ .‬از طرف دیگر این واقعیت که شامل‬ ‫شهود و غیب می شود با تمام گستردگی و ابعاد وسیع‬ ‫خود در سیطره این اندیشه قرار دارد‪ .‬به همین جهت‬ ‫این نظام تفکری از هر نظام دیگری شایسته تر در جهت‬ ‫به حرکت دراوردن انسان و ساختن حیات اجتماعی‬ ‫وی است‪]5[ .‬‬ ‫چنین خاستگاهی برای رسیدن به امر نظام سازی مبتنی‬ ‫بر دین‪ ،‬ازاین جهت است که تمامی علوم و معارف‬ ‫دینی ابزاری است برای رشد و پیشرفت جامعه اسالمی‪.‬‬ ‫لذا صرف دانستن این مباحث هیچ تغییر در اوضاع‬ ‫واقعی مسلمانان ایجاد نمی کند‪ .‬شهید صدر دراین باره‬ ‫معتقد است کشف یک فتوای جدید در مقابل باقی‬ ‫ً‬ ‫فتاوا لزوما به معنای ایجاد پیشرفت واقعی برای کشور‬ ‫نیست؛ زیرا «هر دو فتوا عذراور است و اگر مسلمانی به‬ ‫هریک از ان ها عمل کند‪ ،‬روز قیامت پاداش عملش را‬ ‫می بیند‪ .‬هردوی این فتاوا از جهت منجزیت و معذریت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫کارامدی در امر نظام سازی بدون توجه‬ ‫به متعلق و خاستگاه ان چنین اقتضایی‬ ‫دارد که با واقعیت انسان به عنوان یک‬ ‫«انسان» مرتبط باشد و وجود او را تفسیر‬ ‫کند و ویژگی های حقیقی او و رابطه اش‬ ‫با اشیاء را به او بشناساند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫و ضمانت ورود عمل کننده ما نسبت به هر انسانی در دورترین نقطه‬ ‫اورد دیگر به مرتبه ای رسیده‬ ‫ان به بهشت‪ ،‬یکسان اند و جهان اسالم که علیرغم وجود امکانات‪،‬‬ ‫اســت که می تواند بی حرکت‬ ‫هیچ فرقی باهم ندارند‪ ]6[ ».‬منحرف است‪ ،‬مسئول هستیم چه برسد‬ ‫بماند و نیازی نیست برای بهبود‬ ‫همچنین در جای دیگر چنین به ان کسانی که در وطن ما‪ ،‬در کشور ما و‬ ‫و اصــاح عبادت و افــزودن بر‬ ‫دریافت هایش از قران و سنت‬ ‫در میان مردم ما زندگی می کنند‪.‬‬ ‫بیان داشته است که‪:‬‬ ‫پیامبر ؟ص؟ و مناجات با پروردگار‬ ‫«این ماییم که در برابر خدای‬ ‫در دل تاریکی شب و توبه و استغفار‪ ،‬تالش و مجاهده‬ ‫متعال نسبت به هر انسانی که از دین منحرف شود‬ ‫کند و دین برای او مدیریتی تبدیل می شود که ان نشاط‬ ‫پاسخ گو هستیم‪ ،‬ما نسبت به هر انسانی در دورترین‬ ‫پیش برنده در ان نیست؛ نشاطی که فقط از سرچشمه‬ ‫نقطه جهان اسالم که علی رغم وجود امکانات‪ ،‬منحرف‬ ‫سجود در جان جوشیدن می گیرد‪]8[ ».‬‬ ‫است‪ ،‬مسئول هستیم چه برسد به ان کسانی که در وطن‬ ‫لذا در مورد هدف از نظام سازی باید گفت شهید صدر‬ ‫دو غایت را بــرای پرداختن به چنین سنخ مطالبی‬ ‫مطرح می نماید‪:‬‬ ‫ابتدا توجه به ضرورت دینی این چنین مباحث؛ زیرا که‬ ‫موجب اجرای فرمان خدا بر روی زمین می گردد‪ .‬دوم از‬ ‫جهت دستاوردهای عظیم فرهنگی و توانایی سترگ‬ ‫ان که فراتر از یک ضرورت دینی‪ ،‬یک ضرورت تمدنی‬ ‫است‪ ]9[ .‬بر همین اساس شهید صدر با تحلیل جایگاه‬ ‫«هدف» در حرکت ها و تالش های انسانی بیان می دارد‬ ‫که نیرو و انگیزه هر حرکتی از «هدف» و غایتی است‬ ‫که برای ان مدنظر قرار گرفته است؛ بنابراین «هدف هم‬ ‫سوخت و انرژی حرکت است و هم نیرویی است که‬ ‫وقتی هدف تحقق یافت‪ ،‬حرکت را در خود فرو برده‬ ‫به سکون مبدل می شود‪ ]10[ ».‬لذا هر اندازه هدف یک‬ ‫حرکت بزرگ تر و عالی تر باشد‪ ،‬محرکیت ایجاد شده از‬ ‫جانب ان هدف نیز مستمرتر خواهد بود‪ .‬بر این اساس‬ ‫علت درماندگی ایدئولوژ ی های مطرح جهانی همچون‬ ‫ماتریالیسم تاریخی که بر طبق قوانین دیالکتیک تاریخ‬ ‫تحوالت بشری را تفسیر می نمود‪ ،‬چیزی نیست جز هدف‬ ‫کوچک و ناا گاهانه ای که مارکسیسم برای حرکت تاریخ‬ ‫و خط سیر انسان در نظر می گیرد؛ زیرا او معتقد است‬ ‫هدف حرکت تکاملی انسان‪ ،‬ازاد سازی ابزار تولید از‬ ‫مناسبات دست وپاگیر توزیع و نابودی موانع اجتماعی‬ ‫ما‪ ،‬در کشور ما و در میان مردم ما زندگی می کنند‪]7[ ».‬‬ ‫البته نباید گمان کرد که انسان دین پژوه باید تا یک‬ ‫مقطع خاص به این علوم ابزاری بپردازد و از یک مقطع‬ ‫ً‬ ‫دیگر با بی نیازی از این ابزارها‪ ،‬صرفا وارد فاز اجرا‬ ‫و عمل شود‪ .‬شهید صدر با باطل شمردن این ایده‬ ‫که با استعاره از عملکرد مسلمانان در مکه به عنوان‬ ‫مقطع زمانی اندوختن و ذخیره سازی و همچنین در‬ ‫مدینه به عنوان مقطع زمانی عمل و اجرای حکومت‬ ‫اسالمی‪ ،‬تصریح دارد که‪:‬‬ ‫«بارها دیده ام و می بینم بسیاری از کسانی که درباره‬ ‫دین اسالم می نویسند یا دراین باره سخن می گویند‪،‬‬ ‫اشکارا بین دوران مکی و مدنی زندگی پیامبر ؟ص؟ و‬ ‫کسانی که با او ایمان اوردند‪ ،‬فرق می گذارند و دوران‬ ‫مکه را دوران خودسازی و صبر و شکیبایی و دوران‬ ‫مدینه را دوران اجرا و برپایی حکومت‪ ،‬می شمارند‪...‬‬ ‫گاهی این طور به ذهن می رسد که خودسازی در تاریخ‬ ‫اجتماع{اسالمی} یک دوران محدودی دارد و پس ازان‪،‬‬ ‫دوره اجرا فرامی رسد که در ان خیلی به خودسازی توجه‬ ‫نمی شود؛ اما شواهد زندگی در مکه و مدینه روشی را‬ ‫که باید در پیش بگیریم برای ما اشکار می سازد و حکم‬ ‫می کند که ما پیش از هر چیز به استحکام و تقویت‬ ‫ایمان در دل های خودمان توجه کنیم‪...‬گاهی انسان‬ ‫خیال می کند که پس ازانکه مقداری از دین را به دست‬ ‫‪100‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪101‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در جهان کنونی که بشر با بن بست های نظری مختلفی‬ ‫در عرصه اداره امور بشر روبه رو شده است تنها روبه رو‬ ‫شدن با وجاهت علمی اسالم است که می تواند ان ها‬ ‫را از ورطه پوچی و انحراف نجات دهد‪ .‬شهید صدر‬ ‫معتقد است اسالم به مثابه یک ایینه بازتاب دهنده‬ ‫شریعت توحیدی برای جهانیان در عرصه اداره امور‬ ‫بشر است‪ .‬اگر این ظرفیت به پویایی الزم نرسد‪ ،‬اسالم‬ ‫به عنوان یک شریعت همچنان در طاقچه ها باقی‬ ‫می ماند و بشر امــروزی نیز بر لب پرتگاه است‪ .‬خود‬ ‫امت اســام نیز جزئی از این جهان در حال سقوط‬ ‫است و با این سقوط همراهی می کند‪ .‬دراین بین باید‬ ‫به دنبال یک نقطه وصل بود تا اسالم را به جهانیان‬ ‫معرفی نموده و ان ها را از ظلمات موجود نجات دهد‪.‬‬ ‫شهید صدر معتقد است تنها حق واصلی [‪ ]14‬که‬ ‫می تواند این ماموریت حیاتی و بزرگ را انجام داده و‬ ‫بشر را به سرمنزل مقصود رهنمون سازد‪ ،‬دانش «فقه»‬ ‫است‪ .‬مشکالت و قضایای مختلف زندگی بشر در‬ ‫جامعیت فقه و تنقیح احکام و مفاهیم اسالم از طریق‬ ‫این دانش به سامان می رسند‪ .‬در کارنامه حیات این‬ ‫دانش است که می توان ثمرات شریعت و قوانین ان‬ ‫را برای بشر ارزیابی نمود لذا هرقدر این معرف فراگیرتر‬ ‫و دقیق تر باشد اسالم بازتاب بهتری خواهد داشت‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬جایگاه فقه در نظام سازی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫رشد نیروهای تولید و ابزار‬ ‫تولید است که با از بین بردن‬ ‫مالکیت خصوصی حاصل‬ ‫می شود‪ .‬به همین دلیل با‬ ‫حــاصــل ش ــدن ای ــن هــدف‬ ‫کوچک تمام حرکت تاریخ‬ ‫و خط سیر انسان متوقف‬ ‫می شود‪.‬‬ ‫بنابراین غایتی که برای پرداختن به نظام سازی فقهی و‬ ‫طراحی سازوکارهای استنباط مبتنی بر فقه در راستای‬ ‫انطباق الیه های مختلف حیات بشری بر معارف‬ ‫توحیدی بنیان نهاده می شود‪ ،‬نباید اهداف کوچک و‬ ‫مادی همچون رسیدن به نظم اجتماعی‪ ،‬صرف عدالت‬ ‫اجتماعی‪ ،‬تولید ثروت‪ ،‬قدرت‪ ،‬اقتدار حکومتی و‪...‬‬ ‫باشد؛ بلکه اگر «ذات بار ی تعالی» هدف اصلی از‬ ‫چنین پردازشی را تعیین کند و مسیر حرکت تکاملی‬ ‫انسان را رهبری نماید؛ تحقق عدالت‪ ،‬توسعه علم‪،‬‬ ‫اقتدار و قدرت سیاسی و اجتماعی ابزاری می شود‬ ‫برای رسیدن به ان غایت نهایی و لذا انسان مسلمان با‬ ‫این هدف نهایی حتی با دست یافتن به غایات میانی‬ ‫همچون عدالت و قدرت از حرکت بازنمی ایستد‪ .‬زیرا‬ ‫افق های گسترده تری در پیش روی او گشوده می شود‪.‬‬ ‫پس هدف اصلی و ایدئولوژیک از نظام سازی باید‬ ‫رسیدن به چنین غایت عظمایی باشد‪]11[ .‬‬ ‫نکته بسیار مهمی دیگر که در مقوله هدف نظام سازی‬ ‫باید بدان اشــاره داشت این است که هیچ طراحی‬ ‫نظام و الگوواره ای با هدف تحول و رشد بشری بدون‬ ‫حرکت خود بشر امکان پذیر نیست‪ .‬لذا شهید صدر‬ ‫تا کید می کند که «چنانچه امت رشد نکند‪ ،‬هیچ‬ ‫روش یا ساختار بی روحی نمی تواند واقعیت را ذره ای‬ ‫دگرگون کند‪ ]12[ ».‬این مهم وقتی صورت می پذیرد که‬ ‫طراحی نظام ها و ساختارها مبتنی بر احساسات امت‪،‬‬ ‫روان شناسی و ساختار عقیدتی و تاریخی وی باشد؛‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫زیــرا هــدف از نـظــام ســازی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫صرفا طراحی چارچوبی از‬ ‫چارچوب های سازمان دهی‬ ‫اجتماعی نیست لذا نمی توان‬ ‫به صورت انتزاعی و جدا از‬ ‫واقعیت خارجی عمل نمود‬ ‫مگر انکه چارچوبی انتخاب‬ ‫شود که امت به راستی جذب‬ ‫ان شود و با ان همراهی نماید‪]13[ .‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فقدان پیشرفت و توسعه کمی بدین جهت‬ ‫است که فقه نتوانسته ابــواب و مسائل‬ ‫خــود را بــا تـحــوالت عصری و دگرگونی‬ ‫موضوعات‪ ،‬تغییر و تحول بخشد‪.‬‬ ‫بر این اساس بایسته است که‬ ‫جنبه های کمی فقه نیز هم تراز‬ ‫جنبه های کیفی ان رشد نماید‬ ‫تا بتوان تناسب صورت و ظاهر با دین مطابق و هماهنگ‬ ‫شود‪ .‬این مهم نیز با تغییرات سطحی و روبنایی در فرایند‬ ‫استنباط میسر نخواهد شد «بلکه باید خود ساختار‬ ‫و ساختمان فقهی را عوض کنیم‪ ،‬باید فرایند تحول‬ ‫در ساختمان فقه را اغاز کنیم‪ ،‬باید این ساختمان را‬ ‫گسترش افقی بدهیم‪ .‬باید انقباض موجود در ابعاد فقه‬ ‫را از بین ببریم‪ ]16[ »...‬تغییراتی که در نهایت بتواند به‬ ‫کارامدی و کارایی دانش فقه و بالطبع دین منجر شود‪.‬‬ ‫چنین غایتی نیز محقق نمی شود مگر این که دانش فقه‬ ‫«در سطح نیازهای این جهان باشد‪ ،‬در سطحی باشد‬ ‫که حل مشکالت این جهان‪ ،‬اقتضای ان را دارد‪ ،‬در‬ ‫سطح مسائل فراوانی باشد که امروز برای بشر مطرح است‬ ‫و مکاتب فاسد بشری برای این مسائل‪ ،‬راه حل هایی‬ ‫مختلف و متضاد ارائه کرده اند»‪.‬‬ ‫مرحوم شهید صدر معتقد‬ ‫است در این وظیفه و رسالتی‬ ‫که فقه بر عهده دارد‪ ،‬از نظر‬ ‫کیفی پیشرفت داشته است ولیکن از لحاظ کمی به‬ ‫ازادســازی ظرفیت های خود کما هو حقه نپرداخته‬ ‫است‪ .‬پیشرفت کیفی فقه از جهت توسعه روش های‬ ‫استنباط و تعمیق و تدقیق فرایند استنباط است که این‬ ‫دانش را در ژرف نگری مسائل و پرداختن تام به گستره‬ ‫موضوعات خود در مقابل دیگر دانش ها بی بدیل نموده‬ ‫است‪ .‬لیکن فقدان پیشرفت و توسعه کمی بدین جهت‬ ‫است که فقه نتوانسته ابواب و مسائل خود را با تحوالت‬ ‫عصری و دگرگونی موضوعات‪ ،‬تغییر و تحول بخشد‪.‬‬ ‫فقه امروز چارچوب مسائل و موضوعات هزار یا صدها‬ ‫سال پیش را مطمح نظر قرار داده و دانش پژوه مبتدی‬ ‫خود را نیز در عنفوان فقه اموزی با چنین افقی روبه رو‬ ‫می سازد‪ .‬تالی فاسد این پدیده نیز در ارائه راهکارها‬ ‫و راه حل های درمانی برای مسائل امروزی بشر است‬ ‫که افقی فراتر از مسائل قرون گذشته و صاحبان اثار و‬ ‫تراث اصلی فقهی‪ ،‬بیش نیست‪.‬‬ ‫مسائلی که امروز با پیچیدگی ها و امیختگی های عصر‬ ‫مدرن همراه است‪ ،‬نمی تواند به تحلیل ها و پاسخ های‬ ‫فقهی با افق هزار سال گذشته روی خوش نشان دهد‪.‬‬ ‫لذا شهید صدر معتقد است‪:‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬صدر‪ ،‬محمدباقر (‪ )1394‬بارقه ها‪ ،‬ترجمه سید امید موذنی‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات‬ ‫دارالشهید صدر (پژوهشگاه علمی ‪ -‬تخصصی شهید صدر)‪ ،‬صص ‪106 - 103‬‬ ‫[‪ .]2‬همان‪ ،‬صص ‪110-109‬‬ ‫[‪ .]3‬صدر‪ ،‬محمدباقر (‪ )1393‬اسالم‪ ،‬راهبر زندگی؛ مکتب اسالم؛ رسالت ما‪،‬‬ ‫ترجمه سید مهدی زندیه‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات دارالشهید صدر (پژوهشگاه علمی‬ ‫ تخصصی شهید صدر)‪ ،‬صص ‪432 - 429‬‬‫[‪ .]4‬بارقه ها‪ ،‬صص ‪115-113‬‬ ‫[‪ .]5‬همان‪ ،‬صص ‪232-228‬‬ ‫[‪ .]6‬همان‪ ،‬ص ‪34‬‬ ‫[‪ .]7‬همان‪ ،‬ص ‪40‬‬ ‫[‪ .]8‬همان‪ ،‬صص ‪260-253‬‬ ‫[‪ .]9‬اسالم‪ ،‬راهبر زندگی؛ مکتب اسالم؛ رسالت ما‪ ،‬ص ‪195‬‬ ‫[‪ .]10‬همان‪ ،‬ص ‪197‬‬ ‫[‪ .]11‬همان‪ ،‬صص ‪199-197‬‬ ‫[‪ .]12‬همان‪ ،‬صص ‪214‬‬ ‫[‪ .]13‬همان‪ ،‬صص ‪214-213‬‬ ‫[‪ .]14‬شهید صدر فقه را وصل کننده اسالم و حیات امروزی می داند به همین‬ ‫خاطر تعبیر واصل اورده شده است‪.‬‬ ‫[‪ .]15‬بارقه ها‪ ،‬صص ‪418-417‬‬ ‫[‪ .]16‬همان‪ ،‬ص ‪418‬‬ ‫«پیشرفت در فقه عمودی بوده است‪ ،‬نه افقی‪ ،‬کیفی‬ ‫بوده است‪ ،‬نه کمی؛ یعنی فقه به شکل عمودی عمق‬ ‫پیدا کرده‪ ،‬اما در افق گسترشی نداشته است‪ .‬تا زمانی‬ ‫که فقه از لحاظ کمی توسعه پیدا نکند و به طور افقی‬ ‫گسترش نیابد‪ ،‬نمی تواند دین اسالم را با همه جامعیت‬ ‫و فراگیری ان به ظهور برساند و قادر نیست ویژگی ها‪،‬‬ ‫غنا و قدرت و ظرفیت اسالم را برای حل مشکالت‬ ‫امروز بشر نشان دهد‪ ،‬نمی تواند اسالم را در چهره ای به‬ ‫نمایش بگذارد که توجه امت را به خود جلب کند» [‪]15‬‬ ‫‪102‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سید مهدی سرخان‬ ‫پژوهشگر هسته احیای امر مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد الهیات دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪103‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اگر هنر تجلی اسماء حسنی الهی باشد‪ ،‬حسین؟ع؟ اغاز‬ ‫و انجام هنر است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫همه هنر‪ ،‬حسین‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در فلسفه ی اسالمی در تحلیل معنای زیبایی و در‬ ‫تعریف هنر بر روی مفهوم ُ‬ ‫«حسن» و «جمال» متمرکز‬ ‫ً‬ ‫می شوند‪ .‬البته الزم به ذکر است که تقریبا هیچ یک‬ ‫از فیلسوفان اسالمی به طور مشخص در فلسفه ی‬ ‫هنر ان طور که در عصر حاضر به ان پرداخته می شود‬ ‫ممحض نشده اند لکن با مطالعه ی اثار انان و بازسازی‬ ‫اندیشه ی ان بزرگان انگشت اشاره ی ان ها در اغلب‬ ‫موارد به سوی اسماء ُحسنی و صفات جمالیه ی الهی‬ ‫است‪ .‬فلذا اجمال نظریه ی بازساز ی شده ی انان در‬ ‫پاسخ به مسائل فلسفه ی هنر بدین صورت خواهد‬ ‫بود که انچه نمایش دهنده ی اسماء حسنی و صفات‬ ‫جمال الهی باشد یک اثر هنری خواهد بود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫انچه به عنوان تعریف هنر گفته شد قطعا به مزاج عده ای‬ ‫خوش نخواهد امد چون هنر را زیبایی بدون جناح بندی‬ ‫می پندارند و اگر هنر به اسماء و صفات الهی پیوند‬ ‫ً‬ ‫بخورد قاعدتا نمی توان اثار هنری و زیبایی های ساخته‬ ‫و پرداخته ی غیرموحدین را هنر و زیبایی دانست‪.‬‬ ‫البته نظر این دسته نمی تواند نظر ُپر بیراهی باشد‪ ،‬نه‬ ‫به این معنا که هنری که ان ها خلق می کنند زیبایی‬ ‫است‪ ،‬بلکه صبغه و ّ‬ ‫شمه ای از زیبایی را داراست‬ ‫است که گفته شد چراکه‬ ‫َاما زیبایی حقیقی‬ ‫همان َ َ‬ ‫ً َ‬ ‫«ا ْنـ َـز َل م َن َّ‬ ‫سال ْت ا ْو ِد َیـ ٌـه ب َق َدرها َف ْ‬ ‫اح َت َم َل‬ ‫ف‬ ‫ماء‬ ‫ماء‬ ‫الس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َّ ْ َ ْ‬ ‫َّ ْ ُ َ َ ً ً َ َّ ُ ُ َ َ‬ ‫ون َعل ْیهِ فِی الن ِار اب ِت‬ ‫رابیا و ِمما ی ِوقد‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ز‬ ‫السیل‬ ‫غاء ِحل َیهٍ‬ ‫ِ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ ُ ْ َ َّ َ ْ‬ ‫َْ َ َ َ ٌ ْ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫باطل»‪.‬‬ ‫ذلک یض ِرب الله الحق و ال ِ‬ ‫تاع زبد ِمثله ک ِ‬ ‫او م ٍ‬ ‫توجه به فلسفه ی تاریخ ما را متوجه این مسئله می کند‬ ‫که همه چیز در عالم بر محور دو جبهه ی حق و باطل‬ ‫شکل می گیرد و هیچ امری نمی تواند از این دو خارج‬ ‫باشد‪ .‬هنر نیز بسته به اینکه در کدام قسمت و توسط‬ ‫اف ــراد کــدام جبهه خلق و منتشر مـی شــود متفاوت‬ ‫خواهد بود‪ .‬همه ی عالم مظهر اسماء و صفات الهی‬ ‫است و اثار هنری نیز با الهام از ان ها ساخته می شود‬ ‫پس هنر غیردینی کفی است بر رودخانه ی هنر دینی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫همه ی عالم مظهر اسماء و صفات الهی‬ ‫اســت و اثــار هنری نیز بــا الـهــام از ان هــا‬ ‫ساخته می شود پس هنر غیردینی کفی‬ ‫است بر رودخانه ی هنر دینی‪.‬‬ ‫وصول به حق از سایرین جلوتر است‪ ،‬حقایق را زودتر‬ ‫فهم می کند و از بستر تخیل اجتماعی احساسات‬ ‫جامعه را برمی انگیزد و به این صورت ان را به سوی‬ ‫توحید و وصول حقیقت سیر می دهد؛ همانطورکه در‬ ‫جامعه ی غیرایمانی و کفرالود نیز هنرمند انی است‬ ‫که حقایق عالم را زودتر ادراک می کند با این تفاوت‬ ‫که توانایی هنری و تخیل خود را در تضاد و تقابل با‬ ‫حقایق به کار می گیرد و با دست اندازی به احساسات‬ ‫جامعه در جهت عکس فطرتش‪ ،‬ان را به سوی ابلیس‬ ‫و دوزخ سوق می دهد‪.‬‬ ‫هنری هنرمند را محصور در‬ ‫کار‬ ‫اگر خروجی و محصول‬ ‫ِ‬ ‫نمونه های امروزین ان ندانیم و تعریفی که برای هنر ذکر‬ ‫شد را از هرگونه قالبی مثل شعر‪ ،‬فیلم سینمایی‪ ،‬تابلوی‬ ‫نقاشی‪ ،‬رمان و ‪ ...‬تجرید و خالص کنیم و هنر را به‬ ‫هرگونه فعل انسانی که در تعریف مذکور بگنجد نسبت‬ ‫دهیم‪ ،‬یافتن هنرمندانی در طول تاریخ اثرگذار بوده اند‬ ‫متفاوت خواهد بود‪ .‬با این تفاسیر زمانی که برای یافتن‬ ‫هنرمند در جامعه ی اسالمی در تاریخ سرک می کشیم‪،‬‬ ‫هنر و زیبایی اصیل را در سخن بانویی می یابیم در‬ ‫ََ َ‬ ‫جنگ‪« :‬فقال‬ ‫قامت اسیر جنگی و در‬ ‫مجلس َپیروز َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ک‬ ‫ْاب ُن ز َیاد کی‬ ‫یک و اه ِل بی ِت ِ‬ ‫ف رای ِت صنع الل ِه ِبا ِخ ِ‬ ‫َ َ َ ِ ْ ٍ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫فقالت َما رایْت ِالا ج ِمیلا‪ ]2[ ».‬جواب زینب کبری؟اهس؟‬ ‫در مجلس ابن زیاد‪-‬لعنه اهلل علیه‪ -‬این واقعیت را روشن‬ ‫می کند که حسین بن علی؟ع؟ پرده از حقیقت زیبایی‬ ‫و حسن و جمال در عالم برداشته چراکه در میدان کربال‬ ‫که گویا چیزی جز شکست برای او نداشته‪ ،‬در نظر‬ ‫خواهرش که اکنون هم مصیبت زده است و هم در بند‬ ‫اسارت‪ ،‬چیزی جز زیبایی نیافریده است‪ .‬این زیبایی‬ ‫زیبایی را دارد نه خود زیبایی را‬ ‫و در حقیقت رنگی از‬ ‫َ َ َّ َّ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ً َ َ َّ َ ْ َ ُ َّ َ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫«فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫کذل َ‬ ‫ک َی ْض ِر ُب ا ّلل ُه الا ْمثال»‪]1[ .‬‬ ‫فِی الا ْر ِض‬ ‫ِ‬ ‫اما در خصوص ِان خلق هنر؛ زمانی که احساسات هنرمند‬ ‫نسبت به موضوعی برانگیخته می شود‪ ،‬به پدیده ای‬ ‫حساس شده و با ان درگیر می شود‪ ،‬وقتی ان پدیده‬ ‫به مسئله ی او تبدیل می شود‪ ،‬با تخیل خود می تواند‬ ‫احساسات و عواطفش را از بستر تخیل اجتماعی عبور‬ ‫داده و با برانگیختن احساسات جمعی و القاء مسئله ی‬ ‫خود در لفافه ی هنر به انان‪ ،‬در ان راستا ایجاد حرکت‬ ‫اجتماعی نماید‪ .‬این تهییج احساسات و ایجاد حرکت‬ ‫اجتماعی که توسط تخیل هنرمند به وجود امده جز‬ ‫دو مقصد نمی تواند داشته باشد‪ ،‬یا به سوی نور حرکت‬ ‫می کند و یا به سوی نار‪ .‬چراکه هنرمند هم عضوی از‬ ‫جامعه است با این فرق که انبعاث حس در او از سایر‬ ‫اعضا قوی تر است به عالوه ی اینکه توانایی تبدیل این‬ ‫حس به اثری که حس سایرین را هم برانگیزد دارد‪ ،‬اما‬ ‫او در خال زندگی نمی کند و زیست او در هر جامعه ای‬ ‫متناسب با فرهنگ ان است‪ .‬هنرمند کاتالیزوری است‬ ‫که اعضای جامعه را مدام برای رسیدن به ارمان های‬ ‫خویش ترغیب و تهییج می کند‪ ،‬پس مخلوق او و اثر او‬ ‫خارج از دایره ی تفکری و حیطه ی فرهنگی جامعه ی‬ ‫او نخواهد بود چراکه در این صورت وجودش و اثرش‬ ‫نقض غرض خواهند بود‪.‬‬ ‫با فهم انچه در خصوص فلسفه ی تاریخ و درگیری‬ ‫دائمی حق و باطل گفته شد و نقشی که هنرمند در‬ ‫هر یک از جوامع ایفا می کند نتیجه این می شود که در‬ ‫یک جامعه ی ایمانی هنرمند ان کسی ست که در راه‬ ‫‪104‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪105‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫نمی تواند چیزی جز زیبایی‬ ‫الهی باشد‪ .‬نمی تواند زیبایی‬ ‫جهت دار نبوده و متعلق به‬ ‫جناح توحیدی نباشد‪ .‬اگر‬ ‫کسی خــاف ایــن را بگوید‬ ‫خــاف بینات حسین بن‬ ‫علی؟ع؟ حرف زده است‪.‬‬ ‫او بــرای توحید برخواسته و‬ ‫با قیامش جلوه ا ی از اسماء و صفات حسنای الهی‬ ‫را برای کل تاریخ نمایش داده است به گونه ای که اگر‬ ‫عالم موسی؟ع؟ می بود‪ ،‬هنگامی که خداوند جلوه ی‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫خود را به او نشان داد خ َّر ُموسى َص ِعقا‪]3[ .‬‬ ‫اکنون انچه واضح به نظر می رسد این است که در‬ ‫جامعه ی اسالمی و چه بسا جهان کسی جز حسین بن‬ ‫علی؟ع؟ را نمی توان هنرمند دانست‪ .‬وی با قیام خود‪،‬‬ ‫احساسات نه تنها جوامع شیعی که همه ی انانی که‬ ‫در دایره ی تشعشعاتش قرار می گیرند را در طول تاریخ‬ ‫مبعوث کرده‪ ،‬ارمان های توحیدی را به عنوان مسئله ی‬ ‫اول و اخر خود برای عالم تبیین کرده و پای ان را با خون‬ ‫امضا کرده‪ ،‬حرکت های اجتماعی زوال ناپذیری را با‬ ‫تحریک خیال و بیداری عقالنیت‪ ،‬در راستای نیل به‬ ‫ان ارمان ها شکل داده‪ ،‬می دهد و خواهد داد‪ .‬با این‬ ‫درک از هنر جمله ی «شهادت هنر مردان خداست» نیز‬ ‫به گونه ی دیگری فهم خواهد شد‪ .‬شهادت باالترین‬ ‫مقام هنر است که کسی هنرمندانه تر از حسین؟ع؟‬ ‫با شهادتش و با بذل جانش مسیر حرکت مشخص‬ ‫نکرده و اجتماع را به حرکت وانداشته است‪ ،‬کاری‬ ‫که شهدای پس از او به تقلید از او می کنند‪.‬‬ ‫قلب او‪ ،‬احساسات رقیق و عمیق و دقیق او‪ ،‬در قدم‬ ‫اول سبک زندگی غیرموحدانه را نمی پذیرد و سپس در‬ ‫طول حرکت خود از مدینه به مکه و از مکه به کربال فریاد‬ ‫می زند که زیر بار ظلم نمی رود‪ ،‬اشرافیت را رد می کند و‬ ‫تبعیض را نمی پذیرد و به عبارت کلی تر تغییر و تبدیل‬ ‫و تلبیس اسالم را برنمی تابد‪ .‬فریاد او اگرچه تا لحظه ی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫شهادت عده ی قلیلی را با‬ ‫وی همراه می کند اما از زمانی‬ ‫که زینب کبری؟اهس؟ قیام او‬ ‫را تبلیغ و ترو یج می کند و‬ ‫پیام او را تفسیر و تشریح و راز‬ ‫هنرنمایی او برمال می سازد دل‬ ‫کوفی و شامی را _ که همه یا در‬ ‫صحنه ی قتال با حسین؟ع؟‬ ‫سنگی ان ها‬ ‫دل‬ ‫بوده اند یا پشت جبهه _ می لرزاند‪ ،‬بر ِ‬ ‫ِ‬ ‫نیز تاثیر می گذارد و اشک ها را جــاری می کند‪ .‬این‬ ‫اولین قدم های عبور از تخیل اجتماعی و هنر حسین‬ ‫بن علی است‪ .‬این است که از شهادت حسین بن‬ ‫علی به بعد‪ ،‬نهضت او همواره الهام بخش و تهییج و‬ ‫ترغیب کننده ی گروه های فراوانی برای احیای مقاصد‬ ‫شریعت و حرکت در این مسیر بوده است‪.‬‬ ‫انچه از هنر و زیبایی عرض شد همه و همه در حسین‬ ‫بن علی؟ع؟ و در هنرنمایی کربالی او جمع است‬ ‫به گونه ای که حسین بن علی در اوج قرار دارد و ما در‬ ‫حضیض‪ .‬پس برای خلق هنر چاره ای نیست و راهی‬ ‫باقی نمی ماند جز اقتدا و اشاره به قله و حرکت به سمت‬ ‫ارتفاعات ارمان شهر کربال‪ .‬معطوف کردن جان ها به او‬ ‫به طرز مضاعفی احساسات جامعه را اماده ی پذیرش‬ ‫حقایق و نیل به ان می کند و نقطه ی کانونی توجه به‬ ‫ت عزاداری‪.‬‬ ‫حسین بن علی؟ع؟ جایی نیست جز هیئا ‬ ‫محیط هایی که همواره به صورت هفتگی و مناسبتی‬ ‫و به ویژه در ماه های محرم و صفر مرکز تجمع دلدادگان‬ ‫حسینی ست که خود این اجتماع قلوب و هماهنگی‬ ‫نفوس جاذبه ی شخص شخیص سیدالشهداست‪.‬‬ ‫تبیین شد که هنر ربط وثیقی با حسین بن علی؟ع؟‬ ‫دارد و نتیجه ان شد که هنر‪ ،‬موفق و موثر است اگر و‬ ‫فقط اگر به او و حرکت او اشاره کند و از هر جا بهتر‬ ‫برای این اشاره هیئات عزادار ی اند که چهار عامل‬ ‫مهم در ان ها موجود است‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نبود؛ ارتباط قلبی خود را با سیدالشهدا؟ع؟ به عنوان‬ ‫محور و مدار بیشتر کند و شدت تاثراتش از نهضت‬ ‫کربال بیشتر باشد‪ ،‬رقیق تر‪ ،‬دقیق تر و عمیق تر می تواند‬ ‫با تخیل خود تخیل اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده‬ ‫و احساسات و عواطف جامعه را حول وجود مقدس‬ ‫ابا عبداهلل؟ع؟ به جوشش دراورد تا حرکت حسینی‬ ‫به همان صورت‪ ،‬در این اجتماع نیز شکل بگیرد و‬ ‫رفته رفته جامعه را به تمدن مهدوی برساند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در اخر مجددا تکرار می کنم هنر چیزی نیست جز اشاره‬ ‫به اسماء حسنی و صفات جمال الهی و کدام یک از‬ ‫اسماء حسنی شیرین تر [‪]4‬و[‪ ]5‬و کدام جمال الهی‬ ‫جمیل تر از حسین؟!‬ ‫ای مظهر جمال جمیل خدا حسین‪. ...‬‬ ‫‪ .1‬محور هنر‪ :‬اباعبداهلل؟ع؟ که محور و مظهر هنر‬ ‫است ان گونه که بیان شد‪.‬‬ ‫‪ .2‬مخاطب هنر‪ :‬جمعی که برای عزاداری امده اند‪،‬‬ ‫جمعی که متاثرین از هنر عاشورایی خواهند بود‪.‬‬ ‫‪ .3‬خالق هنر‪ :‬خدامی که برای برپایی عزا جمع‬ ‫شده اند‪ ،‬جمعی که موثرین هنر خواهند بود‪،‬‬ ‫ان هــایــی که هنر را حــول محور اباعبداهلل؟ع؟‬ ‫خلق می کنند‪.‬‬ ‫‪.4‬بستر ارائه هنر‪ :‬برپایی مدام مجالس عزای حسینی‬ ‫که الزمه ی پیوستگی حرکت به سمت توحید‬ ‫ذیل پرچم مقدس و مطمئن اباعبداهلل؟ع؟ را‬ ‫فراهم می کند‪.‬‬ ‫تعریف هنر گفته شد و ربط و نسبت ان با اباعبداهلل؟ع؟‬ ‫مشخص شد و به این که در هیئات عزاداری ّ‬ ‫مقومات‬ ‫امر هنری مهیاست نیز اشــاره شد‪ .‬البته این اشاره‬ ‫کوچک و کوتاهی در فهم کلی مسئله بود ولی با خرد‬ ‫شدن در قالب های امروزی هنر در نهایت الزم به ذکر‬ ‫است که چه گونه هایی قابلیت رشد در ساحت هیئات‬ ‫را خواهند داشت؟‬ ‫در ابتدای پاسخ به این پرسش ذهن مخاطب شاید‬ ‫تنها هنر خطابه و شعر را بیابد اما دقت در جوانب‬ ‫گوناگون کار هیئات غیر از این دو نوع که البته بسیار‬ ‫اساسی هم هستند اقسام دیگری نیز یافت می شود‪.‬‬ ‫از جمله ساخت ملودی و موسیقی متناسب با هدف‬ ‫عزاداری‪ ،‬طراحی پوستر‪ ،‬فضاسازی و طراحی دکوراسیون‬ ‫و ‪ . ...‬ظرفیت هایی مثل تعزیه نیز که خیلی قبل تر از‬ ‫ابراز وجود تئاتر و سینما در ایران نشان دهنده ی رشد‬ ‫هنر نمایش در ارتباط مستقیم و بی پرده با دستگاه‬ ‫اباعبداهلل؟ع؟ است؛ امروزه وجهه ی خود را از دست‬ ‫داده و کمتر مورد توجه قرار می گیرد‪ .‬به هر حال هرقدر‬ ‫خالق این اثار در کنار یادگیری و به کارگیری امور فنی‬ ‫و ساختاری که در این مقال مجال پرداختن به ان ها‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬ایه شریفه ‪ 17‬سوره مبارکه رعد‪ :‬خداوند از اسمان ابى فرستاد؛ و از هر‬ ‫ّ‬ ‫دره و رودخانه اى به اندازه ان ها سیالبى جارى شد؛ سپس سیل بر روى خود‬ ‫کفى حمل کرد؛ و از انچه (در کوره ها)‪ ،‬براى به دست اوردن زینت االت یا‬ ‫وسایل زندگى‪ ،‬اتش روى ان روشن مى کنند نیز کف هایی مانند ان به وجود‬ ‫مى اید‪ -‬خداوند‪ ،‬حق و باطل را چنین مثل مى زند!‪ّ -‬اما کف ها به بیرون‬ ‫پرتاب مى شوند‪ ،‬ولى انچه به مردم سود مى رساند [اب یا فلز خالص ] در زمین‬ ‫مى ماند؛ خداوند این چنین مثال مى زند!‬ ‫[‪ .]2‬اللهوف على قتلى الطفوف ‪ /‬ترجمه فهرى ‪ /‬النص ‪ / 160 /‬المسلک‬ ‫الثالث فی االمور المتاخره عن قتله صلوات اهلل علیه ؛ ابن زیاد گفت‪ :‬نظرت‬ ‫درباره ی انچه خدا با برادر و اهل بیتت کرد چیست؟ زینب کبری فرمود‪ :‬جز‬ ‫زیبایی چیزی ندیدم‪. ...‬‬ ‫[‪ .]3‬ایه ی شریفه ی ‪ 143‬از سوره ی مبارکه ی اعراف؛ َو َل َّما َ‬ ‫جاء ُموسى ِلمیقا ِتنا َو‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ ُّ ُ َ‬ ‫ُْ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ ََّ‬ ‫َ‬ ‫قال َر ّب َارنی َا ْن ُظ ْر ال ْی َ‬ ‫ک قال ل ْن ترانی َو ِ ًلک ِن انظر ِالى الجب ِل ف ِا ِن َاستقر‬ ‫کلمه ربه‬ ‫َ َ َ ِ ِ َ َ َ ِ َّ ُ ْ‬ ‫َ ّ َ‬ ‫ً ََ َ َ‬ ‫َمکان ُه ف َس ْوف َترانی فل ّما َت َجلَى َ َر ّب ُه ِلل َج َب ِل َج َعل ُه َدکا َو خ َّر ُموسى َص ِعقا فل ّما افاق‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ْ َ‬ ‫ک ُت ْب ُت ال ْی َ‬ ‫حان َ‬ ‫ک َو ا َنا ا َّول ال ُم ْو ِم َ‬ ‫نین‪ :‬و هنگامی که موسى به میعادگاه‬ ‫قال سب‬ ‫ِ‬ ‫ما امد‪ ،‬و پروردگارش با او سخن گفت‪ ،‬عرض کرد‪« :‬پروردگارا! خودت را به من‬ ‫نشان ده‪ ،‬تا تو را ببینم!» گفت‪« :‬هرگز مرا نخواهى دید! ولى به کوه بنگر‪ ،‬ا گر‬ ‫در جاى خود ثابت ماند‪ ،‬مرا خواهى دید!» اما هنگامی که پروردگارش بر کوه‬ ‫جلوه کرد‪ ،‬ان را همسان خا ک قرار داد؛ و موسى مدهوش به زمین افتاد‪ .‬چون‬ ‫به هوش امد‪ ،‬عرض کرد‪« :‬خداوندا! منزهى تو (از اینکه با چشم تو را ببینم)!‬ ‫من به سوی تو بازگشتم! و من نخستین مومنانم!»‬ ‫ْ‬ ‫[‪ .]4‬الکافی َ(ط ‪ -‬االسالمیه) ‪ /‬ج ‪ / 144 / 1‬باب َالنوادر ‪ ...‬ص‪143 :‬؛ ال ُح َس ْی ُن‬ ‫ْ ُ ُ َ َّ ْ ْ َ ُّ َ ُ َ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫یعا َع ْن ا ْح َمد ْبن ا ْس َحاق َع ْ‬ ‫ن َس ْعد َان‬ ‫بن محم ٍد الشع ِری و محمد بن یحیَى ج ِم‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ِ ِ َ َّ َ َ َّ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫‬‫ل‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫اهَّلل‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ی‬ ‫ف‬ ‫ع‬ ‫ ‬ ‫اهَّلل‬ ‫ُِ‬ ‫ِْ ِ‬ ‫ْب ْ َِن ُم ْس ِل ٍ ْم ع ْن ُم َع ِ َاو َیه ْب ِن ع ّم ٍار َ َع ْن ا ِبی ع ْب ِد ِ ْ َ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫اهَّلل السماء الحسنى ال ِتی ل یقبل‬ ‫ال ْسماء ال ُح ْسنى ف‬ ‫ادعوه ِب َها قال نحن و ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫اهَّلل ِم َن َ ال ِع َب ِاد َع َمل ِال ِب َم ْع ِرف ِت َنا؛ امام صادق (ع) در بیان قول قران در ایه ی‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ل السماء الحسنى فادعوه ِبها» فرمودند به خداقسم که اسماء حسنی ما‬ ‫«و ِ‬ ‫]اهل بیت[ هستیم که خدا عمل بندگانش را َبدون َمعرفت ما قبول نمی کند‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫[‪ .]5‬مفاتیح الجنان ‪ /‬زیارت جامعه کبیره‪ :‬ف َما‪ ‬ا ْحلی ا ْس َم َاء ک ْم‪ :‬چقدر نام های‬ ‫شما ]اهل بیت[ شیرین است‪. ...‬‬ ‫‪106‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سید محمدحسین میرهادی‬ ‫پژوهشگر هسته احیای امر مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪107‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ّ‬ ‫هیئت تراز‪ ،‬یک قله نیست بلکه «سلسله قلل» یک رشته‬ ‫کوه واحد است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫هیئت تراز‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫طبق نقل تاریخ‪ ،‬از حضرت ادم تا حضرت خاتم و بعد‬ ‫از ان‪ ،‬اولیای الهی‪ ،‬همگی روضه خوان مصیبت سید‬ ‫الشهدا؟ع؟ بوده اند‪ .‬نقل تمام مقاتل و منابع است که‬ ‫از همان عصر عاشورا نیز که ان فاجعه عظیم اتفاق‬ ‫افتاد‪ ،‬و امام حسین؟ع؟ به شهادت رسید‪ ،‬حضرت‬ ‫زینب؟ع؟ بر سر پیکر مطهر برادر حاضر شده و شروع‬ ‫به عزاداری می کنند و با این حرکت‪ ،‬عزاداری برای‬ ‫امام حسین؟ع؟ اغاز می شود‪ .‬کاروان اسرای اهل بیت‬ ‫؟مهع؟ نیز از همان روز عاشورا و پس از ان‪ ،‬به انحای‬ ‫مختلف‪ ،‬مجالس ع ــزاداری و تبیین حرکت سید‬ ‫الشهدا؟ع؟ را اغاز نمودند [‪ .]1‬پس از واقعه عاشورا‪،‬‬ ‫امامان ما از طرف حکومت وقت تحت فشار بوده و‬ ‫بسط ید زیادی نداشتند‪ ،‬به همین جهت است که‬ ‫طبق نقل تاریخی که حضرت سجاد؟ع؟‪ ،‬بعد از واقعه‬ ‫عاشورا‪ ،‬با بهره گیری از هر فرصتی نظیر هنگام نوشیدن‬ ‫اب و ‪ ،...‬به یاداوری مصیبت کربال می پرداخته اند‬ ‫و از قضا برخالف تصور عموم‪ ،‬این حرکت امام امری‬ ‫همیشگی و روزمــره نبوده‪ ،‬بلکه هدفمند و در زمان‬ ‫مناسب در جهت منقلب نمودن قلوب و اثرگذاری‪،‬‬ ‫صورت می پذیرفته است [‪ .]2‬با فراهم شدن شرایط‬ ‫نسبی در زمان امامین صادقین؟امهع؟‪ ،‬دعوت به زیارت‬ ‫سید الشهدا؟ع؟ جدی تر شده و با گذشت زمان‪ ،‬در‬ ‫ً‬ ‫زمان امام کاظم؟ع؟ و خصوصا حضرت رضا؟ع؟‪،‬‬ ‫عزاداری و گریه بر سیدالشهدا؟ع؟ عمومیت بیشتری‬ ‫پیدا می نماید [‪ ]3‬به نحوی که در این زمان‪ ،‬حزن و‬ ‫عزاداری در ایام دهه اول محرم به صورت رسمی شکل‬ ‫گرفته و در زمان سایر ائمه بعد از ان نیز ادامه یافته و‬ ‫تقویت می گردد‪]4[ .‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫هیئت محل «بیان» و «تبیین» برای «هدایت»‬ ‫است؛ بیان معارف اهل بیت ؟مهع؟‪ ،‬در بستر‬ ‫«عاطفه» و «محبت»‪ .‬از این رو در هیئت‪،‬‬ ‫بروز عاطفه شمولیت بیشتری نسبت به‬ ‫تعقل دارد‪.‬‬ ‫ای ـن صــورت اســت کــه مــا ک حضور و جمعیت در‬ ‫هیئت‪ ،‬کثرت ابدان نبوده و به مال ک جذب قلوب‬ ‫در هیئت باز می گردد‪]7[ .‬‬ ‫در واقع امر‪ ،‬کارکرد اصلی نهاد هیئت‪ ،‬ابالغ و رساندن‬ ‫پیام امــام به امــت اســت [‪ ]8‬و تفاوت عمده ان با‬ ‫سایر تشکل ها‪ ،‬در این است که افراد‪ ،‬عالوه بر ارتباط‬ ‫«بینشی»‪ ،‬ارتباط و پیوند «عاطفی» دارنــد و عاطفه‬ ‫ً‬ ‫و محبت‪ ،‬محور است‪ ]9[ .‬از این رو‪ ،‬هیئت صرفا‬ ‫برگزاری یک مراسم مذهبی نبوده‪ ،‬بلکه محلی برای‬ ‫برانگیختن اندیشه و احساس در جهت حق‪ ،‬اولیای‬ ‫دین و تحقق حق می باشد‪ ]10[ .‬در بیانات ایت اهلل‬ ‫مصباح یــزدی در خصوص وظیفه اصلی هیئات‬ ‫داریم که‪« :‬کار اصلی هیئت ها‪ ،‬احیاء امر اهل بیت‬ ‫صلوات اهلل علیهم اجمعین است‪ .‬اگر ما بخواهیم‬ ‫وظیفه هیئت ها را در یک ز بــان نسبتا علمی ارائــه‬ ‫کنیم‪ ،‬باید بگوییم که انسان بــرای اینکه این مسیر‬ ‫صحیح را انتخاب کند و قوای خودش را در ان راه‬ ‫بسیج کند و از ان استفاده کند‪ ،‬به دو چیز احتیاج‬ ‫دارد؛ یکی شناخت‪ ،‬و یکی انگیزه احساسی‪ .‬ان وقتی‬ ‫این شناخت‪ ،‬مرا به حرکت وا می دارد که توام شود با‬ ‫عاطفه‪ ،‬با محبت‪ ،‬با احساس‪ .‬عقل و احساس باید‬ ‫باشد‪ .‬عقل راه را باز کند و نشان بدهد و احساس به‬ ‫حرکت در بیاورد‪ .‬نقش اساسی هیئت ها در جامعه ما‪،‬‬ ‫بخصوص جامعه شیعی‪ ،‬تقویت احساس و عواطف‬ ‫مذهبی است‪]11[».‬‬ ‫زمانی که عاطفه و محبت‪ ،‬محور اجتماع و حرکتی‬ ‫قرار گیرد‪ ،‬قدرت اثرگذاری ان جمع را چندین برابر‬ ‫از این روســت که مجالس مذهبی‪ ،‬بعنوان یکی از‬ ‫کانون های اصیل تشیع از همان زمان بر محور واقعه‬ ‫عاشورا و برانگیختن عواطف عمومی با محوریت‬ ‫محبت امام حسین؟ع؟ شکل گرفته و تا به امروز نیز‬ ‫امتداد ان‪ ،‬ادامه یافته است‪ .‬به نحوی که بسیاری‬ ‫از اندیشمندان غیر مسلمان نیز‪ ،‬زنده ماندن یاد این‬ ‫حادثه را از معجزات ان برمی شمارند‪.‬‬ ‫‪ .2‬عزاداری با هویتی مستقل‬ ‫امــروزه نیز با گذشت بیش از هزار و سیصد و پنجاه‬ ‫سال از حادثه کربال‪ ،‬نه تنها این مجالس عــزاداری‬ ‫کمرنگ نگردیده بلکه با اوج گرفتن این مجالس در‬ ‫طی تاریخ‪« ،‬هویتی مستقل» نیز پیدا کرده است که‬ ‫از ان تعبیر به «هیئت» می گردد‪ .‬هیئات مذهبی به‬ ‫عنوان متولیان اصلی برپایی مجالس مذهبی‪ ،‬به عنوان‬ ‫نهادی مستقل و مردمی عمل کرده و مفهوم‪ ،‬کیفیت‬ ‫و کمیت عزاداری را نیز توسعه بخشیده اند و از طرف‬ ‫دیگر‪ ،‬منحصر در عزاداری نگردیده بلکه شادی اهل‬ ‫بیت ؟مهع؟ را نیز به ان اضافه نموده اند‪.‬‬ ‫هیئت محل «بیان» و «تبیین» برای «هدایت» است؛‬ ‫[‪ ]5‬بیان معارف اهل بیت ؟مهع؟‪ ،‬در بستر «عاطفه» و‬ ‫«محبت»‪ .‬از این رو در هیئت‪ ،‬بروز عاطفه شمولیت‬ ‫بیشتری نسبت به تعقل دارد‪ ]6[ .‬از ان جــایــی که‬ ‫تعریف هیئت‪ ،‬به «انسان» صورت می پذیرد‪ ،‬و چون‬ ‫انسان ُبعد فرابدنی نیز دارد‪ ،‬لذا در تعریف هیئت نیز‬ ‫نباید به بعد ظاهری محدود شویم‪ .‬از این روست که‬ ‫حضور در هیئت‪ ،‬بعد فرابدنی نیز پیدا می کند و در‬ ‫‪108‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ -3‬هیئت تراز‪ :‬الگوی حداقلی یا حداکثری؟‬ ‫در پیروزی انقالب اسالمی نیز‪ ،‬جریان عاشورا و حرکت‬ ‫امام حسین؟ع؟ به عنوان عامل ّ‬ ‫محرکه مردم و هیئات‬ ‫به عنوان بستری برای مبارزه‪ ،‬نقش افرینی عمده ای‬ ‫داشتند‪ .‬چنان چه در بیانات رهبر معظم انقالب‬ ‫‪109‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تفکرات صحیح اسالمی بوده است‪ ...‬در انقالب ما‪،‬‬ ‫این معنا به صورت ّبینی واضح بود‪ .‬معلوم نبود اگر‬ ‫ما این حادثه را نمی داشتیم‪ ،‬چه طور می توانستیم در‬ ‫این معرکه خوض کنیم‪ .‬این خودش فصل عریض و‬ ‫قابل تعمقی است که تمسک به ذیل ماجرای عاشورا‬ ‫و مجاهدت سیدالشهدا علیه ّ‬ ‫الصاله و ّ‬ ‫السالم‪ ،‬چه‬ ‫تاثیری در وضع انقالب ما داشت‪ .‬انسان وقتی در این‬ ‫مساله غور می کند‪ ،‬از عظمت تاثیر ان حادثه به دهشت‬ ‫می افتد و فکر می کند کسانی که از ان محرومند‪ ،‬این‬ ‫خال را چگونه می توانند ُپر کنند‪]15[ ».‬‬ ‫در عصر حاضر و در دوران انقالب اسالمی‪ ،‬چگونگی‬ ‫هیئات مذهبی و نقش و کارکرد ان ها نیاز به بررسی‬ ‫و تامل بیشتری دارد‪ .‬طبیعی اســت که با استقرار‬ ‫حکومت اسالمی‪ ،‬از طرفی‪ ،‬نقش ایجابی این نهاد‬ ‫مردمی و اصیل شیعی‪ ،‬نیز متفاوت و پررنگ تر گردیده‬ ‫و از طرفی دیگر‪ ،‬تالش مخالفان برای اسیب ساز ی ‬ ‫در جهت بی اثر ساختن و به انحراف کشیدن ان نیز‬ ‫بیشتر خواهد شد‪ .‬از ای ـن رو است که در سال های‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫می نماید‪ .‬به همین جهت است که هیئات و مجالس‬ ‫مذهبی‪ ،‬از اثرگذاری باالیی در جامعه در راستای‬ ‫تحقق حق برخوردارند‪.‬‬ ‫دشمنان نیز به خوبی به ایــن امــر واق ـف انــد‪ .‬از این‬ ‫روست که از هیچ برنامه ای جهت کم رنگ ساختن و یا‬ ‫«اسیب سازی» هیئات کوتاهی نمی ورزند‪ .‬نمونه هایی‬ ‫مانند ان چه که در مقاله ی «جفری هالورسون» استاد‬ ‫ارتباطات استراتژیک دانشگاه اریزونا امده است این‬ ‫مدعی را تایید می نماید [‪ .]12‬در برش تاریخی نیز‬ ‫مشاهده می کنیم که یکی از کارهای رضاخان برای‬ ‫ایجاد محبوبیت در بین مردم‪ ،‬حضور در دسته ها و‬ ‫هیئت های عزاداری بوده است‪ .‬این در حالی است که‬ ‫پس از بدست اوردن قدرت و گذشت زمان‪ ،‬نمونه ای‬ ‫از تالش برای به تعطیلی کشاندن نهاد مردمی هیئت‬ ‫را نیز در همان زمان می توان مشاهده نمود‪ .‬جالب‬ ‫توجه است که در ان زمان که دولت های استعماری و‬ ‫دست نشانده ی انان یعنی رضاخان‪ ،‬اسالم را به عنوان‬ ‫ّ‬ ‫سدی در برابر اهداف استعماری خود دیدند‪ ،‬دست به‬ ‫سه اقدام زدند‪ .1 :‬ممنوعیت لباس روحانیت ‪ .2‬کشف‬ ‫حجاب ‪ .3‬ممنوعیت برگزاری هیئات و جلسات‬ ‫مذهبی؛ [‪ ]13‬که این امر خود نشان دهنده واقف بودن‬ ‫دشمنان بر شدت اثرگذاری هیئت در جامعه است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اسالمی نیز داریــم که «مراسم عاشورای حسینی در‬ ‫انقالب ما نقش تعیین کننده داشت‪ .‬هیجانی که‬ ‫مــردم در ایــن مراسم پیدا می کردند‪ ،‬توانست ملت‬ ‫ما را متحول کند؛ هم در سال ‪ ۵۹‬که اول کار و اول‬ ‫هیجان و تالطم این اقیانوس بود‪ ،‬و هم در سال ‪ ۵۷‬که‬ ‫اوجش بود؛ مراسم عاشورا این گونه است‪ ]14[ ».‬و یا در‬ ‫جایی دیگر می فرمایند‪« :‬ماجرای حسین بن علی علیه‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ السالم‪ ،‬حقیقتا موتور حرکت قرون اسالمی در جهت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در پیروزی انقالب اسالمی نیز‪ ،‬جریان‬ ‫عاشورا و حرکت امام حسین؟ع؟ به عنوان‬ ‫عامل ّ‬ ‫محرکه مــردم و هیئات به عنوان‬ ‫بستری برای مبارزه‪ ،‬نقش افرینی عمده ای‬ ‫داشتند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫هیئت تراز شامل اصول و چارچوب های‬ ‫اص ـلــی و ثــابــت اس ــت ک ــه مـتـنــاســب با‬ ‫فرهنگ های مختلف و اقتضائات هر زمان‬ ‫و مکان‪ ،‬قابلیت تطبیق پیدا می نماید‪.‬‬ ‫جهت حرکت را نشان داده و موقعیت و موفقیت ما را‬ ‫در مسیر مشخص می سازد‪ .‬در مقدمه فانوس [‪،]19‬‬ ‫هیئت تراز انقالب اسالمی‪ ،‬چنین تعریف شده است‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫«هیئت تراز انقالب اسالمی‪ ،‬همان قله ای است که‬ ‫باید به سویش حرکت نمود‪ .‬همان هیئت الگویی‬ ‫که گوشه گوشه و لحظه لحظه اش مورد رضایت امام‬ ‫عصر عجل اهلل تعالی فرجه الشریف باشد‪ .‬هیئتی‬ ‫که شایسته برپایی در حضور حضرتش باشد‪ .‬هیئتی‬ ‫اماده حضور و ظهور‪ ...‬ترسیم بایسته ها و شایسته های‬ ‫چنین هیئتی‪ ،‬هر چند سخت و دشوار می نماید؛ اما‬ ‫الزم است و ضــروری‪ .»...‬هیئت تراز‪ ،‬بستری برای‬ ‫ّ‬ ‫خط کشی و ایجاد مرز بین هیئات نیست‪ ،‬بلکه قله ای‬ ‫جهت حرکت رو به جلو و وحدت در چشم انداز و‬ ‫هدف است‪.‬‬ ‫وجود معصـومین؟مهع؟ دریایی بی کران و الیتنهی است‬ ‫و فیض انان در شمار و اعداد نمی گنجد‪ .‬هیئت نیز‬ ‫منتسب به امام و بستر پیوند با والیت معصوم است‪ ،‬از‬ ‫این رو حد یقف نداشته و هیچ گاه نمی توان با ّ‬ ‫قطعیت‬ ‫ّادعا نمود که به غایت و منتهای خود رسیده است‪.‬‬ ‫به همین جهت است که ّ‬ ‫اهمیت تعریف حداکثری‬ ‫«هیئت تــراز»‪ ،‬در این است که هیئت را از تالش و‬ ‫کوشش در جهت «رشــد» بازنداشته و با موفقیت و‬ ‫اثرگذار ی های مقطعی‪ ،‬متوقف نمی سازد‪.‬‬ ‫در این جا این سوال اساسی پیش می اید که ایا تعریف‬ ‫مفهوم هیئت تراز‪ ،‬به معنی طرح یک الگو و بمنظور‬ ‫یکسان سازی هیئات است؟ در پاسخ باید گفت که‬ ‫ً‬ ‫اساسا اقتضای فهم درست از هیئت و هئیت داری‬ ‫اخیر‪ ،‬موضوعی با عنوان «هیئت تراز» مطرح گردیده‬ ‫و نظرات پیرامون ان نیز متنوع می باشد‪.‬‬ ‫در این جا کمی بیشتر به تبیین و تفصیل منظور خود از‬ ‫«هیئت تراز» می پردازیم‪ .‬در یک تمثیل‪« ،‬هیئت» مانند‬ ‫«اسالم» است‪ .‬همان طور که اسالم مراتب و حداقل‬ ‫و حداکثر داشته و از شهادتین اغاز و تا شهادت قابل‬ ‫تعریف است [‪ ،]16‬هیئت نیز ذو مراتب بوده و طیف‬ ‫وسیعی را شامل می شود‪ .‬عده ای از صاحب نظران‬ ‫معتقدند که تعریف مفهومی به نام هیئت تراز برای‬ ‫هیئات صحیح نبوده و اگر هم قابل تعریف باشد‪ ،‬یک‬ ‫الگو و مفهوم «حداقلی» است‪ ]17[ .‬بدین معنی که اگر‬ ‫بخواهیم هیئت تراز را تعریف نماییم‪ ،‬در نهایت به یک‬ ‫سری اصول و چارچوب های حداقلی خواهیم رسید‪ .‬در‬ ‫رد این نظر باید گفت که جمعی دیگر از صاحب نظران‬ ‫معتقدند که برای وضع چنین اصول های حداقلی‪،‬‬ ‫نیازی به تعریف مفهوم جدیدی به نام هیئت تراز‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه با ارائه تعریف جامع و مانع از هیئت‪،‬‬ ‫اصول حداقلی برای این که به یک تشکل و نهاد‪ ،‬اطالق‬ ‫هیئت گردد‪ ،‬نیز پوشش داده خواهد شد که بسط این‬ ‫مطلب در حیطه مقال دیگری است‪.‬‬ ‫با عنایت به نکته فوق‪ ،‬می توان دریافت که مفهوم‬ ‫هیئت تراز‪ ،‬اشاره به یک مدل و الگوی «حداکثری»‬ ‫ّ‬ ‫دارد‪ .‬هیئت تراز «قله» است؛ [‪ ]18‬یعنی اشاره به‬ ‫هدف و چشم انداز دارد‪ .‬رسیدن به ان مستلزم تالش‬ ‫و سختی بــوده امــا ناممکن نیست‪ .‬وجــود هدف‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ض ــروری و الزم اســت و ا گــر هــدف نباشد‪ ،‬اساسا‬ ‫حرکت بی معنی و بی اثر خواهد بود‪ .‬هدف است که‬ ‫‪110‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪111‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫[‪ .]1‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با اقای دکتر رجبی دوانی‪96/10/25 ،‬‬ ‫[‪ .]2‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با ایت اهلل علم الهدی‪96/04/11 ،‬‬ ‫[‪ .]3‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با اقای دکتر رجبی دوانی‪96/10/25 ،‬‬ ‫[‪ .]4‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با ایت اهلل علم الهدی‪96/04/11 ،‬‬ ‫[‪« .]5‬تعابیری که در قران [برای هدایت] امده است {هدی للناس} یا در‬ ‫مرتبه ای {هدی للمتقین} است و هر دوی این ها در هیئت نقش دارد‪ .‬یعنی‬ ‫هیئت هم نقش هدایت مردم و هم هدایت متقین را بر عهده دارد؛ پس باید‬ ‫برنامه هایش به گونه ای باشد که هم هدایت ناس را شامل بشود هم هدایت‬ ‫متقین را» برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با حجت االسالم و‬ ‫المسلمین عابدینی‪97/02/31 ،‬‬ ‫[‪ .]6‬برگرفته از نشست تخصصی با حجت االسالم و المسلمین کردمیهن‪96/11/18 ،‬‬ ‫[‪ .]7‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با حجت االسالم و المسلمین‬ ‫عابدینی‪97/02/31 ،‬‬ ‫[‪ .]8‬برگرفته از فرمایشات ایت اهلل میرباقری‬ ‫[‪ .]9‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با ایت اهلل علم الهدی‪96/04/11 ،‬‬ ‫[‪ .]10‬بیانات حجت االسالم و المسلمین پناهیان در اولین همایش ملی هیئت‬ ‫های فعال در عرصه اربعین‪94/08/21 ،‬‬ ‫[‪ .]11‬بیانات ایت اهلل مصباح یزدی در دومین همایش ملی هیئت های محوری‬ ‫و برگزیده کشور‪1392/12/08 ،‬‬ ‫[‪ .]12‬جفری هالورسون نظریه پرداز و پروفسور دانشگاه اریزونای امریکا‪ ،‬با انتشار‬ ‫مقاله ای تصریح نمود که دیگر راهکارهای نظامی برای مقابله را در «براندازی‬ ‫نرم» با حکومت ایران چندان کارایی نداشته و جبهه غرب و استکبار باید تغییر‬ ‫تا کتیک داده و دستور کار خویش قرار دهد‪ .‬هالورسون در این مقاله‪ ،‬استراتژی‬ ‫پیشنهادی خود را اینگونه مطرح می کند که برای موفقیت در مقابل نظام و‬ ‫حکومت ایران‪ ،‬باید از ماجرای کربال بهره برداری صورت پذیرد‪ .‬نکتۀ جالب‬ ‫توجه در این جاست که او یک جریان خاص را بعنوان بهترین کارا کتر برای‬ ‫ایفا نمودن نقش طرفداران امام حسین و مقابله با یزید ساختگی یعنی نظام‬ ‫مقدس جمهوری اسالمی معرفی می کند‪.‬‬ ‫[‪ .]13‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با اقای دکتر رجبی دوانی‪،‬‬ ‫‪96/10/25‬‬ ‫[‪ .]14‬بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ ‪1363/08/10‬‬ ‫[‪ .]15‬بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از روحانیون‪1370/04/20 ،‬‬ ‫[‪ .]16‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با حجت االسالم و المسلمین‬ ‫طائب‪97/05/02 ،‬‬ ‫[‪ .]17‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با جناب اقای حسام‬ ‫مظاهری‪96/04/10 ،‬‬ ‫[‪ .]18‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با جناب اقای مهدی‬ ‫رسولی‪96/11/01 ،‬‬ ‫[‪ .]19‬نشریه جامعه ایمانی مشعر‬ ‫[‪ .]20‬برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با جناب اقای حسام‬ ‫مظاهری‪96/04/10 ،‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نشان می دهد که ایجاد مشابهت و یکسان سازی‬ ‫هیئات پدیده ای نادرست است‪ .‬خاصه اگر موضوع‬ ‫صحبت‪ ،‬جامعه ایرانی باشد که دارای فرهنگ ها‬ ‫و خرده فرهنگ های متکثری بوده و هر فرهنگ با‬ ‫اقتضائات خاص خــودش همراه اســت‪ .‬فهم تکثر‬ ‫فرهنگی و توجه به تفاوت های فرهنگی و اداب و‬ ‫رسوم متنوع و متفاوت خرده فرهنگ های مختلف‪،‬‬ ‫ما را به این نتیجه می رساند که هیئت تراز نیز برای‬ ‫فرهنگ های گونا گون‪ ،‬متفاوت است‪ .‬از این رو است‬ ‫ً‬ ‫که در اسیب شناسی هیئات نیز‪ ،‬لزوما مساله ای به‬ ‫نام اسیب نداشته‪ ،‬بلکه «اسیب ها» برای «هیئت ها»‬ ‫داریم‪]20[ .‬‬ ‫با توجه به تبیین فوق‪ ،‬این طور می توان بیان نمود که‬ ‫ّ‬ ‫در واقع هیئت تراز‪ ،‬یک قله نبوده بلکه «سلسله قلل»‬ ‫یک رشته کوه واحد است‪ .‬هیئت تراز شامل اصول‬ ‫و چارچوب های اصلی و ثابت است که متناسب با‬ ‫فرهنگ های مختلف و اقتضائات هر زمان و مکان‪،‬‬ ‫قابلیت تطبیق پیدا می نماید‪ .‬از این رو‪ ،‬با تعریف مفهوم‬ ‫ً‬ ‫هیئت تــراز‪ ،‬نه تنها لزوما مشابهت و یکسان سازی‬ ‫هیئات صورت نمی پذیرد‪ ،‬بلکه شرایط و اقتضائات‬ ‫هر هیئت نیز البته در یک چارچوب حداکثری در نظر‬ ‫گرفته می شود‪ .‬در این صورت است که می توان مسیر‬ ‫رشد و حرکت هیئت را سنجید و هر هیئت‪ ،‬با توجه‬ ‫به مقتضیات خود‪ ،‬می تواند به سمت هدف اصلی‬ ‫این نهاد اصیل شیعی و درجهت نزدیک شدن به‬ ‫ّ‬ ‫قله تالش نماید و از اسیب های دشمنان در این راه‬ ‫مصون بماند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫محمدرضا ارام‬ ‫پژوهشگر هسته حکمرانی مردم بنیان مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‬ ‫تکافل‪،‬‬ ‫‪ -1‬نهاد «اخوت و برادری»‬ ‫حقیقتی ورای واقعیت ها‬ ‫انسان ها به واسطه اعتقادات و جهان بینی های خود‬ ‫اشتراکات و افتراقاتی می یابند‪ .‬اشتراک در انسان بودن‬ ‫کمترین میزان این اشتراک است‪ .‬هر کس به واسطه انسان‬ ‫بودن نسبت به همنوعان خود حقوق و تکالیفی دارد‪.‬‬ ‫در مرتبه ای باالتر می توان از اشتراک موحدان در ایمان‬ ‫به خدای یگانه نام برد‪ .‬با این مال ک تمامی خداپرستان‬ ‫و موحدان عالم از جمله اهل کتاب مشمول حقوق‬ ‫و تکالیفی مهم می شوند‪ .‬در مرتبه ای باالتر اعتقاد به‬ ‫نبوت پیامبر خاتم؟ص؟ باعث ایجاد رابطه ایمانی اخوت‬ ‫و برادری دینی میان تمام مسلمان می شود‪ .‬اعتقاد به‬ ‫امامت ائمه معصومین؟مهع؟ موجب حقوق و تکالیف‬ ‫بیشتری در ارتباط شیعیان با یکدیگر می شود‪ .‬تجلی گاه‬ ‫بارز این روابط را می توان در نهادهایی چون مسجد و‬ ‫هیئت مشاهده نمود‪ .‬در اینجا شرط الزم صدق عنوان‬ ‫برادری تولد از یک مادر نیست‪ ،‬تنها شرط برادری‪،‬‬ ‫ایمان است‪ .‬لذا در قران کریم بیان شده است که رابطه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫تکافل اجتماعی به معنای شناسایی نوع و میزان‬ ‫نیازها و مشکالت یکدیگر بــرای یــاری چندجانبه‬ ‫میان افراد در جامعه مدنی است‪ ،‬به طور ی که بخش‬ ‫قابل توجهی از نیازهای افراد تامین شود‪ .‬این همیاری‬ ‫مدنی در بستر نهادهای فعال در حوزه تکافل (مثل‬ ‫خانواده‪ ،‬همسایه‪ ،‬خویشاوندان‪ ،‬عشیره‪ ،‬دوستان و‬ ‫برادران دینی) به مثابه کمربندهای حمایتی‪-‬تامینی‬ ‫پیشادولتی انجام می شود‪ .‬کالن ترین الیه پیشادولتی‬ ‫این نظریه‪ ،‬نهاد اخوت و برادری عام دینی است‪ .‬تکافل‬ ‫اجتماعی بستری بسیار مناسب برای حل معضالت‬ ‫مختلف اجتماعی‪ ،‬از جمله فقر است‪.‬‬ ‫در نظام اجتماعی تکافل‪ ،‬مردم عهده دار حفظ جهان های‬ ‫اجتماعی اطراف خود هستند‬ ‫‪112‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مــردم بر دو گونه هستند‪ :‬یا بــرادر دینی‬ ‫تو هستند یا اینکه همنوع تو از لحاظ‬ ‫انسان بودن‪.‬‬ ‫‪ .1-1‬همنوعان‬ ‫«اسالم دستور به قطع رابطه با دیگر ادیان نمی دهد‪ ،‬بلکه‬ ‫در شرایط دشوار دستور به تکافل با ان ها را می دهد‪،‬‬ ‫چراکه اسالم به باالتر از اختالفات و تفاوت های دینی‬ ‫نگاه می کند و افــق دیــد اســام در سطح انسانیت‬ ‫است‪ ».‬پس از اشتراک با کافران و مشرکان در انسان‬ ‫بودن‪ ،‬نوبت به اشتراک بر سر اعتقاد به خدای یگانه‬ ‫می رسد‪ .‬قران کریم هم مسلمانان را دعوت به تعامل‬ ‫و همیاری با اهل کتاب می کند و برخی از ان ها را به‬ ‫خاطر امانت داری می ستاید‪ .‬حتی ازدواج با زنان اهل‬ ‫ّ‬ ‫کتاب و متکفل شدن امور ان ها هم جایز شمرده شده‬ ‫است‪( .‬المائده‪.)5 :‬‬ ‫‪ .3-1‬عموم مسلمانان‬ ‫اسالم تمام مسلمان ها را به حکم یک خانواده مى داند‬ ‫و همه را خواهر و برادر یکدیگر خطاب می کند؛ انان‬ ‫‪113‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2-1‬موحدان و اهل کتاب‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫حضرت علی؟ع؟ در عهدنامه مالک اشتر مردم را به‬ ‫دو گروه تقسیم می کنند‪« :‬مردم بر دو گونه هستند‪ :‬یا‬ ‫برادر دینی تو هستند یا اینکه همنوع تو از لحاظ انسان‬ ‫بــودن‪ ».‬بنابراین نباید با احدی تعامل حیوان گونه و‬ ‫سودجویانه داشت‪ .‬در نتیجه این نوع نگاه انسان دوستانه‬ ‫و برادرانه به دیگران است که در هنگام توزیع اولیه‬ ‫منابع و امکانات‪ ،‬همگان رفتاری منصفانه خواهند‬ ‫داشت و شکاف میان دارا و ندار یا کارفرما و کارگر به‬ ‫پایین ترین سطح ممکن خواهد رسید‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫میان مومنان چیزی جز رابطه برادری نمی تواند باشد‬ ‫(الحجرات‪]1[ )10 :‬؛ برادرانی که در قبال فقر یکدیگر‬ ‫احساس مسئولیت می کنند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نه تنها در لفظ و در شعار که در عمل و تعهدهاى‬ ‫متقابل نیز همه خواهر و برادرند‪ .‬در حدیثی راوی از‬ ‫امام صادق؟ع؟ از نحوه تعامل با غیرشیعیان می پرسد‬ ‫و ان حضرت رسیدگی به کارهای انان از جمله عیادت‬ ‫مریض و حضور در تشیع جنازه را از وظایف شیعیان‬ ‫برمی شمارند‪.‬‬ ‫در میان هم کیشان‪ ،‬برخی از گروه ها به دلیل داشتن‬ ‫برخی نیازها یا مشکالت خاص‪ ،‬در تکافل از اولویت‬ ‫و اهمیت بیشتری برخوردارند‪ .‬مهم ترین این گروه ها‬ ‫عبارت هستند از‪ :‬ایتام‪ ،‬فقرا و مسا کین‪ ،‬سائلین و‬ ‫محرومین‪ .‬دستور اسالم در این زمینه‪ ،‬یار ی رسانی‬ ‫مستقیم و چهره به چهره با فقراست‪ .‬رسول خدا؟ص؟‬ ‫می فرمایند‪« :‬صدقه دادن با دست خویش از مردن در‬ ‫شرایط و اوضاع بد حفظ مى کند‪ ،‬و هفتاد نوع از انواع‬ ‫بال را برطرف می سازد‪ ،‬و از میان دو ّ‬ ‫فک هفتاد شیطانى‬ ‫جدا مى شود که همگى اقدام کننده به صدقه را به ترک‬ ‫ان فرمان می دهند‪ ]2[ ».‬دلیل تا کید بر صدقه دادن‬ ‫با دست خــود‪ ،‬موضوعیت داشتن ارتباط مستقیم‬ ‫در جریان کمک رسانی است‪ .‬مهم ترین کارکردهای‬ ‫ً‬ ‫رسیدگی بالواسطه به فقرا عبارت است از اینکه اوال‬ ‫در اثر مقایسه‪ ،‬فرد ّ‬ ‫خیر با محدود شدن دامنه و گستره‬ ‫خواسته ها و تمایالتش‪ ،‬احساس رضایت و ارامش در‬ ‫ً‬ ‫مورد داشته های خود داشته باشد‪ .‬ثانیا فرد نیازمند را تا‬ ‫ً‬ ‫سرحد بی نیازی یاری می رساند‪ .‬ثالثا بسیاری از نیازهای‬ ‫ً‬ ‫غیرمادی و عاطفی فرد نیازمند را تامین می کند‪ .‬رابعا‬ ‫امکان شناسایی نیازمندان واقعی از غیرواقعی و فهم‬ ‫مقدار و نوع نیاز هر فرد نیازمند اسان تر می گردد‪ .‬همچنین‬ ‫می توان از مکان ها و زمان های خاص رسیدگی به فقرا‬ ‫در اسالم سخن گفت‪ .‬موسم حج و زیارت مهم ترین‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اوج رابطه اخوت و برادری و مسئولیت های‬ ‫متقابل ناشی از ان در تعامالت میان شیعیان‬ ‫مشاهده می شود‪.‬‬ ‫ام ـ ــام ب ــاق ــر؟ع؟ از یــکــی از‬ ‫یپــرس ـنــد‪:‬‬ ‫شـیـعـیــانـشــان م ـ ‬ ‫«برادرى شما تا این حد رسیده‬ ‫است که یک نفر بیاید و دستش را در کیف پول برادر‬ ‫دینى خود بکند و انچه نیاز دارد بردارد‪ ،‬و دستش را‬ ‫نگیرند؟ من گفتم‪ :‬من چنین رسم و ایینى در میان‬ ‫برادران دینى ندیده ام‪ .‬امام باقر؟ع؟ فرمودند‪ :‬پس هنوز‬ ‫به برادرى کامل نرسیده اید»‪.‬‬ ‫زمان ها و مسجد و حسینیه‬ ‫مهم ترین مکان های رسیدگی‬ ‫به فقرا محسوب می شوند‪.‬‬ ‫در نهاد مسجد امام جماعت نقشی محوری و واسط‬ ‫در فقرزدایی ایفا می کند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬در محله های‬ ‫جامعه اسالمی با محوریت مسجد و امام جماعت‬ ‫از یک سو مومنین ابرومند مشکالت مالی خود را به‬ ‫او انعکاس می دهند و از سوی دیگر مومنین متمکن‬ ‫امام جماعت را امین خود قرار داده و کمک های مالی‬ ‫خود را به او می سپارند‪ .‬امام صادق؟ع؟ می فرمایند‪:‬‬ ‫«در زمان پیامبر؟ص؟ مسجد‪ ،‬جایگاه استراحت شبانه‬ ‫فقرا بود‪ ».‬مساجد همچنین به مثابه نهاد تعلیم و تربیت‬ ‫دینی و غیررسمی می توانند با تعلیم سبک زندگی‬ ‫صحیح به مومنین از افتادن ان ها به دام فقر غیرمادی‬ ‫پیشگیری کنند‪.‬‬ ‫‪ -2‬عراق‪ ،‬تکافل و فقرزدایی‬ ‫کشور عراق را می توان به دلیل ساخت اجتماعی ان‬ ‫ً‬ ‫نمونه نسبتا موفقی در ارزیابی نقش تکافل در فقرزدایی‬ ‫از این کشور بررسی کرد‪ .‬کشور عراق یکی از نمونه های‬ ‫بارز کشورهای درحال توسعه است که از چند جهت‬ ‫دچار عقب ماندگی و کندی روند توسعه شده است‪.‬‬ ‫عراق از سال ‪ 2000‬تا کنون درگیر دو جنگ مهم بوده‬ ‫ً‬ ‫است‪ّ :‬اول‪ ،‬حمله امریکا به عراق‪ .‬عراق رسما هشت‬ ‫سال در اشغال نیرو ی های امریکایی بود‪ .‬طی اشغال‬ ‫عراق از سال ‪ 2003‬تا سال ‪ 2011‬به نقل از پروژه شمارش‬ ‫اجساد عراقی (‪ 114731)IBC‬نفر غیرنظامی به طرز‬ ‫خشونت بار کشته می شوند‪ .‬در خالل این جنگ ضمن‬ ‫نابودی بخش وسیعی از زیرساخت های این کشور‪،‬‬ ‫بخش قابل توجهی از نخبگان علمی و سرمایه های‬ ‫انسانی عراق هم به قتل می رسند که ضربه سنگینی‬ ‫به توسعه این کشور وارد می شود‪ .‬در عراق تا سال ‪۲۰۰۷‬‬ ‫سوءتغذیه کودکان به ‪ ۲۸‬درصد رسید؛ و گزارش ها‬ ‫حا کی از ان بود که حدود ‪ ۶۰‬تا ‪ ۷۰‬درصد از کودکان‬ ‫عراقی دچار مشکالت روانــی شده اند‪ّ .‬‬ ‫دوم‪ ،‬جنگ‬ ‫عراق با داعش‪ .‬عراق از سال ‪ 2014‬تاکنون درگیر جنگ‬ ‫با گروه تکفیری‪-‬تروریستی داعش است‪ .‬این جنگ‬ ‫بخش زیادی از سرمایه های اقتصادی و انسانی این‬ ‫کشور را نابود کرده است‪.‬‬ ‫‪ .4-1‬شیعیان‬ ‫اوج رابطه اخوت و برادری و مسئولیت های متقابل‬ ‫ناشی از ان در تعامالت میان شیعیان مشاهده می شود‪.‬‬ ‫خالصه این رابطه را می توان در مفهوم «مواسات» فهم‬ ‫کرد‪ .‬مواسات به معنای شریک و سهیم دانستن کسی‬ ‫با خود در مال و مضایقه نکردن ان از او است‪ .‬امام‬ ‫علی علیه ّ‬ ‫ السالم درباره اهمیت مواسات می فرمایند‪:‬‬ ‫«نظام برادری با هیچ چیزی به اندازه مواسات پایدار‬ ‫نمی ماند‪ ».‬در جای دیگری تکافل فردی و مواسات را‬ ‫به عنوان ویژگی های سامان بخش دین یاد می کنند‪.‬‬ ‫[‪ ]3‬رفع فقر مــادی با کمک های بالعوض کمترین‬ ‫موضوعی است که در این رابطه به ان پرداخته می شود‪.‬‬ ‫امام باقر؟ع؟ فرمودند‪« :‬از جمله حقوق مومن بر برادر‬ ‫مومنش این است که گرسنگى او را سیر کند و پوشاک‬ ‫او را تامین کند و از گرفتاری نجاتش بخشد و بدهی اش‬ ‫را بپردازد و هنگامی که بمیرد سرپرستی خانواده و‬ ‫فرزندانش را عهده دار شود‪».‬‬ ‫‪114‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .1-2‬اربعین‪ :‬نمونه بارز فرهنگ تکافل‬ ‫‪115‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫َّ َ ْ ُ ْ ُ َ ْ‬ ‫ون ِاخ َوه»‬ ‫[‪«ِ .]1‬انما المو ِمن‬ ‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ً ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُّ‬ ‫ک‬ ‫«الص َدقه ِبال َی ِد َت ِقی ِمیت ُه الس ْو ِء و َتدفع سب ِعین نوعا ِمن انو ِاع البل ِء و تف‬ ‫[‪.]2‬‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ً ُ ّ ُ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ َ َْ‬ ‫عن لحیی سب ِعین شیطانا کلهم یامره ان ل یفعل»‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ َْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ان ِانصافک ِمن نف ِسک و مواساه ِاخوا ِنک»‬ ‫[‪ِ « .]3‬نظ ُام ِ‬ ‫ین خصلت ِ‬ ‫الد ِ‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مردم کشور عراق با برخورداری از خانواده های گسترده و‬ ‫با ابتنای به نظام عشیره ای توانسته اند‪ ،‬علی رغم وجود‬ ‫موانع و مشکالت فراوان ناشی از توسعه نیافتگی‪ ،‬بر‬ ‫بخش زیادی از ان ها فائق شوند‪ .‬به دلیل وجود الیه های‬ ‫تکافل در این نظام اگر یک فرد دچار فقر و تنگدستی‬ ‫شود احساس تنهایی نمی کند‪ ،‬هرچند که دولت ان ها‬ ‫فاسد و نهادهایش بهره کش باشد‪.‬‬ ‫حضور بیست ودو میلیون زائر از ‪ 80‬کشور دنیا در ایام‬ ‫اربعین حسینی را به عنوان یکی از بزرگ ترین اجتماعات‬ ‫بشر در طول تاریخ یاد کرده اند که این جمعیت ده برابر‬ ‫شرکت کنندگان در مراسم حج است‪ .‬پذیرایی از این زائران‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫و اسکان ان ها اوال به صورت کامال مردمی و داوطلبانه ثانیا‬ ‫به صورت رایگان و بدون هیچ ّمنتی انجام می گیرد‪ .‬این‬ ‫امر تا حدود زیادی مدیون نظام عشیره ای عراق است‬ ‫به طور ی که ‪ 7060‬موکب را در سال ‪ 1394‬در مسیرهای‬ ‫ً‬ ‫منتهی به کربال برای پذیرایی و اسکان زائران به طور کامال‬ ‫خودجوش راه اندازی کرده اند‪ .‬موکب ها سازمان های‬ ‫مردم نهادی هستند که متولی برگزاری مراسم عزاداری‬ ‫مذهبی هستند و در ایام اربعین در مسیرهای منتهی‬ ‫به کربال ارائه انواع خدمات رفاهی‪ ،‬بهداشتی‪ ،‬غذایی‪،‬‬ ‫واکس زدن کفش ها‪ ،‬ماساژ بدن و پا ها‪ ،‬تعمیر وسایل و‬ ‫دیگر موارد‪ ،‬می پردازند‪« .‬اعتقاد به فضیلت بسیار زیاد‬ ‫زیارت امام حسین؟ع؟ به خصوص در اربعین و جایگاه‬ ‫زائــران ان حضرت باعث رقابت هرچه بیشتر و بهتر‬ ‫صاحبان موکب های مختلف و ارائه دهندگان خدمات‬ ‫برای جلب نظر زائران شده است‪ .‬در این مراسم افراد از‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫نهادهای دولتی در کشور عراق عموما فاسد و بهره کش‬ ‫هستند‪ .‬این کشور در رتبه بندی شفافیت و فساد از‬ ‫‪ 167‬رتبه‪ ،‬در جایگاه ‪ 161‬در میان کشورها قرار دارد‪.‬‬ ‫تعطیلی پارلمان و تظاهرات عمومی علیه فساد در کشور‬ ‫عراق بارها و بارها تکرار شده است که خود گواهی بر‬ ‫عمق این فاجعه است‪.‬‬ ‫هر جنس‪ ،‬سن‪ ،‬نژاد‪ ،‬ملیت و حتی دین و مذهب با‬ ‫گرایش های گوناگون فکری‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬مذهبی و سیاسی‬ ‫حضور دارند‪ّ .‬‬ ‫حتی برخی افراد دارای معلولیت جسمی‬ ‫با ویلچر و عصا در این ایین شرکت می کنند‪».‬‬ ‫ً‬ ‫این زائران به طور متوسط و در مجموع حدودا هفت روز‬ ‫مشغول پیاده روی و اقامت در کربال و مسیرهای منتهی‬ ‫به ان می شوند‪ .‬هرچند امار دقیقی در مورد هزینه هایی‬ ‫که مردم در این مراسم متکفل می شوند وجود ندارد‪ ،‬با‬ ‫در نظر گرفتن ‪ 20‬هزار تومان متوسط هزینه ای که روزانه‬ ‫برای هر کدام از این زائران می شود‪ ،‬به مبلغی بیش‬ ‫از ‪ 3000‬میلیارد تومان می رسیم‪ .‬به طور ی که می توان‬ ‫ادعــا کــرد که هیچ دولتی به تنهایی قــادر به اداره و‬ ‫تامین امکانات کافی برای این اجتماع عظیم بشری‬ ‫نیست‪ .‬تخصیص امکانات و مزایا نه بر اساس میزان‬ ‫دارایی های افراد بلکه بر اساس اتصاف افراد به صفت‬ ‫زائر صورت می گیرد‪ .‬لذا فقیرترین افراد و غیرمسلمانان‬ ‫هم در این راهپیمایی شرکت می کنند‪.‬‬ ‫این نوع از رابطه میان افراد در ایام اربعین حسینی‬ ‫در کشور عــراق مصداقی عینی از تکافل محسوب‬ ‫می شود‪ .‬با گسترش این فرهنگ به باقی مکان ها و‬ ‫زمان ها می توانیم شاهد نوع جدیدی از تعامالت و‬ ‫مناسبات غیرپولی میان افراد باشیم که در ان فقیری‬ ‫وجود نداشته باشد‪.‬‬ ‫شکل گیری این نوع از مناسبات و تسری ان به دیگر ایام‬ ‫و امکنه‪ ،‬نویدبخش ظهور ان دولت کریمه ای است‬ ‫که در ان هیچ فقیری یافت نمی شود‪ .‬دولتی که در ان‬ ‫به جای فقرا‪ ،‬ثروتمندان اواره کوچه ها و خیابان ها برای‬ ‫پیدا کردن یک فقیر هستند تا واجبات مالی خود را به‬ ‫او پرداخت نمایند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر میثم لطیفی‬ ‫استاد هادی هسته مدیریت جهادی مرکز رشد‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫با سداد جای‬ ‫خالی را پر کنید!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫ُ‬ ‫بعضی کارها و برخی افراد در گذر زمان گل می کنند‪.‬‬ ‫ان قدر که داستان زندگی شان دهان به دهان و نسل‬ ‫ُ‬ ‫به نسل‪ ،‬نقل محافل می شود و حتی می شود سرمشق‬ ‫بزرگان و رهبران‪ .‬در همین اطراف خودمان هم چنین‬ ‫داستان هایی از افراد و کارهای فوق العاده و ارزشمندشان‬ ‫ّ‬ ‫هست که در خاطره ملتمان شیرین است و باشکوه‪.‬‬ ‫ریزعلی خواجوی و محمدحسین فهمیده ادم هایی‬ ‫بودند که در همین نزدیکی می زیستند و با فداکار ی شان‬ ‫و کار فوق العاده ای که نمونه نداشت جاودانه شدند‪.‬‬ ‫سال هاست که خاطراتشان را دانش اموزان دبستانی‬ ‫می خوانند و بزرگ ترها از ان ها به نیکی یاد می کنند‪.‬‬ ‫با اندک دقتی می توان فهرستی طوالنی از این انسان های‬ ‫خاص و کارهای فوق العاده شان تهیه کرد و عرضه‬ ‫کرد و نسل ها را هویت بخشید‪ .‬استاد مرتضی مطهری‬ ‫که عمرش را وقف کرد برای ارائه تفکر ناب اسالمی‬ ‫تا پاسخگوی شبهات اعتقادی و اجتماعی همه‬ ‫دوره ای های خود باشد یا حسن باقری که برای عکاسی‬ ‫به جبهه رفت و شد استراتژیست جنگ یا دکتر کاظمی‬ ‫اشتیانی که همه او را با رویان و سلول های بنیادین‬ ‫و حل مشکل ناباروری می شناسند یا دکتر شهریاری‬ ‫که یاداور عزت بخشی به ایران اسالمی در دستیابی به‬ ‫غنی سازی بیست درصدی در انرژی هسته ای است یا‬ ‫حسن تهرانی مقدم که با خمپاره انداز شروع کرد و ارزوی‬ ‫ساخت موشک های دوربرد و نقطه زن را محقق کرد‬ ‫و بسیاری دیگر از سرمایه های ارزشمند این مرزوبوم‪،‬‬ ‫نمونه هایی از این تمایز و تعالی هستند‪.‬‬ ‫ایــن انسان ها و داستان ان هــا چیست که ایشان را‬ ‫متمایز کرده است؟ سوال اصلی که در این نوشته به‬ ‫ان پرداخته می شود حول همین موضوع خواهد بود‪.‬‬ ‫اهل سداد‪ ،‬در جستجوی به اغوش کشیدن مشکالت‬ ‫هستند به شکلی مبدعانه‪ ،‬متناسب با زمینه ها و فارغ از‬ ‫توجه به تنگنای زمینه ها‬ ‫‪116‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سدید از مـ ّـاده ّ‬ ‫سد و در لفظ به معنای‬ ‫«محکم و استوار» و خلل ناپذیر و موافق‬ ‫حق و واقع است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪117‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .3‬سدید و سداد‬ ‫ّ ّ‬ ‫ماده سد و در لفظ به معنای «محکم و استوار»‬ ‫سدید از‬ ‫و خلل ناپذیر و موافق حق و واقع است و این واژه دو‬ ‫ْ ْ َ َّ‬ ‫بار در قران کریم استفاده شده است‪«َ .‬ول َیخش ال ِذ َین‬ ‫ً َ ُ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ُ ْ‬ ‫ُ ًَ‬ ‫َْ َُ‬ ‫ل ْو ت َرکوا ِم ْن خل ِف ِه ْم ذ ّ ِر ّیه ِضَ َعافا خافوا َعل ْی ِه ْم فل َی ّتقوا ا ّلل َه‬ ‫َ ُّ َ َّ َ َ ُ َّ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ُ ُ َ ً‬ ‫َول َیقولوا ق ْولا َس ِد ًیدا» [‪ ]1‬و یا ایها ال ِذین امنوا اتقوا الله وقولوا‬ ‫َ ً‬ ‫ق ْولا َس ِد ًیدا‪ ]2[ .‬در هر دو ایه مذکور که مدنی هم هستند‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫سدید با واژه قوال امده است که ظاهرا ناظر به «گفتار‬ ‫محکم و استوار» است‪ .‬نکته مهم دیگر اینکه مقدمه‬ ‫گفتار محکم و استوار (قول سدید) تقوی است و این‬ ‫مهم در سیاق امر‪ ،‬به اهل ایمان تذکر داده شده است‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫سد ریشه ســداد نیز هست و ســداد یعنی پر کردن‪.‬‬ ‫مسدد هم از همین ریشه است‪ ،‬یعنی استوار و محکم‬ ‫و راست‪ .‬این واژگان در ادبیات دعایی اهل بیت؟مهع؟‬ ‫نیز مورد توجه بوده است و هم از لحاظ اشتقاقات و‬ ‫هم از حیث معنایی گسترش یافته است‪.‬‬ ‫انجایی که در مناجات با حضرت حق عرضه می دارد‬ ‫«یا مرسل یا مرشد یا مسدد» (اعمال ام داود) که به عنوان‬ ‫یکی از صفات الهی یادشده است‪.‬‬ ‫یا انجا که در فرازهای اولیه دعای نورانی افتتاح‪ ،‬منت‬ ‫خداوند بر بندگان در پایمردی بر نیکی را می ستاید و‬ ‫عرضه می دارد «اللهم انی افتتح الثناء بحمدک و انت‬ ‫مسدد للصواب بمنک»‪.‬‬ ‫و انجا که از خداوند می خواهد که در مسیر کارهای‬ ‫نیک‪ ،‬استوار باشد «و سدد الی صوائب» (جوشن صغیر)‪.‬‬ ‫و جایی که درخواست می نماید زبانمان با نیکی و‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫شاید کسی بگوید رمز ماندگاری این انسان های بزرگوار‪،‬‬ ‫فداکاری ایشان است‪ .‬این در حالی است که بسیاری‬ ‫ً‬ ‫در طول تاریخ فداکاری کرده اند اما لزوما در این سطح‬ ‫ماندگار و اثرگذار نبوده اند‪ .‬این همه افرادی که برای‬ ‫خانواده خود فداکاری می کنند؛ سروقت سرکار می روند‬ ‫و تالش می کنند و کسب حالل دارند و تولید می کنند‬ ‫و تجارت و تدریس و قضاوت و‪...‬این ها همه فداکارند‬ ‫ولی چرا چنین ماندگار نیستند؟ به نظر می رسد فداکاری‬ ‫مهم است اما تمام پاسخ نیست‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫شاید کسی بگوید این افراد خود به دنبال گل کردن‬ ‫ً‬ ‫بودند و می خواستند دیده شوند‪ .‬اصال با برنامه‪ ،‬طوری‬ ‫حرکت کرده اند که بتوانند در طول تاریخ نام خود را‬ ‫روی سنگ نوشته ای حک کنند یا بر سردر شهری اویزان‬ ‫کنند! واقعیت این است که اگرچه این طور ادم هایی‬ ‫ً‬ ‫در طول تاریخ بوده اند اما از بد حادثه اتفاقا خیلی‬ ‫ً‬ ‫ماندگار نبوده اند و عموما هم اگر ماندگاری داشته اند‬ ‫با یاد نیک همراه نبوده است‪.‬‬ ‫شاید کسی بگوید ایشان به دنبال ثــواب بوده اند و‬ ‫کار خیری انجام داده اند تا توشه ی اخرتشان باشد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫خصوصا اینکه این روزها خیلی ها دنبال ثواب هستند‪،‬‬ ‫به ویژه از راه میان بر‪ ،‬البته با چاشنی زرنگی! ولی به‬ ‫نظر می رسد اینانی که این چنین ماندگار شده اند فقط‬ ‫ثواب برایشان مهم نبوده باشد وگرنه راه های کم خطرتر‬ ‫و در مقیاس های ما‪ ،‬سهل الوصول تر برای ثواب وجود‬ ‫داشته و دارد‪.‬‬ ‫مدت ها ذهن نویسنده درگیر این موضوع بود تا با واژه ای‬ ‫غریب و البته قریب که دست بر قضا ریشه قرانی دارد‬ ‫اشنا شد؛ و ان واژه «سداد» بود‪ .‬احساس نویسنده این‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .2‬فداکاری رمز ماندگاری در این سطح نیست‬ ‫است که واژه سداد بسیار دقیق تر می تواند این پدیده‬ ‫ممتاز را تبیین کند؛ یا حداقل از منظری دیگر می تواند‬ ‫این موضوع بسیار مهم را تبیین کند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در ســداد مفهوم دقیقی مستور است و‬ ‫ان مفهوم پر کــردن اســت‪ .‬استقامت اگر‬ ‫ایستادگی و پایمردی را متبادر می کند اما‬ ‫سداد یعنی دیدن جای خالی ها و اقدام‬ ‫برای پر کرد‪.‬‬ ‫است؛ بنابراین‪« ،‬قول سدید» عبارت است از سخنی‬ ‫که هم مطابق با واقع باشد و هم لغو نباشد و یا اگر‬ ‫فایده ای دارد فایده اش چون سخن چینی و امثال ان‬ ‫غیر مشروع نباشد‪ ]4[ .‬و جای دیگر که ذیل ایه ‪ 9‬سوره‬ ‫«نساء» است می فرمایند «قول سدید» کنایه از اتخاذ‬ ‫روش صحیح عملی و ساده تر است‪]5[ .‬‬ ‫بدین ترتیب سداد هم جنبه گفتاری و هم جنبه رفتاری‬ ‫دارد؛ اما سداد چگونه رفتاری است؟‬ ‫حکمت اسـتــواری یابد «ســدد السنتنا بالصواب و‬ ‫الحکمه» (دعای امام زمان) و گوش هایمان در برابر‬ ‫سخن بیهوده و غیبت بسته باشد «و اسدد اسماعنا‬ ‫عن اللغو و الغیبه» (دعای امام زمان)‪.‬‬ ‫امام حسین؟ع؟ نیز در دعای عرفه متضرعانه از خداوند‬ ‫پاکی و سداد را می خواهد و عرضه می دارد «یا ذالجلال‬ ‫و الاکــرام اللهم و نقنا و سددنا و اقبل تضرعنا»‪ .‬و‬ ‫همچنین است در زیارت ناحیه مقدسه که امام عصر‬ ‫عجل اهلل تعالی فرجه از خداوند نگاه داشته شدن از‬ ‫لغزش ها و استواری در گفتار و عمل را می طلبد «اللهم‬ ‫اعصمنی من الزلل و سددنی فی القول و العمل»‪.‬‬ ‫از مجموعه فــرازهــای مذکور در بــاال مـی تــوان چنین‬ ‫برداشت نمود که مسدد از اسماء اهلل است و سداد‬ ‫منحصر در قول نبوده و در عمل نیز معنا دارد‪.‬‬ ‫‪ .5‬فراتر از استقامت‬ ‫در برخی از منابع‪ ،‬سداد هم ارز استقامت و استواری‬ ‫امده است‪ ]6[ .‬شاید چنین تناظری از این حیث است‬ ‫که سد‪ ،‬معادل پایداری گرفته شده است‪ .‬اما به نظر‬ ‫می رسد که استقامت متناظر و هم معنای کاملی برای‬ ‫سداد نیست‪ .‬در سداد مفهوم دقیقی مستور است و‬ ‫ان مفهوم پر کردن است‪ .‬استقامت اگر ایستادگی و‬ ‫پایمردی را متبادر می کند اما سداد یعنی دیدن جای‬ ‫خالی ها و اقــدام بــرای پر کــردن شکاف ها و به قول‬ ‫عین‪ .‬صاد‪ .‬یعنی برداشتن کسری ها و کمبودها‪]7[ .‬‬ ‫‪ .4‬سداد در گفتار و رفتار‬ ‫در برخی پژوهش ها‪ ،‬قول سدید هم ارز قول حسن و احسن‪،‬‬ ‫قول معروف و حتی قول کریم در نظر گرفته شده است‪.‬‬ ‫[‪ ]3‬این هم ارز پنداری ازانجا نشاءت گرفته است که‬ ‫معنای «قول» به ظهور معنایی ان یعنی «گفتار» محدود‬ ‫مانده است در حالی که مرحوم عالمه طباطبایی قول‬ ‫سدید را هم به گفتار و هم به عمل تفسیر نموده اند‪.‬‬ ‫عالمه طباطبایی درباره تفسیر «قول سدید» دو بیان‬ ‫دارند؛ یکجا ذیل ایه ‪ 70‬سوره احزاب که ان را به معنای‬ ‫سخن و کالم دانسته اند و می فرمایند کلمه «سدید» از‬ ‫ماده «سداد» و به معنای اصابت رای و داشتن رشاد‬ ‫‪ .6‬جای خالی را پر کنید!‬ ‫عظمت انسان های بزرگوار و ماندگار تاریخ در این‬ ‫است که در تاریکی ها و هنگام خطر و زمانی که همه‬ ‫به وضع موجود راضی اند و خو کــرده و دل داده‪ ،‬به‬ ‫دنبال پیدا کردن کسری ها هستند و در جستجوی‬ ‫کمبودها هستند؛ نه بــرای اینکه بر کمبودها روضه‬ ‫‪118‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .7‬رمز جاودانگی‬ ‫رمز جاودانگی برخی انسان ها و کارهای فوق العاده شان‬ ‫همین است‪ .‬علی؟ع؟ در نوجوانی اش انجا که جای‬ ‫خالی پیامبر را در بستر پر کرد و مرگ را به اغوش کشید‬ ‫یا انجا که خواسته بینوا را با اهدای انگشتری اش در‬ ‫رکوع اجابت نمود کار اهل سداد را انجام داد‪ .‬و جالب‬ ‫اینکه بودند بسیاری که بعد از او در رکوع تالش کردند‬ ‫که به بینوایی انگشتری بدهند که شاید ایه ای برایشان‬ ‫نازل شود و در تاریخ ماندگار شوند و نشدند که در سداد‪،‬‬ ‫رمزی وجود دارد که در تقلیدها و تکرارها نیست‪ .‬سداد‪،‬‬ ‫مبدعانه است و متناسب با زمینه ها و نه تقلیدوار و‬ ‫فارغ از توجه به شرایط و زمینه ها‪.‬‬ ‫رمز ماندگاری عاشورا و امام حسین؟ع؟ و یارانش نیز‬ ‫همین مسدد بودن است؛ که اگر اخالص و فداکاری‬ ‫‪119‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫انگاه که علی؟ع؟ شنید یکی از کارگزاران و مدیرانش‬ ‫بر سر سفره ای دعوت شده است و فقیران از ان منع‬ ‫شده اند او را مالمت فرمود و از زندگی ساده و بی پیرایه ی‬ ‫خود گفت و گفت که اگرچه تو و امثال تو نمی توانید‬ ‫علی وار زندگی کنید ولی علی را با دامن کشیدن از‬ ‫دنیا (ورع) و تالش بی وقفه (اجتهاد) و پا ک دامنی‬ ‫(عفت) و دیدن کمبودها و قیام برای برطرف کردن‬ ‫ان ها (سداد) یاری کنید [‪ .]8‬این یعنی ما می توانیم‬ ‫و باید اهل سداد باشیم وگرنه داعیه یار ی رساندن به‬ ‫ّ‬ ‫ولی را هر کسی می تواند بگوید و به ان عمل نکند‪.‬‬ ‫این گونه است که عالمه طباطبایی؛ سداد را نه تنها در‬ ‫گفتار بلکه در عمل نیز تفسیر نموده است‪ .‬سداد یعنی‬ ‫برخورداری از اراده پوالدین برای پر کردن شکاف ها و‬ ‫اقدام عملی برای ان و این یکی از مهم ترین مولفه های‬ ‫مدیریت جهادی است که جز با عنایت حضرت حق‬ ‫که خود مسدد است امکان پذیر نیست‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .8‬رسالت ما‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بخوانند و نقطه ضعف ها را چماق کنند‪ .‬و نه برای‬ ‫اینکه ژست بگیرند و روشنفکرمابانه فقط نقد کرده‬ ‫باشند بلکه برای اینکه نسبت خود را با این کمبودها‬ ‫بسنجند و خود را بازتعریف کنند و وارد میدان شوند‬ ‫و با ابروی خود و جان خود و وقت خود و مال خود و‬ ‫هر چه که در ان شرایط‪ ،‬خاصیت ُپر کنندگی داشته‬ ‫باشد ضعف ها و کمبودها و کسری ها را از بین ببرند‪.‬‬ ‫ازاین روست که وجود مسدد وجودی است که خود‬ ‫شکاف و کسری ندارد و اهل سداد کسانی هستند که‬ ‫شکاف ها را پر می کنند و کسری ها را تکمیل می کنند‬ ‫و کمبودها را از بین می برند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫به تنهایی معیار ماندگاری و کار فوق العاده بود هزاران‬ ‫کشته ای که بعد از قیام عاشورا و به خونخواهی حسین؟ع؟‬ ‫به شهادت رسیدند نیز باید در زمره اصحاب حسین‬ ‫قلمداد می شدند و ان گونه مشعشع‪ .‬کار حسین و یاران‬ ‫بصیرش همین شناخت زمانه بود و تعریف نسبت خود‬ ‫با پیرامون و قیام برای پر کردن خالها‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سداد ملی انجایی است که یک ملت به ساخت درونی‬ ‫خوداگاه باشد و دشمنی دشمنان را فهم کند و با بصیرت به‬ ‫مصاف دشمن برود و با کاری بدیع و انتخاب هایی صحیح‪،‬‬ ‫میدان را برای حرکت به سمت اهداف واالی خود بگشاید‪.‬‬ ‫‪ -9‬سطوح سداد‬ ‫را برای حرکت به سمت اهداف واالی خود بگشاید و‬ ‫در عرصه جهانی خالها را بشناسد و مسئوالنه درصدد‬ ‫رفع این کاستی ها باشد و دشمنان را مایوس نموده و‬ ‫ملت های مظلوم را امیدوار کند‪.‬‬ ‫سداد را می توان در سطوح فردی‪ ،‬گروهی‪ ،‬سازمانی و‬ ‫ملی تعریف نمود‪:‬‬ ‫س ــداد ف ــردی یعنی اینکه یــک نفر حسب ظرفیت‬ ‫خودش میدان را بشناسد و کاری فوق العاده کند یا‬ ‫مثل کارمندی که نواقص شغلی خود را می بیند و خود‬ ‫درصدد رفع مشکل برمی اید یا مثل ورزشکاری که در‬ ‫میدان مبارزه‪ ،‬خال را می بیند و حریف را ضربه فنی‬ ‫می کند یا مثل رزمنده ای که در گوشه ای میدان نبرد‬ ‫از رخنه دشمن با گذشت جان جلوگیری می کند‪.‬‬ ‫سداد گروهی این است که گروهی که ظرفیت خود را‬ ‫می شناسند و موانع را می بینند و تحرکات طرف مقابل‬ ‫را رصد می کنند‪ ،‬متناسب با شرایط ارایش گروهی خود‬ ‫را می سازند و برای دستیابی به هدف خود به صورت‬ ‫هماهنگ اقــدام می کنند‪ ،‬مثل گروه های جهادی‪،‬‬ ‫تبلیغی‪ ،‬گروه های ورزشی و‪. ...‬‬ ‫سداد سازمانی نیز به معنای ساخت دهی به سازمانی‬ ‫است که در وجــود کمبودها و محرومیت ها‪ ،‬رقبا و‬ ‫دشمنانش را بشناسد و ماموریت خود را با اراده ای‬ ‫بلند و تالشی مضاعف و به صورتی اثربخش محقق‬ ‫سازد‪ .‬این سازمان تنها به دنبال سود مادی نیست بلکه‬ ‫درصدد است خالهایی را که جامعه از ان رنج می برد‬ ‫و راه نفوذ را بر امت هموار نموده است را مسدود کند‪.‬‬ ‫ســداد ملی نیز قابل تعریف اســت‪ .‬انجایی است که‬ ‫یک ملت به ساخت درونی خودا گاه باشد و دشمنی‬ ‫دشمنان را فهم کند و با بصیرت به مصاف دشمن‬ ‫برود و با کاری بدیع و انتخاب هایی صحیح‪ ،‬میدان‬ ‫‪ .10‬جمع بندی‬ ‫با بررسی ریشه های قرانی و روایی سداد می توان چنین‬ ‫جمع بندی نمود که سداد هم در گفتار و هم در رفتار‬ ‫است و هم در سطح فردی و گروهی و سازمانی و هم ملی‪.‬‬ ‫سداد یعنی برخورداری از اراده ای پوالدین برای پر کردن‬ ‫شکاف ها و از بین بردن راه های نفوذ و رخنه ها؛ و اینکه‬ ‫سداد حرکتی مبدعانه است و نه تقلیدوار که می تواند‬ ‫برای دیگران الگویی باشد‪ .‬می توان گفت که گام های‬ ‫پیاده سازی سداد به صورت زیر در همه سطوح معنا دارد‪:‬‬ ‫‪1.1‬فهم خطر و شناخت ابعاد ان‬ ‫‪2.2‬شناخت استعدادها و ظرفیت های درونی خود‬ ‫‪3.3‬تعریف خالقانه کار خطیر و بی نظیر‬ ‫‪4.4‬توکل و فداکاری ا گاهانه‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫ این یادداشت در شماره دوم فصلنامه مدیریت جهادی(بهار ‪ )1397‬متعلق به‬‫هسته «مدیریت جهادی» مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‪ ،‬منتشر گردیده است‪.‬‬ ‫[‪ .]1‬سوره نساء‪ ،‬ایه مبارکه ‪9‬‬ ‫[‪ .]2‬سوره احزاب‪ ،‬ایه مبارکه ‪70‬‬ ‫[‪ .]3‬شجاعی‪ ،‬احمد (‪ .)1389‬سخن نیکو از منظر قران‪ ،‬معرفت‪ ،‬سال نوزدهم‬ ‫شماره ‪ ،152‬صص ‪.123-115‬‬ ‫[‪ .]4‬طباطبایی‪ ،‬سید محمدحسین‪ ،‬المیزان فی تفسیر القران‪ ،.‬ج ‪ ،16‬ص ‪523‬‬ ‫[‪ .]5‬همان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.317‬‬ ‫[‪ .]6‬دانشنامه اسالمی اهل البیت‪wiki .ahlolbait .com :‬‬ ‫[‪ .]7‬صفایی‪ ،‬علی (‪ .)1395‬وارثان عاشورا‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات لیل َه القدر‪ ،‬ص ‪.55‬‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫سداد‬ ‫هاد َو ِعف ٍه َو‬ ‫ٍ‬ ‫اجت ٍ‬ ‫[‪ .]8‬نامه ‪ 45‬نهج البالغه‪ :‬و ِلکن اعینونی ِب َو َر ٍع َو ِ‬ ‫‪120‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مجتبی جوادی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪121‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫من فقط شرایط را اماده می کنم و تو رشد می کنی و ثمر‬ ‫می دهی؛ من هم از ان ثمر استفاده می کنم‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پژوهش و پژوهشگری‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ادب‬ ‫ِ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نوازش نسیم بهاری و خنک صبحگاهی‪ ،‬چنان خوابش‬ ‫را پراند که صد رحمت به پریدن تیر از تیرکمان بچه های‬ ‫محله؛ و پیام ان چیزی جز جمع کردن سریع وسایل و‬ ‫راه افتادن برای گردش یک روزه در دل طبیعت نبود‪.‬‬ ‫هفته پیش برنامه این سفر را ریخته بود؛ و با خودش قرار‬ ‫گذاشته بود پس از یک هفته کار ماموریتی‪ ،‬ذهنش را‬ ‫استراحتی بدهد تا ّاره را تیزتر کند! جاده های پرپیچ وخم‬ ‫دوطرفه‪ ،‬جنگل های انبوه و کوه های مالیم را پشت سر‬ ‫می گذاشت تا به مکانی که از قبل تعیین کرده بود‪،‬‬ ‫برسد؛ و پس از ساعتی رسید‪. ...‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫فضا کامال بکر بود‪ ،‬گویا هنوز انسانی‪ ،‬مخصوصا از نوع‬ ‫کوه خوارش به انجا راه نیافته بود‪ .‬غرش سنگ های‬ ‫داخــل رودخــانــه و سایه درختان قد کشیده بلوط و‬ ‫فــنــدق‪ ،‬فــضــای بـه شــدت خنک و بــاطــراوتــی را رقم‬ ‫زده بود‪ .‬نور خورشید هم از البالی برگ ها‪ ،‬روی اب‬ ‫رودخانه می افتاد و پونه های وحشی و نعناهای معطر‬ ‫اب تنی می کردند‪ .‬اندکی پس از رسیدنش که گذشته‬ ‫بود‪ ،‬خانواده ای با چهار بچه قد و نیم قد رسیدند و‬ ‫کمی ان طرف تر از ان ها اتراق کردند‪ .‬از قبل با خودش‬ ‫قرار گذاشته بود که می خواهد ذهنش را کمی از همه‬ ‫مفاهیم حکمرانی‪ ،‬حکمرانی پژوهش‪ ،‬جامعه شناسی‬ ‫و فلسفه علم‪ ،‬وضعیت علم ایران و ‪ ...‬که ماموریتش‬ ‫می دانست‪ ،‬ازاد کند؛ از قیل وقال مدرسه حالی دلم‬ ‫گرفت‪ /‬چندی رویم و خدمت معشوق و می کنیم؛‬ ‫ولی باز هم نتوانست‪.‬‬ ‫اب بازی کودکانی که تازه رسیده بودند و صدا و طراوت‬ ‫اب‪ ،‬ان چنان با دلش بازی کرد که نتوانست دوام بیاورد‬ ‫و پاچه را باال زد تا خنکی اب را به جان بگیرد‪ .‬گوشه‬ ‫دیگری پسرکی را دید که خارج از هیاهوی بازی برادر و‬ ‫خواهرانش‪ ،‬نشسته و با پونه ها بازی می کند؛ شاید دو‬ ‫سالش تمام نشده بود؛ با دستان کوچکش برگ های‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫پونه های کوچک تر را می چید این بچه فکر می کند که با کشیدن برگ ها‪،‬‬ ‫قطعا مسیری جــز کشیدن‬ ‫ً‬ ‫و ان ها را از طرفین می کشید تا ان ها بزرگ می شوند؛ این نوع نگاه‪ ،‬دقیقا‬ ‫برگ های ان و وضع قوانین‬ ‫سلسه مراتبی و باال به پایین‬ ‫برگ پاره می شد و باز می رفت شبیه همان نگاه مکانیکی و سخت به‬ ‫محض است‪.‬‬ ‫سراغ پونه دیگری‪ .‬ذهنش را مقوله راهبری و حکمرانی است‪.‬‬ ‫یــک ر بــع گذشت و پسرک‬ ‫خیلی درگیر کرد؛ سراغ پسرک‬ ‫همچنان در حال بزرگ کردن پونه ها بود! و البته نیت‬ ‫رفت و با لهجه بچه گانه پرسید‪ :‬عزیزم چرا برگ ها را‬ ‫خیری هم داشــت‪ ،‬باالخره می خواست ان هــا زودتر‬ ‫می کشی پاره می کنی؟ بچه با اشاره به پونه های قد‬ ‫بزرگ بشوند و ثمر بدهند‪ ،‬ولی نمی دانست که راهش‬ ‫کشیده و بزرگ تر‪ ،‬پاسخ داد‪ :‬می خوام این کوچک ها‬ ‫این نیست‪ .‬وارد صحبت با پسرک شد؛ نمی دانست‬ ‫هم مثل ان ها بزرگ بشوند‪ ...‬خواه ناخواه قرارش شکسته‬ ‫چطوری به او بگوید؛ گفت‪ :‬ببین عزیزم‪ ،‬این پونه ها‬ ‫شد؛ با خودش فکر کرد «این بچه فکر می کند که با‬ ‫این طوری رشد نمی کنند‪ ،‬باید فقط شرایطش را فراهم‬ ‫کشیدن برگ ها‪ ،‬ان ها بزرگ می شوند؛ این نوع نگاه‪،‬‬ ‫ً‬ ‫بکنی‪ ،‬ان وقت خودشان رشد می کنند‪ .‬پسرک گفت‪:‬‬ ‫دقیقا شبیه همان نگاه مکانیکی و سخت به مقوله‬ ‫ً‬ ‫خب شرایطش چه هستند؟ گفت‪ :‬مثال اب بدهی‪،‬‬ ‫راهبری و حکمرانی اســت‪ ».‬لحظاتی در ال ک خود‬ ‫خا ک خوب‪ ،‬نور خورشید و مواد معدنی مورد نیاز‪.‬‬ ‫فرو رفت‪ ،‬فکرش درگیر هزاران جا شد‪ :‬فرایند تصویب‬ ‫پسرک هنوز برگ ها را بزرگ می کرد‪.‬‬ ‫موضوع پایان نامه در دانشکده‪ ،‬فرایند جذب پروژه از‬ ‫ً‬ ‫دوباره ذهنش درگیر شد‪ ،‬واقعا برای حکمرانی و راهبری‬ ‫دولت‪ ،‬جریان اعطای گرنت های پژوهشی داخلی‪،‬‬ ‫پژوهش هم نیاز است که شرایط ان فراهم بشود‪ ،‬نه‬ ‫فراخوان های پژوهشی بخش های مختلف کشور‪،‬‬ ‫اینکه حکمران به طور مستقیم وارد بشود و موضوع و‬ ‫پروژه های کسر خدمت سربازی‪ ،‬نحوه برخورد برخی‬ ‫روش و رویکرد را تعیین بکند؛ بلکه تصمیم نهایی‬ ‫موسسه های پژوهشی با پژوهشگران و ‪ ...‬که یک نقطه‬ ‫برای پژوهش‪ ،‬توسط خود پژوهشگر گرفته می شود و‬ ‫مشترک در همه ان ها وجود دارد و ان هم دیدن پژوهشگر‬ ‫حکمران بــرای تحول و تغییر در پژوهش‪ ،‬باید فقط‬ ‫به شکل بسیار منفعل و مسلوب االراده است؛ یعنی‬ ‫شرایط را مهیا کند‪ .‬اگر تصمیم گیرنده برای چگونگی‬ ‫عده ای بنشینند و قانون وضع می کنند و بگویند باید‬ ‫ً‬ ‫پژوهش‪ ،‬خود پژوهشگر نباشد‪ ،‬چیزی که درمی اید‬ ‫بشود و اصال اراده ای برای پژوهشگر قائل نباشند؛ بعدش‬ ‫ً‬ ‫قطعا پژوهش نیست‪ ،‬بلکه یک کار رفع تکلیفی پوچ‬ ‫هم کاری ندارند که این قانون یا خط مشی اطاعت شد‬ ‫و بی ثمر است‪ .‬کاش این پسرک این اصل را می فهمید‬ ‫یا نه؟ فقط می گویند باید بشود؛ و ضمانت اجرایی‬ ‫که «اب وخــا ک از من؛ برگ های معطر پونه از تو‪»...‬؛‬ ‫هم برای ان دارند و ان هم تنبیه است؛ اگر کسی قانون‬ ‫یعنی من فقط شرایط را اماده می کنم و تو رشد می کنی‬ ‫را عمل نکرد‪ ،‬تنبیه می شود و ‪...‬؛ ولی ایا پژوهش و‬ ‫و ثمر می دهی و من از ان میوه استفاده می کنم؛ بنابراین‬ ‫پیشرفت هم مثل ان برگ پونه در دست پسرک است‬ ‫قانون گذاری صرف به معنای اطاعت صددرصدی‬ ‫که با کشیدن ان‪ ،‬بزرگ بشود؟ یا اینکه پسرک با کشیدن‬ ‫پژوهشگران یا تغییر رفتار پژوهشی نیست؛ باید به فکر‬ ‫برگ برای بزرگ کردن ان‪ ،‬فقط ان را تباه می کند؟ ان‬ ‫ً‬ ‫تحلیل تغییر رفتار پژوهشی و اطاعت پژوهشگران بود‬ ‫پونه ها واقعا با کشیدن برگ های ان بزرگ می شدند؟‬ ‫و این مستلزم نوع خاصی از قانون گذاری و ضرورتی‬ ‫معلوم است‪ :‬نخیر‪ ،‬بلکه برگ ها این طوری پاره می شوند‬ ‫و از بین می روند‪ .‬شرایط رشد پونه و راهبری پژوهش‬ ‫‪122‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪123‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫برای تحلیل تحقق رهاوردهای‬ ‫قانون و تحلیل اطاعت قبل از‬ ‫تصویب قانون است‪.‬‬ ‫از فرط خنکی اب‪ ،‬پاهایش‬ ‫یـ ـ ـخ زده بـ ــود ولـ ــی درگــیــری‬ ‫ذه ــن ــش‪ ،‬از پــاهــا غافلش‬ ‫کــرده بــود‪ .‬بــرای بــار دیگر طائر خیالش پــرواز کــرد به‬ ‫سمت کالس های این ترمشان در زمینه نظریه های‬ ‫ً‬ ‫حکمرانی‪ .‬واقعا انچه به یک تمدن نظم می دهد رابطه‬ ‫تبعیت است؛ رابطه حا کم و محکوم؛ این تبعیت در‬ ‫قالب های مختلفی در جامعه رخ می دهد‪ ،‬ممکن‬ ‫اســت گاهی سلسله مراتبی و بــاال به پایین باشد‪،‬‬ ‫گاهی شکل بازاری و طرفینی به خود بگیرد و گاهی‬ ‫هم تبعیت‪ ،‬از جنس قرار گرفتن در یک شبکه باشد‬ ‫که به نوعی همه مساوی هستند‪ .‬ولی در جهان واقعی‬ ‫هیچ یک از این سه گانه به صورت منفرد وجود ندارند‪،‬‬ ‫بلکه ترکیبی از ان ها روابط تبعیت و اطاعت را رقم‬ ‫می زنند‪ .‬شرایطی که به خاطر ماهیت پژوهش و علم‪،‬‬ ‫در حکمرانی پژوهش ضروری است‪ ،‬بیشتر ترکیبی از‬ ‫سنخ شبکه ای و تا حدودی بازاری و به اندازه بسیار‬ ‫ً‬ ‫کمی سلسله مراتبی و باال به پایین است‪ .‬اصال اجتماع‬ ‫علمی از سنخ شبکه علمی است و راهبری ان نیازمند‬ ‫چیزی از جنس مکانیسم های راهبری شبکه است‪.‬‬ ‫اصل مقوم در یک شبکه اعتماد است؛ و مهم ترین و‬ ‫موثرترین عامل و ابزار راهبری و نفوذ نیز گفتگو و ارتباط‬ ‫در قالب های مختلف است‪ .‬حضور نگاه های بازاری‬ ‫(طرفینی و مبتنی بر عرضه و تقاضا) و سلسله مراتبی‬ ‫(بــاال به پایین و بخشنامه ای و ایین نامه ای) نیز در‬ ‫تخصیص منابع و مشروعیت بخشی ها دیده می شود‪.‬‬ ‫سه بچه دیگر که رودخانه را رد کرده بودند و ان طرف‬ ‫بودند‪ ،‬وقتی دیدند او پیش پسرک پونه چین نشسته و‬ ‫با او صحبت می کند‪ ،‬شروع کردند به اب بازی با او‪.‬‬ ‫ً‬ ‫بچه ها در عرض دو سه دقیقه کال خیسش کردند؛ بازی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫خوبی شکل گرفته بــود‪...‬‬ ‫چقدر سریع توانسته بود با‬ ‫ان هــا ارتباط بگیرد؛ دلگرم‬ ‫از این ارتباط و مرابطه گرم‬ ‫و معصومانه بــا بچه ها بود‬ ‫که خاطرش با ایه ‪ 200‬سوره‬ ‫رابطو‪»...‬؛ از این‬ ‫مبارکه ال عمران تزیین شد؛ «‪ ...‬و ِ‬ ‫جالب تر‪ ،‬یادش امد که عالمه طباطبایی هم ذیل این‬ ‫ایه تفسیر مهمی اورده اند و مباحث مربوط به اجتماع و‬ ‫حکومت اسالمی را در ان بیان نموده اند‪ .‬انجا هم عالمه‬ ‫از چرایی عدم تبعیت از قانون (به تعبیری عدم تغییر‬ ‫رفتار در اثر قانون گذاری صرف) سخن گفته اند و اینکه‬ ‫چه می شود برخی قوانین به اثر نمی رسند؟ پاسخش‬ ‫واضح است‪ ،‬چون انسان اراده دارد و می تواند قانون‬ ‫را به راحتی دور بزند؛ یعنی اگر نخواهد قانون را اجرا‬ ‫کند‪ ،‬اجرا نمی کند‪ ،‬به همین راحتی؛ ولی راه حلش‬ ‫زیاد کردن قانون است؟ یا طی کردن مسیر دیگری برای‬ ‫ً‬ ‫تغییر رفتار (که خود رهاورد قانون است)؟ اکنون اکثرا‬ ‫اولین و اسان ترین راه حل را انتخاب می کنند و پیش‬ ‫به سوی شش قفله کردن پژوهشگر در قوانین پژوهشی‬ ‫یا ‪ ...‬می روند؛ ولی راه حل دوم مغفول است؛ حداقل‬ ‫باید قبول کنند که برای تغییر محتوای پژوهش‪ ،‬باید‬ ‫شرایط را تغییر بدهند که تصمیم پژوهشگر در ان شکل‬ ‫می گیرد‪ ،‬نه به طور مستقیم تصمیم پژوهشگر را عوض‬ ‫ً‬ ‫کنند؛ چون اصال نمی توانند‪.‬‬ ‫مادر بچه ها امد سراغشان؛ دو ساعت از نشستن او‬ ‫در اب گذشته بود‪ .‬قدری از پونه های خوشبوی کنار‬ ‫رود را چید و امد که در محل اتراقش صبحانه و چای‬ ‫کوهی را بار بگذارد‪ .‬او از پسرک جدا شد؛ ولی با یک‬ ‫درس امــوزی بسیار مهم از پسرک داستان‪ ،‬در زمینه‬ ‫یکی از اصول مهم حکمرانی پژوهش؛ ان هم اینکه‪:‬‬ ‫«اب وخاک از ما؛ میوه از شما‪»...‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بــرای حکمرانی و راهـبــری پژوهش هم‬ ‫نیاز است که شرایط ان فراهم بشود‪ ،‬نه‬ ‫اینکه حکمران به طور مستقیم وارد بشود‬ ‫و موضوع و روش و رویکرد را تعیین بکند؛‬ ‫بلکه تصمیم نهایی برای پژوهش‪ ،‬توسط‬ ‫خود پژوهشگر گرفته می شود‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫سید علیرضا سجادیه‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫مدرسه عدالت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫جایگاه و اهمیت حوزه تعلیم و تربیت و به طور خاص‬ ‫اموزش وپرورش در کشور و گستره و تنوع مخاطبان و‬ ‫جمعیت وابسته به ان از یک سو نشان از اهمیت و‬ ‫نقش راهبردی ان در ریل گذار ی های اینده کشور و از‬ ‫سوی دیگر بیانگر پیچیدگی و رعایت اقتضائات فردی‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫خانوادگی‪ ،‬قومی‪ ،‬استانی و ملی است‪.‬‬ ‫هرچقدر فهم و گسترده تر کردن این تنوع ها و توجه به‬ ‫ان ها در مقام نظر الزم و خوب است اما در مقام منطق‬ ‫عملی و سیاست گذاری باید به دنبال نقاط مشترک و‬ ‫مورد توافق و تفاهم برای پیاده سازی اهداف و ارمان ها‬ ‫بود‪ .‬به معنای دیگر هرچقدر انتظارات و سالیق به شکل‬ ‫حداکثری در اسناد و برنامه ها بازتاب پیدا کنند کمتر‬ ‫قابلیت عملیاتی شدن را پیدا خواهند کرد‪.‬‬ ‫در ای ــن م ـیــان و م ـطــابــق ب ــا س ـنــد ت ـحــول بـنـیــادیــن‬ ‫امــوزش و پــرورش‪ ،‬نظام تعلیم و تربیت رسمی ما به‬ ‫دنبال تربیت پرورش یافتگانی است که مجموعه وسیعی‬ ‫از ویژگی های خوب را در خود داشته باشند‪« :‬تربیت‬ ‫انسانی موحد‪ ،‬مومن و معتقد به معاد و اشنا و متعهد‬ ‫به مسئولیت ها و وظایف در برابر خدا‪ ،‬خود‪ ،‬دیگران و‬ ‫طبیعت‪ ،‬حقیقت جو و عاقل‪ ،‬عدالت خواه و صلح جو‪،‬‬ ‫ظلم ستیز‪ ،‬جهادگر‪ ،‬شجاع و ایثارگر و وطن دوست‪،‬‬ ‫مهرورز‪ ،‬جمع گرا و جهانی اندیش‪ ،‬والیتمدار و منتظر‬ ‫و تالشگر در جهت تحقق حکومت عدل جهانی‪ ،‬با‬ ‫اراده و امیدوار‪ ،‬خودباور و دارای عزت نفس‪ ،‬امانت دار‪،‬‬ ‫دانا و توانا‪ ،‬پاکدامن و با حیا‪ ،‬انتخاب گر و ازادمنش‪،‬‬ ‫متخلق به اخالق اسالمی خالق و کارافرین و مقتصد‬ ‫و ماهر‪ ،‬سالم و بانشاط‪ ،‬قانون مدار و نظم پذیر و اماده ی‬ ‫ورود به زندگی شایسته فردی‪ ،‬خانوادگی و اجتماعی‬ ‫بر اساس نظام معیار اسالمی»‪.‬‬ ‫بــه لیست بلندباالی فــوق م ـی تــوان تـعــداد صفات‬ ‫بیشتری را نیز اضافه کــرد تا کامل تر شــده و بتواند‬ ‫اینه تمام نمای انسان کامل باشد! اینجا است که‬ ‫عدالت اجتماعی‪ ،‬یگانه ارزشی است که قابلیت تقلیل همه‬ ‫ارزش های متعالی «سند تحول بنیادین» به ان وجود دارد‬ ‫‪124‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫از ساختارهای ناعادالنه نمی توان انتظار‬ ‫تربیت انسان های عادالنه داشت‪.‬‬ ‫‪125‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ثابت اند؛ ازجمله‪ ،‬ارزش عدالت است»‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫«جهت گیری تعلیم و تربیت کشور باید به سمت برخورداری‬ ‫تربیت‬ ‫از عدالت باشد؛ یعنی اموزش وپرورش ما‪ ،‬تعلیم و‬ ‫ِ‬ ‫ما‪ ،‬عدالت پرور تربیت کند‪ ،‬عدالت خواه تربیت کند‪،‬‬ ‫عدالت ساز تربیت کند؛ چون عدالت‪ ،‬ان ارزش واالیی‬ ‫است که از ّاو ِل تاریخ بشر تا امروز‪ ،‬همواره مورد نظر احاد‬ ‫ِ‬ ‫بشر بوده است‪ .‬ارزش ها به مرور زمان و به ّ‬ ‫ تحول نسل ها‬ ‫تغییر پیدا می کنند‪ّ ،‬‬ ‫[اما] بعضی از ارزش ها از ّاول تا اخر‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫رعایت اقتضای منطق عملی‬ ‫اهمیتی دوچندان می یابد و‬ ‫باید نوعی اولویت بندی و ارزش گذاری بین این صفات‬ ‫را ناظر به شرایط و توان اجرایی دستگاه مجری مورد‬ ‫مالحظه قرار داد‪ .‬شاید ّ‬ ‫سر عدم توافق و همدلی بین‬ ‫تدوین کنندگان و مجریان سند در مراحل اجرایی‬ ‫سازی ان تقابل همین دو نگاه حداکثری و حداقلی‬ ‫در دخالت دادن شرایط اجرای یک سیاست و برنامه‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬چراکه هریک از این ویژگی های فوق الذکر اوال‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫باید به طور صحیح تعریف‪ ،‬ثانیا ابعاد ان بررسی و ثالثا‬ ‫روش پیاده سازی ان در عرصه تعلیم و تربیت رسمی‬ ‫ً‬ ‫تجویز و رابعا میزان تحقق ان در بین دانش اموزان مورد‬ ‫سنجش و ارزیابی قرار بگیرد که در یک جمله عمر نوح‬ ‫و صبر ایوب را طلب می کند‪ .‬مسئله ای که شاید یکی‬ ‫از علل مهم عدم اجرایی سازی سند تحول تا به امروز‬ ‫همین معضل (البته در کنار تمام ضعف های نظام‬ ‫برنامه ریزی وزارت اموزش وپرورش) باشد‪.‬‬ ‫سوال باقی مانده ان است که ایا این ارزش ها و صفات‬ ‫متعالی قابل تقلیل به یک ارزش محوری هستند؟ ایا‬ ‫می توان با نوعی تسامح هدف تعلیم و تربیت رسمی‬ ‫را در یک جمله خالصه کرد؟ به شکل ارتکازی پاسخ‬ ‫قاطبه اندیشمندان به این سوال منفی است؛ اما شاید‬ ‫این جمله سال ‪ 1397‬کمتر در اذهان متخصصان این‬ ‫حوزه ماندگار شده باشد‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫پذیرش اینکه در هندسه و‬ ‫زنجیره به هم پیوسته ارزش های‬ ‫دینی‪ ،‬نقش عدالت‪ ،‬محوری و کلیدی است چنین‬ ‫داللــت مهمی را بــا خــود بــه هـمــراه خــواهــد داشــت‪.‬‬ ‫عدالت خواه شدن‪ ،‬هم نظر به اول خلقت دارد و هم‬ ‫نظر به پایان و انتهای ان‪ .‬هم باید در وجود فردی پیاده‬ ‫شود و هم در شکل جمعی اشاعه و گسترش یابد‪ .‬هم‬ ‫نیازمند صبر است و هم نیازمند تالش‪ .‬هم حکومت‬ ‫می خواهد و هم تبعیت‪ .‬هم فهم نظری می خواهد و هم‬ ‫جدیت عملی‪ .‬هم سهل است و هم ممتنع‪.‬‬ ‫بنابراین عینک عدالت به مسائل مختلف عرصه‬ ‫اموزش وپرورش کشور‪ ،‬معنا و تصویری دیگر به ان ها‬ ‫خواهد داد‪ .‬اگرچه این وصف عدالت برای فراگیران‬ ‫عرصه تعلیم و تربیت ذکر شده است اما از ساختارهای‬ ‫ناعادالنه نمی توان انتظار تربیت انسان های عادالنه‬ ‫داشت‪:‬‬ ‫نیروی انسانی‪ :‬اینکه ما در حوزه صف و خط مقدم‬ ‫مبارزه و تالش (عرصه معلمی) دچار خال و کمبود جدی‬ ‫نیرو هستیم [‪ ]1‬اما در عوض در حوزه پشتیبانی و ستاد‬ ‫مازاد نیرو داریم نشان از عدم توازن و عدم تعادل کل‬ ‫سیستم و فقدان مدیریت صحیح ان است‪.‬‬ ‫معلمان‪ :‬اینکه درباره اوضاع معیشتی معلمان همواره‬ ‫بحث و به نوعی نارضایتی عمومی وجود دارد بخشی از‬ ‫ان به ادراک معلمان از عادالنه بودن وضعیت شغلی‬ ‫خود برمی گردد (که خود این ادراک جای بحث و تامل‬ ‫جدی دارد) و بخشی از ان ناشی از بی عدالتی در قوانینی‬ ‫است که مبنای پرداخت حقوق در کشور قرار می گیرند‪.‬‬ ‫هدایت تحصیلی‪ :‬اینکه طرحی که همگی به اهمیت‬ ‫و خوبی ان معتقدند در عمل با یک شکست مواجه‬ ‫شده (و در برخی جاها تولید بحران نیز می کند) ناشی‬ ‫از عدم توازن در عرصه اشتغال و درامدی خاص است‬ ‫که خود را در این حوزه بازتولید کرده و منجر به انتخاب‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫شاید یکی از ابعاد کــار بــردی بــودن و در‬ ‫نتیجه جذاب بودن سند ‪ 2030‬نیز همین‬ ‫ساده کردن و توجه به مفاهیم اندک و‬ ‫درعین حال جامع است‪.‬‬ ‫(و تقلیل بیش ازحد ساده انگارانه ان به برابری صرف‬ ‫[‪ )]3‬اما توانسته با بهره گیری از شاخص های عینی و‬ ‫قابل سنجش بخش عمده ای از رفتارهای بازیگران‬ ‫مختلف را هدایت کند‪.‬‬ ‫گام مهم بعدی با پذیرش چنین وضعیتی‪ ،‬دستیابی‬ ‫به تعریفی اولیه از عدالت اموزشی‪ -‬چه در حوزه تعلیم‬ ‫دانش اموزان و چه در حوزه پشتیبانی از عملیات تعلیم‬ ‫و تربیت‪ -‬است‪ .‬قدم مهم تر سرریز و تبدیل شدن این‬ ‫تعریف به شاخص هایی متقن برای سنجش عدالت‬ ‫در عرصه امــوزش وپــرورش با صبغه دینی و اسالمی‬ ‫است‪ .‬شاخص هایی که بتوانند ابعاد مختلف این‬ ‫مفهوم مانند نیاز‪ ،‬بــرابــری‪ ،‬کــارایــی و تــاش را مورد‬ ‫مالحظه قرار بدهد‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫در حوزه شاخص های ملی نیز اگرچه شــورای عالی‬ ‫امــوزش و پــرورش مجموعه نشانگرهایی را مصوب و‬ ‫سنجش می کند اما بیشتر این شاخص ها ناظر به دسترسی‬ ‫به تحصیل‪ ،‬سطح تحصیل کارکنان‪ ،‬بازماندگی از‬ ‫تحصیل و‪ ...‬است و سنجه هایی متناسب به منظور‬ ‫ارزیابی وضعیت عناصر مهم عرصه تعلیم و تربیت و‬ ‫تجویزهایی عادالنه و عملیاتی برای اصالح وضعیت‬ ‫موجود در دسترس قرار ندارد‪.‬‬ ‫رشته تجربی [‪ ]2‬و بی اعتنایی به دیگر رشته ها با معیار‬ ‫تضمین درامد و اینده شغلی می شود‪.‬‬ ‫کنکور‪ :‬اینکه االن بخش اعظمی از اهداف تربیتی و‬ ‫ً‬ ‫اموزشی در دوره های نزدیک به کنکور تقریبا به فراموشی‬ ‫سپرده شده و همه چیز مدرسه‪ ،‬معلمان‪ ،‬دانش اموزان‬ ‫در موفقیت در کنکور خالصه می شود ناشی از عدم‬ ‫اهتمام کافی و عدالت خواه نبودن مسئوالن در برداشتن‬ ‫ابزار ناعادالنه ای همچون کنکور است‪.‬‬ ‫مدارس غیردولتی‪ :‬اینکه به بهانه مشکالت مالی و‬ ‫بودجه اموزش وپرورش تالش کنیم مدارس غیردولتی را‬ ‫ترویج کنیم (بدون اینکه به اهداف موسسان توجه کنیم‬ ‫و بدون اینکه بر کیفیت مدارس دولتی بیفزاییم) نوعی‬ ‫از عدم توازن و بی عدالتی در سطح کیفیت دسترسی‬ ‫(نه مقدار دسترسی) در نقاط مختلف کشور (حتی در‬ ‫پایتخت) ایجاد خواهد کرد که تبعاتی چون حاکمیت‬ ‫ارزش پولی بر عرصه تعلیم و تربیت را در پی دارد‪.‬‬ ‫سمپاد‪ :‬اینکه حذف دفعی این مدارس در دستور کار‬ ‫وزارتخانه قرار می گیرد و به تبعات کاهش دسترسی‬ ‫عادالنه افراد کمتر برخوردار‪ -‬اما دارای استعدادهای‬ ‫اموزشی باالتر‪ -‬به اموزش متناسب بی توجهی می شود‬ ‫ناشی از دقت اندک نسبت به ایجاد توازن در فضای‬ ‫متنوع استعدادها در عرصه تعلیم و تربیت رسمی است‪.‬‬ ‫شاید یکی از ابعاد کاربردی بودن و در نتیجه جذاب‬ ‫بودن سند ‪ 2030‬نیز همین ساده کردن و توجه به مفاهیم‬ ‫اندک و درعین حال جامع است‪ .‬مشابه با مورد فوق‪،‬‬ ‫شعار «امــوزش فراگیر و برابر برای همه» تجلی شعار‬ ‫عدالت این بار از نگاهی بین المللی است‪ .‬نگاهی که‬ ‫علیرغم ضعف جدی در تعریف صحیح از عدالت‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬تا سال ‪ 1401‬حدود ‪ 350‬هزار نفر در اموزش وپرورش بازنشسته می شوند‬ ‫[‪ .]2‬تعداد داوطلبین برای گروه های مختلف ازمون سراسری سال ‪ 97‬به‬ ‫ترتیب فراوانی‪:‬‬ ‫گروه تجربی‪ 642 :‬هزار و ‪ 288‬نفر؛ گروه علوم انسانی‪ 204 :‬هزار و ‪ 936‬نفر؛ گروه‬ ‫علوم ریاضی‪ 144 :‬هزار و ‪ 437‬نفر‬ ‫[‪ .]3‬صرف نظر از دیگر نقایص و تهدیدات نرم این سند برای استقالل فرهنگی‬ ‫و اموزشی جمهوری اسالمی‬ ‫‪126‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫امیرحسین غفاری‬ ‫پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت مالی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪127‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫در حالی که رکن اصلی برنامه ریزی درسی‪ ،‬اهداف ان‬ ‫است؛ اهداف سند تحول اموزش و پرورش بیش ازحد‬ ‫کلی‪ ،‬نامنسجم و ناقص است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تربیت ِمه الود‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫شهید مطهری زندگی و رشد را نیازمند سه عامل کلیدی‪:‬‬ ‫تربیت‪ ،‬ازادی و امنیت می داند‪ .‬تربیت عبارت است‬ ‫از اینکه انچه الزمه رشد موجود زنده است در اختیارش‬ ‫قرار گیرد‪ .‬تربیت در مورد انسان رساندن استعدادهای‬ ‫او از حالت بالقوه به بالفعل است‪ ،‬ان چنانکه شرایط‬ ‫بندگی خداوند متعال اقتضاء می کند‪ .‬این تربیت نیز‬ ‫در ُبعد فردی و اجتماعی خودش را نشان می دهد‪.‬‬ ‫در ابتدا به دنبال یافتن پاسخی به این سواالت هستیم‬ ‫که حقیقت فقر و غنا در معارف اسالمی به چه شکل‬ ‫است و ایا فقر به عنوان نمونه ای از بال و مصیبت سازنده‬ ‫مومن و تربیت کننده او است؟ غنای حقیقی در اسالم‬ ‫به چه شکل است؟ در اکثر اوقــات از کنار مفاهیم‬ ‫فقر و غنا به راحتی عبور می کنیم و اکثر افراد حقیقت‬ ‫فقر و غنا را در ُبعد مادی و مالی خالصه می کنند و‬ ‫اینکه اگر جامعه ای از نظر امور اقتصاد اسالمی‪ ،‬در‬ ‫یک وضعیت بحرانی و غیرمتعارف قرار داشته باشد‪،‬‬ ‫ان جامعه به سختی به سمت فهم چنین حقایقی و‬ ‫مصادیق فقر در اسالم (فقر صدیقین‪ ،‬فقر متقین و فقر‬ ‫صالحین) حرکت می کند؛ درعین حال که در معارف‬ ‫اسالمی این مفاهیم از حقایق واالیی برخوردار هستند‬ ‫و هر کدام از مفاهیم فقر و غنا به طور توامان می توانند‬ ‫هم نقش سازندگی داشته باشند و هم نقش تخریبی‬ ‫و برنامه درسی دانش اموزان ما فاقد چنین نقشی در‬ ‫تربیت اقتصادی ان ها است‪.‬‬ ‫غنای وجودی‪ ،‬غنای روحی و غنای مالی و از ان طرف‬ ‫فقر وجودی‪ ،‬فقر روحی و فقر مالی و شقوق ان ها نیاز‬ ‫به تدبر و تامل در ایات و روایات دارد‪ :‬فقر حریص‪ ،‬فقر‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬حقیقت فقر و غنا‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫فقر حریص‪ ،‬فقر قانع‪ ،‬فقر زاهد‪ ،‬فقر خائفین‪،‬‬ ‫فقر راجین‪ ،‬فقر عارفین و فقیر مستغنی‬ ‫راضی را که از ایات و روایــات استخراج‬ ‫می شود را می توان جزء شقوق مختلف‬ ‫فقر نام برد‪.‬‬ ‫سازندگی باالیی داشته باشد و کسانی که در زندگی فقر‬ ‫را بسان هدیه ای اسمانی در اغوش می گیرند‪ ،‬کسانی‬ ‫هستند که قناعت‪ ،‬رضا‪ ،‬صبر و صدق را پیشه خود‬ ‫ساخته اند؛ از فقر کراهت ندارند‪ ،‬خدا را به خاطر فقر‬ ‫شکرگزارند؛ توکلشان به خداست و هیچ گاه چشم‬ ‫طمع به دست بندگان خدا نخواهند داشت‪ .‬این ها‬ ‫کسانی هستند که فقر خود را مخفی نگاه داشته و با‬ ‫تالش و کوشش برای روزی حالل‪ ،‬از چشم داشت به‬ ‫اموال دیگران خــودداری می کنند‪ .‬این ها با تکیه به‬ ‫خدا در مقابل اغنیا سربلند و با عزت سینه سپر کرده‬ ‫و هر جا الزم باشد از بیان حرف حق دریغ نخواهند‬ ‫کرد‪ .‬با وجود تنگدستی در راه خدا انفاق می کنند و‬ ‫در هیچ یک از فرامین الهی‪ ،‬اهل سستی و کوتاهی‬ ‫نیستند‪ .‬این ها همان کسانی هستند که پیغمبر‬ ‫َ‬ ‫اکرم؟ص؟ و سلم در شان ایشان فرمودند‪« :‬لو ِق ِ ّس َم َهذا‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫اهل الارض ل َو َّس َعها» اگر نور این شخص را بر تمام‬ ‫علی ِ‬ ‫اهل زمین تقسیم می کردند‪ ،‬به همه ان ها می رسید‪.‬‬ ‫این فقر‪ ،‬همان فقری است که سبب غنای قلبی و‬ ‫روحی مومن می شود‪.‬‬ ‫سوالی پیش می اید که ایا می توان بین فقر و غنا جمع‬ ‫کرد؟ ایا می شود کسی هم فقیر باشد و هم مستغنی؟‬ ‫بله‪ .‬با دو حالت امکان پذیر است و فقر این دسته‬ ‫در دو رابطه مطرح می شود‪ :‬یک‪ ،‬احساس احتیاج‬ ‫انسان به حضرت حق در جمیع امور‪ .‬دوم‪ ،‬ان احتیاج‬ ‫مالی که ممکن است در دنیا در رابطه با این حالت‬ ‫قانع‪ ،‬فقر زاهد‪ ،‬فقر خائفین‪ ،‬فقر راجین‪ ،‬فقر عارفین و‬ ‫فقیر مستغنی راضی را که از ایات و روایات استخراج‬ ‫می شود را می توان جزء شقوق مختلف فقر نام برد و‬ ‫در همه موارد مربوط به فقر و غنا‪ ،‬غنای روحی نقش‬ ‫سازندگی اساسی دارد و بدین معناست که روح انسان‬ ‫ کند باید خود‬ ‫در رابطه با نیازی که به خدا احساس می‬ ‫َ ُّ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َرا نسبت به جهان ماده بی نیاز ببیند؛ «یا ایها الناس‬ ‫َْ ّ ْ‬ ‫ّ‬ ‫ُُْ ُْ َ ُ َ ّ‬ ‫راء ِ‪ ‬الى ا َلل ِه َو ا َلل ُه ُه َو الغ ِن ُی ال َح ِمید»‬ ‫انتم الفق‬ ‫اگر چنین نگرشی انسان داشته باشد‪ ،‬معنای حقیقی‬ ‫ایات و روایات زیر که در برخی موارد در ظاهر متناقض‬ ‫َ‬ ‫«الف ُ‬ ‫قر فخری»‪،‬‬ ‫به نظر می رسد را بهتر می تواند درک کند‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الم ُ‬ ‫قر ُ‬ ‫ّ‬ ‫قر َ‬ ‫«الف ُ‬ ‫«الف ُ‬ ‫سواد َ‬ ‫الوجه فی الدارین»‪،‬‬ ‫الاکبر»‪،‬‬ ‫وت‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ن‪ ‬ی ُک َ‬ ‫‪ ‬الا َنس َ‬ ‫ان َ‪ ‬ل ْیط َغی ا َ‬ ‫قر َا َ‬ ‫‪ ‬الف ُ‬ ‫ون‬ ‫ن‪ ‬ر ُاه ْاس َتغنی»‪« ،‬کاد‬ ‫ِ«ان ِ‬ ‫ُ‬ ‫کفرا»‪« ،‬ان فقراء المومنین یتقلبون فی ریاض الجنه‬ ‫ّ‬ ‫قبل اغنیائهم باربعین َخریفا»‪« ،‬قال؟ع؟ ِلا ْب ِنهِ ُم َح َم ِد‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ َ َ َّ َ ُ َ َّ ّ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫ک الفق َر‪ ‬ف ْاس َت ِعذ ِبالل ِه‬ ‫اب ِن الحن ِفیهِ ‪ :‬یا بنی ِ‪ ،‬ان ِی اخاف علی‬ ‫َْ َ َ ٌ َْْ َ ٌَ‬ ‫ْ ُ َ َّ ْ َ ْ ْ َ ٌ ّ‬ ‫لد ِین! مدهشه ِللعق ِل‪ ،‬د ِاعیه‬ ‫ِمنه‪ ،‬ف ِان‪ ‬الفق َر َ‪ ‬منق َصه ِل ِ‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫الفقر َ‬ ‫حف ُه ُ‬ ‫ُ»‪« ،‬من احبنا‬ ‫وم ِن‪ ‬فِی‪ ‬الدنیا‬ ‫ِلل َمق ِت»‪« ،‬ت‬ ‫الم ِ‬ ‫اهل البیت فلیستعد‪ ‬للفقر جلبابا» و ‪ . ...‬فقر و غنا از‬ ‫دل ایات و روایات به خوبی فهم می شود و غنای مالی‬ ‫برای انسان های ساخته نشده اثر سوء دارد و فقر مالی‬ ‫برای انسان های ساخته شده اثر سازندگی دارد‪ .‬اصل‬ ‫بر تربیت انسان بر محور مفاهیم و حقائق الهی است‪.‬‬ ‫در نتیجه با این نگاه به عالم حقیقت فقر و غنا را‬ ‫به گونه ای دیگر می توان فهمید که فقر نیز می تواند اثر‬ ‫‪128‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حال باید به سراغ این برویم که این مفاهیم الهی به چه‬ ‫شکل و چگونه در برنامه ریزی درسی در راستای تربیت‬ ‫اقتصادی می تواند قرار بگیرد و «تربیت اقتصادی در‬ ‫دانش تعلیم و تربیت چه جایگاهی دارد؟» تا در انتها‬ ‫نیز به نقش برنامه ریزی درسی برای تعلیم و تربیت‬ ‫اقتصادی دانش اموزان نیز برسیم‪.‬‬ ‫برای یافتن پاسخ این سوال‪ ،‬به خود تعلیم و تربیت و‬ ‫ِ‬ ‫کارکرد ان برمی گردیم‪ .‬تعلیم و تربیت همواره یکی از‬ ‫موضوعات مورد عالقه بشر بوده است‪ .‬والدین و سایر‬ ‫افراد جامعه‪ ،‬همواره در این فکر بوده اند که چگونه به‬ ‫فرزندان خویش کمک کنند تا بهتر رشد کنند و به رشد‬ ‫همه جانبه برسند‪ .‬به تدریج که جوامع تخصصی تر و‬ ‫پیچیده تر شده اند‪ ،‬نهادهای مخصوصی جهت مرتفع‬ ‫‪129‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬چگونگی تسری حقیقت فقر و‬ ‫غنا در تعلیم و تربیت اقتصادی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫نفس توجه انسان به خدا‪،‬‬ ‫برای انسان به وجود بیاید‪ِ .‬‬ ‫روگردانی از غیر خداست و روگردانی از غیر خدا‪ ،‬نفس‬ ‫استغنای اوست‪ .‬اگر انسان از چیزی روگردان شود‪،‬‬ ‫همین روگــردانــی‪ ،‬غنای انسان نسبت به ان شیء‬ ‫است‪ .‬هنگامی که روح توجه خود را از شیء برداشته‬ ‫و به شیء دیگری توجه پیدا می کند‪ ،‬خود را محتاج‬ ‫نفس احتیاج به اهلل‪ ،‬عین‬ ‫به شیء دیگر خواهد دید‪ِ .‬‬ ‫غنی از ماسوی اهلل است‪ .‬کسی که فقیر الی اهلل است‪،‬‬ ‫غنی از غیر خداست‪ .‬در نتیجه هم فقیر است و هم‬ ‫غنی و در عین فقر مالی‪ ،‬غنای روحی دارد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کردن نیازهای خاص بشری شکل گرفته اند و مدارس و‬ ‫دانشگاه ها برای رشد بهتر‪ ،‬به عنوان یک نهاد تخصصی‬ ‫تربیت به وجود امدند‪ .‬در اینجا بود که فیلسوفان‪،‬‬ ‫نظریه پردازان اجتماعی‪ ،‬رهبران سیاسی و مذهبی‪،‬‬ ‫متخصصان تعلیم و تربیت و گروه کثیری از والدین‪،‬‬ ‫معلمان و استادان در برابر این پرسش قرار گرفتند که‬ ‫«چه چیز و چگونه باید اموزش داده شود؟» پاسخ به این‬ ‫سوال همان برنامه ایست که برای تربیت در نظر گرفته‬ ‫می شود که در انتهای متن به ان پرداخته خواهد شد‪.‬‬ ‫بحث ل ــزوم تــوجــه بــه تربیت اقــتـصــادی و نیازهای‬ ‫دانشی و بینشی در این حوزه در هر جامعه ای مبتنی‬ ‫بر اموزه ها و مبانی ان جامعه مورد توجه و عنایت بوده‬ ‫و با استفاده از ابزارهای مختلف در ان مسیر اقدام‬ ‫می شده است‪ .‬در جامعه ما وضعیت دیگری حاکم‬ ‫است‪ .‬دانش اموختگان نظام اموزشی کشور که وارد‬ ‫زندگی خانوادگی و عهده دار مسئولیت های اجتماعی‬ ‫مختلف می شوند‪ ،‬به نحو سیستماتیک واجد اطالعات‬ ‫مورد نیاز از مفاهیم و اصول اولیه اقتصادی نیستند‪.‬‬ ‫به طور ی که نه در زندگی فــردی خود و در مواجهه با‬ ‫موقعیت ها و شرایطی که صبغه اقتصادی دارنــد‪،‬‬ ‫ان گونه که باید و شاید حضور دارند و نه در تعبیر و تفسیر‬ ‫جریانات و تحوالت و وقایع اقتصادی کشور‪ ،‬توانایی‬ ‫کافی از خود بروز می دهند‪ .‬اموخته های قبلی ان ها چه‬ ‫رسمی و از طریق برنامه های اشکار اموزش وپرورش و‬ ‫چه غیررسمی و از طریق برنامه های پنهان خانواده‪،‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دانش اموختگان نظام اموزشی کشور که وارد‬ ‫زندگی خانوادگی و عهده دار مسئولیت های‬ ‫اجتماعی مختلف می شوند‪ ،‬بــه نحو‬ ‫سیستماتیک واجد اطالعات مورد نیاز از‬ ‫مفاهیم و اصول اولیه اقتصادی نیستند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بنا به اینکه برنامه ریزان از چه نظریه‬ ‫یادگیری پیروی کنند‪ ،‬همه تصمیم گیر ی ها‬ ‫را با معیارهای همان نظریه جواب می دهند‪.‬‬ ‫دانش برنامه ریزی درسی در مرحله طراحی از گستردگی‬ ‫زیادی برخوردار است و دانشمندان ارکان و ابعاد گوناگونی‬ ‫برای ان ترسیم می نمایند‪ .‬دیدگاه های مختلف درباره‬ ‫ً‬ ‫طراحی برنامه درسی‪ ،‬معموال در قالب یک نمودار یا الگو‬ ‫ارائه می گردد تا به این ترتیب رابطه ارکان و مولفه های‬ ‫مختلف مورد نظر‪ ،‬بهتر فهمیده شود‪.‬‬ ‫در برنامه ریزی درسی اهداف‪ ،‬دانش‪ ،‬یادگیری‪ ،‬جامعه‬ ‫و مخاطب‪ ،‬حول محور مبانی نظری در گردش هستند‪.‬‬ ‫مبانی نظری‪ ،‬قانون اساسی و سیاست های کلی ناظر‬ ‫بر تعلیم و تربیت در هر زمینه ای هستند‪ .‬مبانی نظری‬ ‫به نحو مستقیم یا غیرمستقیم بر تمام عناصر مهم‬ ‫برنامه ریزی تاثیر دارد‪ .‬در برنامه درسی تربیت اقتصادی‬ ‫ناظر به مبانی نظری‪ ،‬نیاز به طرح جامعی است که تمام‬ ‫مبانی خداشناسی‪ ،‬انسان شناسی‪ ،‬دین شناسی و‬ ‫علم شناسی با توجه به نظر اسالم استخراج و در نظامی‬ ‫منسجم و ناظر به موضوع تربیت اقتصادی تدوین شود‪.‬‬ ‫در بحث یادگیری این نکته حائز اهمیت است که‬ ‫تربیت اقتصادی با چه روش هایی به نحو مطلوب انجام‬ ‫خواهد شد؟ در باب یادگیری‪ ،‬نظریه های مختلفی‬ ‫وجــود دارد و هر کــدام از ان هــا در خصوص ماهیت‬ ‫یادگیری‪ ،‬هدف یادگیری‪ ،‬اصول و قوانین یادگیری‪،‬‬ ‫قضاوت ویژه ای دارند‪ .‬می توان ادعا کرد برنامه ریزی‬ ‫درسی به وسیله رویکردهای متعدد یادگیری هدایت‬ ‫می شود‪ .‬بنا به اینکه برنامه ریزان از چه نظریه یادگیری‬ ‫پیروی کنند‪ ،‬همه تصمیم گیری ها را با معیارهای همان‬ ‫نظریه جواب می دهند‪.‬‬ ‫نهادهای فرهنگی‪ ،‬اموزشی و رسانه های مختلف‪،‬‬ ‫به طورمعمول ارتباطی به مسائل و مفاهیم اقتصادی‬ ‫و تدبیر زندگی بر اساس عقالنیت اسالمی و بومی و‬ ‫مبانی وحیانی ندارد‪.‬‬ ‫در این بین در راستای تربیت اقتصادی نظام مند‬ ‫جامعه بر اساس مکتب تربیتی مختص خود نیاز به‬ ‫طراحی های مختلف داریم که یک نمود عینی ان در‬ ‫کتاب های درسی و اموزشی دانش اموزان است‪ .‬تولید‬ ‫و بهره گیری از کتاب های درسی در کشورهای جهان‬ ‫به دو شیوه متمرکز و غیرمتمرکز انجام می شود‪ .‬در‬ ‫ایران‪ ،‬استفاده از کتاب های درسی به صورت متمرکز‬ ‫صورت می گیرد؛ یعنی کتاب های درسی از یک کانال‬ ‫تغذیه می شوند و یک متن واحــد درســی در سراسر‬ ‫ً‬ ‫کشور تدریس می شود؛ اما در برخی از کشورها معموال‬ ‫برنامه درسی ملی اعالم می شود و مدارس می کوشند‬ ‫به اهداف ان برنامه نزدیک شوند و در این مسیر هیچ‬ ‫الزامی به استفاده از یک کتاب درسی خاص ندارند‪.‬‬ ‫لذا معلم از بین منابع زیادی که وجود دارد برخی را‬ ‫گزینش نموده و در اختیار دانش اموزان قرار می دهد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ارکان برنامه ریزی درسی و تربیت اقتصادی‬ ‫در یک تعریف جامع ‪ ،‬برنامه درسی عبارت است از‬ ‫محتوای رسمی و غیررسمی و اموزش های اشکار و‬ ‫پنهان که به وسیله ان ها‪ ،‬متعلمان دانشی را به دست‬ ‫می اورند‪ ،‬مهارت هایی را کسب می کنند و گرایش ها‬ ‫و ارزش هایی در ان ها تغییر می یابد‪.‬‬ ‫‪130‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪131‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫صاحب نظران و متخصصان برنامه ریزی درســی‪،‬‬ ‫نظریات مختلفی را درباره اهداف اموزشی و چگونگی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .4‬ترسیم اهداف برنامه ریزی‬ ‫برای تربیت اقتصادی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در بحث مخاطب نیز علی رغم اختالف دیدگاه ها در‬ ‫ً‬ ‫باب انسان و به تبع متعلمان تقریبا همه ان ها در این‬ ‫نکته اتفاق نظر دارند که دانش اموز و دانشجو پذیرنده‬ ‫صرف نیست‪ ،‬او لوح نانوشته ای نیست که بتوان هر‬ ‫چیزی بر ان نوشت و یا مومی نیست که بتوان مطابق‬ ‫با هر ایده ذهنی به او شکل داد‪ .‬متعلمان در فرایند‬ ‫اموزش‪ ،‬هم منفعل و هم فعال هستند و به همین دلیل‬ ‫شناخت ان ها ضرورت پیدا می کند‪ .‬این ضرورت ناشی‬ ‫ً‬ ‫از اهمیت پاسخ به این پرسش مهم است که اصوال‬ ‫برنامه های تربیتی برای چه کسانی تنظیم می شود‪.‬‬ ‫پاسخ دقیق به این پرسش سبب می شود که اهداف‬ ‫تعلیم برنامه ریزان با نتیجه تعلم متعلمان‪ ،‬فاصله هر‬ ‫چه کمتری داشته باشد‪ .‬به بیان دیگر شناخت مخاطب‬ ‫ازاین جهت ضرورت دارد که تا وقتی برنامه ریزان ندانند‬ ‫ً‬ ‫که دقیقا مخاطب در چه وضعیتی است نمی توانند‬ ‫مسیر رسیدن به هدف را برای او مشخص سازند‪.‬‬ ‫در مــورد جامعه ســوال اصلی ایــن اســت که تربیت‬ ‫اقتصادی برای تامین نیازهای چه اقتصادی انجام‬ ‫می شود؟ تمامی مکاتب و نظریه پردازان تعلیم و تربیت‪،‬‬ ‫علی رغم اختالف نظر در باب میزان اهمیت جامعه‬ ‫در تعیین اهــداف اموزشی در این امر متفق هستند‬ ‫که یکی از اهــداف و وظایف عمده تعلیم و تربیت‬ ‫پرداختن به وظایف اجتماعی و تالش در جهت رفع‬ ‫نیازهای جامعه است و لذا هدف ها و به تبع محتوای‬ ‫برنامه درسی تربیت در حوزه اقتصاد باید متناسب با‬ ‫شرایط و امکانات و نیازهای جامعه از نظر اقتصادی‬ ‫تعیین شوند‪.‬‬ ‫در مورد دانش نیز بایستی یاداور شد که هر برنامه درسی‬ ‫با یکی از رشته های علمی ارتباط مستقیم دارد‪ .‬برای‬ ‫تعیین هدف های جزئی اموزشی شناخت ساختار و‬ ‫مقتضیات ان رشته ضروری است‪ .‬در بررسی رشته‬ ‫علمی موضوعاتی مانند ساختار و شاخه های اصلی‪،‬‬ ‫مفاهیم‪ ،‬مطالب اساسی‪ ،‬مهارت ها‪ ،‬نگرش ها‪ ،‬روش‬ ‫تحقیق در ان علم و ‪ ...‬مورد بررسی قرار می گیرد‪ .‬در‬ ‫بحث تربیت اقتصادی نیز اقتصاد به عنوان یک شاخه‬ ‫علمی مورد بررسی قرار می گیرد‪.‬‬ ‫در نهایت در مــورد اهــداف باید گفت تا فــرد نداند‬ ‫مقصدش کجاست‪ ،‬هرگز نمی تواند به گزینش بهترین‬ ‫راه رسیدن به ان بپردازد‪ .‬دلیل وجودی هر نظام اموزشی‬ ‫نیز تحقق بخشیدن به مجموعه ای از هدف هاست‪ .‬اگر‬ ‫هدف های مورد نظر به درستی تحلیل و اولویت های ان‬ ‫به روشنی تعیین و تصریح نشده باشد‪ ،‬امکان حرکت و‬ ‫فعالیت صحیح و در نهایت تحقق هدف های تربیتی‬ ‫در درون ان نظام غیرممکن خواهد بود؛ زیرا بر اساس‬ ‫اهداف تربیتی است که برنامه ریزی اموزشی و درسی‬ ‫و فعالیت درون نظام های اموزشی شکل می گیرد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫شاید بتوان یکی از اهداف میانی تربیت در‬ ‫جهت هدف غایی خدایی شدن را رسیدن‬ ‫به حیات طیبه دانست‪.‬‬ ‫از سوی دیگر با توجه به اصول و روش های یادگیری‪،‬‬ ‫تربیت اقتصادی چه نوع اهدافی را در پی خواهد‬ ‫داشت‪ .‬همچنین به مقتضای دانش اقتصاد‪ ،‬اهمیت و‬ ‫ضرورت مباحث‪ ،‬اولویت های مفاهیم برای شکل گیری‬ ‫دیدی تحلیلی در نگاه به مسائل اقتصادی و ‪ ...‬چه‬ ‫اهدافی باید دنبال شوند؟ و اینکه پاسخگویی و حل‬ ‫معضالت جامعه از نظر اقتصادی چه از حیث فرهنگ‬ ‫اقتصادی و چه از نظر هماهنگی با سیاست ها برای‬ ‫موفقیت ان ها‪ ،‬پیگیری چه اهدافی را در این تربیت‬ ‫ضروری می کند؟ در نهایت با توجه به وضعیت کنونی‬ ‫دانش اموز (توانایی‪ ،‬نیاز و عالقه) و برای رسیدن به‬ ‫اهداف عالی اش در زندگی هم از نظر فردی و هم از‬ ‫نظر اجتماعی‪ ،‬اهــداف میانی که اقتصاد درصــدد‬ ‫ان هاست‪ ،‬کدام است؟‬ ‫در مرحله بعد از اهداف‪ ،‬بایستی با توجه به اهداف‬ ‫تدوین شده‪ ،‬دانش موجود اقتصادی که دانستن و‬ ‫رفتارسازی ان ها برای فرد الزم است و ‪ ...‬محتوای‬ ‫الزم برای تربیت اقتصادی فراهم گردد‪.‬‬ ‫در رابطه با اهداف تربیت اقتصادی در اسالم‪ ،‬در مبانی‬ ‫نظری سند تحول بنیادین اموزش وپرورش به نکاتی‬ ‫پرداخته شده است که ان ها در ادامه می اید و بررسی‬ ‫در رابطه با ان ها صورت خواهد گرفت‪.‬‬ ‫در مبانی نظری سند تحول بنیادین به حیات طیبه‬ ‫اشاره شده است‪« :‬حیات طیبه وضع مطلوب زندگی‬ ‫بشر در همه ابعاد و مراتب‪ ،‬بر اساس نظام معیار ربوبی‬ ‫است که تحقق ان باعث دستیابی به غایت زندگی‬ ‫یعنی قرب الی اهلل خواهد شد‪».‬‬ ‫تهیه و تنظیم ان ها ارائه کرده اند‪ .‬دیویی معتقد است‬ ‫هدف «به منزله روشــی است بــرای دگرگون ساختن‬ ‫موقعیت موجود؛ و هدف شایسته هدفی است که‬ ‫با توجه به اوضاع واحوال موجود اتخاذ شود‪ ».‬بلوم نیز‬ ‫می گوید‪« :‬هدف های تربیتی بیان صریح روش هایی‬ ‫است که با استفاده از ان می توان انتظار داشت که‬ ‫رفتار شا گردان تغییر کند‪ ».‬و می گر در کتاب تدارک‬ ‫هدف های اموزشی‪ ،‬هدف را بیان وضعیت مطلوبی‬ ‫می داند که باید در شاگرد به وجود اید‪ .‬به عقیده می گر‬ ‫هدف‪ ،‬نتیجه اموزش را وصف می کند نه فرایند اموزش‬ ‫را؛ به عبارت دیگر هدف نتایج را روشن می کند و نه‬ ‫وسیله دستیابی به ان نتایج را‪.‬‬ ‫اهمیت تبیین صریح و شفاف اهداف به این دلیل‬ ‫است که در غیر اینصورت معیار قابل قبولی برای‬ ‫ً‬ ‫ارزیابی وضعیت و بهبود ان در دست نخواهد بود‪ .‬مثال‬ ‫تا زمانی که برای تربیت اقتصادی یک جوان مسلمان‬ ‫ایرانی هدفی تعیین نشده باشد‪ ،‬امکان ارزیابی اینکه‬ ‫هم اکنون جوانان ما از این جهت در چه وضعیتی‬ ‫هستند و چگونه می توان ان را بهبود داد‪ ،‬سخنی‬ ‫نادرست خواهد بود‪.‬‬ ‫اینکه اهداف چگونه شکل می گیرند‪ ،‬سوال مهم دیگری‬ ‫است‪ .‬از یک سو بایستی دید التزام به مبانی نظری‪،‬‬ ‫پیگیری چه اهدافی را در تربیت اقتصادی ضروری‬ ‫ً‬ ‫مـی ســازد؛ مثال نگاه خــاص ما به انسان و نیازهای‬ ‫مــادی او در مبانی نظری اهــداف ما در رفتارسازی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی الگوی خاصی از حمایت را‬ ‫شکل خواهد داد‪.‬‬ ‫‪132‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪133‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫با این وصف شاید بتوان یکی از اهداف میانی تربیت در‬ ‫جهت هدف غایی مذکور (خدایی شدن) را رسیدن به‬ ‫حیات طیبه دانست‪ .‬حیات طیبه به این معنا مفهومی‬ ‫عام و شامل کلیه ابعاد زندگی بشر می شود که با توجه به‬ ‫ابعاد مختلف ان می توان ساحت های مختلف تربیت‬ ‫را معرفی و تشریح نمود‪ .‬بر همین اساس مبانی نظری‬ ‫سند تحول ساحت های شش گانه ای را برای تربیت‬ ‫برمی شمرد که یکی از ان ها تربیت اقتصادی و حرفه ای‬ ‫ناظر به اماده سازی فردی و جمعی متربیان در مسیر‬ ‫تحقق شان اقتصادی و حرفه ای حیات طیبه است‪.‬‬ ‫این ساحت های شش گانه عبارت اند از‪ :‬تربیت دینی‬ ‫و اخالقی‪ ،‬تربیت زیستی و بدنی‪ ،‬تربیت اجتماعی و‬ ‫سیاسی‪ ،‬تربیت اقتصادی و حرفه ای‪ ،‬تربیت علمی و‬ ‫فن اوری و تربیت هنری و زیبایی شناختی‪.‬‬ ‫روشــن اســت که ایــن مجموعه تربیت اقتصادی را‬ ‫به عنوان یکی از ساحت ها و ابعاد دستیابی به حیات‬ ‫طیبه که هدفی واال در جهت قرب الهی است‪ ،‬مطرح‬ ‫نموده که متصدی تحقق هدف مذکور در تنظیم امور‬ ‫اقتصادی و معیشتی زندگی است‪ .‬اینکه این ساحت ها‬ ‫به خوبی دسته بندی و ارائه شده یا خیر و اینکه ساحتی‬ ‫را نادیده گرفته و یا دچار هم پوشانی است‪ ،‬مورد بحث‬ ‫نیست‪ ،‬اما اینکه بعد اقتصادی زندگی از جمله ابعادی‬ ‫است که باید برای ان برنامه ریزی هدفمندی در عرصه‬ ‫تربیتی انجام گیرد‪ ،‬مطلبی است که بارها مورد تا کید‬ ‫معصومین؟مهع؟ قرار داشته است‪ .‬در هر حال مجموعه‬ ‫مبانی نظری سند تحول بنیادین در اموزش وپرورش‬ ‫اهدافی را برای این ساحت تربیتی (تربیت اقتصادی‬ ‫و حرفه ای) ارائه می دهد که عبارت اند از‪:‬‬ ‫ •تدبیر امر معاش و زندگی اقتصادی با درک موقعیت‬ ‫اقتصادی خود و جامعه و تالش برای بهبود پیوسته‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ان از طریق مشارکت ســازنــده در فعالیت های‬ ‫اقتصادی متناسب بر اساس نظام معیار اسالمی؛‬ ‫ •درک و فهم مسائل اقتصادی خود و جامعه (در‬ ‫زمینه تاریخی‪ ،‬فرهنگی و اجتماعی) و رعایت‬ ‫الگوهای ملی تولید‪ ،‬توزیع و مصرف منابع‪ ،‬کاالها‬ ‫و خدمات با توجه به نظام معیار اسالمی؛‬ ‫ •مراعات قوانین و احکام معامالت و التزام به ارزش های‬ ‫اخالقی و رعایت حق‪ ،‬عدالت و انصاف در روابط‬ ‫اقتصادی با دیگران بر اساس نظام معیار اسالمی؛‬ ‫ •کسب شایستگی های الزم جهت تکوین و تعالی‬ ‫مداوم هویت حرفه ای و انتخاب ا گاهانه شغلی‬ ‫متناسب با توانایی و عالئق خود و نیاز جامعه و‬ ‫فعالیت در ان حرفه در جهت تشکیل جامعه سالم‬ ‫و پیشرفت مداوم ان بر اساس نظام معیار اسالمی؛‬ ‫ •تالش فــردی و جمعی بــرای تحقق غنا‪ ،‬کفاف‪،‬‬ ‫عمران‪ ،‬رشد و استقالل اقتصادی‪ ،‬حفظ و پیشرفت‬ ‫ثروت ملی‪ ،‬افزایش بهره وری‪ ،‬تامین رفاه عمومی‬ ‫و بسط عدالت اقتصادی و شناسایی عوامل فقر‪،‬‬ ‫فساد و تبعیض و تالش جهت مقابله با ان ها در‬ ‫سطح ملی و جهانی در جهت تشکیل جامعه سالم‬ ‫و پیشرفت مداوم ان بر اساس نظام معیار اسالمی‪.‬‬ ‫مجموعه اه ــداف فــوق ا گــرچــه بسیاری از مفاهیم‬ ‫موردنظر اسالم در تدبیر امور فردی و جمعی زندگی یک‬ ‫انسان مسلمان را ذکر می نماید‪ ،‬ولی بیش ازحد کلی‬ ‫بوده‪ ،‬به نحو منسجم و نظام مندی تدوین نشده و از‬ ‫جامعیت و مانعیت کافی برخوردار نیست‪ .‬در نتیجه‬ ‫در راستای برنامه ریزی درسی تربیت اقتصادی مناسب‬ ‫نیست و یکی از ارکان برنامه ریزی درسی که اهداف‬ ‫است را به خوبی در بر نمی گیرد و نیاز به تبیین و فهم‬ ‫حقائق اسالمی و رساندن ان حقائق به بهترین روش‬ ‫به دانش اموزان است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫علی قربانی‬ ‫پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران‬ ‫پادشاهی پسر به مکتب داد‬ ‫بر سر لوح او نبشته به زر‬ ‫جور استاد به ز مهر پدر [‪]1‬‬ ‫وقتی این شعر سعدی را می خوانیم و لفظ مکتب را‬ ‫در ان می بینیم‪ ،‬یا در متنی تاریخی نقل قولی پیرامون‬ ‫«مدارس نظامیه» می خوانیم‪ ،‬ناخودا گاه ان را با دوره‬ ‫ابتدائی و این یکی را با مدارس نوینی که خود در ان‬ ‫تحصیل نمودیم مطابقت می دهیم و می پنداریم‪،‬‬ ‫مدرسه همان مدرسه است؛ البته با خشونت بیشتر و‬ ‫مواد درسی متفاوت! اما واقع امر این گونه نیست و نظام‬ ‫اموزشی ایران در قرن سیزدهم با شکاف و گسستی‬ ‫روبرو می شود که باعث تحولی ماهوی در ان می گردد‬ ‫و تاریخ مدارس نوین را باید در ریلی خواند که سابقه ‬ ‫ایران پیش از سده سیزدهم ندارد‪ .‬مقایسه‬ ‫قابل توجهی در ِ‬ ‫گذرای تاریخ نظام اموزشی فرانسه (و تا حدودی اروپا)‬ ‫که دورکیم برای دوره کاراموزی معلمان دوره متوسطه‬ ‫در سوربن بیان می کند [‪ ]2‬با انچه در کتاب «تاریخ‬ ‫ادبیات کودکان ایران» [‪ ]3‬درباره تاریخ نظام اموزشی‬ ‫ایران از ابتدای دوره اسالمی تا امروز نقل شده است این‬ ‫شکاف تاریخی را به خوبی نمایان می سازد‪ .‬درحالی که‬ ‫دورکیم ریشه های نظام اموزشی متوسطه فرانسه را با‬ ‫ادله دقیق تاریخی تا ‪ 10‬قرن به عقب بازمی گرداند و از‬ ‫شارلمانی تا اسکوالستیک و نظام کالجی دانشگاه ها‬ ‫سیر می کند و در نهایت با پیوند رنسانس و انقالب‬ ‫فرانسه این خط سیر را به نظام نوین اموزشی پیوند‬ ‫می دهد‪ ،‬ما به سختی می توانیم نشانه هایی از پیوند‬ ‫نظام تعلیم و تربیت پیش از قاجاریه با انچه در سده‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫برای غربی شدن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫لوح سیمینش بر کنار نهاد‬ ‫ارمان غربزدگان ایرانی تعلیم به شیوه نوین نبود‪ ،‬بلکه‬ ‫تعلیم برای غربی شدن بود‬ ‫‪134‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫پیش از انکه روشنفکران ایرانی دوره خردسالی خود را سپری‬ ‫نمایند و زبان باز کنند‪ ،‬موج گسترده ای از میسیونرهای امریکائی‪،‬‬ ‫انگلیسی‪ ،‬فرانسوی‪ ،‬روسی و ‪ ...‬کار تربیتی و ترویجی خود را‬ ‫در ایران اغاز و مدارسی به سبک نوین برپا نمودند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪135‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سیزدهم جوانه هایش شکل گرفت و با روی کار امدن‬ ‫رضا قلدر سراسر ایران را فراگرفت بازیابیم‪.‬‬ ‫اما چه شد که چنین تحولی رخ داد و گسستی این چنین‬ ‫در نظام تعلیم و تربیتی ما به وجود اورد؟ نظام تعلیم‬ ‫و تربیتی پیوند یافته با فرهنگ یک اجتماع است و‬ ‫تحولی گسترده در ان که بتواند «مدرسه» را جایگزین‬ ‫«مکتب خانه» نماید وابسته به فعالیت گسترده و‬ ‫مستمری است که زمینه ان را فراهم نماید‪ .‬عمده ترین‬ ‫و تاثیرگذارترین این جریانات قرن سیزدهم کدام ها‬ ‫بــودنــد؟ بـی شــک درک عقب ماندگی تکنیکی در‬ ‫مقایسه با دولت های استعمارگر اروپائی توسط برخی‬ ‫سیاستمداران قاجاریه و به ویژه جریان منورالفکری‪،‬‬ ‫همچون میرزاملکم خان و طالبوف و میرزا فتحعلی‬ ‫اخوندزاده تاثیر به سزایی در این تحول داشته‪ ،‬اما‬ ‫پیش از انکه این روشنفکران دوره خردسالی خود را‬ ‫سپری نمایند و ز بــان بــاز کنند‪ ،‬مــوج گسترده ای از‬ ‫میسیونرهای امریکائی‪ ،‬انگلیسی‪ ،‬فرانسوی‪ ،‬روسی و‪...‬‬ ‫کار تربیتی و ترویجی خود را در ایران اغاز و مدارسی‬ ‫به سبک نوین برپا نمودند‪ .‬جاستین پرکینز امریکائی‬ ‫سال ‪.1213‬ش (زمانی که ملکم خان هنوز دو سالش‬ ‫هم نبود!) به ایران امد و در سال ‪.1215‬ش نخستین‬ ‫مدرسه میسیونری پروتستان را برای کودکان اشوری در‬ ‫ارومیه احداث نمود‪ .‬دکتر گرانت عضو دیگر هیئت‬ ‫مذهبی پروتستان در سال ‪.1219‬ش مدرسه دیگری را‬ ‫در ارومیه برای اموزش وپرورش کودکان مسلمان (!) برپا‬ ‫ساخت و تا سال ‪.1274‬ش میسیونرهای امریکائی‬ ‫در ارومیه و روستاهای پیرامون ان ‪ 117‬مدرسه بنیان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نهادند‪ ]4[ .‬این فقط گزارش هیئت امریکائی است و‬ ‫می دانیم امریکائی ها در ان دوران نفوذ کمتری نسبت‬ ‫به اروپائیان در ایران داشتند‪ .‬الزاریست های فرانسوی‬ ‫گروه دیگری بودند که کار خود را در غرب ایران اغاز‬ ‫نموده و کودکان مسلمان و یهودی را نیز در کنار اشوریان‬ ‫پرورش می دادند و البته از گروه های انگلیسی و روسی‬ ‫نیز که در ان دوره دستی قدرتمند در ایران داشتند‬ ‫نباید غافل ماند‪.‬‬ ‫نویسندگان کتاب «تاریخ ادبیات کودکان» وقتی به‬ ‫اینجا می رسند‪ ،‬پای منورالفکران را این گونه به ماجرا‬ ‫باز می کنند‪« :‬با گسترش اموزشگاه های میسیونرهای‬ ‫مذهبی اروپایی و امریکائی‪ ،‬برخی روشنفکران که‬ ‫نگران چیرگی فرهنگ و کاهش نفوذ ز بــان فارسی‬ ‫بودند‪ ،‬بر این نکته پای فشردند که ایرانیان خود باید به‬ ‫بنیادگذاری اموزشگاه های نو بپردازند‪ ]5[ ».‬اما کدام‬ ‫روشنفکر و کدام زبان فارسی؟ خوب است اینجا از‬ ‫دو نفر از منورالفکرانی که در کتاب به عنوان ناجیان‬ ‫عرصه فرهنگ و تربیت از ایشان مباحثی نقل شده و‬ ‫به عالوه کتاب به حضور گرامی امثال ایشان تقدیم‬ ‫شده است [‪ ،]6‬یادی نمائیم‪ :‬میرزاملکم خان و میرزا‬ ‫فتحعلی اخوندزاده‪.‬‬ ‫می دانیم زبان و خط‪ ،‬دو کلید اصلی تداوم تاریخی‬ ‫هر فرهنگی است و جالب توجه است که روشنفکران‬ ‫عصر قاجاریه یکی از پروژه های اصلی خود را تغییر‬ ‫در زبان و خط قرار دادند‪ .‬به باور ملکم خان نارسایی‬ ‫الفبای عربی (یا همان الفبای قرانی!) سرچشمه ناتوانی‬ ‫و عقب ماندگی فکری و خودکامگی در سرزمین های‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫اگر ما تاریخ نمی خوانیم «ان ها» می خوانند‪ ،‬و حتما میرزاملکم های‬ ‫به ظاهر روشنفکر و به غایت ساده لوح امروز را خوب می شناسند که‬ ‫در بستر نظام اموزش نوین چگونه ‪ 2030‬را بدون هیچ زور و اجباری‬ ‫و با «شوق زیاد» به عنوان سوغات شگفت انگیز فرنگ می پذیرند‪.‬‬ ‫پایتخت را برای شنیدن نصایح ازادی بخش حضرت‬ ‫سالزبری بدهد‪:‬‬ ‫اسالمی بوده و ازاین رو با ویرایش الفبا‪ ،‬خط جدیدی‬ ‫بــرای زبــان فارسی پیشنهاد نمود و حتی گلستان و‬ ‫برخی رساالت دیگر را به این خط نگارش و چاپ کرد‪.‬‬ ‫اخوندزاده حتی به این حد هم رضایت نداد و به جای‬ ‫دستکاری الفبای موجود‪ ،‬به ابداع الفبایی نوین اقدام‬ ‫نمود‪ .‬خوشبختانه تمام این تالش ها برای تغییر خط‬ ‫و ز بــان نا کام ماند اما نوع نگاه روشنفکران ان دوره‬ ‫برای حل معضالت فرهنگی موجود درس هایی برای‬ ‫نظام تعلیم و تربیت امروز ما دارد‪ .‬ملکم خان قانون‬ ‫و قانون مندی را از پایه های پیشرفت غرب می دید و‬ ‫در قوانینی که برای همه دستگاه های کشور پیشنهاد‬ ‫داد‪ ،‬فراگیری دانـش هــای جدید‪ ،‬تخصصی کردن‬ ‫کارها‪ ،‬اموزش افراد و اموزش عالی از همه مهم تر بود و‬ ‫قانون چهل و یکم را به قانون اموزش ملی اختصاص‬ ‫داد‪ .‬درسی که از نوع نگاه میرزاملکم خان‪ ،‬موسس‬ ‫فراموشخانه در ایــران‪ ،‬در ابعاد سیاسی و فرهنگی‬ ‫روزگار خود باید بیاموزیم شاید بیش از هر جای دیگر‬ ‫در نامه لرد سالزبری‪ ،‬نخست وزیر انگلیس‪ ،‬به سفیر‬ ‫این کشور در ایران نهفته باشد؛ درحالی که میسیونرهای‬ ‫امریکائی‪ ،‬انگلیسی و فرانسوی در دوره ای ‪ 40‬ساله‬ ‫ایران را درنوردیدند و پایه های ایجاد نظام نوین اموزشی‬ ‫را با قدرت در زمین ان کوبیدند‪ ،‬ملکم خان در حال‬ ‫نگارش رسم الخط جدید خود بود و برای رهایی از‬ ‫شر روسیه‪ ،‬در مقام وزیرمختاری ایران با خواهش و‬ ‫التماس به دفتر نخست وزیر انگلیس می رود و حاضر‬ ‫است هرگونه امتیاز نظامی و سیاسی‪ ،‬همچون تغییر‬ ‫«چند روز پیش وزیرمختار ایــران از مــن تقاضای‬ ‫مالقات کرد‪ .‬وقتی که امد درباره اوضاع ایران‪ ،‬تنزل‬ ‫تدریجی ان‪ ،‬خطر خارجی که ایران را تهدید می کند‬ ‫و بی عالقگی اشکار دولت انگلستان به وقایعی که‬ ‫در حال تکوین هستند گفتگو کرد و گفت اکنون شاه‬ ‫بیش از هر زمانی طالب خیرخواهی و حسن توجه‬ ‫دولت انگلستان نسبت به مشکالتی می باشد که او‬ ‫را احاطه کرده است‪ .‬من راجع به معنی دقیق لغت‬ ‫«خیرخواهی» توضیح خواستم که ایا مقصودش نوعی‬ ‫کمک مالی یا نظامی است؟ ولی وزیرمختار تصریح‬ ‫نمود که منظورش تقاضای راهنمایی و خیرخواهی‬ ‫انگلستان نسبت به مشکالت فعلی ایران است‪...‬‬ ‫وزیرمختار ایران از نظر شخص خودش پیشنهاد مرا در‬ ‫تغییر پایتخت (از تهران به اصفهان و احداث راه های‬ ‫ارتباطی از خلیج فارس به اصفهان برای سلطه کامل‬ ‫انگلیس!) تصدیق کرد ولی به راهنمایی دیگر من در‬ ‫ً‬ ‫اصالحات داخلی‪ ،‬ظاهرا ان اندازه اهمیت نداد‪ .‬او‬ ‫گفت انچه او می خواست این نبود؛ در اصل مطلب‬ ‫ً‬ ‫و لزوم اصالحات کامال موافق بود ولی به عقیده او‬ ‫برای اصالح مملکت می بایست خبرگان اروپایی را‬ ‫در سازمان های مختلف مملکتی اعم از لشکری و‬ ‫کشوری استخدام نمود تا مفاهیم حکومت اروپایی‬ ‫و روش غربی را در دستگاه حکومت رواج بدهند تا‬ ‫ماموران دولتی رفته رفته با ان اصــول اشنا گردند و‬ ‫ان اصول را به کار بندند‪ .‬وزیرمختار در این مطلب‬ ‫‪136‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪137‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫[‪ .]1‬گلستان سعدی‪ .‬باب هفتم در تاثیر تربیت‪ .‬حکایت چهارم‬ ‫[‪ .]2‬دورکیم‪.‬امیل‪ .‬جامعه شناسی تربیتی‪.‬ترجمه محمد مشایخی‪ .‬شرکت‬ ‫سهامی انتشار‪1381 .‬‬ ‫[‪ .]3‬هادی محمدی و زهره قایینی‪ .‬تاریخ ادبیات کودکان ایران‪ .‬چیستا‪1390.‬‬ ‫[‪ .]4‬تاریخ ادبیات کودکان‪.‬ج‪.3‬ص‪183‬‬ ‫[‪ .]5‬همان‪.‬ص‪187‬‬ ‫[‪ .]6‬این دو دفتر پیشکش به بزرگانی که در دوره مشروطه‪ ،‬در نبرد دشوار‬ ‫نوگرائی و کهنه پرستی‪ ،‬نهال نازک ادبیات نوین ایران را نشاندند و با جان‬ ‫خویش ان را پروردند‪ :‬فتحعلی اخوندزاده‪ ،‬عبدالرحیم طالبوف‪ ،‬ایرج میرزا‪...،‬‬ ‫‪ /‬تاریخ ادبیات کودکان‪.‬ج‪3‬‬ ‫[‪ .]7‬ترجمه نامه لرد سالیسبوری به سفیر ایران‪ ،‬در‪ :‬نورایی‪.‬فرشته‪ .‬گفتگوی‬ ‫ملکم خان و سالیسبوری‪ .‬بررسی های تاریخی‪ .‬مهر و ابان ‪1350‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ملکم خان درد عقب ماندگی تکنیکی را با عمق جان‬ ‫درک کرده و از مردان پرکار عصر قاجاریه بود‪ ،‬اما برای‬ ‫حل مشکل فرهنگی و اموزشی کشور راهی که در پیش‬ ‫گرفت ساده لوحانه بود؛ دولت فخیمه انگلستان که‬ ‫حاضر نیست کمک نظامی و مالی به ایران داشته باشد‬ ‫و از این راه ایران را زیر بار ِدین خود ببرد‪ ،‬چگونه ممکن‬ ‫است علم و فرایند اموزشی دستیابی به تکنولوژی و‬ ‫اصالحات فرهنگی را که کلید رهایی از وابستگی به‬ ‫انگلستان است را در اختیار ایران بگذارد؟! روحیه‬ ‫استعماری ابرقدرت های جهان مانع از ان است که‬ ‫مشکلی از کشورهای دیگر را بدون گرفتن امتیازاتی‬ ‫بزرگ تر حل نمایند و اگر حل این مشکل به منزله عدم‬ ‫ً‬ ‫وابستگی طرف مقابل باشد‪ ،‬قاعدتا پای به چنین‬ ‫عرصه خطیری نخواهند گذاشت‪ .‬لرد سالزبری در‬ ‫انتهای نامه به سفیر انگلیس در ایران تا کید می کند‬ ‫دم به تله پرسش هایی ازاین دست ندهد و اگر مجبور‬ ‫به پاسخ بود چیزی بیش از گفته وی نگوید و اهمیت‬ ‫این امر تا حدی است که سواد نامه را برای وزیر دارائی‬ ‫و وزیر هندوستان نیز می فرستد تا انان نیز از ماهیت‬ ‫این گفتگو ا گاه گردند‪.‬‬ ‫شکل گیری و رشد مدارس نوین ایران را‪ ،‬با وجود تمام‬ ‫ضعف های نظام سنتی و پیگیری دلسوزانه برخی‬ ‫دغدغه مندان‪ ،‬نمی توان فارغ از جریان استعمارگری‬ ‫فرهنگی و مصلحت اندیشی های جریان روشنفکری‬ ‫(از جنس ملکم خان) مطالعه نمود‪ .‬جریان مدارس‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫با شوق زیاد از سیاست دولت انگلستان و توجه و‬ ‫دلسوزی که در کار ایران در اغاز این قرن نشان داده‬ ‫بود بحث کرد‪]7[ ».‬‬ ‫نوین‪ ،‬جریانی پیوسته و تاریخی است که از حدود‬ ‫سال ‪ 1200‬اغاز شده و هنوز با وجود استقرار کامل‪،‬‬ ‫به انتهای راه خود نرسیده‪ ،‬بلکه جریان استعمارگری‬ ‫فرهنگی بین المللی‪ ،‬مصلحت اندیشی های روشنفکرانه‬ ‫و اصطکاک دیدگاه های سنتی همچنان در حال تغییر‬ ‫و تحول در درون این نظام هستند‪ .‬فهم تاریخی این‬ ‫فرایند در نوع تصمیم گیری برای اینده و تاثیرگذاری‬ ‫بر نقش افرینان تحول نظام اموزشی اهمیتی حیاتی‬ ‫ً‬ ‫دارد؛ اگر ما تاریخ نمی خوانیم ان ها می خوانند‪ ،‬و حتما‬ ‫میرزاملکم های به ظاهر روشنفکر و به غایت ساده لوح‬ ‫امروز را خوب می شناسند که در بستر نظام اموزش‬ ‫نوین چگونه ‪ 2030‬را بدون هیچ زور و اجباری و با‬ ‫«شوق زیاد» به عنوان سوغات شگفت انگیز فرنگ‪،‬‬ ‫بدون اینکه قدری در پیوند ان با تاریخ فرهنگی این‬ ‫کشور تامل نمایند‪ ،‬می پذیرند و به مصوبه تبدیلش‬ ‫می کنند؛ طرحی که فقط در نظام اموزشی نوین قابل‬ ‫عرضه است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫محمدامین علی احمدی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫منقول است که قصابی در همسایگی عالمی گمنام‬ ‫می زیسته و در خالل این همسایگی با اتکا به زور بازو‬ ‫و هیبت خویش در حق همسایه مظلوم خود درشتی‬ ‫و بدی می کرده؛ ان همسایه مظلوم نیز تحمل و مدارا‬ ‫می نموده است؛ تا اینکه روزی اجل ان عالم سر می رسد‬ ‫و دارفانی را وداع می کند‪ .‬شاگردان و ارادتمندانش از‬ ‫اطراف و اکناف به قصد تعظیم در تجهیز‪ ،‬تکفین‪،‬‬ ‫تدفین و‪ ...‬گرد می ایند و سنگ تمام می گذارند و در‬ ‫مقامات و کرامات وی داد سخن سر می دهند‪ .‬از‬ ‫قضا هرچه بیشتر در فضل و کرامات عالم می گویند‬ ‫بر اعجاب قصاب که او را جز در قامت همسایه ای‬ ‫مظلوم ندیده است افزون می گردد و با خود می گوید‬ ‫اگر وی این چنین صاحب فضل و کمال بود ای وای بر‬ ‫من که او را نشناختم و از محضرش توشه نچیده ام اما‬ ‫چه سود‪ ،‬حال که او نیست چنین شناختی حاصل‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫این تنها بار نیست که چنین حسرت هایی برای افراد‬ ‫رخ داده است‪ ،‬تاریخ را که خریدارانه کاوش کنیم‪،‬‬ ‫ان را مشحون از چنین حسرت هایی می یابیم که‬ ‫معلول عدم ادراک صحیح و به هنگام از پدیده ها‬ ‫و موجودیت های مختلف اعم از افراد‪ ،‬علوم‪ ،‬وقایع‪،‬‬ ‫خدمات‪ ،‬حکومت ها و‪ ...‬است‪.‬‬ ‫غافل از غریق بودن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1‬پرده اول‬ ‫بازاریابی در پی ا گاه سازی و اقناع مخاطب نسبت به‬ ‫پدیده هایی است که از شدت حضور دیده نمی شوند‬ ‫‪138‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪139‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در توضیح عامل حسرت در روایــت فــوق‪ ،‬مفهوم‬ ‫«حجاب معاصرت» طرح و تبیین شده است‪ .‬هرچند‬ ‫در مسیر فهم و تفسیر هر پدیده ای ُح ُجب گونا گونی‬ ‫گریبان گیر ادمی می شود ولی یکی از فراگیرترین ان‬ ‫حجاب ها‪ ،‬گرفتاری در بند حجاب معاصرت است‬ ‫ً‬ ‫که هر فردی حتما در معرض ان است‪ .‬این سنخ از‬ ‫حجاب از ان جهت اهمیت بیشتری نمی یابد که تنها‬ ‫دامن گیر افرادی می شود که جانب دارانه و مبتنی بر‬ ‫حب و بغض با پدیده ای مواجه می شوند؛ بلکه دایره‬ ‫عمومیت اثار ان حتی افراد بی طرف را نیز تحت تاثیر‬ ‫خود قرار می دهد‪ .‬جهت دیگر اهمیت ان این است‬ ‫ً‬ ‫که عمدتا به صورت غیرا گاهانه و در غالب غفلت در‬ ‫فرد اثر می گذارد و این مهم خود عامل اسیب پذیری‬ ‫بیشتر افراد در مواجهه با ان می گردد‪ .‬بنابراین یکی از‬ ‫مهم ترین ماموریت هایی که باید جهت ایجاد فهم و‬ ‫ادراک صحیح و به هنگام عمومی پی جویی نمود؛‬ ‫ماموریت کشف حجاب معاصرت است‪.‬‬ ‫پرداختن به کیفیت تحقق اهــداف این ماموریت‪،‬‬ ‫مستلزم مفاهمه پیرامون معنا و حدود اصطالح «حجاب‬ ‫معاصرت» است‪ .‬بنابراین سطوری به این قصد می اید‪:‬‬ ‫مى گویند‪ ،‬روزى ماهى ای کوچک از مادر خود سئوال‬ ‫کرد‪ :‬مادر! این همه مى گویند اب‪ ،‬اب کجاست؟ من‬ ‫به شمال دریا رفتم اثرى از اب ندیدم! به جنوب سفر‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کردم خبرى از اب نبود! به شرق رو اوردم و به غرب رفتم‬ ‫چیزى به نام اب مشاهده نکردم! مادر که در طول عمر‬ ‫خود چندبار به وسیله امواج به ساحل پرتاب شده و‬ ‫مرگ را به خاطر دور ماندن از اب مشاهده کرده بود‪ ،‬و‬ ‫اگر امواج بعدى او را به اغوش دریا باز نمى گرداند براى‬ ‫همیشه فراموش مى شد‪ ،‬گفت‪ :‬مادر! حق دارى اب را‬ ‫ً‬ ‫نبینى‪ ،‬چرا که دائما غرق در اب هستى‪ ،‬و غیر اب را هرگز‬ ‫ندیده اى‪ ،‬به همین دلیل اب و ارزش اب را‪ ،‬نمى دانی!‬ ‫ماهیان ندیده غیر از اب‬ ‫پرس پرسان ز هم که اب کجاست؟‬ ‫ً‬ ‫پدیده های عالم نیز عموما همین گونه است؛ تا پاى‬ ‫فقدان ان به میان نیامده‪ ،‬هیچکس التفات الزم را‬ ‫ً‬ ‫به ان ندارد و غالبا زمانى از اهمیت و خدمات ان با‬ ‫خبر می شود که دیگر فرصت ها از دست رفته است‪.‬‬ ‫در واقع قدر نعمت ها همیشه در فقدان ان ها است که‬ ‫دانسته می شود و حکیم سخن سعدی چه زیبا این‬ ‫مهم را به لسان نظم سروده است که‪:‬‬ ‫سل المصانع رکبا تهیم فی الفلوات [‪]1‬‬ ‫تو قدر اب چه دانی که در کنار فراتی‬ ‫باری غرض انکه معنای «حجاب معاصرت» غفلت‬ ‫و قدرناشناسی فــرد نسبت بــه پــدیــده ای اســت که‬ ‫معلول هم عصری و غرق شدن وی در ان موجودیت ‬ ‫و پدیده است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫معنای «حجاب معاصرت» غفلت و قدرناشناسی‬ ‫فــرد نسبت بــه پــدیــده ای اســت کــه معلول‬ ‫هم عصری و غرق شدن وی در ان موجودیت ‬ ‫و پدیده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫می توان گفت غدیرخم و ایه تبلیغ نیز به نوعی‬ ‫هدف زدودن غبار غفلت مردم از نعمت وجود‬ ‫و والیت امیرالمومنین را مد نظر قرار داده است‪.‬‬ ‫‪ .2‬پرده دوم‬ ‫مطلوب خود مد نظر قــرار می دهدکه ان نقطه کمتر‬ ‫مــورد توجه دیگر ابــزارهــای مشابه اســت و ان توجه‬ ‫به «اقناع» مخاطب و در نتیجه تغییر رفتار ان بر اثر‬ ‫ا گاهی بخشی جدید است‪ .‬بنابراین می توان با اتکا‬ ‫به ان به ابزارهای کارامدتر و یا سنجه های عینی تر در‬ ‫مسیر کشف حجاب معاصرت طی طریق نمود و به‬ ‫هدف غایی مقدسی چون کشف حجاب معاصرت‬ ‫از منظر و عینک بازاریابی نگریست و با استمداد از‬ ‫فنون‪ ،‬مفاهیم و ابزارهای ان به ان مهم دست یافت‪.‬‬ ‫همان طور که گفته شد در این مسیر می توان به قابلیت های‬ ‫گوناگون این دانش اتکا نمود ولی انچه مهم تر می نماید‬ ‫لزوم فراگیری منظر بازاریابانه در ا گاه سازی عمومی است‪.‬‬ ‫مقصود از منظر بازاریابی توجه به لزوم اقناع مخاطب‬ ‫در مسیر تحقق هدفی با اشراف به تفاوت های فردی‪،‬‬ ‫فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬قومیتی و‪ ...‬ان ها‬ ‫است که برنامه ریزی منحصر به فردی را مبتنی بر دو‬ ‫مرحله تشخیص شرایط‪ ،‬خواسته ها و نیازها مخاطب‬ ‫و سپس پاسخ به ان است‪ .‬چراکه فردی که از این منظر‬ ‫به همه مسائل پیرامون خود بنگرد ا گاه سازی را همسان‬ ‫با اقناع قلمداد می نماید و لذا بجای اطالع رسانی های‬ ‫غیر اثربخش صرف که مهم ترین عامل ایجاد حجاب‬ ‫معاصرت است به اقناع روی می اورد و به این واسطه‬ ‫حجاب معاصرت زدوده می شود‪.‬‬ ‫حال باید اندیشید که چه باید کرد تا با زدودن این‬ ‫حجاب‪ ،‬از زندگی فردی و اجتماعی انسان دفع افات‬ ‫نمود و فرصت بهره مندی از ثمرات ان حقیقت معاصر‬ ‫را مهیا نمود‪ .‬کشف این حجاب را می توان تنها در‬ ‫گروی «ا گاهی بخشی کارا و اثربخش» پیرامون حقیقت‬ ‫ان موجودیت معاصر دانست که در ادبیات دینی ما‬ ‫نیز ذیل عناوین بالغ و تبلیغ به نوعی مورد توجه بوده‬ ‫است‪ .‬حتی می توان گفت غدیرخم و ایه تبلیغ [‪ ]2‬نیز‬ ‫به نوعی این چنین هدفی‪ ،‬یعنی زدودن غبار غفلت‬ ‫مردم از نعمت وجود و والیت امیرالمومنین را مد نظر‬ ‫قرار داده است‪.‬‬ ‫حال اگر بخواهیم این سطح ا گاهی بخشی در سطح‬ ‫ّ‬ ‫ملی و اجتماعی صورت پذیرد‪ ،‬بالطبع باید از ابزارهای‬ ‫ا گاهی بخشی عمومی که به واسطه رشــد فناوری‬ ‫و دانش یا دچار قلب شده اند و شکلی تازه به خود‬ ‫گرفته اند‪ ،‬استفاده نمود یا از بزارهای نوین و مستحدثه‬ ‫بهره جست‪ .‬در این میان می توان مفاهیم و مقاصد‬ ‫دانش بازاریابی را جزو نزدیک ترین مفاهیم به ابزارهای‬ ‫تبلیغی که عامل زدودن حجاب معاصرت بوده است‬ ‫دانست‪ .‬بر ایــن مبنا می توان امــروزه بازاریابی را به‬ ‫عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای نرم در ا گاهی بخشی‬ ‫مخاطب قلمداد نمود‪.‬‬ ‫‪ .3‬پرده سوم‬ ‫پی نوشت‬ ‫ظرفیت های دانش بازاریابی می تواند بسیار اثربخش تر‬ ‫و کاراتر از ابزارهای مشابه در خدمت این مقصود و‬ ‫منظور در اید‪ .‬چراکه بازاریابی نقطه ای را به عنوان‬ ‫بپرس‪.‬‬ ‫(گوارایی) چشمه ها را ُاز سواران سرگردان در دشت‬ ‫[‪.]1‬‬ ‫ها َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ‬ ‫ک م ْن َر ّب َ‬ ‫َّ َ ّ ُ ّ ْ ْ َ َ َ‬ ‫ک َو ِا ْن ل ْم َتف َعل ف َما َبل ْغ َت ِر َسال َت ُه‬ ‫[‪«َ .]2‬یا ا ُیها َالر ُسول َب ِلغ َما ان ِزل ِاَل ْی ِ‬ ‫ْ َِ ْ َ ْ َ‬ ‫َّ ّ‬ ‫َ َُّ َ ْ ُ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اس ِان الل ل یه ِدی القوم الک ِاف ِرین» سوره مائده‪-‬ایه ‪۶۷‬‬ ‫والل یع ِصمک ِمن الن ِ‬ ‫‪140‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مجید محمد زمانی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی دانشگاه خوارزمی‬ ‫نفی‬ ‫تصمیم گیری گروهی را نمی توان به همان راحتی ِ‬ ‫تصمیم گیری فردی تجویز کرد‬ ‫‪141‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ی برا ‬ ‫ی‬ ‫نظریه پردازان نوسازی معتقدند جوامع جهان سوم ‬ ‫پیشرفت و توسعه ی اقتصادی و دستیابی به ثبات و‬ ‫استقالل سیاسی‪ ،‬باید همان مسیری را ک ه کشورهای ‬ ‫ی شد ه غرب در قرن نوزدهم‪ -‬شامل فرایندهای‬ ‫نوساز ‬ ‫شهری شدن‪ ،‬صنعتی شدن‪ ،‬سکوالریزه شدن طی‬ ‫ی تحقق این پیشرفت از‬ ‫ط اصل ‬ ‫کرده اند‪ ،‬بپیمایند‪ .‬شر ‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1‬پذیرش فرهنگ واحد جهانی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫استقالل فرهنگی‪:‬‬ ‫نسخه شرقی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫حفظ و حرست از فرهنگ ملی در طول تاریخ دغدغه‬ ‫متولیان فرهنگی جــوامــع بــوده اســت‪ .‬ایــن دغدغه‬ ‫در دوران مدرن به سبب افزایش ارتباطات و انتقال‬ ‫عناصر فرهنگی بین جــوامــع‪ ،‬دارای اهمیت ویــژه‬ ‫است‪ .‬ازایـن رو سوال اساسی این است که با اتخاذ‬ ‫چه رویکردی می توان در تعامالت فرهنگی جهانی‬ ‫نقشی موثر ایفا کرد؟‬ ‫جمهوری اسالمی ایران با توجه به قدرت فرهنگی خود‬ ‫توان تبدیل شدن به یک بازیگر فعال در عصر جهانی‬ ‫شدن را دارد‪ .‬ازایـن رو انتخاب راهبرد ملی مناسب‬ ‫جهت تعامل کارامد در این عصر ضروری است‪.‬‬ ‫در این مقاله در ادامه با بررسی به سه رویکرد پذیرش‬ ‫فرهنگی‪ ،‬پیشگیری فرهنگی و مقاومت فرهنگی به عنوان‬ ‫سه رویکرد کلی و مورداستفاده کشورهای مختلف‬ ‫در مواجهه با فرهنگ جهانی‪ ،‬به ارائه رویکرد چهارم‬ ‫به عنوان استقالل فرهنگی ‪ -‬برگرفته از نگاه فرهنگ‬ ‫از منظر فلسفه صدرایی‪ -‬به عنوان پاسخی متفاوت و‬ ‫بومی به پدید ه جهانی شدن فرهنگ خواهیم پرداخت‪.‬‬ ‫رویکردی که از لحاظ فرهنگ اسالمی و بومی قابلیت‬ ‫اجرا و پذیرش داشته و تقلیدی نیست‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دفاع از فرهنگ بومی در مقابل تهاجم‬ ‫فرهنگ بیگانه با استمداد از محدودسازی‬ ‫فرهنگ بیگانه‪ ،‬تنها یک مقاومت منفعالنه‬ ‫است‪.‬‬ ‫ن سنت ه ا و ارزش های بومی‬ ‫دیدگاه این عده‪ ،‬کنار زد ‬ ‫ع توسع ه در تمام ابعاد ان است‪.‬‬ ‫به عنوان مهم ترین مان ‬ ‫در ایــن گفتمان با جــذب بازدیدکنندگان خارجی‬ ‫یــا مصرف کنندگان بیگانه‪ ،‬مـیــراث ملی و محلی‬ ‫دگرگون شده و امر فرهنگی به شکل کاالی مبادله ای‬ ‫تقلیل می یابد و فرهنگ ابزاری تجاری برای کسب‬ ‫سود می شود‪ .‬این روند به نفی تمدن ها و به حاشیه‬ ‫راندن سایر فرهنگ ها می انجامد‪.‬‬ ‫باید دانست تضاد درونی موجود در مبانی مدرنیته و‬ ‫واقعیت کثرت گرایی فرهنگی جهان کنونی‪ ،‬نشانگر عدم‬ ‫مطلوبیت و امکان ناپذیری یکسان سازی فرهنگی است‬ ‫و از پذیرش تنوع و گوناگونی فرهنگی‪ ،‬گریزی نیست‪.‬‬ ‫بیگانه توسط دولت‪ ،‬می توان به حفظ و حراست از‬ ‫فرهنگ ملی پــرداخــت‪ .‬باید توجه داشــت با فرض‬ ‫اینکه چنین پیشگیری ممکن باشد‪ ،‬فرهنگ ملی به‬ ‫علت عدم تبادل با سایر فرهنگ ها دچار ثبات شده و‬ ‫پاسخگوی نیازهای جدید مخاطبان خود نخواهد شد‪.‬‬ ‫‪ .3‬مقاومت فرهنگی‬ ‫رویکرد مقاومت فرهنگی‪ ،‬نظریه همگون سازی فرهنگی‬ ‫را مــورد انتقاد قــرار داده و مدعی اســت که واکنش‬ ‫فرهنگی در برابر فرایند جهانی شدن‪ ،‬به هیچ وجه‬ ‫ً‬ ‫صرفا انفعال‪ ،‬استحاله و تسلیم نبوده و در بیشتر موارد‬ ‫واکنش فرهنگ ها با مقاومت در قالب توسل ب ه عناصر‬ ‫هویت بخش زمانی‪ ،‬دینی یا قومی و نژادی‪ ،‬نمود می یابد‪.‬‬ ‫گفتمان مقاومت فرهنگی در برخی کشورهای جهان‬ ‫با مداخله دولت ها به شکل حداقلی یا حداکثری‬ ‫متناسب با میزان تکثر فرهنگی جامعه است‪ .‬بر این‬ ‫اســاس دولت ها با ابزارهایی همچون مالیات های‬ ‫سنگین‪ ،‬قــرار دادن ممیزی بــرای کنترل و نظارت‪،‬‬ ‫تعرفه و خروج مسائل فرهنگی از تجارت ازاد سعی در‬ ‫جلوگیری از ورود فرهنگ بیگانه دارند‪.‬‬ ‫الزم به ذکر است این نوع مقاومت در برخورد با فرهنگ‬ ‫بیگانه‪ ،‬مقاومت منفعالنه اســت‪ ،‬چــرا کــه دفــاع از‬ ‫فرهنگ بومی در مقابل تهاجم فرهنگ بیگانه‪ ،‬تنها با‬ ‫محدودسازی فرهنگ بیگانه صورت می گیرد و فرهنگ‬ ‫ملی به عرضه ی غنای فرهنگی خود جهت حراست‪،‬‬ ‫دفاع و نفوذ فرهنگی در سایر فرهنگ ها نمی پردازد‪.‬‬ ‫‪ .2‬پیشگیری فرهنگی‬ ‫منتقدین جهانی شدن معتقدند جهانی شدن نوعی‬ ‫همگن سازی فرهنگی را به دنبال دارد کـه هـدف از‬ ‫ان گسترش و اشاعه مجموعه ارزش هــا‪ ،‬هنجارها و‬ ‫نمادهای مشترک فرهنگ غرب است‪ .‬برخی فرهنگ های‬ ‫گ مصرفی غرب‪ ،‬به عنوان امپریالیسم ‬ ‫مذهبی از فرهن ‬ ‫فرهنگی نام می برند‪.‬‬ ‫در بسیاری از کشورهای در معرض جهانی شدن‪ ،‬فرهنگ‬ ‫سنتی و قومی می تواند ابزار مناسبی برای محافظت و‬ ‫پیشگیری از امواج جهانی شدن باشند‪ .‬پیشگیری در‬ ‫قالب هایی همچون حمایت از تولیدکنندگان فرهنگ‬ ‫بومی‪ ،‬منع اشاعه نمادهای مروج فرهنگ بیگانه (مانند‬ ‫ماهواره) و دخالت دولت در کنترل حوزه فرهنگ است‪.‬‬ ‫در این رویکرد‪ ،‬با جلوگیری و پیشگیری از نفوذ فرهنگ‬ ‫‪142‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫رویکرد استقالل فرهنگی‪ ،‬به دنبال ایجاد وحــدت در‬ ‫ضمن تنوع فرهنگی است‪ .‬این رویکرد‪ ،‬ضمن پذیرش‬ ‫تنوع فرهنگی‪ ،‬به دنبال ایجاد و رشد فرهنگ حق در میان‬ ‫فرهنگ های مختلف است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪143‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫استقالل فرهنگی با بهره گیری از نگاه فرهنگ از منظر‬ ‫فلسفه صــدرایــی به ارائــه ایــده وحــدت فرهنگی در‬ ‫عین تنوع فرهنگی پرداخته و از این رهگذر به ارائه‬ ‫سیاست هایی در جهت تعامل اثربخش با فرهنگ‬ ‫جهانی می پردازد‪.‬‬ ‫فرهنگ از منظر فلسفه صدرایی صورتی از ا گاهی‬ ‫(اعم از عقلی‪ ،‬وهمی یا خیالی) است که به وساطت‬ ‫برخی انسان ها از اسمان وجودی خود نازل شده‪ ،‬به‬ ‫عرصه ا گاهی مشترک اجتماعی انان راه یافته‪ ،‬هویتی‬ ‫بین االذهانی گرفته و اراده و رفتار عمومی انان را به‬ ‫تسخیر و تصرف خــود دراورده اســت‪ .‬پس فرهنگ‬ ‫دارای حقیقتی عینی و درعین حال مجرد است‪ .‬این‬ ‫معانی از زاویه ذهن افراد خارج و در باورها‪ ،‬عادت ها‪،‬‬ ‫نهادها‪ ،‬کنش های اجتماعی افراد ظهور پیدا می کند‪.‬‬ ‫افراد با اختیار خود با پیوند برقرار کردن با معانی مشترک‬ ‫مجرد دارای وحــدت فرهنگی می شوند ولــی میزان‬ ‫حوزه های مشترک و شدت اتحاد می تواند زمینه ساز‬ ‫تنوع فرهنگی گردد‪ .‬بدین ترتیب اشتراکات کمی و‬ ‫کیفی فرهنگی عامل ایجاد فرهنگ واحد جهانی است‪.‬‬ ‫رویکرد استقالل فرهنگی‪ ،‬به دنبال ایجاد وحدت در‬ ‫ضمن تنوع فرهنگی است‪ .‬این رویکرد‪ ،‬ضمن پذیرش‬ ‫تنوع فرهنگی‪ ،‬به دنبال ایجاد و رشد فرهنگ حق در‬ ‫میان فرهنگ های مختلف است‪.‬‬ ‫در این رویکرد‪ ،‬سطوح مختلف فرهنگی نظیر فرهنگ‬ ‫محلی‪ ،‬فرهنگ ملی و فرهنگ فراملی مورد پذیرش‬ ‫بوده و تعامل فرهنگی بر محور اشتراک ارزش های حق‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .4‬استقالل فرهنگی‬ ‫و اخالقی است؛ بنابراین فرهنگ ملی در عین حفظ‬ ‫تنوع و استقالل فرهنگی خود‪ ،‬در تعامل با فرهنگ‬ ‫جهانی با اشتراک‪ ،‬جذب و بومی سازی فرهنگ حق‬ ‫به اصالح و رشد فرهنگی می پردازد و مال ک صحت‬ ‫تعامالت بین فرهنگی‪ ،‬رشد وحدت و تنوع فرهنگی‬ ‫در مسیر و حدود ارزش های حق است‪ .‬در این رویکرد‪،‬‬ ‫فرهنگ های مختلف با بهره گیری از نقشی فعال و‬ ‫مستقالنه در تعامالت فرهنگی به ایجاد فرهنگ واحد‬ ‫جهانی و رشد فرهنگی خود در مسیر استقرار فرهنگ‬ ‫حق می پردازند‪.‬‬ ‫با توجه به انچه گفته شد‪ ،‬برخی از ویژگی های رویکرد‬ ‫استقالل فرهنگی به شرح ذیل است‪:‬‬ ‫مشارکت ازادان ــه‪ :‬ایجاد وحــدت فرهنگی در قالب‬ ‫اشتراک معنایی‪ ،‬توسط حضور ازادانه فرهنگ صورت‬ ‫می گیرد‪ .‬اختیار و ازادی در تعامل فرهنگی در سطح‬ ‫مختلف فرهنگی نشان از نقش فعال و نه منفعل‬ ‫کنشگران دارد‪.‬‬ ‫ارزش مداری تعامل فرهنگی‪ :‬وحدت فرهنگی باید بر‬ ‫محور ارزش های مشترک فرهنگ های مختلف صورت‬ ‫می گیرد‪ .‬ازایـن رو شناخت و عرضه ارزش هــای مورد‬ ‫پذیرش سایر جوامع قبل از تبادل فرهنگی ضروری است‪.‬‬ ‫حق مداری تعامل فرهنگی‪ :‬تعامل فرهنگی باید در‬ ‫راستای ترویج و گسترش فرهنگ حق باشد‪ .‬علم و‬ ‫معرفت مال ک حق و واقع نمایی ان است‪ .‬لذا تبادل‬ ‫نقادانه جهت پذیرش فرهنگ حق در تعامل فرهنگی‬ ‫ضروری است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫رشد ‪-‬و نه ابزار رشد‪ -‬در نظر گرفته می شود‪ .‬ازاین رو‬ ‫نیازمند تقویت‪ ،‬اصالح و رشد مستمر بر اساس حق‬ ‫محوری است‪.‬‬ ‫تحقق استقالل فرهنگی‪ ،‬بر مبنای پذیرش وحدت در‬ ‫ضمن تنوع فرهنگی است‪ .‬شرط تحقق تنوع فرهنگی‬ ‫مشارکت عمومی فرهنگ های مختلف است‪ .‬عرضه ‬ ‫ارزش های جهان شمول مشترک سبب وحدت فرهنگی‬ ‫می گردد‪ .‬البته در تعامل فرهنگی نیازمند تبادل نقادانه‬ ‫فرهنگی جهت پذیرش فرهنگ حق هستیم‪ .‬جهت حق‬ ‫مداری فرهنگی‪ ،‬گاهی الزم است به اصالح فرهنگ‬ ‫بیگانه به وسیله بومی سازی فرهنگی اقدام نماییم‪.‬‬ ‫همچنین فرهنگ ملی جهت ظهور مراتب و ظرفیت های‬ ‫خود در مواجهه با فرهنگ جهانی‪ ،‬نیازمند نواوری‬ ‫فرهنگی و تولید قالب های جدید فرهنگی متناسب‬ ‫با شرایط زمان و مکان عصر جدید است‪ .‬این مهم با‬ ‫انعطاف پذیری الیه های متغیر و رویین فرهنگ بومی‬ ‫و تقویت گروه های مرجع صورت می گیرد‪.‬‬ ‫بومی سازی فرهنگی‪ :‬تبادل فرهنگی کارامد‪ ،‬تبادلی‬ ‫است که به وسیله ان فرهنگ حق و ارزش های اخالقی‬ ‫مورد پذیرش و جذب قرار گیرد‪ .‬در نتیجه گاهی باید‬ ‫ً‬ ‫در راستای اصالح فرهنگ بیگانه ناحق‪ ،‬اوال باید به‬ ‫ً‬ ‫تصحیح انحرافات ان اقدام نمود و ثانیا با بومی سازی‪،‬‬ ‫ان فرهنگ را در فرهنگ موجود نهادینه ساخت‪.‬‬ ‫شکوفایی فرهنگی‪ :‬به دلیل ذومراتب بودن فرهنگ و‬ ‫ضرورت ظهور این مراتب‪ ،‬عالوه بر جذب فرهنگ ها‬ ‫به حوزه فرهنگ ملی‪ ،‬خود فرهنگ ملی نیز نیازمند‬ ‫بالفعل کردن ظرفیت های فرهنگی خود جهت رفع‬ ‫نیازهای فرهنگی و رشد فرهنگی جامعه است‪.‬‬ ‫استقالل فرهنگی را می توان در کنار سه رویکرد پذیرش‬ ‫فرهنگی‪ ،‬پیشگیری فرهنگی و مقاومت فرهنگی‬ ‫به عنوان چهارمین رویکرد در برخورد با فرهنگ جهانی‬ ‫به حساب اورد‪ .‬استقالل فرهنگی برگرفته از نگاه‬ ‫صدرایی به مقوله فرهنگ است‪ .‬در اندیشه صدرایی‬ ‫فرهنگ امری مجرد و ذومراتب بوده و به عنوان غایت‬ ‫جدول ذیل به مقایسه ‪ 4‬رویکرد مذکور به طور خالصه پرداخته است‪:‬‬ ‫جایگاه فرهنگ‬ ‫مبانی معرفتی رویکردها‬ ‫مدرنیسم‬ ‫پذیرش‬ ‫وحدت گرایی‬ ‫فرهنگی‬ ‫پست مدرنیسم‬ ‫پیشگیری‬ ‫فرهنگی‬ ‫پست مدرنیسم مقاومت فرهنگی‬ ‫صدرایی‬ ‫وحدت در‬ ‫تنوع فرهنگی‬ ‫راهبردها‬ ‫نقد‬ ‫معرف شناسانه‬ ‫هستی شناسانه‬ ‫روش‬ ‫نفی فرهنگ‬ ‫بومی و سلطه‬ ‫فرهنگ های‬ ‫خاص‬ ‫سلطه فرهنگی‬ ‫صاحبان سرمایه‪،‬‬ ‫نقش منفعل در‬ ‫تعامل فرهنگی‬ ‫ارزشمند بودن‬ ‫فرهنگی بومی‬ ‫ارزشمند بودن‬ ‫فرهنگ ملی‬ ‫فرهنگ ابزار‬ ‫انسجام ملی‬ ‫انحصارگرایی‬ ‫فرهنگ بومی‬ ‫عدم تبادل و‬ ‫ثبات فرهنگی‬ ‫کثرت گرایی‬ ‫فرهنگی و‬ ‫ارزشمند بودن‬ ‫فرهنگ بومی‬ ‫سیالیت و متکثر‬ ‫بودن فرهنگ‬ ‫فرهنگ ابزار‬ ‫مقاومت و‬ ‫شالوده شکنی‬ ‫ایجاد تنوع گرا‬ ‫فرهنگی و تقویت‬ ‫فرهنگ بومی‬ ‫فقدان انسجام‬ ‫فرهنگ ملی‬ ‫ارزشمند بودن‬ ‫فرهنگ حق‬ ‫مجرد و ذو مراتب فرهنگ غایت‬ ‫بودن فرهنگ رشد نه ابزار رشد‬ ‫تبادل نقادانه و‬ ‫نواوری فرهنگی‬ ‫برای کسب‬ ‫فرهنگ حق‬ ‫‪-‬‬ ‫محوریت رشد‬ ‫فرهنگ ابزار‬ ‫جهان شمولی اقتصادی و تقلیل‬ ‫سلطه برای رشد‬ ‫امر فرهنگی به‬ ‫ارزش های غربی‬ ‫اقتصادی‬ ‫کاالی اقتصادی‬ ‫‪144‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫اسحاق سلطانی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫‪145‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫دستگاه های هنجارساز رویاهایمان را بر روی کف اب‬ ‫بنا می کنند‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫رویاپردازی کازینویی؛‬ ‫ساخته شدن واقعی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫برای طبقه متوسط شهری‪ ،‬به واسطه تنفس در هوای‬ ‫فرهنگ و سبک زندگی رواج یافته‪ ،‬مجموعه ای از‬ ‫نیازها شکل گرفته است‪ .‬به بیانی دقیق تر مجموعه ای از‬ ‫نیازهای مادی برای او برساخته شده و اولویت نامعقول‬ ‫یافته است‪ .‬تا حدی این نیازها برایش پررنگ شده که‬ ‫هویت و خویشتن خود را در اینه تحقق این نیازهای‬ ‫برساخته می جوید‪ .‬لذا تمام تالش او در وهله نخست‬ ‫معطوف به ارضاء همین نیازها می شود‪.‬‬ ‫او به واسطه کاالیی که به خود ضمیمه کرده است‪،‬‬ ‫خویشتن خود را در مسیر هویت یابی و تحقق می یابد‪،‬‬ ‫با اتومبیلش‪ ،‬با ساعتش‪ ،‬با گوشی تلفن همراهش و‬ ‫‪ . ...‬او تالش نمی کند تا نیاز خود به داشتن یک گوشی‬ ‫تلفن همراه با قابلیت هایی مشخص را برطرف کند‪.‬‬ ‫او تالش نمی کند تا اتومبیل خریده و نیاز خود برای‬ ‫جابه جایی را برطرف کند‪ .‬او تالش نمی کند تا برای‬ ‫برطرف شــدن نیازهایی که در منزل دارد کاالهای‬ ‫مشخصی را برای زندگی فراهم کند‪ .‬او تالش نمی کند‬ ‫برای نیاز به تفریح و ارامش و اسایش خود در پی خرید‬ ‫ویال در شمال کشور باشد و او تالش نمی کند و نمی کند‬ ‫ً‬ ‫و ‪ . ...‬او این گونه تالش نمی کند‪ ،‬چون اساسا مهارت‬ ‫فکر کــردن و ارزیابی نیازهای خود را نــدارد‪ .‬تا بوده‬ ‫نیازهایی برایش از درودیوار برساخته شده و او خود را‬ ‫محبوس در میان قفس نیازهای برساخته یافته است‪.‬‬ ‫چون این برخورداری از مادیات به جهت برطرف شدن‬ ‫نیازهایی مستقر و سنجیده نبوده است‪ ،‬در نتیجه بهره‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬هوای این روزهایمان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫زندگی به سرعت در او اوج می گیرد‪ .‬ارامــش خود را‬ ‫ازدست داده و او را به سمت انجام کنش هایی برانگیخته‬ ‫سوق می دهد‪ .‬پس کافی است وضعیت به گونه ای‬ ‫دراید که چنین فردی برطرف شدن نیازهای خود را‬ ‫به عنوان ارزوی بربادرفته و یا در حال بر باد رفتن یابد‪.‬‬ ‫انگاه است که از شرایط اعتدال خارج شده و شروع به‬ ‫ً‬ ‫انجام حرکاتی می کند که صرفا باعث بدتر شدن اوضاع‬ ‫برانگیخته امروز‬ ‫شهری‬ ‫انسان‬ ‫اوست‪ .‬این شرح حال‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ماست‪ .‬یکی از نمودهای چنین وضعیتی اضطراب‬ ‫حاکم بر بازارهای کشور و ورود حجم باالی نقدینگی‬ ‫به بازارهای طال و خودرو و بورس است که حا کی از‬ ‫نگرانی نسبت به اینده است؛ نگرانی و اضطرابی که‬ ‫خود باعث می شود قیمت ها به نحوی رشد کنند که‬ ‫افراد تحقق واقعی نیازهای برساخته خویش را هر روز‬ ‫و هر لحظه دورتر و دورتر یابند‪.‬‬ ‫اما موضوع محوری این مختصر کالم ان است که‬ ‫چرا این نیازها برساخته می شوند؟ برای پاسخ باید‬ ‫به سراغ دستگاه های هنجارساز کشور رفت‪ .‬در این‬ ‫میان به نظر می رسد مهم ترین دستگاه هنجارساز‬ ‫کشور‪ ،‬صداوسیمای جمهوری اسالمی ایران است‪.‬‬ ‫انجاست که به واسطه تداعی مکرر سبک خاصی‬ ‫از زندگی نیازهای ما برساخته می شود‪ .‬البته در این‬ ‫مجمل قصد تحلیل تمامی فعالیت های این سازمان را‬ ‫ً‬ ‫نداشته و صرفا بر سنخ خاصی از برنامه ها که این روزها‬ ‫به تکرار در تلویزیون جمهوری اسالمی با ان ها روبه رو‬ ‫چندانی نیز از وضعیت جدید نمی برد‪ .‬گوشی تلفن‬ ‫همراهی می خرد که قیمتش هشت میلیون تومان است‬ ‫ولی استفاده مشخصی که از ان می برد با یک تلفن‬ ‫همراه یک میلیون تومانی براورده می شود‪ .‬در شمال‬ ‫ویال می خرد‪ ،‬درحالی که در تمام طول سال ده روز هم‬ ‫از ان استفاده نمی کند‪ .‬این اتفاق رخ می دهد‪ ،‬چراکه‬ ‫این انسان برای خود خلوتی ندارد تا بتواند فارغ از تمام‬ ‫هجمه های هنجارساز تبلیغاتی به انچه نیاز دارد فکر‬ ‫کرده و ان ها را ارزیابی کند‪ .‬این انسان نمی تواند خود‬ ‫را به دادگاه برده و از خویش انتقاد کند‪ .‬برای او این‬ ‫نهادینه شده است که خرید لباس برند خوب است‬ ‫َ‬ ‫و خالکوبی های رنگارنگ (تتو) روی دست و گردن‬ ‫زیباست و هرگز در مقابل این گزاره ها عالمت سوال‬ ‫قــرار نمی دهد‪ .‬فضای شهری حا کم برایش حسن‬ ‫بودن این امور را بدیهی کرده است‪ .‬شهروند ما برای‬ ‫هویت بخشی به خود رو به سوی نیازهای برساخته‬ ‫می اورد تا خویشتن خود را ّ‬ ‫تعین بخشد‪ ،‬غافل از اینکه‬ ‫با این کار تنها خویشتن حقیقی خود را تعلیق کرده‬ ‫و در پس پرده حجاب امری اعتباری خود را سرکوب‬ ‫کرده است‪ .‬او به بهانه توجه به انسان در حال نابود‬ ‫کردن انسان است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫پس او صرفا در حال تالش است تا نیازهایی که برایش‬ ‫برساخته شده را محقق کرده و اگر نتواند این نیازهای‬ ‫ً‬ ‫برساخته را ‪-‬که عموما نیازهایی لوکس بوده و فوریتی‬ ‫در حقیقت ندارند‪ -‬بــراورده کند حس نارضایتی از‬ ‫‪146‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2‬شرکت در قرعه کشی یا ‪...‬‬ ‫‪ .3‬ثمرات غیر مثمر‬ ‫ً‬ ‫نتیجه فوری ورود به کازینو این است که او دائما در‬ ‫حال تهیه سکه شانس است تا اگر اکنون بخت با او‬ ‫همراه نبود شاید در مورد بعدی اقبالش بلند شود‪.‬‬ ‫واقعیت ان است که اهمیت یافتن غیرمعقول یک‬ ‫احتمال غیرمحتمل باعث می شود اگر پیش ازاین‬ ‫فالن نوشیدنی را مصرف نمی کردیم‪ ،‬حاال ان نوشیدنی‬ ‫تبدیل به جزء ترک نشدنی سبد خریدمان شود‪ .‬امری‬ ‫که به ان نیازی نداریم تبدیل به نیاز ترک ناشدنی مان‬ ‫ً‬ ‫می شود‪ .‬این حالت میزان مصرف ما را دائما باال برده‬ ‫‪147‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫با کمی اغراق می توان ادعا کرد این روزها کمتر زمانی‬ ‫است که شبکه ای از تلویزیون را مشاهده کنید‪ ،‬مگر‬ ‫انکه حداقل در یک شبکه مجری را می بینی که در‬ ‫حال انجام دادن قرعه کشی است‪ .‬به صورت خاص در‬ ‫ایام نگارش این یادداشت (ایام برگزاری جام جهانی‬ ‫فوتبال روسیه) با قرعه کشی انواع خودرو برای افرادی که‬ ‫در پیش بینی باز ی های جام جهانی شرکت می کنند‪،‬‬ ‫ً‬ ‫یا برنامه روبیکا را صرفا نصب می کنند‪ ،‬افرادی که در‬ ‫سامانه های مشخص تراکنش های مالی خود را انجام‬ ‫می دهند و یا از فروشگاه مشخصی خرید می کنند‬ ‫و ‪ ...‬روب ـه رو هستیم‪ .‬حجم بسیار زیــاد این راهکار‬ ‫تبلیغاتی اغواکننده باعث می شود تا تعداد زیادی از‬ ‫جمعیت کشور هر روزه درگیر چنین فرایندهایی شوند‪.‬‬ ‫این وضعیت باعث می شود تا یکی از رویاهای انسان‬ ‫ایرانی این باشد که یک روز به تلفن همراه او زنگ زده‬ ‫و خواهند گفت که در قرعه کشی میزان قابل توجهی‬ ‫پول‪ ،‬خودرو و یا منزل برنده شده است‪( .‬حجم باالی‬ ‫کاله بردار ی های ریزودرشتی که تا کنون با مژده برنده‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫هستیم متمرکز می شوم؛ ان مورد قرعه کشی های رایج‬ ‫در تلویزیون است‪ .‬در واقع قصد ان است تا با بررسی‬ ‫قرعه کشی های انبوهی که در تلویزیون انجام می شود‬ ‫به تاثیرات چنین برنامه هایی در برساخته شدن سنخ‬ ‫خاصی از نیازها برای جامعه ایرانی پرداخته شود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫شدن در قرعه کشی صورت گرفته است به خوبی نشان‬ ‫از وجود این رویا و انتظار براورده شدن ان دارد)‬ ‫وقتی چنین فعالیتی به صورت مداوم تکرار می شود و‬ ‫این رویا (باوجوداینکه احتمال تحقق ان بسیار پایین‬ ‫بــوده و به صفر میل می کند) در ما نهادینه گشت‪،‬‬ ‫ارام ارام این باور قلبی را در فرد شکل می دهد که جهش‬ ‫ً‬ ‫اقتصادی بزرگ (یک شبه ثروتمند شدن) امری کامال‬ ‫شدنی است‪ .‬در حقیقت به واسطه سوءاستفاده از‬ ‫ابزارهای تبلیغاتی‪ ،‬این احتمال ناچیز ان قدر مهم‪،‬‬ ‫بزرگ و محتمل نشان داده می شود که جامعه هدف‬ ‫تبلیغات به خود می گوید چرا من برنده بعدی قرعه کشی‬ ‫نباشم؟ وقتی چنین گــزاره ای از ذهن جامعه هدف‬ ‫گذشت یعنی ان ها وارد کازینو شده اند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫به واسطه سوءاستفاده از ابزارهای تبلیغاتی‪،‬‬ ‫این احتمال ناچیز ان قــدر مهم‪ ،‬بزرگ و‬ ‫محتمل نشان داده می شود که جامعه‬ ‫هدف تبلیغات به خود می گوید چرا من‬ ‫برنده بعدی قرعه کشی نباشم؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫وض ـع ـیــت مـتـنــاقــض م ـیــان نــاخــودا گــاه‬ ‫شکل گرفته فرد و عدم تالئم ان با واقعیات‬ ‫بیر ونی سبب می شود زمینه مناسبی‬ ‫برای خروج فرد از اعتدال و ورود به وادی‬ ‫برانگیختگی برایش فراهم شود‪.‬‬ ‫ان برای برنامه های خود صداوسیما است‪ ،‬این نیاز‬ ‫را در شهروند ایرانی نهادینه می کند که باید منتظر‬ ‫یک رشد اقتصادی بی پشتوانه باشید‪ .‬ناخودا گاه او‬ ‫این گونه ساخته می شود که حرکت از نقطه صفر بی معنا‬ ‫اســت‪ .‬همواره به سمت امر استثنائی‪ ،‬برنامه ریزی‬ ‫نشده و بدون زحمت سوق داده می شود؛ اما چنین‬ ‫فردی انگاه که مدتی در این وضعیت بود و با واقعیات‬ ‫زندگی دست وپنجه نرم کرد‪ ،‬می فهمد که قرار نیست‬ ‫بدون زحمت به نتیجه ای برسد‪ .‬می فهمد قرار نیست‬ ‫نیازهای او به واسطه امور موهومی چون دل خوش کردن‬ ‫به تبلیغات کازینویی قرعه کشی های تلویزیونی براورده‬ ‫شود‪ .‬این وضعیت متناقض میان ناخودا گاه شکل گرفته‬ ‫فرد و عدم تالئم ان با واقعیات بیرونی سبب می شود‬ ‫زمینه مناسبی برای خروج فرد از اعتدال و ورود به وادی‬ ‫برانگیختگی برایش فراهم شود‪ .‬وضعیتی که افزایش‬ ‫تنش ها و درگیری های روحی و اجتماعی را در دل داشته‬ ‫و به شدت گیری خشونت در جامعه ختم می شود‪.‬‬ ‫در اخر باید گفت به واسطه این شکل از عرضه قرعه کشی ها‬ ‫و نشان دادن افــرادی که به واسطه برنده شدن برگه‬ ‫بخت ازمایی شان دارای زندگی متفاوتی شده و در‬ ‫ً‬ ‫جامعه جایگاهی یافته اند‪ ،‬این عقیده دائما محکم‬ ‫و محکم تر می شود که کلید اساسی هویت یابی شما‬ ‫در جامعه میزان برخوردار ی های مادی شما است؛ و‬ ‫شما برای یافتن خویشتن خود در جامعه باید میزان‬ ‫برخوردار ی های مادی خود را ارتقا دهید؛ و این برای‬ ‫ما یعنی ‪. ...‬‬ ‫و به همان اندازه باعث می شود از توانایی مان برای‬ ‫برطرف کردن حقیقی نیاز خود دور شویم‪.‬‬ ‫اثر مانای این وضعیت بر ناخودا گاه افراد جامعه‪ ،‬به ویژه‬ ‫قشر جوان‪ ،‬بسیار مخرب تر است‪ .‬این تصور که می توان‬ ‫ره صدساله را یک شبه پشت سر گذاشت‪ ،‬وقتی در‬ ‫نسل جوان ما تبدیل به یک اعتقاد گشت نتیجه ان‬ ‫خواهد بود که رگه های تالش و کوشش در فرد خشک‬ ‫می شود‪ .‬لذا از چنین تربیت یافتگانی انتظار روحیه‬ ‫جهادی را نمی توان داشت‪ .‬در عوض باید اوج گیری‬ ‫روحیه دالل صفتی را شاهد بود؛ همچنان که از چنین‬ ‫تربیت یافتگانی نمی توان انتظار حضور و نقش افرینی‬ ‫در بخش واقعی اقتصاد و تمرکز بر تولید و حمایت از‬ ‫کاالی ایرانی را انتظار داشت‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در عوض کامال معقول است که نمادهای سرمایه داری‬ ‫کازینویی به سرعت در ان رشد کنند‪ .‬باید انتظار داشت‬ ‫کــه باشگاه ها و سایت های شرط بندی به سرعت‬ ‫مشتریان خود را بیایند‪ .‬باید انتظار داشت که بورس‪،‬‬ ‫به ویژه بازار اتی ها‪ ،‬به خوبی رشد کرده و تاثیراتی واقعی‬ ‫بر اقتصاد کشور بگذارد‪ .‬در مجموع به نظر می رسد‬ ‫تسری و گسترش اعتقاد به امکان یک شبه ثروتمند‬ ‫شدن از اموری است که می تواند اقتصاد یک کشور‬ ‫را در مسیر انحطاط قرار دهد‪.‬‬ ‫‪ .4‬عاقبت امر‬ ‫پس تلویزیون جمهوری اسالمی ایران با ارائه حجم باالیی‬ ‫از قرعه کشی های مختلف‪ ،‬که قسمت قابل توجهی از‬ ‫‪148‬‬ ‫س س ݑݩݦ ݦ ݦ ݦ ݤو اح ݑݩٮݦ‬ ‫ݠݠݠٮ ݣ ماݣعݤ‬ ‫ݣ ݣى ݬݫݣݔاݣ ݣ ݣ ݣ ݣݢ ݣ ݣ ݤ ݣݭ ݣݫݭ ݓݣ‬ ‫ٮ ݧݩݐ‬ ‫ں‬ ‫ݫݕ ݫݓحره ݣد ݣوݤݣمݤ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر سید مجتبی امامی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫از مجادله با دوست‬ ‫تا مسامحه با دشمن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫این روزها به هر جمع واقعی یا مجازی وارد می شویم‪،‬‬ ‫شاهد مومنان و مدافعان انـقــاب‪ ،‬و یا مایوسان و‬ ‫منتقدانی هستیم که در مــورد مسائل و مشکالت‬ ‫ً‬ ‫مختلف کشور داد سخن داده انــد و غالبا به اظهار‬ ‫ً‬ ‫نگرانی و بعضا به نسخه پیچی مشغول اند‪ .‬یکی به‬ ‫تحریم می پردازد و دیگری به اشتغال‪ ،‬یکی به سکه و‬ ‫دیگری به اسیب های اجتماعی و ان دیگری به اب!‬ ‫من هم بسیار وارد این مجادالت و بحث ها شده ام‪،‬‬ ‫نظر داده ام و پیروز یا مقهور بیرون امده ام؛ ّاما هر چه‬ ‫بیشتر در مسائل مختلف کشور ّ‬ ‫تامل می کنم‪ ،‬بیشتر‬ ‫به این جمع بندی می رسم که بزرگ ترین چالش امروز‬ ‫انقالب اسالمی‪« ،‬خود مسائل و مشکالت» نیستند‪.‬‬ ‫دشمنی امریکا‪ ،‬فساد‪ ،‬اشتغال‪ ،‬اشرافی گری‪ ،‬خیانت‬ ‫این مدیر یا ان کشور‪ ،‬سبک زندگی جوانان و یا ده ها‬ ‫و صدها مشکل دیگر‪ ،‬مختص دیروز یا امروز انقالب‬ ‫نبوده و نیست‪ .‬این مشکالت سال هاست بوده اند‬ ‫و به نظر می رسد سال های طوالنی دیگری هم ادامه‬ ‫خواهند داشت؛ همان گونه که جنگ حق و باطل‪،‬‬ ‫معضل منافقین و دغدغه فقر و معیشت مردم هیچ گاه‬ ‫صحنه تاریخ را رها نکرده اند‪ .‬البته قائل به انطباق‬ ‫کامل نیستم‪ ،‬اما شاکله مشکالت شبیه به هم به نظر‬ ‫می رسد‪ .‬به نظر می رسد انچه ملتی را در یک عصر و‬ ‫جغرافیای خاص با دیگر ملت ها متمایز می سازد‪،‬‬ ‫«چگونگی مواجهه ان ها با مسائل» است‪ ،‬نه خود این‬ ‫مسائل‪ .‬این چگونگی مواجهه با مسئله‪ ،‬بخش بسیار‬ ‫مهمی از منطق محاسباتی است که در تک تک افراد‬ ‫جامعه‪ ،‬بخصوص کارشناسان‪ ،‬مدیران و تصمیم گیران‬ ‫جاری است و در همه تصمیم گیری ها‪ ،‬انتخاب ها و‬ ‫ّ‬ ‫اقدامات ان ها متجلی می شود‪ .‬این چگونگی مواجهه‬ ‫مشکل امروز کشور ما این است که چهارچوب های مواجهه‬ ‫با مسائل را گم کرده ایم‬ ‫‪150‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪151‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫به «یافتن راه حل و اجرای ان» محدود نمی شود و ّ‬ ‫حتی‬ ‫بر «فهم و تعریف مسئله و مشکل» نیز حاکمیت دارد‪.‬‬ ‫این نگاشته کوتاه قصد دارد به اندکی از این چگونگی‬ ‫مواجهه ها با مسائل بپردازد‪.‬‬ ‫چــرا در چند دهــه گذشته‪ ،‬ان مقدار که در جنگ‬ ‫موفقیت داشته ایم‪ ،‬ان مقدار که در امنیت و دفاع‬ ‫توفیق داشته ایم‪ ،‬در اقتصاد و فرهنگ‪ ،‬در پیشرفت و‬ ‫ّ‬ ‫عدالت‪ ،‬چندان موفق نبوده ایم؟‬ ‫اگر مسائل و خط مشی های داخلی را دنبال می کنید‪،‬‬ ‫ً‬ ‫شاهد مجادالت سرنوشت ساز وزارت نیرو با‬ ‫حتما‬ ‫ِ‬ ‫کشاورزی بر سر اب‪ ،‬یا اختالفات سازمان محیط زیست با‬ ‫بخش های صنعتی و اقتصادی بر سر حفظ محیط زیست‬ ‫بوده اید‪ .‬رقابت همیشگی وزارت نفت و نیرو را بر سر‬ ‫ّ‬ ‫تولی گری کالن انرژی که شهره خاص و عام است و‬ ‫اختالفات وزارتخانه های اقتصادی با وزارت خارجه بر سر‬ ‫ً‬ ‫دیپلماسی اقتصادی تقریبا تمامی ندارد‪ .‬از تعارضات‬ ‫بنیادی بر سر الگوی درست عملکرد فرهنگی بگذریم‪،‬‬ ‫دستگاه های مختلف فرهنگی کشور هنوز بر سر حوزه‬ ‫اختیارات و وظایف هر یک به شدت درگیر هستند؛ و‬ ‫‪ . ...‬جالب تر انکه این اختالفات و تعارضات تنها در‬ ‫بین سطوح باال و سیاسی برقرار نیست‪ ،‬بلکه در درون‬ ‫هر دستگاه و وزارتخانه هم بین بخش های مختلف‬ ‫ّ‬ ‫وجود دارد و حتی گاهی شدت و حدت بیشتری هم‬ ‫پیدا می کند‪.‬‬ ‫در بسیاری از امور داخلی که توفیقی احساس کرده ایم؛‬ ‫ً ّ‬ ‫مثال سدی یا جاده ای به سرانجام رسیده است‪ ،‬شهری‬ ‫یا منطقه ای رنگ پیشرفت به خود دیده است‪ ،‬صنعتی‬ ‫یا تجارتی توفیق پیدا کــرده اســت‪ ،‬عــرف فعاالن و‬ ‫کارشناسان دو عامل اساسی را سرمنشا ان دانسته اند‪:‬‬ ‫‪ .1‬اقتدار بسیار مدیر مربوطه در زیرمجموعه خود که‬ ‫به واسطه خصوصیات ذاتی یا اکتسابی وی پدید‬ ‫امده است و البته در برخی موارد حتی به شکل‬ ‫دیکتاتورمابی رخ می نماید‪.‬‬ ‫‪ .2‬توان البی و مذاکره بسیار باالی مدیر در مجموعه های‬ ‫باالدستی که ان هم به واسطه سابقه گذشته فرد و‬ ‫یا عوامل متعدد دیگری پدید امده است‪ .‬هر چند‬ ‫نویسنده با چنین برداشتی چندان همراه نیست‬ ‫و یا حداقل ان را عامل اصلی توفیق نمی داند‪،‬‬ ‫ّاما به هر جهت این ادراکی است که در بسیاری‬ ‫از مدیران و مجریان کشور به وجود امده است‬ ‫و مبتنی بر همین ادراک‪ ،‬حیات و تصمیمات‬ ‫مدیریتی خود را شکل می دهند‪ .‬به بیان دیگر‪ ،‬اگرچه‬ ‫بسیاری اوقات‪ ،‬پشتکار‪ ،‬اخالص و جهادی بودن‬ ‫در توفیقات بی تاثیر نبوده است‪ّ ،‬اما با فراگیر شدن‬ ‫ادراک باال‪ ،‬امور ارزشمندی مثل جهادی بودن‪،‬‬ ‫ً‬ ‫حداقل در چشم مدیران‪ ،‬کم فروغ و بعضا گم شده‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬این چنین است که برای کسب توفیق‪ ،‬غالبا‬ ‫به دنبال «مدیر مقتدر دارای ارتباط با باال» می گردند‬ ‫و خود را هم به همین شکل نشان می دهند‪ .‬اگر‬ ‫وزارتخانه ما با وزارت دیگری درگیر است‪ ،‬کسی‬ ‫برنده است که با قدرت بیان‪ ،‬اقتدار و محبوبیت‬ ‫باالتری امر را در شوراها و مجامع تصمیم گیری دنبال‬ ‫می کند و در مواقع اوج درگیری به تصمیم گیرنده‬ ‫ارشد نزدیک تر است‪ .‬به همین دلیل مهندسان و‬ ‫پزشکان باهوش بهترین مدیران ما بوده اند؛ کسانی‬ ‫که به طور طبیعی‪ ،‬وقتی بر هدفی قفل می کنند‪ ،‬هیچ‬ ‫امر دیگری را نمی بینند‪ .‬امر دایر بر این شده است‬ ‫که یا اقتدار و قدرت بالمنازع یک فرد یا فکر حاکم‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫هر چه بیشتر رهبری از ما می خواهد که‬ ‫ارزش های به ظاهر متعارض را با هم جمع‬ ‫ً‬ ‫کنیم؛ ما بنا را بر این گذاشته ایم که صرفا‬ ‫یک طرف تاکید ایشان را بــاور کنیم و با‬ ‫مدافعان طرف دیگر ان قدر بجنگیم که به‬ ‫رهبری بفهمانیم این مسئله دارای تزاحم‬ ‫یا تعارض است‪.‬‬ ‫را با عــدالــت‪ ،‬رسیدگی به‬ ‫مـحــرومـیــن را بــا ن ـشــاط در‬ ‫سرمایه گذاری‪ ،‬اعتماد به‬ ‫مسئولین را با مبارزه قاطع‬ ‫ّ‬ ‫با فساد‪ ،‬تجلیل از معلمان‬ ‫و عالمان و هنرمندان را با‬ ‫لحاظ امکانات و مقدورات مالی و اقتصادی کشور‬ ‫و ‪ ...‬با هم تحقق بدهیم‪ ،‬ما بنا را بر این گذاشته ایم‬ ‫ً‬ ‫که صرفا یک طرف تا کید ایشان را بــاور کنیم و با‬ ‫مدافعان طرف دیگر ان قــدر بجنگیم که به رهبری‬ ‫بفهمانیم این مسئله دارای تزاحم یا تعارض است و‬ ‫باید در مورد خاص دعوا‪ ،‬یک طرف را انتخاب کند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اصال رهبر برای این رهبر است که فصل الخطاب‬ ‫باشد! او باید بگوید که در ایــن مــورد‪ ،‬حق با من‬ ‫است یا طرف مقابل‪ .‬کودکانی را می مانیم که پیش‬ ‫پدر رفته اند و اصــرار دارنــد یکی را حق و دیگری را‬ ‫باطل اعالم کند‪ .‬بخش عمده ای از امور کشور را هم‬ ‫ّ‬ ‫معطل همین دعواها کرده ایم‪ .‬همین است که همه‬ ‫دستگاه ها ّ‬ ‫معطل اختیارات هستند و تا اختیاراتشان‬ ‫به رسمیت شناخته نشود‪ ،‬مسئولیت هیچ نقصانی‬ ‫را نمی پذیرند؛ دعوایی که جز با تقدیم همه اختیارات‬ ‫رهبری به ان ها و اعالم حقانیت مطلق ان ها پایانی‬ ‫برایش متصور نیست‪ .‬اما گویا فراموش کرده ایم پدری‬ ‫که صبح تا شب نقش فصل الخطاب داشته باشد و‬ ‫همواره در حال ترجیح برادری بر برادر دیگر است‪،‬‬ ‫دیگر خانواده ای برایش باقی نمی ماند‪ .‬همین جاست‬ ‫کــه مسئولین کشور هــر روز در دادگ ــاه تصمیمات‬ ‫رهبری حاضرند؛ نصیحت و توصیه به همکاری و‬ ‫صحبت‪ ،‬و یا طرح اهمیت هر دو طرف هم تنها در‬ ‫سخنرانی جواب می دهد‪ .‬ما اصرار داریم رهبری را‬ ‫در هر مسئله ای چنان به تزاحم برسانیم که مجبور‬ ‫شود و تصمیم توسط او‬ ‫یا مبتنی بر ان فکر واحد‬ ‫گرفته شود و کار پیش‬ ‫رود‪ ،‬و یا دورانی طوالنی‬ ‫موضوعات کش پیدا کند‬ ‫و کسالت و خمودگی بر‬ ‫مجموعه ها مستولی شود و کاری از پیش نرود‪.‬‬ ‫در مواقع بسیاری سیاست گذاران‪ ،‬مدیران و کارشناسان‬ ‫با همتایان خود وارد مجادله می شوند و هر چه می کنند‪،‬‬ ‫نه می توانند ان هــا را قانع کنند و نه موضع ان هــا را‬ ‫می پذیرند‪ .‬ازانجا که هیچ توجیه معقولی برای طرف‬ ‫مقابل در ذهــن خــود ســراغ ندارند موضع ان هــا را به‬ ‫منفعت پرستی‪ ،‬رفتار سیاسی و باندی‪ ،‬یا لجبازی‬ ‫تعبیر می کنند‪ .‬این در حالی است که طرف مقابل‬ ‫هم چنین برداشتی دارد؛ و این هر دو برداشت‪ ،‬موجب‬ ‫چرخه فزاینده ای از رفتارهای مغرضانه سیاسی می شود‪.‬‬ ‫نه تنها مسائل حل نمی شود‪ ،‬بلکه تعارضات سیاسی‬ ‫بسیاری هم ایجاد می شود و این ادراک در بین مدیران‬ ‫و کارشناسان بیشتر و بیشتر می شود که همه چیز‬ ‫به اصطالح سیاسی است‪.‬‬ ‫باوری بین ما بسیار رواج یافته و در ان بسیار افراط‬ ‫کرده ایم؛ و ان اینکه مدیر‪ ،‬فصل الخطاب است؛ اگر‬ ‫بین هم رده ها دعوا و مجادله باال گرفت‪ ،‬نظر و انتخاب‬ ‫و حکم مدیر تعیین کننده است‪ .‬همه ان تعارضات‬ ‫ابتدای بحث را به خاطر اورید؛ رئیس جمهور و یا رهبری‬ ‫باید به تناوب مشخص کنند در امر اب‪ ،‬حق با وزیر‬ ‫کشاورزی است‪ ،‬یا وزیر نیرو؛ در امر بازرگانی خارجی‪،‬‬ ‫حق با وزیر امور خارجه است یا وزیر بازرگانی؛ در فالن‬ ‫شائبه فساد‪ ،‬حق با وزیر مربوطه است یا قوه قضائیه!‬ ‫هر چه بیشتر رهبری از ما می خواهد که ارزش های به ظاهر‬ ‫ً‬ ‫متعارض را با هم جمع کنیم؛ مثال می خواهد پیشرفت‬ ‫‪152‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ما هر وقت به فهمی از یک امر اجتماعی‬ ‫ّ‬ ‫دست می یابیم تصور می کنیم که «کل»‬ ‫حقیقت در مورد ان امر را یافته ایم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪153‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫شود برای پیشبرد امور کشور‪،‬‬ ‫یک طــرف را بر طــرف دیگر‬ ‫ترجیح دهد‪ .‬جالب انکه خودمان هم ظرفیت این‬ ‫فصل الخطاب ها را نداریم؛ باالخره یک روز پیروز این‬ ‫محا کمه هستیم و یک روز مغلوب‪ .‬اینجاست که‬ ‫ناراضی می شویم و انباشت این نارضایتی ها چنان‬ ‫می کند که در مسئولین ابتدا تا کنون انقالب کم‬ ‫ندیده ایم‪ .‬ولی چند نفر از ما توجه داریم که خودمان‬ ‫رهبری را به فصل الخطاب رساندیم؛ خودمان او را‬ ‫مجبور کردیم که یکی از ما را حق و درست‪ ،‬و دیگری‬ ‫را نادرست اعالم کند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫شاید ریشه ای ترین عل ِت شیوع این چنین مناسباتی‬ ‫فهم نادرست ما از امر اجتماعی است‪ .‬ما هر وقت‬ ‫به فهمی از یک امر اجتماعی دست می یابیم تصور‬ ‫ّ‬ ‫می کنیم که «کل» حقیقت در مورد ان امر را یافته ایم؛‬ ‫درست مثل ان موقع که اثبات کرده ایم مجموع زوایای‬ ‫مثلث ‪ 180‬درجه است‪ .‬چنین است که نظر و قضاوت‬ ‫دیگران را یکسره ناحق و عاری از حداقلی از عقالنیت‬ ‫می یابیم؛ انگار که دیگران بدیهی ترین بدیهیات را منکر‬ ‫می شوند‪ .‬هر چه هم شا کله ما بیشتر با علوم طبیعی‬ ‫ترکیب شده باشد‪ ،‬این گونه از فهم حاکمیت بیشتری‬ ‫در ما می یابد‪ .‬به همین دلیل است که وقتی با نظر‬ ‫مخالف خود مواجهه می شویم‪ ،‬انگار که جنگ حق‬ ‫و باطل روی داده است و من یکه سوار مدافع حق در‬ ‫میان صدها نظر باطل هستم‪ .‬چنین است که حتی‬ ‫به ذهنمان خطور نمی کند که شاید دیدگاه رقیب هم‬ ‫بهره ای از حق برده باشد‪ ،‬چه برسد به اینکه به سرمان‬ ‫بزند و بخواهیم با او مذاکره کنیم؛ و چه خبط بزرگی‬ ‫شکل خواهد گرفت اگر خواسته باشیم با او معامله یا‬ ‫مصالحه کنیم‪ .‬و این چنین است که هر روز تعارضات‬ ‫بین امثال ما و دستگاه ها و سازمان های ما بیشتر و بیشتر‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫می شود‪ .‬هر روز بیشتر و بیشتر‬ ‫تعارضات در سلسله مراتب‬ ‫مسئولیت ها باال و باالتر می رود و به باالترین رده های‬ ‫کشور می رسد‪ .‬ان موقع هم باید مسئولین رده باالی‬ ‫کشور بین ما قضاوت کنند و فصل الخطاب باشند‪.‬‬ ‫نکته ظریف قضیه این است که بسیاری اوقات رده‬ ‫ً‬ ‫باالتری هم وجود دارد و می توان قضاوت مثال وزیر را‬ ‫این بار به دادگاه رئیس جمهور برد؛ و چه بسا حکمی‬ ‫دیگر گرفت‪ .‬اگر رئیس جمهور هم نشد‪ ،‬خدا را شاکریم‬ ‫که رهبر داریم‪ .‬می توانیم ان قدر فشار بیاوریم که او را‬ ‫مجبور به قضاوت کنیم‪ .‬اما اگر او هم طرف مقابل ما‬ ‫را گرفت‪ ،‬یعنی منکر ‪ 180‬درجه بودن مجموع زوایای‬ ‫یک مثلث است؛ یعنی ‪. ...‬‬ ‫بحث پیرامون این پدیده اجتماعی در بین فعاالن‬ ‫اجتماعی ما‪ ،‬ریشه ها و اثار ان بحثی بسیار مفصل‬ ‫است و متن حاضر تنها دریچه ای برای ورود به این‬ ‫بحث دامنه دار است‪ .‬سخن اخری می ماند و ان اینکه‬ ‫انچه گفته شد در مورد تعامل بین مسئولین و فعاالن‬ ‫ً‬ ‫جامعه انقالبی‪ ،‬ایمانی و اسالمی است؛ و اتفاقا این‬ ‫چهارچوب به کل با چهارچوب مواجهه با دشمن‬ ‫متفاوت است‪ .‬چه بسا دشمن حرف درستی هم می زند‪،‬‬ ‫اما در چهارچوب تحلیلی مواجهه با دشمن‪ ،‬باید با‬ ‫حرف درست او‪ ،‬مواجهه دیگری داشت‪.‬‬ ‫مشکل امروز کشور ما این است که چهارچوب های‬ ‫مواجهه با مسائل را گم کرده ایم‪ .‬فشارها و مشکالت‬ ‫ما را به جایی رسانده که با دوست به سبب تفاوت‬ ‫دیدگاه مقابله و تخاصم می کنیم و با دشمن‪ ،‬به سبب‬ ‫اضطرار و فشار‪ ،‬مذاکره و مصالحه؛ غافل از اینکه این‬ ‫اضطرار و فشارَ ناشی از همان مقابله و تخاصم بین‬ ‫َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫خود ماست‪َ :‬وا ِط ُیعوا ا ّلل َه َو َر ُسول ُه َولا ت َن َاز ُعوا ف َتفشلوا‬ ‫َ َْ َ َ ُ ُ‬ ‫م (انفال‪ .)46 :‬‬ ‫یحک ْ‬ ‫و تذهب ِر‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫هر روزه با مسائل بسیاری مواجهیم که ما را احاطه‬ ‫کرده اند و همه تالش ها برای حل این مسئله هاست‪.‬‬ ‫ً‬ ‫به جهت اینکه موجودی کمال طلب هستیم‪ ،‬دائما‬ ‫وضعیت موجود را وضعیتی نامطلوب می دانیم‪ .‬همواره‬ ‫جهت ما‪ ،‬حرکت به سمت نقطه مطلوب است‪ .‬ازاین رو‪،‬‬ ‫ً‬ ‫همواره و خصوصا در عرصه اجتماعی‪ ،‬مداخالتی‬ ‫طراحی می کنیم که وضعیت موجود را بهبود دهند‪.‬‬ ‫مداخله هایی طراحی می شوند اما بسیاری از ان ها‬ ‫دچار شکست شده و به اهداف مورد انتظار خویش‬ ‫نمی رسند‪ .‬یکی از خصوصیت های مــا‪ ،‬ان است‬ ‫که به محض احساس مشکل‪ ،‬به سرعت دنبال یک‬ ‫راه حل بهینه می گردیم‪ .‬این کار باعث می شود که به‬ ‫دلیل نقایص و محدودیت هایمان‪ ،‬به خوبی موقعیت‬ ‫را تحلیل نکنیم و دچ ــار اشتباه شــویــم‪ .‬شکست‬ ‫تصمیمات ممکن است به خاطر اشتباه در تعریف‬ ‫مسئله باشد‪ .‬از منظر تحلیل خط مشی‪ ،‬اولین و مهم ترین‬ ‫گام در دستیابی به پاسخ و راه حل مسائل خط مشی‪،‬‬ ‫ساختاردهی و تعریف مناسب مسئله است‪ .‬هرگونه‬ ‫ساختاردهی‪ ،‬حل مسئله را به نحو خاصی مدیریت‬ ‫می کند؛ بنابراین اگر مسئله به درستی تعریف نشود‪،‬‬ ‫مداخله های طراحی شده در خدمت مسئله غلط قرار‬ ‫می گیرند که حتی با اجرای خوب راه حل ها‪ ،‬وضعیت‬ ‫نامطلوب به قوت خود باقی می ماند‪.‬‬ ‫به طور مثال ترافیک شهری تهران یک موقعیت مسئله الود‬ ‫است که مجموعه راهکارهایی نیز برای حل ان تاکنون‬ ‫مطرح شده است‪ :‬طرح زوج و فرد‪ ،‬طرح اتوبوس های‬ ‫جنگ مسئله ها؛‬ ‫دوئل اندیشه های‬ ‫عدالت اجتماعی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫محمدصادق تراب زاده جهرمی‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫چالش اصلی در حل مسائل عدالت اجتماعی‪ ،‬تشخیص‬ ‫درست مسئله است‬ ‫‪154‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪155‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تندرو‪ ،‬طرح افزایش مساحت اتوبان های درو ن شهری‪،‬‬ ‫طرح ترافیک‪ ،‬توسعه خطوط مترو و حمل ونقل عمومی‪،‬‬ ‫‪...‬؛ اما هیچ یک از این راهکارها در عین مفید بودن‪،‬‬ ‫مسئله را حل نکرده است‪ .‬شاید اگر مسئله ترافیک را‬ ‫واکاوی کنیم‪ ،‬علت مشخص شود‪ .‬مسئله ترافیک تهران‬ ‫کدام است؟ تعداد زیاد ماشین‪ /‬فرهنگ نامناسب‬ ‫ترافیک‪ /‬کمبود مساحت خیابانی‪ /‬جمعیت زیاد‪/‬‬ ‫الودگی هوا‪... /‬؟ شاید هیچ کدام‪ .‬عمده راهکارهای‬ ‫تولیدشده که به نام راهکارهای ترافیکی طراحی و‬ ‫اجرا می شود به خاطر مسائلی است که شاید مسئله‬ ‫درستی نباشند‪ .‬شاید مشکل ترافیک تهران‪ ،‬مهندسی‬ ‫غلط شهری است که افراد مجبورند برای تدبیر امور‬ ‫معاش و شغل خود یا دریافت و ارائه خدمات زندگی‪،‬‬ ‫مسافت های طوالنی را طی کرده و در طی کردن این‬ ‫مسیرها‪ ،‬حداکثر مسافت ها را با حداکثر تغییر مسیر‬ ‫و بدون استفاده از حمل ونقل عمومی مناسب طی‬ ‫کنند‪ .‬افراد مجبورند عمده کارهای خود را حضوری‬ ‫پیگیری کنند و دولت الکترونیک چندان محقق نشده‬ ‫اســت‪ .‬در گذشته کاغذها به صورت دستی تهیه و‬ ‫جابجا می شد اما اکنون تایپ و پرینت شده و جابجا‬ ‫می شوند‪ .‬مسئله جابجایی اما حل نشد‪ .‬نیروی کار‪،‬‬ ‫هر روز صبح از حاشیه تهران به مرکز تهران و از جنوب‬ ‫به شمال تهران حرکت می کند و در انتهای روز مسیر‬ ‫بالعکس را‪ .‬همه مراجعات اداری در مرکز تهران است و‬ ‫‪ . ...‬در چنین طرح مسئله ای‪ ،‬هیچ یک از راهکارهای‬ ‫تولیدی مورداشاره‪ ،‬مسئله را حل نمی کند‪ .‬پس چالش‬ ‫اصلی‪ ،‬تشخیص و تعریف درست مسئله است‪ .‬حال‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اگر بپذیریم که مسئله ترافیک تهران‪ ،‬مهندسی غلط‬ ‫شهری اســت‪ ،‬چه راهکارهایی تولید می شود؟ ایا‬ ‫راهکارها به طرح زوج و فرد‪ ،‬توسعه مساحت خیابان‬ ‫و ‪ ...‬می انجامد؟‬ ‫چرا مسئله ها این قدر سیال هستند؟ این چالش به‬ ‫دلیل ماهیت مسائل اجتماعی و مسائل خط مشی‬ ‫است‪ .‬مسائل خط مشی چندبعدی‪ ،‬دارای ماهیت‬ ‫ذهنی و ذینفعان متکثر است‪ .‬سیبی از درخت رها‬ ‫شده و بر سر فردی می خورد که در زیر درخت است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫فورا مسئله شکل می گیرد اما مسئله چه کسی معتبر و‬ ‫درست است؟ برای عابر‪ ،‬جایابی خود یا درخت یا معبر‬ ‫مسئله می شود؛ برای باغبان با توجه به شرایط فصلی‬ ‫و برانداز درخت‪ ،‬موعد برداشت یا افت زدگی مسئله‬ ‫می شود و برای یک دانشمند‪ ،‬جاذبه زمین و نیروهای‬ ‫موثر بر حرکت جسم مسئله می شود‪ .‬ازایـن رو‪ ،‬اینکه‬ ‫مسئله از کدام زاویه فرموله شود‪ ،‬اینکه ان زاویه چقدر‬ ‫مصاب باشد‪ ،‬اینکه مسئله از زاویه چه کسی و منطبق‬ ‫بر منفعت چه کسی طرح می شود‪ ،‬موجب خواهد شد تا‬ ‫تعاریف مختلفی از یک موقعیت مسئله الود ارائه شود‪.‬‬ ‫بدیهی است که هر نوع تعریف مسئله نیز راه حل های‬ ‫ً‬ ‫خود را تولید خواهد کرد که لزوما به موفقیت نخواهند‬ ‫رسید‪ .‬پس سوال این است که کدام نوع تعریف مسئله‬ ‫به موفقیت بیشتری خواهد رسید و معیار قضاوت در‬ ‫این زمینه چیست‪ .‬اینجاست که چارچوب ها‪ ،‬ارزش ها‪،‬‬ ‫ایده ها و هر نوع گــزاره توصیفی‪ ،‬تبیینی و هنجاری‬ ‫می توانند تعریف مسئله را مدیریت کنند‪ .‬تعریف‬ ‫مسئله‪ ،‬امری ارزش محور است‪ .‬ازاین رو در مناظر و‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اینکه مسئله از زاویه چه کسی و منطبق بر‬ ‫منفعت چه کسی طرح می شود‪ ،‬موجب‬ ‫خواهد شد تا تعاریف مختلفی از یک‬ ‫موقعیت مسئله الود ارائه شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اگر تعریف ما از عدالت اموزشی در مقام‬ ‫فــرد‪ ،‬تعادل تربیتی و شکوفایی متوازن‬ ‫همه ابعاد شخصیتی دانش اموز باشد‪،‬‬ ‫انگاه ناتوانی او برای زندگی در اجتماع‪،‬‬ ‫مسئله خواهد شد‪.‬‬ ‫مکاتب مختلف اندیشه ای‪،‬‬ ‫با ساختاردهی های متفاوتی‬ ‫رو ب ــرو می شویم‪ .‬نگاه اســامــی بــه دستگاه تعریف‬ ‫مسئله‪ ،‬عینکی متفاوت برای دیدن موقعیت مسئله‬ ‫در اختیار قرار می دهد‪ .‬این عینک ما را از افتادن در‬ ‫دام خطای نوع سوم تصمیم گیری یعنی «حل مسئله‬ ‫غلط» بازمی دارد‪.‬‬ ‫به طور مثال‪ ،‬اگر تعریف ما از عدالت اموزشی در مقام‬ ‫فــرد‪ ،‬تعادل تربیتی و شکوفایی متوازن همه ابعاد‬ ‫شخصیتی دانـش امــوز باشد‪ ،‬انگاه ناتوانی او برای‬ ‫زندگی در اجتماع‪ ،‬مسئله خواهد شد‪ .‬درحالی که اگر‬ ‫ً‬ ‫عدالت اموزشی را صرفا تقویت استعدادهای خاص‬ ‫هر فرد بدانیم‪ ،‬تخصصی نشدن را به عنوان مسئله درک‬ ‫ً‬ ‫می کنیم‪ .‬هر کدام از این دو تعریف مسئله‪ ،‬اوال تابع‬ ‫ً‬ ‫ذهنیت ما از معنای عدالت اموزشی است و ثانیا به‬ ‫راه حل های متفاوتی منجر خواهد شد؛ بنابراین انچه‬ ‫در مقام تصمیم گیری محل چالش اصلی است‪ ،‬در‬ ‫الیه اول جنگ مسئله ها و در الیه ای عمیق تر‪ ،‬جنگ‬ ‫ایدئولوژ ی ها و تعریف ها از خوبی‪-‬بدی و درست‪-‬غلط‬ ‫است‪ .‬ایده ها‪ ،‬اندیشه ها و ‪ ...‬که مسئله ها را جهت دهی‬ ‫می کنند به دلیل ان است که هر کدام‪ ،‬غایت مطلوب‬ ‫متفاوتی را ترسیم می کنند‪ .‬این غایات متفاوت‪ ،‬یعنی‬ ‫مطلوب های متفاوت‪ .‬پس مسئله بودن ها‪ ،‬تابع غایات‬ ‫به تکثر می افتند؛ اما جایگاه عدالت اجتماعی در‬ ‫مسئله شناسی خط مشی ها و تصمیمات چیست؟‬ ‫در مقام تعریف مسئله خط مشی‪ ،‬از دو حیث سوال‬ ‫از عدالت اجتماعی دارای اهمیت است‪:‬‬ ‫الف‪ :‬عدالت به مثابه‬ ‫سوال از غایت مطلوب‬ ‫عدالت اجتماعی به عنوان یکی از ارزش های اجتماعی‬ ‫ً‬ ‫که اتفاقا در اندیشه اسالمی‪ ،‬به عنوان ارزش حا کم بر‬ ‫همه ارزش های اجتماعی شناخته می شود‪ ،‬می تواند‬ ‫ً‬ ‫عینکی در تعریف مسئله خط مشی قرار گیرد‪ .‬اساسا‬ ‫چون وضعیت عادالنه یعنی بهترین وضعیت‪ ،‬هر‬ ‫سوالی از غایت مطلوب‪ ،‬ســوال از عدالت است و‬ ‫هرگاه مسئله اجتماعی باشد‪ ،‬در مقایسه با یک ایده‬ ‫عدالت اجتماعی‪ ،‬مطلوب و نامطلوب طرح می شود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫پــس مسئله های اجتماعی ذات ــا س ــوال از عدالت‬ ‫اجتماعی هستند‪.‬‬ ‫ب‪ :‬عدالت به مثابه مرزبندی برخوردار ی ها‬ ‫مبتنی بر نگاه سیستمی‪ ،‬تعریف مسئله در واقع‬ ‫نوعی تعریف مرز بــرای مسئله اســت‪ .‬در این نگاه‬ ‫هر نوع مرزبندی‪ ،‬اشعار به نوعی مشروعیت بخشی‬ ‫اخالقی نسبت به عناصر داخل و خارج از مرز دارد‪.‬‬ ‫این چنین خواهد بود که با مرزبندی ها‪ ،‬منافع یا مضاری‬ ‫بــرای افــراد درون مرز و خــارج مرز تعریف می شود‪.‬‬ ‫افراد خارج از مرز‪ ،‬طردشدگان و به حاشیه رفتگانی‬ ‫ً‬ ‫هستند که قاعدتا از موضوع ان مسئله خط مشی‬ ‫خارج می شوند؛ اما این مشروعیت بخشی اخالقی و‬ ‫ً‬ ‫دخالت در تخصیص منابع و مواهب‪ ،‬قطعا موضوع‬ ‫عدالت اجتماعی و مبتنی بر نظریه ای از عدالت‬ ‫اجتماعی خواهد بود‪ .‬پس می توان به جرئت گفت‬ ‫که هر نوع تعریف مسئله خط مشی‪ ،‬نوعی تعریف‬ ‫مسئله عدالت اجتماعی است‪ .‬هرگاه جامعه را به‬ ‫ً‬ ‫پیر و جوان تقسیم می کنیم‪ ،‬عمال گروهی را به مواهبی‬ ‫‪156‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫صــورت ب ـنــدی دی ـنــی ک ـل گــرا از عــدالــت‬ ‫اجتماعی‪ ،‬چارچوبی فکری است که به‬ ‫پاالیش موقعیت مسئله الود می پردازد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪157‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫می رسانیم و گروهی را از ان مواهب محروم می کنیم‪.‬‬ ‫حال اگر تقسیم بندی دوگانه پیر‪-‬جوان را به سه گانه‬ ‫پیر‪-‬میانسال‪-‬جوان تقسیم کنیم نوع برخوردار ی ها‬ ‫ً‬ ‫و جمعیت اماری انان متفاوت می شود‪ .‬عمال با این‬ ‫برچسب زنی ها‪ ،‬توزیع مواهب اجتماعی دستخوش‬ ‫تغییر می شود‪.‬‬ ‫بنابراین عدالت اجتماعی نه تنها به عنوان معیار و‬ ‫عقالنیت حل مسئله و نه تنها به عنوان یک عینک در‬ ‫تعریف مسئله‪ ،‬بلکه به جهت ذات هنجاری مسائل‬ ‫خط مشی‪ ،‬به عنوان مهم ترین چارچوب برای فهم و‬ ‫تعریف هر مسئله خط مشی مطرح است‪ .‬حال سوال‬ ‫ان است که چارچوب یا دستگاه مناسب ساختاردهی‬ ‫مسئله و به عبارت دیگر‪ ،‬ابزار صورت بندی موقعیت‬ ‫که بتواند مسائل خط مشی را به خوبی فرموله کند‬ ‫چیست؟ به عبارت دیگر کــدام چــارچــوب مقتبس‬ ‫از عــدالــت اجتماعی اســت کــه در تعریف مسئله‬ ‫خط مشی می تواند مصاب به حق و حقیقت باشد؟‬ ‫قسط (عدالت اجتماعی) مفهومی است قرانی که‬ ‫می تواند به عنوان یک چارچوب اسالمی برای تعریف‬ ‫مسئله در تحلیل خط مشی عمومی به کار گرفته شود‪.‬‬ ‫تعریف درســت عدالت اجتماعی می تواند مبنای‬ ‫تعریف مسئله درست قرار گیرد‪ .‬عدالت اجتماعی‬ ‫ب ه انحاء مختلف تعریف شده است و الزم است که‬ ‫صورت بندی دینی از این مفهوم متناسب با نظام‬ ‫خط مشی گذاری کشور به دست اید‪.‬‬ ‫امــا بــررســی عــدالــت اجتماعی از منظر اس ــام‪ ،‬در‬ ‫پژوهش های موجود دچار یک اشکال روشی است‪:‬‬ ‫عدم توجه به صورت بندی کالن و کل گرا‪ .‬صورت بندی‬ ‫دینی کل گرا از عدالت اجتماعی‪ ،‬چارچوبی فکری‬ ‫است که به پاالیش موقعیت مسئله الود می پردازد و این‬ ‫قضاوت را برای مشاهده گر به وجود می اورد که ایا این‬ ‫موقعیت از زاویه عدالت اجتماعی‪ ،‬دارای مسئله است‬ ‫یا خیر؛ و اگر دارای مسئله است‪ ،‬ان مسئله چیست‬ ‫و مختصات و ابعاد ان چگونه است؛ بنابراین توجه‬ ‫صرف به معیارهای عدالت و تعاریف عدالت در این‬ ‫حوزه کفایت نمی کند‪ .‬اکنون نیازمند انیم تا بدانیم‪،‬‬ ‫دین چگونه عدالت اجتماعی را صورت بندی می کند‬ ‫و چگونه از دل این صورت بندی می توان موقعیت‬ ‫پیرامونی را تحلیل کرد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اگر بپذیریم عدالت اجتماعی مطلوب صرفا درون نظام‬ ‫سیاسی عادالنه محقق می شود‪ ،‬تشکیل حکومت‬ ‫عدل‪ ،‬اولین مسئله و مهم ترین مسئله اجتماعی تلقی‬ ‫می شود‪ .‬ازاین روست که تشکیل‪ ،‬حفظ‪ ،‬امنیت و‬ ‫قوام نظام سیاسی مهم ترین دستور کار خواهد شد‪ .‬در‬ ‫ادامه اگر بپذیریم که کلیه تعامالت اعضای جامعه‬ ‫باید درون شبکه اجتماعی الیه بندی شده موجهی‬ ‫صورت گیرد‪ ،‬انگاه رها بودن ها‪ ،‬سرپرست نداشتن ها‪،‬‬ ‫شبکه نداشتن ها و متولی نداشتن ادم ها یا اجتماع های‬ ‫درو ن جامعه‪ ،‬مهم ترین مسئله اجتماعی بعد از‬ ‫تشکیل حکومت عدل خواهد شد‪ .‬حتی صحبت‬ ‫از مبادالت اقتصادی نیز درون الیه های شبکه های‬ ‫اجتماعی موجه و منسجم است که منجر به تحقق‬ ‫عدالت اجتماعی می شود‪ .‬پس مسئله بعدی‪ ،‬انفکاک‬ ‫تعامالت اقتصادی از الیه های اجتماعی است‪ .‬پس‬ ‫یکی از اولویت های نظام تصمیم گیری ما‪ ،‬ایده عدالت‬ ‫اجتماعی منتخب است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫گاهی حرف زدن از بعضی چیزها که تبدیل به تابوی‬ ‫اجتماعی شدن‪ ،‬دشــواره؛ ولی معتقدم همه تابوها‪،‬‬ ‫خــوب یا بــد‪ ،‬نشانه توجه مردمن‪ .‬درواقــع اگــه مردم‬ ‫ً‬ ‫بهشون توجه نداشتن که اصال تابو نمی شدن! شاید‬ ‫سلبریتی ها یا همون ادمای مشهور و محبوب اجتماعی‬ ‫(ورزشکارا‪ ،‬هنرمندا‪ ،‬مجریان تلویزیون و مثل اینا) که‬ ‫یکی از پدیده های مهم فرهنگ مردم پسند توی جوامع‬ ‫امروزین‪ ،‬یکی از همین موضوعات باشن‪ .‬واقعیت‬ ‫اینه که سلبریتی ها خیلی مهم تر از اونی هستن که ما‬ ‫فکر می کنیم؛ چون در مقایسه با سازمان ها (به عنوان‬ ‫یکی از مهم ترین ابزارهای مدرن اجرای سیاست های‬ ‫ّ‬ ‫عمومی) ویژگی های متفاوت و البته جذابی دارن‪:‬‬ ‫سلبریتی ها و بازاریابی‬ ‫سیاست های عمومی‬ ‫‪ .1‬سلبریتی ها شفاف هستن‬ ‫یعنی مردم اونا رو می بینن؛ خانواده شون رو می بینن؛‬ ‫خیلی خودشونو پنهان نمی کنن؛ مــردم در جریان‬ ‫کارهاشون هستن؛ باهاشون در ارتباطن؛ بهشون نظر‬ ‫می دن؛ همونطور که اونا ازشون نظر می خوان ‪ ...‬خالصه‬ ‫بگم سلبریتی ها راحت دیده می شن‪ .‬یا دست کم مردم‬ ‫ّ‬ ‫فکر می کنن اونا شفافن ‪...‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر نادر جعفری هفت خوانی‬ ‫استاد هادی هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .2‬سلبریتی ها واقعی و عینی هستن‬ ‫یعنی مردم می تونن کار و عمل اونا رو ببینن؛ گریه شون‬ ‫و خنده شون رو ببینن؛ باهاشون همراه بشن؛ صداشونو‬ ‫َ‬ ‫بشنون؛ باهاشون حرف بزنن؛ سخنگو ندارن؛ کمیسیون‬ ‫ندارن؛ دفتر و دستک ندارن ‪ ...‬خالصه اینکه خودشونن‪،‬‬ ‫خودشون؛ کمتر عوض می شن و سعی می کنن مثل‬ ‫مردم بمونن ‪...‬‬ ‫سلبریتی ها فرصت هستن و نه تهدید؛ ولی حیف؛ برای‬ ‫مدیرای فرهنگی قبول واقعیت سخته‬ ‫‪158‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دیدار ایت اهلل طالقانی با اقاتختی پهلوان محبوب مردم‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪159‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یعنی میشه با اونا حرف زد؛‬ ‫عاطفه و احساس دارن؛ درد‬ ‫مردم رو می فهمن و باهاشون‬ ‫یعنی یه جورایی کوچیکن‬ ‫همدردی می کنن؛ کارهایی‬ ‫و جــم ـع وجــورن؛ کــارمــنــد و‬ ‫مــثــل بقیه م ــردم می کنن؛‬ ‫کــارشـنــاس و خــدم و حشم‬ ‫احساساتشون رو با مردم در‬ ‫نــدارن؛ بیشتر کارهاشون رو‬ ‫میون می ذارن؛ برای چیزایی‬ ‫مثل بقیه ی مردم خودشون‬ ‫که مردم مهم می دونن اهمیت‬ ‫یا دوستاشون رفاقتی انجام‬ ‫قائلن و به اونا واکنش نشون‬ ‫م ـ ـی دن؛ ن ـیــاز بــه تحقیق و‬ ‫می دن؛ میشه ازشون امضا‬ ‫دیدار حضرت امام؟ق؟ با علی پروین‬ ‫پــژوهــش و بــرنــام ـه ریــزی! و‬ ‫گرفت؛ میشه باهاشون عکس‬ ‫و گروهی از فوتبالیست ها (‪)۱۳۶۰‬‬ ‫طراحی انچنانی ندارن؛ زود‬ ‫گرفت؛ مردم از زن و بچه شون‬ ‫و راحــت تصمیم می گیرن؛‬ ‫خبر دارن و اونا رو هم می تونن دنبال کنن ‪ ...‬خالصه‬ ‫اشتباه می کنن؛ گاهی هم به اشتباه شون اعتراف‬ ‫با مردم در ارتباطن ‪. ...‬‬ ‫می کنن؛ قــدرت مخوف سازمانی نــدارن؛ مسافرت‬ ‫ّ‬ ‫خارجی به خرج خودشون مـی رن؛ معاونای متعدد‬ ‫‪ .4‬سلبریتی ها بخشی از مردم هستن‬ ‫ً‬ ‫ندارن؛ بیشترشون اصال معاون ندارن ‪ ...‬خالصه اینکه‬ ‫یعنی یکی از همین مردمن؛ از همین کوچه و خیابونان؛‬ ‫َ‬ ‫غیررسمی ن‪ ،‬مثل خود مردم ‪...‬‬ ‫توی همین مدرسه ها درس خوندن؛ البه الی همین‬ ‫همین چیزاس که باعث می شه مردم بتونن توی امور‬ ‫مردم بودن (حتی اگه االن کمتر باشن)؛ یه جورایی‬ ‫اجتماعی به سلبریتی ها اعتماد کنن‪ .‬اونم هر موقعی که‬ ‫در دسترس مردمن؛ مثل مردم حرف می زنن؛ قلمبه‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫اونا پا پیش بذارن‪ ،‬و تقریبا همه ی مواقع‪ ...‬چه واسه‬ ‫سلمبه نیستن؛ رضایت و خوشامد مردم براشون واقعا‬ ‫ً‬ ‫ّ‬ ‫خیریه ها و چه موقع مصیبت هایی مثل زلزله و سیل‪...‬‬ ‫مهمه؛ معموال اهل سیاست و حزب و تشکل نیستن؛‬ ‫و حتی موقع انتخابات‪.‬‬ ‫خالصه اینکه مردم باهاشون احساس راحتی دارن و‬ ‫از نقش سلبریتی ها توی فضای سیاسی دو دهه ی‬ ‫حتی گاهی که ازشون ناراحتن‪ ،‬میتونن بهشون بدوبیراه‬ ‫اخیر گذر می کنم و برمی گردم به حضور اجتماعی شون‬ ‫و نقش مهمی که توی بسیج اجتماعی توده ها (اینجا‬ ‫‪ .5‬سلبریتی ها‬ ‫سازمان نیستن‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .3‬سلبریتی ها‬ ‫انسان هستن‬ ‫بگن و کسی هم اونا را «تحت‬ ‫پیگرد قانونی قرار نمی ده»! ‪...‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫همین ّ‬ ‫رویــه رو میشه توی‬ ‫منظورم عموم مردمه نه فقط‬ ‫خ ــی ــل ــی از م ــوض ــوع ــات‬ ‫عوام) داشتن‪ .‬اقاتختی‪ ،‬پهلوان‬ ‫اجــتـمــاعــی و عامه پسند‬ ‫دوسـت داشــتــنــی و محبوب‬ ‫(مردم پسند) هم دید؛ یعنی‬ ‫اقشار مختلف مردم در دهه ی‬ ‫میون داری سلبریتی ها در‬ ‫سی و چهل شمسی و یاداوری‬ ‫صفحه اینستاگرام بهرام رادان با ‪3/1‬میلیون دنبال کننده‬ ‫موضوع هایی که یه جوری به‬ ‫نقشش در زلزله ی سال ‪۱۳۴۱‬‬ ‫مردم مرتبطه‪ :‬از زلزله و دفاع‬ ‫بوئین زهرا و گلریزون عجیبی‬ ‫مقدس گرفته تا هیات داری‬ ‫کــه بــا پ ــی ــاده روی خ ــودش از‬ ‫و امور خیریه‪ .‬انچه که در‬ ‫خیابونای شمالی شهر تا جنوب‬ ‫پاییز سال گذشته در ماجرای‬ ‫تهرون انجام داد شاید مفید‬ ‫زلزله ی کرمانشاه دیدیم از‬ ‫باشه‪ .‬شاید مالقات اقاتختی‬ ‫همین دست نمونه هاس‪.‬‬ ‫با ایت اهلل طالقانی که ایشون‬ ‫کننده‬ ‫دنبال‬ ‫میلیون‬ ‫‪7/2‬‬ ‫با‬ ‫جوان‬ ‫رامبد‬ ‫اینستاگرام‬ ‫صفحه‬ ‫ح ـ ـ ـضـ ـ ــور هـ ـ ـم ـ ــدالنـ ـ ـه ی‬ ‫ه ــم مــحــبــوبــیــت اجــتــمــاعــی‬ ‫هنرمندها ‪ ،‬ورزشکارا و بقیه ی‬ ‫قابل توجهی بین عموم مردم‬ ‫چهره های مشهور اجتماعی‬ ‫داشتن رو هم از همین منظر‬ ‫(سلبریتی ها) در این حادثه‬ ‫بشه تحلیل کرد‪.‬‬ ‫پررنگ تر از همیشه بود‪ .‬برخی‬ ‫یاداوری دیدار خاص حضرت‬ ‫از واکنش های مهم درباره ی‬ ‫ام ــام؟ق؟ بــا محمد نصیری‪،‬‬ ‫ایــن رخــداد مهم رو با هم‬ ‫قـهــرمــان وزنـ ـه ب ــرداری جهان‬ ‫مرور کنیم‪:‬‬ ‫(اردیبهشت ‪ )۱۳۵۸‬و نیز دیدار‬ ‫صفحه اینستاگرام علی دایی با ‪ 3‬میلیون دنبال کننده‬ ‫• بالفاصله بعد از حادثه‬ ‫ایشون با گروهی از فوتبالیست ها‬ ‫فیلم هایی منتشر شــد از‬ ‫ازجــمــلــه عــلــی اقـ ــای پــرویــن‬ ‫حضور بهرام رادان که خودش‬ ‫(اسفندماه ‪ )۱۳۶۰‬هم شاید‬ ‫همراه با محموله کمک هاش‬ ‫خالی از لطف نباشه؛ مالقاتی‬ ‫عازم منطقه شد ‪ ،‬بین مردم‬ ‫که با یکی دو جمله ی معروف‬ ‫مصیبت زده رفت و اعالم‬ ‫از امام؟ق؟ همراه بود که‪:‬‬ ‫همدردی کرد‪.‬‬ ‫«مـ ــن امـ ــیـ ــدوارم ک ــه شما‬ ‫ورزشکارها ‪ ...‬که ماشاء اهَّلل صفحه اینستاگرام میثم مطیعی با بیش از نیم میلیون دنبال کننده • ایــن اتفاق خــوب میون‬ ‫خیلی از سلبریتی ها هم‬ ‫با بازوهاى ستبر اینجا االن‬ ‫ادامه پیدا کرد‪ :‬مریال زارعی‪ ،‬کتایون ریاحی‪ ،‬علی‬ ‫نشسته اید و من هم خیلى خوشم مى اید‪ ،‬همان طور‬ ‫دایی و بسیاری دیگه‪ ،‬فردی یا گروهی‪ ،‬عازم کرمانشاه‬ ‫به على؟ع؟ اقتدا کنید‪( ».‬صحیفه نور‪ ،‬ج‪ )۲۶۳ :۷‬و‬ ‫شدن‪ .‬رامبد جوان که ایران نبود نماینده فرستاد تا‬ ‫«من خودم ورزشکار نیستم‪ ،‬اما ورزشکارها را دوست‬ ‫ضمن رسوندن کمکا ‪ ،‬از کمبودهای مردم مطلع بشه‪.‬‬ ‫دارم‪( ».‬صحیفه نور‪ ،‬ج‪)۸۰ :۱۶‬‬ ‫‪160‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ًّ‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪161‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫لیال بلوکات که به روستایی جدا فکر می کنم سلبریتی ها توی فضای‬ ‫اقا میثم بعدتر با پست های‬ ‫توی همون منطقه رفته بود‪ ،‬اجتماعی امروز ‪ -‬شایدم دهه های اخیر‪-‬‬ ‫اجتماعی دیگه ای راجع به‬ ‫برای فردی اسیب دیده که بیشتر یه جور فرصت بودن تا یه تهدید؛‬ ‫وضعیت اب ابادان‪ ،‬یا امور‬ ‫ویلچرش زیــر اوار مونده االنم هستن‪ ،‬شک ندارم که میشه اونا رو‬ ‫خیریه با همراهی و معرفی‬ ‫بــود‪ ،‬ویلچر جدید تهیه فرصت دید‪.‬‬ ‫بهروز صفاریان پور‪ ،‬و حتی‬ ‫راجــع بــه تیم ملی فوتبال و‬ ‫کــرد‪ .‬مــردم این اتفاقها رو‬ ‫انسجام اجتماعی ناشی از موفقیت نسبی این تیم در‬ ‫دلگرم کننده می دونستن و بهشون امید داشتن‪.‬‬ ‫جام جهانی ‪ ۲۰۱۸‬روسیه‪ ،‬نشون داد که درک خوبی از‬ ‫• رامبد جوان تا سه هفته بعد از زلزله‪ ،‬بیشترین تعداد‬ ‫«ظرفیت ادم های مشهور اجتماعی در فضای رسانه ای‬ ‫پست ها رو با ‪ ۲۱‬پست و مجموع ‪ ۸.۷‬میلیون نفر‬ ‫امروز کشور و مبتنی بر شبکه های اجتماعی» پیدا کرده‬ ‫بیننده گذاشت‪ ،‬و گــزارش تصویری کمک های‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫و به طور جدی مایله که از این ظرفیت برای تشکل مندی‬ ‫تهیه شده از محل مشارکت های ریالی مردم رو از‬ ‫هواخاهاش و طرفداراش استفاده کنه‪.‬‬ ‫همین طریق به اطالع مخاطبانش می رسونه‪.‬‬ ‫به هر حال با تا کید بر اون تفاوت هایی که واسه ی‬ ‫• پریناز ایزدیار هم در فضای اینستا گرام فعال بود‬ ‫ّ ً‬ ‫سلبریتی ها شمردم‪ ،‬جدا فکر می کنم سلبریتی ها توی‬ ‫و تالش کرده ضمن ‪ ۸‬پست مرتبط‪ ،‬با بارگذاری‬ ‫ً‬ ‫فضای اجتماعی امروز ‪ -‬شایدم دهه های اخیر‪ -‬بیشتر‬ ‫مجدد پست نوید محمدزاده (هنرمند کردی که قبال‬ ‫یه جور فرصت بودن تا یه تهدید؛ االنم هستن‪ ،‬شک‬ ‫با ‪ ۵‬پست بیش از ‪ ۲.۷‬میلیون بار دیده شده بود)‬ ‫ندارم که میشه اونا رو فرصت دید‪ .‬اگرچه واسه خیلی‬ ‫از میون داری اون واسه جلب مشارکت های مردمی‬ ‫از مدیرای فرهنگی و اجتماعی جامعه ی ما‪ ،‬هنوز درک‬ ‫حمایت کنه‪ .‬جالب تر اینکه خود اقانوید هم بعد‬ ‫این موضوع خیلی سخته که با سلبریتی ها کنار بیان‪،‬‬ ‫چند روز با این پست که «یکى شدن بهترین راهه‪،‬‬ ‫چه برسه به اینکه نقش اجتماعی اونا رو باور کنن یا‬ ‫کمک هاى نقدی تون رو به حسابى که على اقا دایى‬ ‫باهاشون همکاری کنن! اگه باور داشته باشیم که مردم‬ ‫معرفى کردن بریزید» نشون داد که اعتماد میون خود‬ ‫و به خصوص جوونا توی جامع ه امروز ما چه اهمیت و‬ ‫سلبریتی ها هم برقراره و با این کارش اعتماد مردم رو‬ ‫جایگاهی به سلبریتی ها می دن و چقدر واسه همین‬ ‫هم بیشتر کرد‪.‬‬ ‫محبوبیت شون ارزش قائلن؛ و اگه متوجه باشیم که‬ ‫• علی دایی هم با ورود تمام قد به میدون جمع اوری‬ ‫خود همین اعتماد مردم چقدر سرمای ه اجتماعی واسه ‬ ‫و ارسال کمک های مردمی ظرف یک هفته تونست‬ ‫ً‬ ‫کشورمونه؛ و اگه باور داشته باشیم که عموم مردم واقعا‬ ‫‪ ۱۵‬محموله کمک غیرنقدی و حدود ‪ ۶۳‬میلیارد‬ ‫بهترین پشتیبان دولت و نظامن ‪ ...‬شاید خیلی بیشتر‬ ‫ریال کمک نقدی جمع اوری و ارسال کنه‪.‬‬ ‫از گذشته‪ ،‬محبوبیت و ابروی سلبریتی هایی رو که‬ ‫نمونه های ز یــاد دیگه ای رو هم از این طور حضور و‬ ‫جزئی از همین مردمن و برای همین کشور دلسوزن‪،‬‬ ‫نقش افرینی اجتماعی «افراد مشهور اجتماعی» میشه‬ ‫فرصت می دونستیم؛ تا هم مشارکت مردم رو واسه‬ ‫مثال زد‪ .‬ازجمله حضور دکتر میثم مطیعی در معدن‬ ‫فعالیت های اجتماعی‪ ،‬عام المنفعه و خیریه ها بیشتر‬ ‫کوهبنان (اذر ‪ )۹۶‬برای توجه دادن مردم و مسووالن به‬ ‫جلب کنیم‪ ،‬و هم محبوبیت و ابروی نظام و دولت رو‬ ‫این منطقه که البته به دلیل بی سابقه بودن این حرکت‬ ‫پیش همین مردم بیشتر کنیم ‪ ...‬همیشه امیدوارم‪.‬‬ ‫ایشون‪ ،‬پوشش خبری قابل مالحظه ای هم پیدا کرد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر مصباح الهدی باقری‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .1‬مواجهه عجوالنه با مسائل‬ ‫ارشمیدس به‬ ‫حمام می رود؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫چند وقتی است که موضوع مدارس سمپاد و حذف‬ ‫ازمون های دوره ابتدایی و مــدارس خاص دوره اول‬ ‫متوسطه به جنجالی خبری بین موافقین و مخالفین‬ ‫تبدیل شده است‪ .‬جالب این که ذیل دولت فعلی نیز‪،‬‬ ‫دو گروه تشکیل شده و هر گروه‪ ،‬از ابزارهای قدرت خود‬ ‫برای پیدا کردن دست برتر و رساندن فرجام کار به انچه‬ ‫خود می پسندند تالش می کنند‪ .‬جالب تر این که بین‬ ‫شورای عالی اموزش وپرورش و شورای عالی انقالب‬ ‫فرهنگی نیز تعارض صالحیت تصمیم گیری پیش امده‬ ‫است؛ یعنی دعوا بر سر این است که هر شورا‪ ،‬خود را‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫غیرمحق‪.‬‬ ‫محق به تصمیم گیری می داند و دیگری را‬ ‫حــاال دعوایی از جنس دیگر‪ :‬چه می شود که برای‬ ‫مسئله ای‪ ،‬به دو راه متضاد می رسیم‪ .‬ایا گیروگرفت‬ ‫ما در مسئله شناسی و سناریونویسی و تعیین معیار و‬ ‫ضریب وزنی و رسیدن به گزینه تصمیم و چگونگی‬ ‫اجرا و پایش و نظارت بر اجرا و اخذ بازخور و یادگیری‬ ‫و اصالح مسیر است یا مترها و شاید کیلومترها قبل‬ ‫از رسیدن به اصل مسئله است و در چاله های هوائی‬ ‫اتمسفر مسئله گرفتاریم؟‬ ‫برای روشن شدن موضوع چند نمونه مسئله و طریقه‬ ‫مواجهه با ان را ببینید‪:‬‬ ‫‪ .1‬ســال ‪ 70‬تصمیم گرفته می شود که در نیمه اول‬ ‫سال و در روز اول فروردین‪« ،‬یک ساعت» زمان را‬ ‫به جلو ببریم و در روز سی شهریور ان را به حالت‬ ‫سابق برگردانیم‪.‬‬ ‫‪ 14‬ســال بعد در انتهای ســال ‪ 84‬دولــت نهم در‬ ‫اولین سال حیاتش‪ ،‬این مصوبه را ملغی می کند‪.‬‬ ‫در همان حال وزارت نیروی همان دولت می گوید‬ ‫در فروردین ماه میزان مصرف برق به صورت میانگین‬ ‫‪ 1.5‬درصد با تغییر ساعت کاهش پیدا می کند و‬ ‫بدیهی است در ماه های بعدی می تواند این نسبت‬ ‫ارشمیدس با مسئله اش زندگی می کرد؛ هنوز هم کسی‬ ‫برای حل مسائل‪ ،‬با ان ها زندگی می کند؟‬ ‫‪162‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪163‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بیشتر هم شود‪ .‬دولت نهم‪ ،‬دو سال این دعوا را هم‬ ‫ً‬ ‫در خودش دارد و هم با مجلس و‪ ...‬نهایتا مجلس‪،‬‬ ‫در مرداد ‪ 86‬دولت را مکلف می کند که هر سال دو‬ ‫بار ساعت را تغییر دهد‪.‬‬ ‫امسال با تغییر این قانون در اروپا و برگشت ساعت‬ ‫به جای قبلی اش‪ ،‬باز هم درستی این تا کتیک در‬ ‫کشورمان‪ ،‬مورد تردید قرار گرفت‪.‬‬ ‫‪ .۲‬در دولت پنجم‪ ،‬الیحه برنامه اول توسعه‪ ،‬توسط‬ ‫مجلس شورای اسالمی‪ ،‬مصوب و به دولت برای‬ ‫اجرا‪ ،‬ابالغ شد‪ .‬تک مضرابی که در ان سال های‬ ‫حیات دولت پنجم و ششم‪ ،‬زیاد شنیده می شد‪ ،‬این‬ ‫بود‪« :‬ما از برنامه جلوتریم‪ ».‬این قدر این جلوافتادگی‬ ‫در بخش ها و طرح های مختلف ز یــاد گفته شد‬ ‫که انسان دچار حیرت می شد‪ .‬الیحه ای که خود‬ ‫ً‬ ‫دولت داده و حتما باید با لحاظ منابع و توانش‬ ‫طراحی شده باشد‪ ،‬چه اتفاقی می افتد که همیشه‬ ‫ما از برنامه جلوتریم‪ .‬تعریف «برنامه»‪ ،‬در گذر زمان‬ ‫عوض شده یا مفهوم «جلو بودن»‪...‬‬ ‫‪ .۳‬در جلسه رای اعتماد بــه وزرای کابینه دولــت‬ ‫ششم‪ ،‬مجلس چهارم به مرحوم نوربخش به عنوان‬ ‫وزیر اقتصاد رای اعتماد نداد‪ .‬در کسری از زمان‪،‬‬ ‫معاونت اقتصادی رئیس جمهور از زیرزمین‪ ،‬به عنوان‬ ‫خلق الساعه ترین ساختار دولتی‪ ،‬سبز شد و مرحوم‬ ‫نوربخش‪ ،‬معاون اقتصادی رییس جمهور و همه کاره‬ ‫تیم اقتصادی دولت شد‪ .‬بعد اقای محمدخان وزیر‬ ‫ً‬ ‫شد و نهایتا‪ ،‬دستپخت تورم ‪ ۴۸‬درصدی رخ عیان‬ ‫نمود؛ همان رکود تورمی معروف‪.‬‬ ‫باقی ماجرا برای حل مسئله تورم‪ ،‬خودش کتابی‬ ‫طوالنی است‪ .‬این قصه را مرتضی محمدخان در‬ ‫مصاحبه ای مفصل تعریف کرده است‪ .‬خواندنی‬ ‫است‪ :‬تیم اقتصادی دولت در مشهد و جلسات‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مداوم و قربانی کردن یک گوسفند برای رسیدن به‬ ‫ً‬ ‫راه حل‪ ...‬حتما بخوانیدش‪.‬‬ ‫‪ .۴‬دولت هفتم طرحی را برای اشتغال زایی ارائه کرد که‬ ‫در ان بنگاه های کوچک به ازای اشتغال هر نفر‪۳ ،‬‬ ‫میلیون تومان‪ ،‬تسهیالت می گیرند‪ .‬تخمین دولت‬ ‫هم ‪ ۳۰۰‬هزار نفر اشتغال زایی حاصل از اجرای این‬ ‫طرح بود‪ .‬نتیجه این شد‪ ۲۹۷ :‬هزار فقره تسهیالت‬ ‫اعطا شد و کمتر از ‪ ۱۵۰‬هزار شغل ایجاد گردید‪ .‬حاال‬ ‫همین شغل ها هم چقدر دوام اورد‪ ،‬خدا می داند‪.‬‬ ‫مالحظه می کنید که به همین راحتی و اسانی و‬ ‫ً‬ ‫البته به شیوه کامال دیمی می خواستیم از زیرزمین‬ ‫شغل برویانیم‪. ...‬‬ ‫‪ .۵‬در انتهای دولــت هفتم‪ ،‬سازمان برنامه وبودجه‬ ‫و سازمان امور استخدامی با هم ادغام و سازمان‬ ‫مدیریت وبرنامه ریزی را با ده معاونت ایجاد کردند‪.‬‬ ‫در اغاز دولت نهم‪ ،‬سازمان مدیریت از نظر ساختاری‬ ‫منفجر و به صورت کامل منهدم شد‪ .‬سه سال بعد‪،‬‬ ‫باز با تغییراتی در دولت دهم در قالب دو معاونت‬ ‫ریاست جمهوری (برنامه ریزی ونظارت راهبردی و‬ ‫توسعه مدیریت وسرمایه انسانی) تعریف شد‪ .‬یک‬ ‫سال بعد از اغاز دولت یازدهم سازمان مدیریت و‬ ‫برنامه ریزی احیا شد و یک سال و نیم بعد‪ ،‬دوباره‬ ‫برگشتیم به سازمان برنامه وبودجه و سازمان امور‬ ‫استخدامی‪...‬چه چرخ وفلک ساختاری درست‬ ‫کردیم ما‪. ...‬‬ ‫‪ .۶‬در دولــت هشتم بــا افــزایــش قیمت نفت‪ ،‬کمی‬ ‫وضعیت دخل وخرج به نفع دخل بیشتر شد و مانده‬ ‫بودیم چگونه این درامد اضافی را از دامنمان پاک‬ ‫کنیم! لذا از ان تصمیمات یک شبه گرفته شد و مقرر‬ ‫شد‪ ،‬حقوق اساتید دانشگاه ها تا ‪ 2.5‬برابر افزایش‬ ‫ً‬ ‫پیدا کند‪ .‬برای این افزایش قواعدی هم که قبال‬ ‫ً‬ ‫وجود داشت و رعایت نمی شد مجددا به صورت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫چهارده هزار نفر رسیده ایم‪.‬‬ ‫لذا در عرض ‪ ۱۲‬سال‪ ،‬تعداد‬ ‫دانشجوی دکتری‪ ،‬بیش از ‪۹‬‬ ‫برابر می شود‪ .‬بگذریم از تغییر‬ ‫سبک امتحان و چند دوره عوض کردن معیار و‪...‬‬ ‫تا بعد از یک دهه‪ ،‬به کمی ارامش در این خصوص‬ ‫برسیم‪ ...‬ادامه این مصیبت را با من بخوان‪ ،‬باقی‬ ‫فسانه است‪ :‬در دانشگاه ازاد هم تعداد پذیرش از‬ ‫چهارهزار نفر در سال ‪ 92‬به دوازده هزار نفر در سال‬ ‫‪ 93‬افزایش پیدا می کند؛ یعنی طی یک سال‪ ،‬سه‬ ‫برابر‪ ...‬در هر جای دنیا این اتفاق می افتاد همه‬ ‫مسئولین ریزودرشت موثر در این تصمیم گیری را تا‬ ‫اخر عمر مجبور به ارائه خدمات اجتماعی با اهدای‬ ‫یک کیسه زباله و گشت وگذار در طبیعت می کردند‪.‬‬ ‫(الحمداهلل به واسطه هزینه های سرسام اور ثبت نام‬ ‫در مقطع دکتری‪ ،‬دانشگاه ازاد با همه تالشی که‬ ‫کرد و با همه امتیازات فراوان و پذیرش با نمره های‬ ‫زیر ناپلئونی که داد‪ ،‬به این میزان پذیرش نرسید‪).‬‬ ‫‪ .۸‬دانشگاه پیام نور که قــرار بود امــوزش از راه دور و‬ ‫غیرحضوری را بر عهده بگیرد‪ ،‬در تطوری عجیب‪ ،‬در‬ ‫دولت نهم تبدیل شد به یک دانشگاه همه فن حریف‬ ‫و برای همه مقاطع و تخصص ها‪ .‬جالب این که نود‬ ‫درصد افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه ها در دوره‬ ‫اموزش عالی در مقطع کارشناسی را نیز بر عهده این‬ ‫ّ‬ ‫دانشگاه قرار دادند‪ .‬در ان سال ها دال این موضوع‬ ‫را بسط عدالت اموزشی!! معرفی کردند [بیچاره‬ ‫عدالت که در هر عروسی و عزایی بدون بسم اهلل ذبح‬ ‫می شود!] و با انواع ترفندها بر علم فروشی به عنوان‬ ‫یک کاسبی معاصر صحه گذاردند‪.‬‬ ‫پررنگ تری‪ ،‬مصوب شد‬ ‫ً‬ ‫(مـثــا حضور ‪ 40‬ساعته‬ ‫استاد در دانشگاه)‪ .‬جالب‬ ‫اینکه خیلی زود و کمتر از‬ ‫دو سال همه چیز برگشت سر جای قبلی خودش‬ ‫به جز حقوق زیاد شده‪. ...‬‬ ‫‪ .۷‬تا پایان دولــت هشتم ساالنه یک هزار و پانصد‬ ‫دانشجوی دکتری جذب و با درصــدی اختالف‬ ‫فارغ التحصیل می شدند‪ .‬نا گهان در دولت نهم‪،‬‬ ‫تصمیم گرفته می شود که این عدد چندین برابر‬ ‫شود‪ .‬توجیه ان‪ ،‬این بود که‪ :‬چرا به جای رفتن به‬ ‫خارج از کشور و مدرک گرفتن از کشورهای دیگری‬ ‫مثل مالزی‪ ،‬خودمان مقاطع دکتری راه نیندازیم‪.‬‬ ‫مگر خودمان چه ایرادات ساختاری و فنی داریم که‬ ‫نمی توانیم؟ بنابراین بدون درست کردن هیچ گونه‬ ‫ساختار مقدماتی حتی از جنس سخت افزاری‬ ‫(نرم افزار ی ها را که نپرسید)‪ ،‬تعداد بسیار زیادی‬ ‫دانشجوی دکتری وارد دانشگاه هایی می شوند که‬ ‫حداقل ها را هم ندارند‪ ،‬حتی باید استاد‪ ،‬اجاره و کرایه‬ ‫کنند؛ یعنی در جایی که تاسیس هر رشته دکتری‬ ‫نیازمند حداقل یک استاد تمام و دو دانشیار برای‬ ‫جذب محدود دانشجو (زیر انگشتان یک دست)‬ ‫اســت‪ ،‬بــدون لحاظ معیارهای خودمان‪ ،‬مسئله‬ ‫ً‬ ‫را به نحو کامال بومی!! حل می کنیم و کالس های‬ ‫ً‬ ‫ده نفره و بیست نفره و بعضا بیشتر در مقطع دکتری‬ ‫راه اندازی می کنیم (گینسی ها کجا هستند که این‬ ‫شاهکار را ببینند و ثبت کنند)‪ .‬در واقع‪ ،‬بدون ایجاد‬ ‫زیرساخت های علمی و فنی‪ ،‬از یک هزار و پانصد‬ ‫نفر ورودی دوره دکتری در سال ‪ ،۸۴‬ابتدا به پنج هزار‬ ‫و ششصد نفر پذیرش‪ ،‬بعد به ده هزار نفر و االن به‬ ‫‪164‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2‬حل مسئله یا انحالل مسئله؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪165‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫از صفر تا صد هر مسئله ای اگر به طور نسبی روشن‪،‬‬ ‫شناسایی و فهم نشود‪ ،‬مسئله حل نخواهد شد‪.‬‬ ‫همچنین است اگر از صفر تا صد اجــرای تصمیم و‬ ‫راهکار و اعالن ان را به صورت اشفته و درهم ریخته ارائه‬ ‫و برگزار کنیم‪ ،‬مسئله حل نخواهد شد و پیچیدگی ها‬ ‫ً‬ ‫مضاعف هم می شود‪ .‬یعنی مثال‪ ،‬اگر بلد نباشیم که‬ ‫چگونه از رسانه برای ارائه چیستی و چگونگی حل‬ ‫مسئله کمک بگیریم‪ ،‬ان وقت است که یک راهکار‬ ‫خوب تبدیل به راهکاری معمولی و یا ضعیف و یا حتی‬ ‫غیرقابل اجرا می شود‪ .‬اگر بلد نباشیم که از چه کلماتی‬ ‫برای ادای درست راه حل بهره بگیریم‪ ،‬ان وقت است‬ ‫ً‬ ‫که باید مسائل جدیدی را حل کنیم و بعضا مسئله‬ ‫قبلی فراموش شده یا اولویتش را از دست می دهد‪.‬‬ ‫باید دانست‪ ،‬هرکسی مسئله بین نیست‪ ،‬هر کسی‬ ‫مسئله شناس نیست‪ ،‬هر کسی سناریونویس نیست‪،‬‬ ‫هر کسی حالل مسئله نیست‪ ،‬هرکسی مجری راه حل‬ ‫نیست‪ ،‬هر کسی سخنگوی ارائــه راهکار نیست و‬ ‫هر کسی به درد «کاری» می خورد و مسئله هم خود‪،‬‬ ‫«کاری» است‪ .‬بسیاری از مسائلی که به جوابی برایش‬ ‫رسیده ایم‪ ،‬به علت نقص در یکی از بخش های فهم و‬ ‫احاطه و ارائه و اجرا و‪ ...‬در واقع ان را حل نکرده ایم؛ یا‬ ‫به عبارت دقیق تر راهی را باز نکرده ایم‪ ،‬بلکه راه هایی‬ ‫را بسته ایم و درجه ازادی پیدا شدن یک راه خوب را‬ ‫محدود کرده ایم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪ .۹‬در دولـ ــت دهـ ــم‪ ،‬نظام‬ ‫اموزش وپرورش از ‪-۳-۵‬‬ ‫‪ ۱+۳‬تبدیل شد به ‪-3-3‬‬ ‫‪ .6‬هر کس نیز رای مخالف‬ ‫داشت باید می رفت؛ چون تصمیم گرفته شده بود‪.‬‬ ‫چگونه اش مهم نــبــود‪ .‬حــاال مــا ماندیم و تالیف‬ ‫کتاب های درسی کالس ششم‪ ،‬ما ماندیم و معلمانی‬ ‫که برای سال ششم ابتدائی تربیت نشدند‪ ،‬ما ماندیم‬ ‫و مدارسی که حتی تعداد کالس هایش هم از نظر‬ ‫کمی با نظام جدید مطابقت نداشت‪ ،‬ما ماندیم و‬ ‫برنامه ریزی درسی و اموزشی فشل شده بعدازاین‬ ‫ً‬ ‫تغییر‪( ...‬لطفا به برنامه ریزی تربیتی کار نداشته‬ ‫باشید که قبل از ان هم خیلی صاحبی نداشت‪).‬‬ ‫‪ .۱۰‬نظام تحول سالمت یکی از ‪ 3‬اولویت انتخاباتی‬ ‫دولت یازدهم بود‪ .‬حاال چند سال است که دو وزیر‬ ‫متولی امر (وزیر بهداشت و‪ ...‬و وزیر رفاه و‪ )...‬زیر‬ ‫سایه یک دولت‪ ،‬باهم نمی توانند صحبت کنند‪.‬‬ ‫اشکاالت متعددی را در مورد عواقب اجرای طرح‬ ‫و کسری هــزاران میلیارد تومانی می شنویم‪ .‬حاال‬ ‫مسئله سالمت حل شده؟ به نفع چه قشری حل‬ ‫ً‬ ‫شده؟ به نظر باید منتظر وزیر بعدی بود تا احتماال‬ ‫همه چیز از سرخط شروع شود‪. ...‬‬ ‫از این قصه ها و تصمیمات‪ ،‬دائم در اطرافمان اتفاق‬ ‫می افتد که اخرینش همین ماجرای سمپاد و حذف‬ ‫ازمون است‪ .‬ما هنوز نیاموخته ایم که با یک مسئله‬ ‫محترم! چگونه مواجه شویم‪ .‬همچنان وقتی می بینیمش‪،‬‬ ‫دست وپایمان را گم می کنیم‪ ،‬هول می شویم‪ ،‬سرخ‬ ‫ً‬ ‫می شویم‪ ،‬عجول می شویم‪ ،‬اشفته می شویم و نهایتا‬ ‫خرابش می کنیم‪ .‬طــوری رفتار می کنیم که مسئله‪،‬‬ ‫کالف سردرگم می شود و هر‬ ‫چه به همش می زنیم‪ ،‬گره های‬ ‫کورتری می سازیم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ما هنوز نیاموخته ایم که با یک مسئله‬ ‫محترم! چگونه مواجه شویم‪ .‬همچنان‬ ‫وقتی می بینیمش‪ ،‬دست وپایمان را گم‬ ‫می کنیم‪ ،‬هول می شویم‪ ،‬سرخ می شویم‪،‬‬ ‫ً‬ ‫عجول می شویم‪ ،‬اشفته می شویم و نهایتا‬ ‫خرابش می کنیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اگر نتوانیم مسئله را مال خود بیشتر تصمیماتی که ما را از چاله به چاه‬ ‫در هــمــیــن بــســتــر و فــضــا‪،‬‬ ‫کنیم و بر ان مشرف و مسلط می اندازد‪ ،‬بدین سبب است که کمتر به هنر‬ ‫دوبــاره به مواجهه با مسئله‬ ‫شویم و بــر زوای ــای معلوم و و دانش فهم و شناسایی و حل و اجرا توجه‬ ‫سمپاد و سمپادی ها دقت‬ ‫احتمالی ان ّ‬ ‫تفوق حاصل شده و بیشتر درگیر تکنیک شده است‪.‬‬ ‫کنید‪ :‬برای مسئله ای دنبال‬ ‫راهکار می گردند‪ ،‬فکر می کنند‬ ‫کنیم و در یک کالم‪ ،‬همچنان‬ ‫پیداکرده اند‪ ،‬راهکار را بدون‬ ‫نگاهمان به مسئله از بیرون‬ ‫پخت وپز مناسب در شورای‬ ‫باشد و نتوانیم ان را درونی‬ ‫عالی امــوزش وپــرورش طرح‬ ‫کنیم‪ ،‬بر ان فرایند و نتیجه باید‬ ‫مـی کــنــنــد‪ .‬در اجـ ــرای ایــن‬ ‫تردید کرد‪ .‬به قصه ارشمیدس‬ ‫ً‬ ‫راهکار حرفه ای متعدد و بعضا‬ ‫و حمام و تاج قالبی پادشاه‬ ‫متعارض توسط مسئولین‬ ‫و «یافتم یافتم» ارشمیدس‪،‬‬ ‫امــر طــرح مـی گــردد‪ .‬حتی از‬ ‫توجه کنید‪ .‬ببینید مسئله‬ ‫نظر زمانی‪ ،‬برای اجرای طرح‬ ‫با او زندگی می کرده و نه تنها‬ ‫زمان های متفاوت ارائه می شود‪ .‬ناگهان اعالم می شود‬ ‫همراه که جزء او بوده‪ ،‬لذا اخر سر هم با وجد و بهجت‬ ‫برای سال اتی باید این ازمون ها برداشته شود‪ .‬جنجال‬ ‫تمام و البته عریانی! کار را به نتیجه می رساند‪.‬‬ ‫بین موافقین و مخالفین پیش می اید‪ .‬وزیر محترم دنبال‬ ‫نکته دیگر اینکه‪ ،‬در حقیقت‪ ،‬اگر ارزشیابی کیفیت‬ ‫اجرای خواسته خود است و با استفاده از فرصتی که‬ ‫مدیریت را در ارزیابی کیفیت تصمیمات مدیر بدانیم‪،‬‬ ‫تریبون های در اختیار‪ ،‬اماده می کنند‪ ،‬بر طبل اجرائی‬ ‫پس خــوب اســت ایــن را هم لحاظ کنیم همان طور‬ ‫کردن مصوبه ای که دورهمی و به دوراز شرایط شور و‬ ‫که گل وجودی مدیریت از سه رکن هنر و فن و علم‬ ‫مشورت به تصویب رسیده است‪ ،‬می کوبد‪ .‬یکی از‬ ‫ل شده‪ ،‬گل وجودی هر تصمیم نیز ممزوج از این‬ ‫تشکی ‬ ‫مشاورین رییس جمهور‪ ،‬با جمع کردن چند نظرگاه‬ ‫سه است و نمی توان با اتکای صرف به فن و تکنیک‪،‬‬ ‫مخالف در جلسه ای‪ ،‬سعی می کند با استفاده از‬ ‫و عدم استفاده درست از هنر و علم‪ ،‬به یک تصمیم‬ ‫جایگاه خود‪ ،‬پایه های اجرای این مصوبه را لنگ کند‬ ‫باکیفیت رسید و اجرا کرد‪ .‬بیشتر تصمیماتی که ما را‬ ‫و در نهایت کار به کشمکش و البی گری های پنهان و‬ ‫از چاله به چاه می اندازد‪ ،‬بدین سبب است که کمتر‬ ‫یارگیری از اصحاب قدرت می رسد‪ .‬حتی رهبری هم‬ ‫به هنر و دانــش فهم و شناسایی و حل و اجــرا توجه‬ ‫به تامل بیشتر و دیدن نقاط قوت و ضعف این تصمیم‬ ‫شده و بیشتر درگیر تکنیک شده است‪ .‬البته تعارض‬ ‫به صورت دقیق تر‪ ،‬توصیه می کنند و‪. ...‬‬ ‫منافع و مشورت های کارنشناسانه! و غلبه خمیرمایه‬ ‫اوج ضایع کردن پیدائی یک راهکار خوب برای یک‬ ‫مهندسی خوانده مدیران هم کم بی تاثیر نیست‪.‬‬ ‫مسئله معمولی را می توانید در بند بندش ببینید‪. ...‬‬ ‫بدی ماجرا اینجاست که عادت کردن به این سطح‬ ‫راستی! هنوز هم ارشمیدس‪ ،‬مسئله را با خود به حمام‬ ‫کیفی از تصمیمات‪ ،‬سخت اعتیاداور است و بعد از‬ ‫می برد؟‬ ‫مدتی‪ ،‬تصمیم بد دیگر اذیت کننده نیست‪.‬‬ ‫‪166‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمید ایزدبخش‬ ‫پژوهشگر هسته سالمت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪167‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پرداخت صحیح به مسئله می تواند بهترین مدخل برای‬ ‫مقاوم سازی حکومت داری باشد‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مقاوم سازی‪،‬‬ ‫راز حکومت داری‬ ‫اثربخش‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اینکه سیستم حکومت داری جمهوری اسالمی را‬ ‫چگونه می توان به سمت حکومت داری اثربخش سوق‬ ‫داد‪ ،‬بر یک امر پیشینی استوار است که تا حل نشود‪،‬‬ ‫نمی توان به سراغ مراحل بعدی رفت‪ .‬همان طور که‬ ‫«ویلیام دان» می گوید اگر خوب مسئله را نشناسیم در‬ ‫واقع به بی راهه رفته ایم و کل مسیر ارائه راهکارمان خطا‬ ‫خواهد رفت‪ .‬بنابراین ابتدا باید تعیین کنیم مسئله‬ ‫چیست و تا ندانیم مسئله چیست‪ ،‬دادن هر راهکاری‬ ‫بر پیچیده تر شدن فضا خواهد افزود‪.‬‬ ‫سوالی که پس از توجه دادن به مسئله و مسئله یابی با‬ ‫ان مواجه می شویم‪ ،‬ان است که حال چگونه مسائل‬ ‫را بشناسیم‪ .‬با توجه به اینکه مسئله امری ذهنی و‬ ‫در واقع به «فاصله بین وضع مطلوب و وضع موجود»‬ ‫تعریف می شود‪ ،‬چگونه بایستی به مسئله نزدیک شود‪.‬‬ ‫و به عبارت دیگر ان ایده ال ما در نسبت حکومت داری‬ ‫و یا ان ارزش بنیادین چیست که بتوان مسائل را به‬ ‫خوبی احصاء کرد‪.‬‬ ‫بــرای یافتن حالت ای ــده ال بایستی به عنوان سوال‬ ‫کمی بیشتر دقت کنیم‪ :‬حکومت داری اثربخش‪ .‬به‬ ‫نظر می رسد تامل در حکومت داری اثربخش ما را به‬ ‫حکومت داری مقاوم (‪ )resilience‬نزدیک می کند‪.‬‬ ‫اینکه چرا این امر را به عنوان ایده ال مدنظر قرار می دهیم‬ ‫از دو بعد می توان به ان توجه کرد؛ هم از بعد ارزشی و‬ ‫ناظر به فرهنگ و بافت جمهوری اسالمی ایران و هم‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ناظر به مسئله شناسی و ریشه شناسی که در ادامه به‬ ‫هر دو اشاره می کنیم‪.‬‬ ‫تحریم‪ ،‬مسائل ارزی‪ ،‬مسائل فساد‪ ،‬مسائل اخالقی و‬ ‫عدم تبعیت از قانون و ‪ . ...‬در نگاه اول ما همه این ها‬ ‫را مهم و حیاتی می دانیم اما بایستی به ریشه و اصل‬ ‫این مسائل توجه کنیم‪ .‬به نظر می رسد ریشه و اصل‬ ‫همه این مسائل محکم نبودن و قوام نداشتن سیستم‬ ‫اداره حکومت در جمهوری اسالمی است‪ .‬به عبارتی‬ ‫با فرض مقاوم و استوار بودن حکومت داری هیچ کدام‬ ‫از این مسائل محلی برای بروز و ظهور نداشته و یا در‬ ‫صورت بروز حکومت ظرفیت مناسب برای حل این‬ ‫مسائل را در اختیار دارد‪.‬‬ ‫بنابراین با دو مقدمه پیش گفته به نظر می رسد اگر ما‬ ‫حکومت مقاومی داشته باشیم؛ در واقــع حکومتی‬ ‫ً‬ ‫اثربخشی خواهیم داشت؛ زیرا اوال بسیاری از مسائل‬ ‫ما به خاطر مقاوم نبودن حکومت است و در ثانی قوام‬ ‫و مقاوم سازی ارزشی بنیادین و حا کم در ارزش های‬ ‫حکومت داری بومی ما است‪.‬‬ ‫‪ .2‬مقاوم سازی ارزشی بنیادین‬ ‫در مفاهیم دینی ما «قوام»‪« ،‬مقاومت» و دیگر از این واژه ها‬ ‫که همگی از نظر ریشه به مفهوم مقاومت نزدیک اند‪،‬‬ ‫در نسبت حکومت و مردم بسیار پرکاربردند‪ .‬حتی‬ ‫در سوره حدید خداوند به صراحت هدف از ارسال‬ ‫رسل را برپاداشتن قسط به وسیله مردم بیان می دارد‬ ‫که برپاداشتن در عربی با واژه «لیقوم» امده که ان هم‬ ‫اشاره به مقاوم سازی دارد‪ .‬و به عبارتی هر جا که از قیام‬ ‫کردن‪ ،‬حرکت و اصالح سخن گفته می شود به نحوی‬ ‫بر استوار بودن و پایداری اشاره دارد‪ .‬ازاین رو می توان‬ ‫گفت یکی از ارزش ها و مولفه های اصلی در فرهنگ‬ ‫دینی اسالمی ما فرهنگ مقاوم سازی حکومت است‬ ‫و هر جا که این امر نباشد مورد تائید نیست‪ .‬حتی در‬ ‫جایی خداوند رباخواری را موجب تزلزل و سستی‬ ‫جامعه می داند که نشان دهنده ان است هر امری که‬ ‫از قوام و استواری حکومت و جامعه بکاهد مورد تائید‬ ‫دین و ارزش های الهی نیست‪.‬‬ ‫‪ .4‬ایا حکومت مقاوم اثربخشی نیز هست؟‬ ‫توجه همزمان به نیاز به تغییر و همچنین ثبات مدیریت‬ ‫و جهت دادن رفتار‪ ،‬یک سوال اساسی در کشورداری‬ ‫اســت‪ .‬وقتی ما می گویم حکومت اثربخش‪ ،‬به نظر‬ ‫می رسد حکومتی را مدنظر قرار دادیــم که به این دو‬ ‫سوال اساسی پاسخگو است‪ .‬اما ایا حکومت مقاوم‬ ‫نسخه ی خوبی به این منظور هست یا خیر؟‬ ‫‪ .3‬ریشه شناسی مسائل حکومت داری‬ ‫به نظر می رسد امروز در حوزه های مختلف اجتماعی‬ ‫ما از مسائل عمده و بزرگی رنج می بریم‪ .‬مسائل ناظر به‬ ‫‪168‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حال ســوال اینجاست ظرفیت هایی که بایستی به‬ ‫ان ها توجه کرد و مبتنی بر ان ها و شکوفا کردن ان ها‬ ‫حکومتی اثربخش بنا کــرد چیست؟ ضمن اینکه‬ ‫بعد از طرح این چارچوب بایستی به این سوال پاسخ‬ ‫دهیم‪ :‬ایا می شود همه این ابعاد را به صورت همزمان‬ ‫پی گرفت؟ اگر نمی شود بایستی چه کرد؟‬ ‫ظرفیت هایی که بایستی برای برقراری حکومت داری مقاوم‬ ‫یا اثربخش فراهم و ایجاد کرد موارد زیر را دربرمی گیرند‪:‬‬ ‫ •مسائل اجتماعی و سالمت‬ ‫ •سیاست داخلی‬ ‫ •اقتصاد‬ ‫ •محیط زیست‬ ‫ •ظرفیت های علمی و انسانی‬ ‫ •مسائل نظامی و امنیتی‬ ‫ •دیپلماسی بین المللی‬ ‫‪169‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .5‬ظرفیت هایی که بایستی به ان ها پرداخت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫باید دید منظور و تعریف ما از حکومت مقاوم چیست؟‬ ‫هنگامی که از حکومت مقاوم سخن می گویم منظور‬ ‫حکومت دار ی ای است که بر اساس شناخت ظرفیت های‬ ‫مردم‪ ،‬نهادها و بازیگران خصوصی برای مقابله با عدم‬ ‫اطمینان های محیطی اقدام می کند‪ .‬در واقع با ساخت‬ ‫و توجه و مدیریت صحیح ظرفیت هایی که در اختیار‬ ‫دارد‪ ،‬خود را در مقابل تهدیدها و عدم اطمینان ها بیمه‬ ‫می کند‪ .‬اما سوال انجاست که رشد و توسعه چه می شود؟‬ ‫ایا حکومت مقاوم رشد را نیز تضمین می کند و یا در واقع‬ ‫تنها در مقابل بحران ها سپر بال فراهم می کند؟‬ ‫توجه به انچه در قران کریم و سخن بزرگان و رهبران دینی‬ ‫ما وجود دارد؛ ما را به ان می رساند که حتی به رشد و‬ ‫توسعه نیز از همین مدخل و منظر می توان نگریست‪.‬‬ ‫به عبارت دیگر رشد درو ن ســاز و یا توجه از درون به‬ ‫رشد تکیه گاه اندیشه ایشان هست‪ .‬در این نگاه رشد‬ ‫از درون و مبتنی بر قوام سازی یعنی ظرفیت سازی‬ ‫درونی است و دیگر رشدها ظاهر و باطلی بیش نیست‬ ‫که با نسیمی از بین خواهد رفت‪ .‬هرچند که این نگاه‬ ‫از دل روایات و ایات الهی استخراج شده است اما‬ ‫به خوبی می توان مویداتی از دل تجارب بشری برای‬ ‫ان فراهم کرد‪ .‬توجه به امایش سرزمینی نسخه بسیار‬ ‫مشهوری است که رشد را مبتنی بر ظرفیت های داخلی‬ ‫می داند حال انکه ما بایستی این ظرفیت ها را اعم از‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ظرفیت های فیزیکی دیده و به ظرفیت های انسانی‪،‬‬ ‫معنوی و‪ ...‬نیز گسترش دهیم‪.‬‬ ‫بنابراین هنگامی که از حکومت مقاوم سخن می گویم هر‬ ‫دو مولفه اصلی یعنی ثبات و تغییر را تامین خواهیم کرد؛‬ ‫بنابراین حکومت داری اثربخش را می توان حکومت داری‬ ‫مقاوم نامید‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫توجه به امایش سرزمینی نسخه بسیار مشهوری‬ ‫اســت که رشــد را مبتنی بر ظرفیت های داخلی‬ ‫می داند حال انکه ما بایستی ایــن ظرفیت ها را‬ ‫اعم از ظرفیت های فیزیکی دیده و به ظرفیت های‬ ‫انسانی‪ ،‬معنوی و‪ ...‬نیز گسترش دهیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫م ـســائــل اج ـت ـمــاعــی ب ـ هه ـم پ ـیــوس ـتــه و‬ ‫درهم تنیده اند‪ .‬مسائل اقتصادی و سیاسی‬ ‫و فرهنگی و ‪ ...‬به نحو متمایزی در بیرون‬ ‫وجود ندارند و در واقع این ها برچسب هایی‬ ‫است که ما بر مسائل بیرونی می زنیم‪.‬‬ ‫‪ .6‬حکمرانی یکپارچه در کنار مسائل اولویت دار‬ ‫پاسخ ان است که مسائل اجتماعی به هم پیوسته و‬ ‫درهم تنیده اند‪ .‬مسائل اقتصادی و سیاسی و فرهنگی‬ ‫و ‪ ...‬به نحو متمایزی در بیرون وجود ندارند و در واقع‬ ‫این ها برچسب هایی است که ما بر مسائل بیرونی‬ ‫ً‬ ‫می زنیم؛ یک مسئله کامال اقتصادی ابعادی جدی‬ ‫در زمینه فرهنگی‪ ،‬سیاسی و‪ ...‬دارد‪ .‬ازاین رو مهم‬ ‫ان است هنگامی که یک مسئله خود را بر ما تحمیل‬ ‫می کند ما در پرداخت به ان مسئله رویکرد خود را‬ ‫فراموش نکنیم‪ .‬به عبارت دیگر پرداخت صحیح به‬ ‫مسئله می تواند بهترین مدخل بــرای مقاوم سازی‬ ‫حکومت داری باشد‪.‬‬ ‫به طور مثال در حال حاضر بحران ارزی از مهم ترین‬ ‫مسائل اقتصادی کشور است‪ .‬ورود دولت به این‬ ‫مسئله می تواند بر همین پایه باشد‪ .‬حل ر یشه ای‬ ‫مسئله با رویکرد مقاوم سازی سیستم حکومت داری‬ ‫که این امر نه تنها از تکرار این مسئله در سال های اتی‬ ‫حداقل به این صورت‪ -‬جلوگیری خواهد کرد‪ ،‬بلکه‬‫تاثیرات مقاوم سازی خود را در سایر عرصه های امنیتی‪،‬‬ ‫فرهنگی و‪ ...‬خواهد گذاشت‪ .‬نیاز نیست که ما برای‬ ‫مقاوم سازی حکومت دار ی مان از همه جا شروع کنیم‬ ‫بلکه نوع پرداخت ما به مسائل اولویت دارمان هست‬ ‫که می تواند حکومت داری مقاومی را برای ما رقم بزند‪.‬‬ ‫هنگامی که از حکمرانی یکپارچه سخن می گوییم یعنی‬ ‫توجه به اینکه حکمرانی در حوزه های مختلفی که در‬ ‫پیش گفته شد‪ ،‬موزون و یکپارچه باشد‪ .‬به عبارت دیگر‬ ‫قلمرو های مختلفی که در ان ها حکومت داری شکل‬ ‫می گیرد به صورت یک سنخ و یکپارچه اداره شوند و‬ ‫در نسبت همدیگر لحاظ شوند؛ به صورتی که در‬ ‫کل یکپارچه و همنوا باشند‪ .‬همان طور که پیش تر‬ ‫اشاره کردیم با توجه به اینکه رویکرد ما مقاوم سازی‬ ‫است ازای ـن رو این رویکرد یکپارچه بایستی همان‬ ‫مقاوم سازی باشد‪ .‬به عبارت دیگر در هر کدام از این‬ ‫حوزه ها مقاوم سازی مدنظر باشد‪.‬‬ ‫سوال اصلی اینجاست که با اولویت دار بودن برخی و‬ ‫اولویت پرداختن به ان ها‪ ،‬چگونه به سمت ساخت‬ ‫نظام حکومت داری مقاوم حرکت کنیم؛ به عبارت دیگر‬ ‫نسخه عملیاتی ما برای حل مسائل روزمره و درعین حال‬ ‫حرکت به سمت حکومت مقاوم چیست‪ .‬در نگاه اول‬ ‫این ها قابل جمع نیستند زیرا در فضای امروز همواره‬ ‫برخی مسائل خود را با اولویت به ما تحمیل می کنند‬ ‫و این در حالی است که ما بایستی با رویکرد یکپارچه‬ ‫و همه جانبه به سمت حکومتی مقاوم حرکت کنیم‪،‬‬ ‫این ها چگونه قابل جمع خواهند بود؟‬ ‫‪170‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مسعود بنافی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تهران‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪171‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫خبرگی تخصصی‪ ،‬دسترسی به داده های دولتی و ترس‬ ‫دولت ها از بدنامی‪ ،‬سه دلیل اصلی تبعیت دولت ها از‬ ‫سازمان های بین المللی است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مقتدر تابع‬ ‫ های‬ ‫دولت ِ‬ ‫ِ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫برای تسهیل همکار ی ها و تشویق کشورها برای مشارکت‬ ‫ً‬ ‫در دستورکارهای بین المللی معموال از سازوکارهای‬ ‫مختلفی استفاده می شود‪ .‬سازمان های بین المللی‬ ‫تسهیل گر اجرای اولویت ها و دستورکارهای جهانی و‬ ‫ً‬ ‫تعریف نقش کشورها هستند‪ .‬این سازمان ها که عمدتا‬ ‫اعضای ان دولت ها هستند و در سطوح بین المللی‬ ‫و منطقه ای حضور دارند به هدف ایجاد هماهنگی‬ ‫بین کشورها و نیل به اهداف خاصی تشکیل شده اند‪.‬‬ ‫درصورتی که کشوری با این دستورکارها ناهماهنگ‬ ‫باشند‪ ،‬در وهله نخست تالش می شود با ارائه رهنمودها‬ ‫یا دستوراتی با نظم حاکم همراه و هم راستا شوند‪ .‬عدم‬ ‫همراهی یا تبعیت کشورها با برنامه ها و اولویت های‬ ‫بین المللی دالیل چندی دارد‪ .‬ممکن است کشوری‬ ‫دستور کار تعیین شده را هم راستا با اولویت های خود‬ ‫ندانسته یا نسبت به ان اعتراض داشته باشد‪ .‬اگر‬ ‫کشوری نسبت به برنامه ها یا اولویت های تعریف شده‬ ‫بـی تــفــاوت بــاشــد‪ ،‬تبعیت نداشته و یــا حتی تنش‬ ‫داشته باشد‪ ،‬وادار می شود تا هزینه های ان را بپردازد‪.‬‬ ‫به عبارت دیگر‪ ،‬اطاعت از دستورکارها و برنامه های‬ ‫جهانی یک الــزام و عــدم همراهی با ان مستوجب‬ ‫پرداخت هزینه های ان است‪.‬‬ ‫ازاین رو‪ ،‬نهادها و سازمان های بین المللی از مجموعه ای‬ ‫از ابزارها و سازوکارها بــرای کنترل کشورها و جلب‬ ‫همراهی ان ها بهره می جویند‪ .‬در دهه های اخیر‪ ،‬ابزارهای‬ ‫کنترلی‪ ،‬از مداخالت مستقیم و ابزارهای سخت (نظیر‬ ‫جنگ) به سمت مداخالت غیرمستقیم و استفاده از‬ ‫ابزارهای نرم هدایت شده است‪ .‬البته این بدان معنا‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اطاعت از دستورکارها و برنامه های جهانی‬ ‫یک الزام و عدم همراهی با ان مستوجب‬ ‫پرداخت هزینه های ان است‪.‬‬ ‫کمتر به صورت یک کل و نظام به ان نگریسته می شود‬ ‫ً‬ ‫و معموال به صورت فعالیت جانبی برخی سازمان های‬ ‫بین المللی دیده می شود؛ درحالی که فعالیتی ا گاهانه‬ ‫و نظام مند است و ازاین رو به ان رژیم یا نظام سنجش‬ ‫عملکرد می گوییم‪ .‬این رژیم ها ان قدر برای سازمان های‬ ‫ً‬ ‫بین المللی اولویت دارند که بعضا در جهان نشست هایی‬ ‫در زمینه سنجش عملکرد در عرصه جهانی و قدرت‬ ‫اثرگذاری ان ها برگزار می شود‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫این رژیم های سنجش عملکرد‪ ،‬روند افزایشی سریعی‬ ‫گرفته اند و به هدف رتبه بندی دولت ها و مقایسه با‬ ‫یکدیگر طراحی شده و گزارش های منتشره از ان ها‪،‬‬ ‫به سرعت منتشر می شود‪ .‬خروجی این رژیم های سنجش‬ ‫و ارزیابی‪ ،‬بر خط مشی های دولت ها‪ ،‬سرمایه گذاران‬ ‫و دیگر کنشگران سیاسی و اقتصادی به شدت تاثیر‬ ‫ً‬ ‫می گذارد‪ .‬در پس هر سیستم سنجشی‪ ،‬معموال یک‬ ‫یا چند سازمان قدرتمند بین المللی یا حتی موسسات‬ ‫خصوصی قوی حضور دارند‪.‬‬ ‫الزم است بدانیم عمده رژیم های سنجش عملکرد‪،‬‬ ‫در سلطه و اختیار کشورهای قدرتمند به اصطالح‬ ‫ً‬ ‫توسعه یافته قرار دارد‪ .‬مطابق مستندات‪ ،‬تقریبا مرکز‬ ‫و پایگاه نیمی از این رژیم ها در کشور ایاالت متحده‬ ‫امریکا اســت و نیم دیگر باقیمانده در اروپــا مستقر‬ ‫هستند‪ .‬این رژیم ها‪ ،‬عملکرد همه کشورها به خصوص‬ ‫کشورهای درحال توسعه را سنجیده و اثرات قدرتمندی‬ ‫بر خط مشی ها‪ ،‬بدنه کارشناسی و افکار عمومی ان‬ ‫کشورها دارن ــد‪ .‬نکته جالب ان اســت کــه بــه دلیل‬ ‫نیست که ابزارهای سخت به کلی کنار گذاشته شده‬ ‫باشد‪ .‬از جمله ابزارهای نرم‪ ،‬پاسخگو کردن کشورها‬ ‫نسبت به عملکردشان است‪ .‬بدین منظور‪ ،‬مجموعه‬ ‫گسترده ای از «رژیم های سنجش عملکرد» در عرصه‬ ‫بین المللی حاک م شده که به اندازه گیری عملکرد کشورها‬ ‫در عرصه های مختلف می پردازند‪ .‬پس از اندازه گیری‬ ‫و اعالم وضعیت عملکردی هر کشور‪ ،‬به ان ها بازخورد‬ ‫داده شده و راهکارهای اصالحی مشخصی مطابق با‬ ‫استانداردهای تعریف شده و مبتنی بر ارزش های حاکم‬ ‫بر سازمان های بین المللی ارائه می شود‪ .‬حجم عمده‬ ‫کار بر عهده کارشناسانی است که به صورت دائم با‬ ‫مسئولین کشورها در ارتباط اند و راهکارهای پیشنهادی‬ ‫را طرح و اقدامات اصالحی الزم را گوشزد می کنند‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬سازوکار همراه کردن کشورها در عرصه های‬ ‫مختلف سیاستی و اجرایی‪ ،‬چیزی فراتر از صرف برنامه‬ ‫و ارائه رهنمودهای کلی توسط سازمان های بین المللی‬ ‫است‪ .‬کشورها بایستی نسبت به تک تک اجزای برنامه‬ ‫وضعیت خود را گزارش کنند یا انعکاس دهند که این‬ ‫کار از طریق سنجش عملکرد ان ها در گذشته و حال‬ ‫رسمیت بیشتری یافته و در معرض اطالع عموم نیز‬ ‫قرار می گیرد‪ .‬ازاین روست که سنجش عملکرد بخش‬ ‫مهمی از پروژه های دستگاه بزرگ حکمرانی بین الملل‬ ‫را شکل می دهد‪ .‬شاید ان قدر این سنجش در زندگی‬ ‫و در فضای حکمرانی ما تبلور دارد که از حضور ان ها‬ ‫غافل باشیم؛ ولی بخشی از پروتکل بزرگ سازمان های‬ ‫بین المللی‪ ،‬معطوف به سنجش و ارزشیابی است که‬ ‫‪172‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .1‬خبرگی تخصصی‬ ‫‪173‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سازمان های بین المللی ماخذ معتبر و موثق اطالعات‬ ‫درباره خط مشی های دولتی دانسته می شوند؛ دلیل‬ ‫ان نیز مزیت های نهادی مانند اقتدار بوروکراتیک‪،‬‬ ‫خبرگی و دسترسی فنی است‪ ]1[ .‬اقتدار و قدرت این‬ ‫سازمان ها‪ ،‬که طراحان شاخص های جهانی هستند‪،‬‬ ‫ً‬ ‫معموال بر مشروعیت و اعتبار ادرا ک شده از ان ها تاثیر‬ ‫می گذارد‪ .‬تمایل و خواست سازمان های بین المللی‬ ‫ان است که ارز یــاب مقتدر و معتبر خط مشی های‬ ‫ملی کشورها باشند؛ چراکه ماهیت بوروکراتیک ان ها‬ ‫چنین چیزی را اقتضا می کند‪ .‬بارنت و فینرمور به‬ ‫این نکته اشاره کرده اند که بوروکراسی ها «متضمن‬ ‫گونه ای از اقتدار هستند‪ ،‬یک اقتدار عقالیی‪-‬قانونی‬ ‫که مدرنیته به طور خاص ان را مشروع و قانونی می داند»‪.‬‬ ‫[‪ ]2‬سازمان های بین المللی به عنوان سازمان های‬ ‫بوروکراتیک‪ ،‬اغلب ماخذ خبرگی های تکنوکراتیک‬ ‫هستند که دولتمردان بوروکراتیک به کار ان ها تکیه‬ ‫می کنند؛ چراکه ان ها نشانگرهای جهانی عملکرد را‬ ‫در کنار هم چیده و اثر ان ها را در فرایند پایش کشورها‬ ‫از طریق اشاعه هنجارهای حرفه ای و استانداردهای‬ ‫خاص تشدید می کنند‪ .‬در واقع‪ ،‬دولت ها به منظور‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫فــقــدان نــظــام هــای سنجش عملکرد در کشورهای‬ ‫به اصطالح درحال توسعه‪ ،‬گزارش های منتشرشده از‬ ‫این رژیم ها به سرعت مورد توجه و مبنای سیاستمداران‪،‬‬ ‫خط مشی گذاران‪ ،‬بدنه کارشناسی‪ ،‬رسانه ها و عموم‬ ‫مردم قرار می گیرد‪.‬‬ ‫اگرچه گاه مشارکت در برنامه های بین المللی اختیاری‬ ‫است ولی زمانی که پای ابروی کشورها و سیاستمداران‬ ‫در قدرت به وسط کشیده می شود‪ ،‬ان ها را ناگزیر به‬ ‫مشارکت و به کارگیری تمامی قــوای خــود بــرای ارائــه‬ ‫بهترین عملکرد می کند‪ .‬عمده شاخص های بین المللی‬ ‫دارای چنین اثــری هستند که با رتبه بندی کشورها‬ ‫(‪ ،)Ranking‬وجهه و ابروی ان ها را در معرض چالش‬ ‫قرار می دهند‪ .‬خشن تر از ان‪ ،‬دسته دیگری از نظام های‬ ‫سنجش هستند که با انجام مجموعه ای از ارزیابی ها‬ ‫و درجه بندی ها (‪ ،)Rating‬کشورها را تحت فشارهای‬ ‫بازاری و غیربازاری قرار می دهند به گونه ای که کرنش را‬ ‫بر تنش و حتی بی اعتنایی ترجیح داده و تمام تالش‬ ‫خود را بکار می گیرند تا تغییرات درخواست شده را‬ ‫اعمال کنند‪ .‬به عنوان مثال به یک کنوانسیون یا معاهده‬ ‫یا پیمان بپیوندند یا مجموعه ای از تغییرات سیاستی‬ ‫را در کشور خود پیاده کنند‪ .‬مثال بارز این موضوع‪،‬‬ ‫اقدامات کارگروه ویژه اقدام مالی (‪ )FATF‬است که با‬ ‫طراحی لیست های سیاه و قرار دادن نام کشورها در ان‪،‬‬ ‫ان ها را به همکاری و تبعیت وادار می کند‪.‬‬ ‫افزون بر مباحث فوق‪ ،‬دالیل متعدد دیگری وجود دارد که‬ ‫چرا کشورها به سازمان های بین المللی اعتماد می کنند‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫و ان ها را به عنوان مراجع قابل اتکای داده ای دانسته و‬ ‫ً‬ ‫ادعای ان ها را پذیرفته و تقریبا خدشه ای به ادعاها و‬ ‫امارهای انان وارد نمی کنند و از درخواست های انان‬ ‫تبعیت می کنند‪ .‬در ادامه تعدادی از موارد تشریح می شود‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اگرچه گاه مشارکت در برنامه های بین المللی‬ ‫اختیاری است ولی زمانی که پای ابروی‬ ‫کشورها و سیاستمداران در قدرت به وسط‬ ‫کشیده می شود‪ ،‬ان ها را ناگزیر به مشارکت‬ ‫و به کارگیری تمامی قوای خود برای ارائه‬ ‫بهترین عملکرد می کند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫توسعه خبرگی تخصصی‪ ،‬اغلب مسئولیت های پایش‬ ‫را به سازمان های بین المللی واگذار می کنند‪.‬‬ ‫هستند‪ .‬این رویکرد مشارکتی مشروعیت گزارش دهی‬ ‫را نیز باال می برد‪.‬‬ ‫‪ .2‬دسترسی‬ ‫‪ .3‬ترس از بدنامی یا فشار‬ ‫پایش تخصصی و مبتنی بر اقتدار می تواند از ماخذ‬ ‫متعددی حاصل شود؛ اما در مقایسه‪ ،‬سازمان های‬ ‫بین المللی دارای یک مزیت دیگر نیز هستند‪ :‬دسترسی‪.‬‬ ‫درحالی که سازمان های غیردولتی از طریق گزارشگران‬ ‫میدانی‪ ،‬مجموعه ای از اطالعات سیاستی را اماده‬ ‫می کنند‪ ،‬ارائه گزارش درباره مسائل اقتصادی یا امنیتی‬ ‫اغلب مستلزم دسترسی مستقیم به دولت هاست‪.‬‬ ‫سازمان های بین المللی‪ ،‬به عنوان سازمان هایی که‬ ‫اغلب مدت زیادی از تاسیس ان ها می گذرد‪ ،‬مزیت‬ ‫فوق العاده ای در این زمینه دارند و می توانند متکی بر‬ ‫روابط تثبیت شده‪ ،‬اطالعات را از کشورهای تحت‬ ‫ارزیابی استخراج کنند‪ .‬در واقع‪ ،‬ازانجایی که فرایند‬ ‫پایش در سازمان های بین المللی امری بسیار معمول‬ ‫و مشترک است‪ ،‬دولت ها با احتمال کمتری در مقابل‬ ‫فرایند پایش سازمان های بین المللی از خود مقاومت‬ ‫نشان می دهند‪ ،‬چراکه دولتمردان و بدنه کارشناسی‬ ‫ان ها‪ ،‬به پاسخ دهی به درخواست های سازمان های‬ ‫بین المللی برای اخذ اطالعات عادت کرده اند و دیدار‬ ‫با مسئوالن و متولیان سازمان های بین المللی را وظیفه‬ ‫خود دانسته و به کمک های فنی ارائه شده از سوی این‬ ‫سازمان ها عادت کرده اند‪ .‬بسیاری از سازمان های‬ ‫بین المللی متکی بر سیستم های تعاملی ارزشیابی‬ ‫وقتی چند کشور در یک منطقه همکاری خاصی را‬ ‫با یک سازمان بین المللی اغاز می کنند و اطالعات‬ ‫خاصی را به ان ســازمــان ارائــه می دهند‪ ،‬احتمال‬ ‫زیادی وجود دارد که سایر کشورهای همسایه منطقه‬ ‫نیز تصمیم به اقدام مشابهی بگیرند‪ .‬به بیان دیگر‪،‬‬ ‫گونه ای از رفتار گروهی و گله ای اتفاق می افتد‪ .‬از‬ ‫ً‬ ‫سوی دیگر‪ ،‬گزارش های بین المللی منتشره‪ ،‬بعضا‬ ‫نام کشورهایی را که با ان سازمان همکاری نمی کنند‬ ‫یا فیلدهای داده ای مربوطه را پر نکرده یا به خوبی پر‬ ‫نمی کنند گزارش می کنند‪ .‬به عنوان مثال همکاری‬ ‫نامناسب کارشناسان یا سختگیری و عدم همکاری‬ ‫دولت مرکزی ذکر می شود‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬عدم وجود‬ ‫نام کشوری در گزارش های بین المللی باعث می شود‬ ‫سمن ها و رسانه های فعال در کشور‪ ،‬به دولت مرکزی‬ ‫و مسئولین امر فشار اورده و ان هــا را به دلیل عدم‬ ‫همکاری یا «عدم مشارکت با جامعه جهانی» مورد‬ ‫مواخذه قرار دهند و مسئولین ذی ربط را نا کارامد و‬ ‫ناتوان جلوه دهند‪ .‬مجموعه این عوامل مسئولین امر و‬ ‫بدنه کارشناسی را به تحرک وامی دارد تا اقدامات الزم‬ ‫برای همراهی و همکاری با سازمان های بین المللی‬ ‫را در دستور کار یا جزء اهم وظایف خود قرار دهند و‬ ‫از درخواست های ان ها تبعیت کنند‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪[1]. Kelley, J. G., & Simmons, B. A. (2015). Politics by number: Indicators as social pressure in international relations. American journal of political‬‬ ‫‪science, 59(1), 55-70.‬‬ ‫‪[2]. Barnett, M. N., & Finnemore, M. (1999). The politics, power, and pathologies of international organizations. International organization, 53(4), 699-732.‬‬ ‫‪174‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دکتر سعید مسعودی پور‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته بازاریابی دانشگاه ازاد اسالمی‬ ‫‪175‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫چگونه ساختار جمهوری اسالمی در برابر پذیرش و‬ ‫پرورش فساد دولتی تاب می اورد؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فساد دولتی‪:‬‬ ‫درد قابل درمان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫امروز بازگو کردن اخبار صحیح و دروغ مفاسد اقتصادی‪،‬‬ ‫بین مردم به شدت افزایش یافته است‪ .‬اگرچه استنادی‬ ‫به پژوهش متقنی در این خصوص در دست نیست‬ ‫اما به نظر می رسد ادراک عمومی از فساد اقتصادی‬ ‫در کشور در سال های اخیر افزایش یافته است‪ .‬به نظر‬ ‫می رسد مهم ترین پرسش درون گفتمانی برای انقالبی که‬ ‫چهار دهه از عمر ان می گذرد این باشد‪ :‬چه شده است‬ ‫که چنین ادراک عمومی از فسادهای گسترده در بین‬ ‫مردم ایجاد شده است و در حال شدت گرفتن است؟‬ ‫فرض کنید درست چهل سال پیش کسی گزاره های‬ ‫زیر را به عنوان پیش بینی از اینده انقالب در چهار دهه‬ ‫بعد بیان می کرد‪:‬‬ ‫ •اقوام و خویشاوندان مسئولین عالی رتبه کشور‪ ،‬توسط‬ ‫رسانه ها یا برخی از مسئولین سابق (نظیر نماینده‬ ‫سابق مجلس) به فساد مالی متهم می شوند‪ .‬حتی‬ ‫مواردی نیز وجود دارد که خویشاوندان مسئولین‬ ‫عالی رتبه کشور با قید وثیقه های سنگینی ازاد‬ ‫شده اند‪.‬‬ ‫ •دستگاه قضایی توسط افرادی که از قدرت باالیی‬ ‫برخوردارند‪ ،‬مورد تهدید واقع می شود که در صورت‬ ‫مقابله با اقوام منتسب به ان ها‪ ،‬دست به تقابل‬ ‫جدی خواهند زد‪.‬‬ ‫ •فرایند رسیدگی به پرونده های سنگین فساد مالی‪،‬‬ ‫با سرعت کمی انجام می شود و یا حداقل فاصله‬ ‫زمانی بسیاری برای رسیدگی به فساد مالی افراد‬ ‫وجود دارد‪ .‬این وضعیت به حدی شدت گرفته‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫چگونه ممکن است در جمهوری اسالمی‬ ‫امکان پذیرش و پــرورش چنین افــرادی‬ ‫فراهم شده و چطور شده است که چنین‬ ‫مدیرانی توانسته اند مناصب مهمی را در‬ ‫کشور کسب کرده و در جهت منافع شخصی‬ ‫خود تا این حد پیش بروند‪.‬‬ ‫تخصیص ارزهای کالن و سایر امتیازات اقتصادی‪،‬‬ ‫در رسانه های جمعی منتشر می شود‪.‬‬ ‫ایا چهل سال پیش باورپذیر بود که ساختار حاکمیت‬ ‫جمهوری اسالمی بعد از چهار دهه تجربه‪ ،‬چنین‬ ‫وضعیتی را در حوزه فساد دولتی تجربه کند؟‬ ‫است که اعتراض برخی از دلسوزان کشور را نیز به‬ ‫دنبال داشته است‪.‬‬ ‫ •برخی از افراد عادی که اقدام به افشا گری فساد‬ ‫می کنند‪ ،‬مورد تعقیب قضایی قرار گرفته و به شدت‬ ‫با ان ها برخورد می شود‪.‬‬ ‫ •مـصــادیــق مختلفی از فــســادهــای اقــتــصــادی و‬ ‫رانت خواری در رسانه های خبری منتشر می شود‪.‬‬ ‫این افشاگری مطالبه عمومی را برای برخورد ایجاد‬ ‫می کند‪ .‬حتی در مــواردی بر لــزوم پیگیری ان ها‬ ‫تا کید می شود (مانند حقوق های نجومی) اما‬ ‫در عمل برخورد و پیگیری قابل گزارشی به مردم‬ ‫اتفاق نمی افتد‪.‬‬ ‫ •برخی از تخلفات مالی و اقتصادی مانند رانت‪،‬‬ ‫حقوق های انچنانی و برخورداری نامتوازن و ناعادالنه‬ ‫از امکانات کشور‪ ،‬جنبه قانونی به خــود گرفته‬ ‫است‪ .‬در این موارد‪ ،‬دستگاه قضا نمی تواند چنین‬ ‫افرادی را به عنوان متخلف معرفی کند‪ ،‬زیرا رفتار‬ ‫ان ها مبتنی بر قانون رانتی و ناعادالنه بوده است‪.‬‬ ‫ •خبرهایی متعددی از بازداشت مسئولین دولتی‬ ‫در سطوح مختلف مانند مدیران وزارت خانه در‬ ‫رسانه ها منتشر می شود‪.‬‬ ‫ •خبرهای متعددی از بــرخــورداری افــراد منتسب‬ ‫خــانــوادگــی بــه مسئولین عالی رتبه کـشــور کــه از‬ ‫مناصب دولتی گرفته تا وام هــای کالن کم بهره‪،‬‬ ‫‪ .2‬فسادهای دولتی‬ ‫بــه نظر م ـی رســد بخش قابل توجهی از تخلفات و‬ ‫فسادهای اقتصادی کشور‪ ،‬نه به وسیله افراد عادی‪،‬‬ ‫بلکه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم توسط افرادی‬ ‫که دارای مسئولیت دولتی هستند در حال رخ دادن‬ ‫است‪ .‬در واقع بخش مهمی از فساد اقتصادی کشور‪،‬‬ ‫ناشی از فساد مسئولین دولتی است‪ .‬اگر این نکته را‬ ‫بپذیریم‪ ،‬این سوال جدی مطرح می شود که چگونه‬ ‫ممکن است در جمهوری اسالمی امکان پذیرش و‬ ‫پرورش چنین افرادی فراهم شده و چطور شده است‬ ‫که چنین مدیرانی توانسته اند مناصب مهمی را در‬ ‫کشور کسب کرده و در جهت منافع شخصی خود تا‬ ‫این حد پیش بروند؟ چرا ساختار و نظام تربیت مدیر‬ ‫در جمهوری اسالمی نتوانسته از ورود چنین افرادی‬ ‫جلوگیری کند؟ و یا در بزنگاه و در لحظه الزم به مقابله‬ ‫جدی با ان ها بپردازد؟ ایا مشکل مدیرانی که دچار‬ ‫لغزش شده اند و به پیگیری منافع شخصی و خیانت‬ ‫به بیت المال مشغول شده اند‪ ،‬نتیجه مکانیسم های‬ ‫‪176‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2-1‬محور اول‪ :‬ریسک پایین پذیرش مسئولیت‬ ‫‪177‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یکی از علل پذیرش و رشد و ارتقا افرادی که شایستگی‬ ‫برای بر عهده گرفتن مسئولیت در نظام اسالمی ندارند‪،‬‬ ‫به ساختار شکل گرفته در حکومت در بعد از پایان‬ ‫جنگ تحمیلی برمی گردد‪ .‬در طراحی تدریجی صورت‬ ‫گرفته از ان زمان‪ ،‬پست ها و مسئولیت های دولتی از‬ ‫جذابیت مادی و دنیوی باالیی برخوردار شدند و در‬ ‫مقابل‪ ،‬پاسخگویی‪ ،‬مسئولیت پذیری و ریسک قبول‬ ‫کردن مدیریت در کشور به حد پایینی تنزل کرد‪ .‬در نظام‬ ‫اداری طراحی شده و مستقر در کشور‪ ،‬از یک سو نه تنها‬ ‫مدیران درباره عملکرد و کرده و نا کرده هایشان مورد‬ ‫بازخواست و سوال قرار نمی گیرند؛ بلکه به بهانه های‬ ‫مختلف از امکانات ویژه چه در قالب حقوق و مزایا‪،‬‬ ‫دسترسی به اطالعات‪ ،‬انــواع رانت ها‪ ،‬سفارش ها و‬ ‫توصیه نامه ها‪ ،‬فراهم کــردن فرصت رشد ناعادالنه‬ ‫برای نزدیکان و در شکل های بدتر برخورداری از نفوذ‬ ‫نامشروع برای جلوگیری از مقابله با فساد و رفتارهای‬ ‫غیرقانونی دیگران برخوردار شده اند‪ .‬روشن است که‬ ‫شکل گیری چنین موقعیتی از مسئولیت های دولتی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫جذب و پرورش مدیران در جمهوری اسالمی است؟‬ ‫این یادداشت بر دو محور اصلی برای پاسخ به سواالت‬ ‫فوق تکیه می کند‪ .‬اگرچه روشن است که دالیل ان به‬ ‫این دو محور منحصر نخواهد شد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در جمهوری اسالمی‪ ،‬یک شبه اتفاق نیفتاده است؛‬ ‫اما روند کلی نظام اداری و مسئولیت دولتی کشور به‬ ‫سمتی بوده است که ریسک پذیرش مسئولیت دولتی‬ ‫در کشور به پایین ترین حد خود رسیده است‪.‬‬ ‫این در حالی است که در اموزه های دینی در مورد پذیرش‬ ‫مسئولیت ریاست بر مردم هشدارهای تکان دهنده ای‬ ‫داده شده است‪ .‬از امام رضا؟ع؟ روایت شده است که‬ ‫ایشان نام شخصى را برد و فرمود‪ :‬او ریاست را دوست‬ ‫دارد‪ .‬سپس فرمود‪ :‬دو گرگ وحشى در گله گوسفندى‬ ‫که چوپان هایش از ان جدا شده اند‪ ،‬پرضررتر نیستند از‬ ‫ریاست در دین مسلمان (الکافی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .)298‬از‬ ‫رسول خدا؟ص؟ روایت شده است که فرمودند‪ :‬نخستین‬ ‫چیزهایی که موجب نافرمانی پروردگار گردید شش‬ ‫خصلت بود‪ :‬دنیاطلبی‪ ،‬ریاست طلبی‪ ،‬شکم پرستی‪،‬‬ ‫شهوت پرستی‪ ،‬عالقه به خواب و راحت طلبی (ارشاد‬ ‫القلوب الى الصواب‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .)177‬روایت مشهوری‬ ‫هم از حضرت صادق؟ع؟ نقل شده است که فرمودند‬ ‫هر کس طالب ریاست باشد‪ ،‬هال ک می شود (الکافی‪،‬‬ ‫ج ‪ ،2‬ص ‪ )297‬زیرا ریاست جز برای اهل ان صحیح‬ ‫نیست‪( .‬بحار االنوار‪ ،‬ج ‪ ،70‬ص ‪)154‬‬ ‫نظام اداری دولتی حاکم بر کشور با هدف پایین اوردن‬ ‫ریسک پذیرش مسئولیت دولتی و افزایش جذابیت‬ ‫پست های دولتی تنظیم شــده اســت‪ .‬ایــن موضوع‬ ‫را اگر در کنار بسته بودن حلقه های مدیریتی کشور‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نظام اداری دولتی حاکم بر کشور با هدف‬ ‫پایین اوردن ریسک پذیرش مسئولیت‬ ‫دولتی و افزایش جذابیت پست های دولتی‬ ‫تنظیم شده است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تساهل گری و تسامح رفتار قضایی در‬ ‫برخورد با تخلفات مسئولین دولتی و افراد‬ ‫وابسته به ان یکی از موضوعاتی است‬ ‫که باعث تاب اوری ساختاری جمهوری‬ ‫اسالمی در پذیرش و رشد مدیران دولتی‬ ‫فاسد شده است‪.‬‬ ‫که منتسب به حکومت اسالمی هستند‪ ،‬با شدت و‬ ‫قوت بیشتری باید انجام شود‪ .‬در ایه ‪ 30‬سوره احزاب‪،‬‬ ‫خداوند متعال وعده عذاب دو چندان به زنان پیغمبر‬ ‫داده درصورتی که به کار زشت اشکار اقدام کنند‪ .‬به‬ ‫نظر می رسد می توان این نکته را از این ایه برداشت کرد‬ ‫که گناه اشکار افراد منتسب به پیامبر اسالم که رهبری‬ ‫و مدیریت کالن جامعه دینی را بر عهده دارد‪ ،‬منجر به‬ ‫تضعیف و تخریب این جایگاه می شود و ازاین جهت‬ ‫عذاب الهی ان ها دوچندان است؛ بنابراین کسانی که‬ ‫منتسب به حا کمیت هستند (شامل همه مدیران و‬ ‫مسئوالن دولتی و خانواده و اقوام ان ها) اگر رفتاری‬ ‫کنند که تصویر و جایگاه حاکمیت را مخدوش کنند‪،‬‬ ‫باید با شدت بیشتری با ایشان مقابله کرد؛ نه این که‬ ‫به واسطه پست و مسئولیت دولتی خود‪ ،‬از معافیت های‬ ‫قضایی و تساهل و تسامح های قانونی برخوردار شوند‪.‬‬ ‫اصالح نظام قضایی کشور در خصوص بررسی تخلفات‬ ‫مدیران دولتی و افراد منتسب به ان ها به ویژه خویشاوندان‬ ‫ان ها‪ ،‬موضوع مهمی است که می تواند زمینه رفع فساد‬ ‫دولتی در کشور را فراهم کند‪ .‬دستگاه قضایی باید چه‬ ‫در سرعت رسیدگی و چه در شدت مجازات متخلفین‬ ‫ً‬ ‫مدیران دولتی و منسوبین ان ها‪ ،‬کامال سختگیرانه و‬ ‫بدون هیچ گونه تخفیف و ترحمی برخورد کند‪.‬‬ ‫قرار دهیم‪ ،‬به روشنی مشخص می شود که در عمل‬ ‫شکستن چنین ساختاری‪ ،‬بسیار پیچیده و دشوار‬ ‫است‪ .‬بخش قابل توجهی از مدیران دولتی در کشور‪،‬‬ ‫رسوب کرده اند و چرخش مدیریت به اندازه الزم در‬ ‫کشور رخ نمی دهد‪ .‬چراکه جذابیت چنین موقعیتی‬ ‫که کمترین پاسخگویی و وظیفه مداری را می طلبد‪،‬‬ ‫حتی در بخش خصوصی نیز قابل دست یافتن نیست‪.‬‬ ‫مدیران بخش خصوصی در مورد عملکرد خود مورد‬ ‫ارزیابی و ارزشیابی قــرار می گیرند و درصورتی که از‬ ‫توانمندی الزم برخوردار نباشند‪ ،‬امکان ادامه فعالیت‬ ‫به ان ها داده نمی شود‪ .‬درحالی که چنین اتفاقی در‬ ‫مورد مدیران دولتی رخ نمی دهد‪.‬‬ ‫‪ .2-2‬محور دوم‪ :‬تسامح در برخورد قضایی‬ ‫ایــن موضوع هم به عنوان یکی از مصادیق افزایش‬ ‫ریسک پذیرش مسئولیت قابل طرح است؛ اما با توجه‬ ‫به شرایط فعلی کشور به نظر می رسد برجسته کردن ان‬ ‫در قالب یک محور جداگانه‪ ،‬الزم است‪ .‬تساهل گری‬ ‫و تسامح رفتار قضایی در برخورد با تخلفات مسئولین‬ ‫دولتی و افراد وابسته به ان یکی از موضوعاتی است‬ ‫که باعث تاب اوری ساختاری جمهوری اسالمی در‬ ‫پذیرش و رشد مدیران دولتی فاسد شده است‪ .‬این‬ ‫در حالی است که در اموزه های دینی‪ ،‬فساد با انانی‬ ‫‪178‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪179‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫به عقیده نگارنده در شرایط فعلی کشور‪ ،‬نه با تشویق‬ ‫و حواله دادن مدیران دولتی دنیادوست به حورالعین‬ ‫و سلسبیل و ثیاب سندس می توان به مبارزه با فساد‬ ‫پرداخت و مانع از دست اندازی ان ها به بیت المال شد‬ ‫و نه با ترساندن ایشان از سموم و زقوم و حمیم می توان‬ ‫مدیران فرصت طلب را از غارت منافع و منابع عمومی‬ ‫باز داشت‪ .‬ریاست و مدیریت امور اجتماعی در کشور‬ ‫به خودی خود دارای ریسک بالقوه است و اگر مدیری‬ ‫شایستگی الزم را برای اداره امور عمومی نداشته باشد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫زمینه ساز معضالت و مسائل بعضا غیرقابل جبرانی در‬ ‫اجتماع می شود‪ .‬همین مسئله بر این موضوع تا کید‬ ‫می کند که نمی توان نظام اداری کشور را بر پایه ترس‬ ‫از قیامت و مجازات اخــروی طراحی کرد و به جای‬ ‫طراحی های دقیق ساختاری‪ ،‬متمسک این موضوع‬ ‫شد و از ان طریق به کنترل رفتارهای مدیران اقدام کرد‪.‬‬ ‫نظام اداری ما نیازمند کاهش جذابیت های مادی‬ ‫پست های دولتی به همراه افزایش ریسک پذیرش‬ ‫مسئولیت و پاسخگویی است‪ .‬هیچ تضمینی وجود‬ ‫ندارد که کنترل های درونی بتواند مدیران طمع کار و‬ ‫فرصت طلب را از دست اندازی به بیت المال و پیگیری‬ ‫منافع شخصی باز دارد‪.‬‬ ‫اهمیت اداره امور عمومی به اندازه ای هست که نظام‬ ‫اداری کشور با دقت و حساسیت بیشتری طراحی شود‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .3‬جمع بندی‬ ‫تا مانع ورود افراد فاقد صالحیت شده و یا مانع انحراف‬ ‫رفتاری ان ها در طول دوران مسئولیت خود شود‪ .‬در‬ ‫طراحی نظامات اداری باید به گونه ای عمل شود که‬ ‫کم ترین امکان و فرصت سودجویی و پیگیری منافع‬ ‫شخصی برای مدیران دولتی فراهم باشد‪ .‬نظام پاداش‬ ‫و حقوق و برخورداری از مزایا نباید به گونه ای باشد که‬ ‫جذابیت و کشش مادی و دنیاطلبانه برای افراد برای‬ ‫رسیدن به پست دولتی را فراهم اورد‪ .‬تقویت نظام کنترلی‬ ‫و رصد مستمر فعالیت ها و عملکرد مسئولین‪ ،‬احتمال‬ ‫سوءاستفاده را کاهش خواهد داد‪ .‬یکی دیگر از نظامات‬ ‫مهمی که باید در حوزه اداره امور اجتماعی ایجاد شود‪،‬‬ ‫نظام بازخواست و ارزیابی است‪ .‬باید هر مسئول و مدیری‬ ‫برای تصمیمات اشتباه اخذ شده مورد بازخواست و‬ ‫سوال قرار گیرد‪ .‬نظام قضایی و تنبیه و مجازات برای‬ ‫مسئولین متخلف باید سریع‪ ،‬شدید و بــدون هیچ‬ ‫مالحظه یا تسامح و سیاسی کاری انجام شود‪ .‬ان هایی‬ ‫که در امانت واگذار شده به ایشان خیانت می کنند و‬ ‫یا دس ـت درازی به بیت المال می کنند‪ ،‬عالوه بر جرم‬ ‫سنگین و غیرقابل بخشش خیانت درامانت و دزدی از‬ ‫حقوق ملت‪ ،‬تصویر حکومت را مخدوش می کنند‪ .‬تنها‬ ‫در این صورت است که می توان افراد دنیادوست را از‬ ‫اطراف میزهای مدیریت دور کرده و فرصت خدمتگزاری‬ ‫به صالحان و شایستگان که منافع مردم را بر منفعت‬ ‫شخصی خود ترجیح می دهند‪ ،‬فراهم کرد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمید ایزدبخش‬ ‫پژوهشگر هسته سالمت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫باال نشینی شفافیت!‬ ‫‪ .2‬مسئله چیست؟‬ ‫مسئله را به فاصله میان وضع مطلوب (ای ــده ال) و‬ ‫موجود تعریف می کنند‪ .‬ماهیت بسیاری از مسائل‬ ‫ذهنی بــوده و برساختی از واقعیت هستند‪ .‬اینکه‬ ‫ایده ال و ارمان مدنظر ما چه باشد در اینکه امروز را‬ ‫چگونه ببینیم و تحلیل کنیم بسیار اثرگذار است‪ .‬این‬ ‫بدان معنا نیست که واقعیتی وجود ندارد بلکه بدان‬ ‫معناست که این ما و ادراک ماست که موقعیت را‬ ‫مسئله می پندارد‪ .‬شرایطی را که یک فرد‪ ،‬گروه یا جامعه‬ ‫ناپسند و ناخوشایند می بینند‪ ،‬جامعه دیگر پسندیده و‬ ‫ایده ال می دانند‪ .‬اینکه ما چه شرایطی را ایده ال تصور‬ ‫می کنیم و بر اساس ان شرایط امروز خود را خوشایند‬ ‫یا مسئله دار تصویر می کنیم‪ ،‬بسیار متکی بر ارزش ها‬ ‫و هنجارهای فردی و جمعی ما است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در این یادداشت کوتاه ابتدا به مسئله شناسی‪ ،‬به عنوان‬ ‫ّ‬ ‫حل مسئله اشاره کرده و نسبت و تمایز‬ ‫گام مهمی در ِ‬ ‫ان را با سایر مراحل اشــاره می کنیم‪ .‬سپس کمی به‬ ‫مفهوم شفافیت پرداخته و موقعیت فعلی ان را به‬ ‫همراه نقد این وضعیت ترسیم می کنیم؛ در این مسیر‬ ‫جایگاه واقعی شفافیت روشن تر خواهد شد‪ .‬در بررسی‬ ‫شفافیت‪ ،‬به نسبت ان با اقتصاد مقاومتی خواهیم‬ ‫پرداخت و مثالی واقعی از فضای سیاست گذاری‬ ‫حسن ختام این یادداشت خواهد بود‪ .‬اگر بخواهم‬ ‫پیام اصلی این مقاله را به صورت خالصه بیان کنم‪،‬‬ ‫بدین صورت خواهد بود‪ :‬شفافیت نباید به مسائل کشور‬ ‫تحمیل شود؛ بلکه باید تطابق مسئله با شفافیت را‬ ‫سنجید‪ .‬این در صورتی محقق خواهد شد که شفافیت‬ ‫از جایگاه واالیی که برای ان تعریف شده پایین امده‬ ‫و در کنار سایر ابزارها بنشیند‪.‬‬ ‫شفافیت ابزاری است در کنار سایر ابزارها که باید با سنگ‬ ‫اقتصاد مقاومتی محک زده شود‬ ‫‪180‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫طی کــردن فرایند ساختاردهی مسئله‬ ‫شامل بررسی موقعیت مسئله‪ ،‬ساخت‬ ‫فرامسئله‪ ،‬تعریف مسئله جوهری و تدقیق‬ ‫مسئله رسمی است‪.‬‬ ‫‪ .4‬راه مسئله از پاسخ جداست!‬ ‫‪ .3‬اشتباه مهلک‬ ‫‪181‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ساختاردهی‬ ‫اندیشمندان تحلیل خط مشی مرحله ‬ ‫ِ‬ ‫مسئله را مهم ترین مرحله از فرایند حل مسئله می دانند‪.‬‬ ‫اگر مسئله به اشتباه شناخته و فرموله شود‪ ،‬در واقع کل‬ ‫فرایند به خطا خواهد رفت‪ .‬فهم خوب مسئله و درک‬ ‫همه جانب ه ان‪ ،‬می تواند بازیگران را از خطای راهبردی‬ ‫انتخاب مسئله اشتباه به دور نگاه دارد‪ .‬تا کید این‬ ‫گام بر ان است که با رعایت اصول کلی از این خطا‬ ‫جلوگیری شود‪ .‬طی کردن فرایند ساختاردهی مسئله‬ ‫شامل بررسی موقعیت مسئله‪ ،‬ساخت فرامسئله‪،‬‬ ‫تعریف مسئله جوهری و تدقیق مسئله رسمی است؛‬ ‫همچنین رعایت نکاتی مثل پرهیز از پرش به پاسخ‬ ‫از جمله اصول کلی مورد نظر است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫پرش به پاسخ چیست؟ اکثرا ما پیش از انکه مسئله‬ ‫را شناخته و درک کنیم‪ ،‬تصمیم خود را گرفته ایم! این‬ ‫ گران‬ ‫افت و معضل بسیاری از پژوهشگران و تحلیل ِ‬ ‫سیاست پژوه است‪ .‬بسیاری از پژوهشگران با توجه به‬ ‫اینکه با رویکردها و ابزارهای محدودی اشنایی دارند‬ ‫و بالطبع در موارد محدودی خبرگی دارند‪ ،‬هنگامی که‬ ‫بــا مسئله ای مــواجــه می شوند‪ ،‬پیش از انکه بــه ان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫پس ازانکه به خوبی با لحاظ تمامی نکات‪ ،‬مسئله را‬ ‫شناختیم ایا وقت ان رسیده است که به سراغ اجرا‬ ‫و عمل برویم؟ پاسخ منفی اســت‪ .‬دریافت مسئله‬ ‫حداکثر نیمی از مسیر و راهی است که به حل مسئله‬ ‫ختم می شود؛ حل مسئله خود مسیری جدا می طلبد‪ .‬با‬ ‫ذکر مثال شاید این نکته روشن تر شود‪ .‬فرض کنیم یک‬ ‫پژوهش مسئله شناسی مهم ترین مسئله سیاست گذاری‬ ‫کشور را حضور مسئوالن دو تابعیتی در راس برخی امور‬ ‫اجرایی کشور اعالم کند‪ .‬برخی به محض اینکه به‬ ‫این مسئله برخورد کنند‪ ،‬تصمیم خود را گرفته و عزم‬ ‫خود را برای برخورد با این مسئله جزم کرده و اولین‬ ‫راهکاری را که به ذهنشان می رسد و یا راهکاری را که‬ ‫از پیش به ان اشنایی (پرش به پاسخ) و یا دسترسی‬ ‫دارند انتخاب و اجرا می کنند‪ .‬حال انکه بسیاری از‬ ‫این مسائل نیازمند تدریج و اصالح مرحله به مرحله با‬ ‫برنامه ریزی دقیق است‪ .‬راحت ترین کارها در این مورد‬ ‫چیست؟ استفاده از ابزار رسانه‪ .‬به همین خاطر هر از‬ ‫چند گاهی می شنویم که فالن تعداد از مسئولین یا‬ ‫فرزندان ان ها دو تابعیتی هستند‪ .‬ممکن است با مطرح‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫به عنوان مثال شرایط امروز‬ ‫کشور را که در التهابات مالی‬ ‫شدیدی قرار دارد در نظر بگیرید‪ ،‬ایا باور شما این است‬ ‫که همه این شرایط را مسئله دار می دانند؟ این طور‬ ‫نیست‪ .‬برخی این شرایط را بسیار مساعد و خوشایند‬ ‫برای رسیدن به امال و ارزوهای خود می بینند‪ ،‬برخی‬ ‫زالوصفتانه به جان مردم افتاده اند و دیگرانی به دنبال‬ ‫قالب کردن ایدئولوژ ی های پوسیده سیاسی خود به‬ ‫افکار مردمی هستند که سال ها مغضوبشان بوده اند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫مسئله فکر کنند به نسبت‬ ‫داشته های خود با ان مسئله‬ ‫می اندیشند؛ که چگونه می توانند میان ان دو ارتباط‬ ‫برقرار کنند‪ .‬به طور مثال شخصی که تنها به ابزارهای‬ ‫ّ‬ ‫کمی پژوهش مسلط است‪ ،‬هنگامی که با پژوهشی‬ ‫هرچند با مقتضیات روش شناسی کیفی مواجه شود‪،‬‬ ‫ان را به ابزارها و تکنیک های ّ‬ ‫کمی ارجاع می دهد و در‬ ‫واقع خود را بر مسئله تحمیل می کند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫ندارد و رابعا قرار نیست برای تمامی مسائل این مسیر‬ ‫به صورت کامل طی شود‪ .‬بسیاری از اوقات افرادی‬ ‫که در یک حوزه‪-‬مسئله خبره می شوند‪ ،‬با زحمات و‬ ‫مطالعات گسترده خود این مسیرها را طی کرده اند و‬ ‫می توان از خبرگی ان ها در طی کردن سریع تر این مسیر‬ ‫ً‬ ‫استفاده کرد؛ اما به شرطی که واقعا این مسیر را در‬ ‫ً‬ ‫گذشته به درستی طی کرده باشند و ثانیا همان طور که‬ ‫اشاره شد چگونه طی کردن این مسیر به سطح اهمیت‬ ‫مسئله هم بستگی خواهد داشت‪.‬‬ ‫کردن ان در رسانه ها از بار مسئولیت خود بکاهیم اما‬ ‫ایا مسئله را حل کرده ایم؟‬ ‫برای نشان دادن اینکه راه مسئله از راه پاسخ جداست‪،‬‬ ‫بیان چند نکته دیگر ضروری به نظر می رسد؛ اول انکه‬ ‫هر منطقه و بستری الزامات و اقتضائات خاص خود‬ ‫را دارد‪ .‬در این راستا هر پاسخی برای پختگی و اماده‬ ‫شدن در اجرا‪ ،‬نیازمند محک خوردن ها در بافت مورد‬ ‫نظر (به همراه بررسی گذشته و تجارب سیاستی موجود)‬ ‫و همچنین بررسی اورده ها و نتایج ان در بسترهای دیگر‬ ‫است؛ به عبارت دیگر مطالعات تطبیقی‪ .‬از جمله‬ ‫الزامات دیگر این مسیر برخی مطالعات اینده پژوهانه‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬پس ازانکه پاسخ پیشنهادی ابتدائا با مسئله‬ ‫مورد نظر انطباق داشت‪ ،‬ارزش های جامعه هدف را‬ ‫خدشه دار نمی کرد (به تعبیر اسالمی ان با حق منطبق‬ ‫بــود)‪ ،‬در بافت هــدف خــود محک خــورد (بــه همراه‬ ‫انجام مطالعات تطبیقی)‪ ،‬مطالعات اینده پژوهانه‬ ‫ً‬ ‫اوال پیامدهای بلندمدت و مستمر (در صورت داشتن‬ ‫پیامدهای بلندمدت) پیشنهاد را بر بافت هدف و در‬ ‫ثانی درخور و مناسب بودن پاسخ را با توجه به شرایط‬ ‫اتی قلمرو مورد نظر(که البته در این گام از دستاوردهای‬ ‫گام های پیش نیز بهره برده خواهد شد) بررسی می کنند‪.‬‬ ‫الزم به ذکر است دقت در انجام این مراحل‪ ،‬بستگی‬ ‫به سطوح مختلف اهمیت مسئله دارد که از ذکر ان‬ ‫در اینجا خودداری می کنیم‪.‬‬ ‫ممکن است عده ای در طوالنی بودن این مسیر اشکال‬ ‫کرده و به بهانه زمان بر بودن ان‪ ،‬از ان شانه خالی کنند‪.‬‬ ‫پاسخ ان است که گذشتگانی که مشکالت امروز کشور‬ ‫به سوء تدبیر ان ها برمی گردد نیز تصور را داشتند‪ .‬در‬ ‫ثانی اگر قرار است مشکل به معنای واقعی کلمه حل‬ ‫شود بایستی این مسیر طی شود در غیر این صورت‬ ‫ً‬ ‫بر بار مسئله افزوده خواهد شد‪ .‬ثالثا این بدان معنا‬ ‫نیست که برای شرایط موقت هیچ نسخه ای وجود‬ ‫‪ .5‬تحلیل شرایط ایران‬ ‫هر بومی شرایط خاص خود را دارد و سازوکارهای اصالح‬ ‫و تغییر خاص خود را می طلبد‪ .‬ما نیازمند تئور ی پردازان‬ ‫اصــاح هستیم تا بدانیم راه تغییر از کجا و چگونه‬ ‫است‪ .‬ما در جناح مخالفان و معاندان تئور ی های‬ ‫قوی و منحصربه فردی داریم که البته گام به گام تجربه‬ ‫شده و محک خورده و پیشرفت می کنند‪ .‬گاهی برای‬ ‫تغییر در ایران از جنگ‪ ،‬گاه دیپلماسی‪ ،‬گاهی نفوذ‪،‬‬ ‫گاه تهدید‪ ،‬گاه تعامل سازنده‪ ،‬گاهی ترکیب چندگانه‬ ‫از ان ها و‪ ...‬بهره می برند‪ .‬همه این ها بر پشتوانه های‬ ‫نظری و شرایط عملی خود تکیه دارند که به دنبال تغییر‬ ‫رفتار ایران هستند‪ .‬ان ها از تجارب خود درس گرفته‬ ‫و هر روز طرح ها و الگوهایی را عملیاتی می کنند که‬ ‫اشتباهات گذشته را تکرار نکنند و ماحصل بهتری‬ ‫عایدشان شود‪.‬‬ ‫ایا ما در ایــران از تئوری اصالح برخورداریم؟ به نظر‬ ‫می رسد برخی جناح های سیاسی به این نکته توجه‬ ‫کرده اند اما باز به نظر می رسد جناح بندی شدن و دنبال‬ ‫کردن اغراض سیاسی‪ ،‬اصل ایده و فکر را زیر سوال برده‬ ‫است؛ هرچند به خوبی از ان بهره می برند‪ .‬عده ای از‬ ‫ً‬ ‫افراد دلسوز نیز دائما راهکارهای متفاوتی ارائه می دهند‪.‬‬ ‫یک روز به دنبال گرفتن دولت‪ ،‬روزی به دنبال مذاکره‬ ‫‪182‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫شفافیت شفافیت موافق ترند‬ ‫عدم‬ ‫ِ‬ ‫برخی با ِ‬ ‫چون انگاه می توانند ان را به هر مسئله ای‬ ‫تحمیل کرده و هر روز ان را به رنگی دربیاورند‪.‬‬ ‫‪ .8‬گفتمان سازی شفافیت‬ ‫رهبری در بیان اقتصاد مقاومتی به صورت ضمنی دو‬ ‫نکته اصلی را طرح کرده اند‪ ،‬اول اینکه حوزه اولویت دار‬ ‫ایران اقتصاد است؛ اما با چه رویکردی؟ مقاوم سازی‪.‬‬ ‫بنابراین رهبری هم حوزه فعالیت و عملیات را مشخص‬ ‫کرده اند و هم نحوه برخورد و اصالح ان را‪ .‬در این شرایط‬ ‫مطرح کردن رویکردی جایگزین‪ ،‬در واقع به حاشیه‬ ‫بردن مقاوم سازی است‪ .‬اگر کالن مسئله ما اقتصاد و‬ ‫رویکرد اتخاذی اصالح ان مقاوم سازی است بایستی از‬ ‫همه ابزارها از جمله شفافیت در جهت اصلی بهره برده‬ ‫شود اما ذیل مقاوم سازی‪ .‬به این معنا که تمام ابزارها‬ ‫با مفهوم مقاوم سازی محک زده شود و درصورتی که با‬ ‫ان سازگار بودند‪ ،‬از انها بهره برده شود‪.‬‬ ‫اما شرایطی که ما امروز با ان مواجهیم‪ ،‬ان است که‬ ‫مــقــاوم ســازی بــه کنار گذاشته شــده و رویکردهای‬ ‫‪183‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بــرای انکه مفاهیم باال را بتوانیم به صورت دقیق با‬ ‫مــوردی واقعی تطبیق دهیم‪ ،‬به راهکار همه جایی!‬ ‫شفافیت (که امــروز از ز بــان همه به گوش می رسد)‬ ‫بپردازیم‪ .‬اولین نکته ای که بایستی به ان توجه کنیم‪،‬‬ ‫تعریف شفافیت است‪.‬‬ ‫معنای شفافیت چیست؟ در ادبیات روزمره معانی‬ ‫مختلفی از شفافیت به کار برده می شود‪ .‬تا ندانیم‬ ‫شفافیت به چه معناست‪ ،‬امکان استفاده از ان را‬ ‫شفافیت شفافیت موافق ترند‬ ‫عدم‬ ‫ِ‬ ‫نداریم‪ .‬البته برخی با ِ‬ ‫چون انگاه می توانند ان را به هر مسئله ای تحمیل کرده‬ ‫و هر روز ان را به رنگی دربیاورند؛ در این میان بازیگر‬ ‫مشترک همه مسائل کسی خواهد بود که توانسته است‬ ‫شفافیت را به هر رنگ و شکلی دربیاورد‪ .‬انگاه هر کجا‬ ‫که از شفافیت سخن گفته شود‪ ،‬ان (هــا) نیز حضور‬ ‫خواهند داشت‪ .‬همان طور که در جدول ‪ 1‬مشاهده‬ ‫می کنید با اتخاذ معانی مختلف از شفافیت‪ ،‬از روشن‬ ‫شدن ان کاسته اند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .6‬شفافیت به چه معناست؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اگر بخواهیم از تشتت مفهومی‬ ‫در معنای شفافیت چشم پوشی کنیم‪ ،‬همچنان این‬ ‫سوال باقی است که ایا عدم شفافیت مسئله است؟‬ ‫همان طور که پیش تر هم اشاره شد‪ ،‬عدم شفافیت‬ ‫مسئله نیست‪ ،‬در واقع شفافیت ایده ال و وضع مطلوبی‬ ‫است که عده ای در ادبیات جهانی و بین الملل در‬ ‫نسخه هایشان برای جهان سوم پیچیده اند و سپس‬ ‫نمایندگانشان در جهان سوم و دیگرانی ان را در این‬ ‫کشورها گفتمان کردند! و امروز ما به جای انکه ان را‬ ‫یک رویکرد و پرداخت خاص به مسئله بدانیم‪ ،‬ان‬ ‫را مسئله می پنداریم‪ .‬حال انکه شفافیت مسئله ما‬ ‫نیست‪ ،‬در بهترین حالت رویکردی خاص به مسائل ما‬ ‫است که بایستی بررسی شود که ایا می تواند پاسخگوی‬ ‫نیازهای ما باشد یا خیر‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫و چانه زنی و روزی به دنبال‬ ‫ً‬ ‫امر دیگرند؛ اما ایا واقعا ما‬ ‫به درستی برای اصالح مسائل و مشکالت خود قدم‬ ‫برمی داریم‪ .‬اگر این گونه است چرا هنگامی که ما ‪30‬‬ ‫ســال اســت از تحریم رنــج می بریم‪ ،‬در حــوزه تحریم‬ ‫بیمه نشده ایم؟ چرا وقتی ما تجربه تحریم های شدید‬ ‫سال ‪ 92-91‬را داریم همچنان کشور ما از تحریم ها‬ ‫ً‬ ‫رنج می برد؟ شاید علت ان است که ما اصال عمقی‬ ‫و درست به مسائلمان نمی اندیشیم و حرکت نکردن‬ ‫صحیح در این مسیر ما را به تجربه کردن تجربه ها‬ ‫وا داشته است‪.‬‬ ‫‪ .7‬مسئله یا‬ ‫مسئله سازی شفافیت‬ ‫جایگزینی مثل شفافیت در جای ان نشسته اند‪ .‬سوال‬ ‫ان است مگر رویکرد مقاوم سازی نبود؟!‬ ‫واقع ان است که یکی از ابزارهای دشمن‪ ،‬گفتمان سازی‬ ‫بدیل است‪ .‬این گفتمان سازی بدیل برای اولویت هایی‬ ‫که ما داریم و بایستی به ان بپردازیم رقیب ایجاد می کنند‬ ‫و تصمیم گیران ما را در هنگام تصمیم با تشتت و‬ ‫سردرگمی روبرو می کند‪ .‬یکی از باز ی های دشمن بازی‬ ‫با رویکردها است و گفتمان سازی برای ترجیح دادن‬ ‫و یا رقیب سازی رویکردهاست‪ .‬هر رویکردی که امروز‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫چیست؟‬ ‫تشریح‬ ‫نقد‬ ‫‪1‬‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫ب ـ ـه م ـ ـثـ ــابـ ــه‬ ‫افشاگری‬ ‫برخی شفافیت را با افشاگری معادل می گیرند‪.‬‬ ‫به نظر می رسد این معنا‪ ،‬معنای غالب در میان‬ ‫اصــحــاب جــرایــد و عموم مــردم و حتی برخی‬ ‫پژوهشگران است‪ .‬این دسته از شفافیت به مثابه‬ ‫اهرم فشار بهره می برند و هر کجا که احساس فساد‬ ‫کنند و یا بخواهند احساس فساد را القا کنند‪ ،‬از‬ ‫ان استفاده می کنند؛ به طور مثال انتشار فیش های‬ ‫حقوقی از دسته این امور است‪.‬‬ ‫شفافیت برای چه به کار می رود؟ شفافیت ایجاد می کنیم‬ ‫که فساد کم شود؟ عدالت ارتقاء یابد؟ اما وقتی شفافیت‬ ‫به کاربرده می شود در واقع پایه خود را سست می کند‪ .‬هر‬ ‫چه بیشتر شفاف سازی (به این معنا) صورت گیرد‪ ،‬از‬ ‫سرمایه اعتماد کاسته می شود و این یعنی کسی دیگر‬ ‫حتی به اطــاعــات و داده ه ــای منتشره اعتماد نــدارد‪.‬‬ ‫وقتی اعتماد کل سیستم پایین بیاید‪ ،‬دیگر کسی حتی‬ ‫به شفافیت اعالمی هم اعتماد نخواهد کرد‪ .‬حتی اگر‬ ‫همه سیستم شفاف و خالی از فساد شود‪ ،‬چون اعتماد‬ ‫تخریب شده است‪ ،‬کسی به اطالعات اعتماد نخواهد‬ ‫کرد‪ .‬با افزایش بی اعتمادی و تزریق روح غلبه فساد در‬ ‫کشور‪ ،‬نتیجه ای جز ترویج فساد در کشور نخواهیم دید و‬ ‫این یعنی دور باطل شفافیت!‬ ‫‪2‬‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫ب ـ ـه م ـ ـثـ ــابـ ــه‬ ‫سامانه‬ ‫ً‬ ‫معنای دیگری که اخیرا از شفافیت بیشتر به‬ ‫گوش می رسد‪ ،‬سامانه است‪ .‬برخی شفافیت‬ ‫را به معنای سامانه های جمع اوری‪ ،‬تحلیل و‬ ‫ارائه اطالعات می دانند که به ساختارمند کردن‬ ‫و روشن کردن اطالعات برای مراجع مورد نظر‬ ‫می پردازد و با لحاظ سطح محرمانگی اطالعاتی‬ ‫را منتشر می کند‪.‬‬ ‫اولین نکته در این معنا ان است که چرا واژه شفافیت برای‬ ‫این سامانه ها جعل می شد‪ .‬سال ها این سامانه ها در دنیا‬ ‫مطرح بوده است و علوم مختلف از جمله مدیریت به‬ ‫طرح روش های توسعه ان پرداخته شده است‪ .‬طرح این‬ ‫سامانه ها تحت شفافیت جز غالب کردن روح شفافیت به‬ ‫معنای افشاگری و همچنین دادن دامنه قدرت به کسانی‬ ‫که صاحب این گفتمان هستند‪ ،‬چه عایدی خواهد داشت؟‬ ‫اگر روشن تر بخواهم مطرح کنم‪ ،‬وقتی سازمان های دولتی‬ ‫برای حل مسائل تصمیم گیری خود به جای اینکه به دنبال‬ ‫راه اندازی سامانه باشند‪ ،‬ان را با سامانه های شفاف سازی‬ ‫خطاب کنند‪ ،‬کسانی استخدام و به کار گرفته خواهند‬ ‫شد و رویکرد کسانی به حساب خواهد امد که صاحب‬ ‫این رویکرد می باشند و با توجه به پیشینه این رویکرد‪،‬‬ ‫اعتماد به صاحبان ان محل تامل است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در کنار مقاوم سازی مطرح شود‪ ،‬ما را از اولویت هایمان‬ ‫فاصله خواهد داد‪.‬‬ ‫برخی شفافیت را زمینه ساز مقاوم سازی می دانند‪ .‬اگر از‬ ‫ان ها بپرسیم که چرا این قدر بر شفافیت تا کید می کنید‪،‬‬ ‫خواهند گفت شفافیت مقدمه مقاوم سازی است! اما‬ ‫باید دانست شفافیت و مقاوم سازی معادل همدیگر‬ ‫نیستند‪ .‬شفافیت یک ابزار است اما مقاوم سازی یک‬ ‫رویکرد است‪ .‬اگر به شفافیت پرداخته می شود بایستی‬ ‫از منظر و رویکرد مقاوم سازی باشد‪.‬‬ ‫جدول ‪ - 1‬تعاریف مختلف از شفافیت‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪184‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .9‬مثال از مقاوم سازی در سالمت‬ ‫دوران تصدی اقــای دکتر باقری لنکرانی بر وزارت‬ ‫بهداشت بود؛ بحث این بود که چه راهبرد سیاستی‬ ‫در بحث توزیع و واردات دارو اتخاذ شود؟ از کسانی‬ ‫که با نرم افزارهای تصمیم سازی اشنا بودند درخواست‬ ‫همکاری می شود (این نرم افزارها احتیاج به این دارد که‬ ‫یک گروهی از صاحب نظران هم زبان شده و فرضیاتی‬ ‫را شکل دهند سپس بر اساس ان حتی به شما بصری‬ ‫(‪ )visual‬نشان می دهد که تصمیمات شما چه تبعاتی‬ ‫ً‬ ‫خواهد داشت)‪ .‬تقریبا شش ماه طول می کشد‪ ،‬حاصل‬ ‫برخی کــاری نــدارنــد کــه شفافیت چــه معنا و‬ ‫اقتضائاتی دارد‪ ،‬با هر مسئله ای که برخورد می کنند‬ ‫از شفافیت سخن می گویند‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫به مثابه ابزار‬ ‫شفافیت به مثابه ابزاری در کنار سایر ابزارها‪ .‬در‬ ‫واقع این تعریف شفافیت را تنها یک ابزار می داند‬ ‫که در تعامل با سایر ابزارها و با لحاظ اقتضائات‪،‬‬ ‫نواقص و کژکارکردهای ان می توان به خوبی از ان‬ ‫بهره برد‪ .‬در این نگاه با طراحی بسته ابزاری برای‬ ‫مدیریت هرچه بهتر هوشمندانه اقدام می شود‪ .‬این‬ ‫افراد تعصبی به شفافیت و یا سایر ابزارها ندارند‬ ‫بلکه حل مسئله‪ ،‬مسئله ان هاست و هر ابزاری‬ ‫که بتواند با لحاظ شرایط پیش گفته‪ ،‬بهتر مسئله‬ ‫را حل کند‪ ،‬انتخاب و جایگذاری خواهد شد‪.‬‬ ‫به نظر می رسد ایــن نگاه به شفافیت صحیح است‪.‬‬ ‫به جای انکه جایگاهی واال برای شفافیت قائل شویم‪،‬‬ ‫بایستی ان را در کنار سایر ابزارها دیده و با ان به مثابه تنها‬ ‫یک ابزار برخورد کنیم‪.‬‬ ‫‪185‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪4‬‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫ب ـ ـه م ـ ـثـ ــابـ ــه‬ ‫اکـ ـ ــسـ ـ ــیـ ـ ــر‬ ‫ح ـ ـ ــی ـ ـ ــات‬ ‫(رو ی ـکــردی‬ ‫همه جایی)‬ ‫مهم ترین نقدی که می توان به دوستداران این تعریف روا‬ ‫داشت ان است که حتی در علوم مهندسی و تجربی که با‬ ‫ماده سروکار دارند‪ ،‬برای مسائل گوناگون از ابزارهای مختلفی‬ ‫بهر ه می برند؛ با توجه به این نکته ایا این صحیح است که‬ ‫در مواجهه با انسان این گونه رفتار شود؟!‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪3‬‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫ب ـ ـه م ـ ـثـ ــابـ ــه‬ ‫مـ ـ ـق ـ ــدم ـ ــه‬ ‫عدالت ساز‬ ‫(یا به صورت‬ ‫کلی مقدمه‬ ‫اصالح)‬ ‫برخی شفافیت با هر کاربردی را مقدمه عدالت‬ ‫می دانند‪ .‬بر این باورند تنها راهی که برای اصالح‬ ‫و تغییر برای ما باقی مانده است‪ ،‬شفافیت است‬ ‫و بایستی با استفاده از این ابزار در جهت تحقق‬ ‫عدالت حرکت کنیم‪.‬‬ ‫وقتی صحبت از ابزار می کنیم بایستی هدف استفاده از‬ ‫ابزار را نیز طرح کنیم‪ .‬باید بپرسیم شفافیت برای چه؟‬ ‫شفافیت بــرای عدالت؟ شفافیت بــرای ازادی؟ هدف‬ ‫استفاده از شفافیت‪ ،‬در نحوه استفاده ان تغییر ایجاد‬ ‫می کند‪ .‬ایا با هر ابزاری می توان عدالت را محقق کرد؟‬ ‫ایا کشورهایی که از این ابزار بهره مند شده اند‪ ،‬به عدالت‬ ‫نزدیک ترند؟ بر فرض که ان کشورها نزدیک تر باشند (که‬ ‫نیستند)‪ ،‬با چه سازوکاری ما را به عدالت می رساند و‬ ‫بسیاری از سواالت بی پاسخ دیگر‪ .‬باید گفت این افراد‬ ‫مسیری بــرای اصــاح در پیش گرفتند که انتهایی جز‬ ‫ناامیدی و یا تقابل نخواهند داشت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ش ـفــاف ـیــت‬ ‫چیست؟‬ ‫تشریح‬ ‫نقد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ان می شود که مهم ترین چیزی که می تواند دسترسی‬ ‫به دارو را برای کشور و احاد مردم حفظ بکند‪ ،‬رفع‬ ‫انحصار است‪ .‬در نتیجه مجوز شرکت های واردکننده‬ ‫و توزیع کننده را افزایش می دهند تا انحصار را از بین‬ ‫ببرند‪ .‬به همین خاطر در اولین مــوج تحریم کشور‬ ‫ً‬ ‫یعنی سال ‪ ،87‬در زمینه تامین دارو تقریبا کشور با‬ ‫مشکل خاصی روبرو نمی شود‪ .‬اما در سال های ‪88‬‬ ‫تا ‪ 90‬مسئولین وقت سیاست گذاری دارویی وزارت‬ ‫بهداشت‪ ،‬این شرکت ها را لغو مجوز کردند و با موج‬ ‫دوم تحریم ها‪ ،‬کشور به شدت دچار بحران دارو شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫جواد ازادی‬ ‫پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .1‬گزارشی از ماجرا‬ ‫سناریوی شکست‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫در پی حوادث دی ماه سال گذشته‪ ،‬به تدریج زمزمه های‬ ‫فیلترینگ جدی می شد و این دولت بود که هرگاه‬ ‫صحبت از فیلترینگ تلگرام به میان می امد‪ ،‬خود‬ ‫را مخالف ایــن ماجرا می خواند و تــاش داشــت تا‬ ‫مسئولیت و هزینه های ان را به گــردن حا کمیت و‬ ‫نظام بار کند‪ .‬به عنوان مثال رئیس جمهور در ‪ 11‬دی‬ ‫‪ 96‬در سخنرانی خــود می گوید‪« :‬خبر دارم افــرادی‬ ‫بــرای شبکه های اجتماعی خــواب می بینند‪ ،‬شب‬ ‫می خوابند و تا صبح خواب می بینند به این ها می گویم‬ ‫به خواب هایتان دل نبندید‪ .‬وزیر ما (وزیر ارتباطات)‬ ‫اینجاست و به مردم قول می دهد که دست روی فیلتر‬ ‫کردن شبکه های اجتماعی نخواهد رفت»‪ .‬حتی در‬ ‫خصوص ماجرای عجیب افشای بیانات مقام معظم‬ ‫رهبری در جلسه ای با رده به کلی سری مورخ ‪ 3‬بهمن‬ ‫‪ 96‬در جمع اعضای شورای عالی فضای مجازی که‬ ‫در کانال تلگرامی عهدمانا منتشر شد‪ ،‬این تصویر به‬ ‫ذهن خطور می کرد که چنانچه تلگرام فیلتر شود‪ ،‬به‬ ‫دستور مستقیم شخص رهبر انقالب خواهد بود‪ .‬در‬ ‫ادامه نیز همین موضوع ادامه پیدا کرد و ‪ 11‬فروردین‬ ‫‪ 97‬عالءالدین بروجردی در گفت وگو با «رادیو شهری‬ ‫بروجرد» در خصوص فیلترینگ تلگرام اظهار کرد‪« :‬این‬ ‫تصمیمی است که در باالترین سطح اتخاذ شده و‬ ‫تلگرام جای خود را به یک سامانه مشابه ملی خواهد‬ ‫داد»‪ 14 .‬فروردین ‪ 97‬با برنامه زنده تلویزیونی دبیر شورای‬ ‫عالی فضای مجازی در شبکه خبر و تعابیر ایشان در‬ ‫خصوص تلگرام‪ ،‬فیلترینگ این پیام رسان‪ ،‬مسجل‬ ‫ً‬ ‫می نمود‪ .‬تا نهایتا از بامداد ‪ 11‬اردیبهشت ‪ 97‬با دستور‬ ‫خال اصلی درمواجهه ده ماهه با پیام رسان های اجتماعی‪،‬‬ ‫فقدان برنامه منسجم و سناریوپردازی صحیح در مسیر‬ ‫اجرای سیاست ساماندهی انها بود‬ ‫‪186‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫از روزی که تلگرام فیلتر شد‪ ،‬پیام رسان های‬ ‫داخلی با چالش های متعددی مواجه بودند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪187‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مقام قضایی‪ ،‬دسترسی به تلگرام‪ ،‬ابتدا در اپراتورها و‬ ‫سپس در دیگر شرکت ها‪ ،‬محدود شد‪.‬‬ ‫اما دولت در اولین واکنش ها به فیلترینگ تلگرام‪،‬‬ ‫تالش داشت مسئولیت ان را متوجه دیگران‪ ،‬نماید‪.‬‬ ‫بعد از ‪ 11‬اردیبهشت بیشتر نیز شد؛ اولین واکنش ها را‬ ‫وزیر ارتباطات با انتشار توئیت نشان داد‪« :‬دسترسی‬ ‫شهروندان به منابع اطالعات‪ ،‬توقف ناپذیر است؛‬ ‫هرچند استفاده از یک نرم افزار متوقف شود‪ .‬فناوری‪،‬‬ ‫به خودی خود‪ ،‬نه مجرم است نه مفسد و نه منحرف؛‬ ‫این بشر است که با استفاده نادرست از ان‪ ،‬جرم یا فساد‬ ‫در فضای زندگی مجازی را ترویج می کند‪ ».‬همچنین‬ ‫روحانی در ‪ 14‬اردیبهشت در صفحه اینستاگرام خود‬ ‫می نویسد‪« :‬بعد از فیلترینگ تلگرام با دستور مقام‬ ‫قضایی سیاست دولت یازدهم و دوازدهم مبتنی بر‬ ‫ایجاد فضای امن مجازی بوده و نه امنیتی‪ .‬و تاکنون‬ ‫هیچ شبکه اجتماعی و یا پیام رسان «توسط این دولت»‬ ‫مسدود نشده و نخواهد شد‪ .‬فیلتر و مسدودسازی اخیر‬ ‫تلگرام نیز نه توسط دولت اجرا شده و نه مورد تایید‬ ‫دولت است»‪ .‬یا در پست دیگری پیش از فیلترینگ‬ ‫نیز نوشته بود‪« :‬اگر در عالی ترین سطح نظام‪ ،‬تصمیمی‬ ‫برای محدود کردن یا مسدودسازی ارتباطات مردم گرفته‬ ‫شده است‪ ،‬باید صاحبان واقعی این کشور که مردم‬ ‫هستند در جریان امور قرار بگیرند»‪ .‬در مصاحبه های‬ ‫دیگر نیز مشاهده می شد که کمیته تعیین مصادیق‬ ‫محتوا مجرمانه و قوه قضاییه سیاست گذار و دولت‬ ‫ً‬ ‫صرفا مجری معرفی شد‪]1[ .‬‬ ‫در ابتدا‪ ،‬با تصویب سیاست ها و اقدامات ساماندهی‬ ‫پیام رسان های اجتماعی در خرداد ‪ 96‬توسط شورای‬ ‫عالی فضای مجازی و نیز با محدودیت های تلگرام از‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سال ‪ ،96‬این انتظار می رفت که پیام رسان های داخلی‪،‬‬ ‫نسخه چاره ای از سوی حا کمیت است که بایستی‬ ‫به تدریج مردم به سوی ان ها کوچ داده شوند‪ .‬اما مسئله‬ ‫جدی که پیش روی پیام رسان ها بود‪ ،‬عدم توانایی فنی‬ ‫ان ها به عنوان مقصد مهاجرت و گزارش هایی بود که‬ ‫داللت بر ضعف جدی ان ها داشت‪ .‬این پیام رسان ها‬ ‫نیز از دی ‪ 96‬هم زمان با فیلتر اولیه تلگرام‪ ،‬به شدت و‬ ‫سرعت‪ ،‬مسیر توسعه را در پیش گرفته بودند و از اوایل‬ ‫سال ‪ 97‬به ویژه با دومین مرحله فیلتر تلگرام فشار‬ ‫بسیار زیادی را متحمل شدند‪ .‬در ماه های ابتدایی‬ ‫سال شاهد سرمایه گذاری عظیم در حوزه سخت افزاری‬ ‫شبکه بودیم که نه با سرمایه بخش خصوصی بلکه‬ ‫بیشتر با رانت دولتی و حاکمیتی صورت پذیرفت‪]2[ .‬‬ ‫از روزی که تلگرام فیلتر شد‪ ،‬پیام رسان های داخلی‬ ‫با چالش های متعددی مواجه بودند‪ :‬ضعف فناورانه‪،‬‬ ‫ضعف زنـجـیــره صنعت مرتبط بــا ان هـــا‪ ،‬تکیه بر‬ ‫حمایت های دولتی و حا کمیتی به جای برنامه ریزی‬ ‫برای رشد ارگانیک و خوداتکایی‪« ،‬ساختار نامتقارن‬ ‫رقابت میان ان ها» به دلیل مداخله جدی دولت‪ ،‬سپاه‬ ‫و صداوسیما در حمایت از پیام رسان های متبوع خود‬ ‫و یا هجمه های تبلیغاتی به ان ها‪ ،‬به حدی که حضرت‬ ‫اقا با صدور حکم فقهی «حرمت تعرض به امنیت مردم‬ ‫و حریم خصوصی ان ها» در پیام رسان های داخلی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫رسما به حمایت ان ها امدند‪.‬‬ ‫به تدریج طی اردیبهشت و خردادماه نرخ رشد فزاینده‬ ‫پیام رسان های داخلی کاسته می شد و به صفر تمایل‬ ‫پیدا می کرد که خبر رشد فزاینده دو کالینت تلگرام به نام‬ ‫هات گرام و تلگرام طالیی (طال گرام) توجه کارشناسان‬ ‫و مسئولین را به خود جلب نمود‪ .‬اوج ان زمانی بود که‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تداوم این دو کالینت منتشر کردند‪ .‬این بیانیه موجب‬ ‫واکنش برخی از مسئولین ازجمله دبیر شورای عالی‬ ‫فضای مجازی شد و گفت‪« :‬درباره حمایت از هات گرام‬ ‫و طال گرام هم در حقیقت از همان ابتدا که سیاست‬ ‫خروج از انحصار تلگرام را داشتیم‪ ،‬برای دوران گذار‬ ‫پذیرفتیم که تلگرام های نسخه ی فارسی چند ماهی‬ ‫فعال باشند‪ .‬با اخرین مهلتی که به ان ها دادیم‪ ،‬تا ‪۱۵‬‬ ‫شهریور باید به یک پیام رسان ‪ ۱۰۰‬درصد بومی تبدیل‬ ‫شوند‪ ».‬روز بعد مدیر یکی از پیام رسان های داخلی‬ ‫ً‬ ‫در توئیت خود‪ ،‬رسما پیام رسان خود و یکی دیگر از‬ ‫پیام رسان های داخلی را بازنده بازی فیلترینگ اعالم‬ ‫کرد‪ .‬حال این سوال مطرح است که ایا دو کالینت‬ ‫هات گرام و تلگرام طالیی‪ ،‬می توانند ‪ 100‬درصد بومی‬ ‫ً‬ ‫شوند؟ اساسا امکان فنی ان را داریــم؟ ان هم تا ‪15‬‬ ‫شهریور؟‬ ‫در ‪ 28‬خردادماه‪ ،‬عبدالصمد خرم ابادی دبیر کارگروه‬ ‫تعیین مصادیق محتوای مجرمانه‪ ،‬از اختصاص ‪200‬‬ ‫سرور به تلگرام طالیی از محل بیت المال خبر داد‪.‬‬ ‫گویا با این خبر بازی وارد راند بعدی شد‪.‬‬ ‫در شرایطی که ایــن انتظار عمومی وجــود داشــت تا‬ ‫حداقل تعدادی از هفت پیام رسان مورد تایید دولت‬ ‫با یکدیگر همکاری نموده و به همگرایی برسند‪ ،‬نه تنها‬ ‫این وحدت و همگرایی حاصل نشد و استراتژی تقابل‬ ‫را نسبت به هم در پیش گرفتند [‪ ]3‬بلکه حاال رقیبی‬ ‫سرسخت به نام هات گرام و تلگرام طالیی به میان امده‬ ‫است که در فاصله ای حدود دو ماه از فیلترینگ تلگرام‪،‬‬ ‫بیش از ‪ 30‬میلیون کاربر را با خود همراه نموده است‪.‬‬ ‫مــاجــرای ای ــن دو کــایـنــت ب ـه عــنــوان رق ـبــای جدید‬ ‫پیام رسان های داخلی ابتدا با سکوت دولت همراه‬ ‫شد‪ ،‬تا اینکه در ‪ 25‬تیر ‪ 97‬خبری از ســردار جاللی‬ ‫رئیس سازمان پدافند غیرعامل منتشر شد که سرورهای‬ ‫هــات گــرام و طــا گــرام در طبقه نهم ساختمان مرکز‬ ‫امام؟هر؟ وزارت ارتباطات قرار دارند‪ .‬بالفاصله وزیر‬ ‫ارتباطات خبرنگاران را برای بازدید از محل به انجا‬ ‫دعوت نمود و خبرنگاران اعالم کردند که سرورهای‬ ‫هات گرام و تلگرام طالیی را ندیدند! [‪ ]4‬اما بعدازاین‬ ‫ماجرا‪ ،‬وزیر ارتباطات طی مصاحبه ای موضوع فعالیت‬ ‫تلگرام طالیی و هات گرام را به تصمیمی در مرکز ملی‬ ‫فضای مجازی ارجاع داد که برای دوران گذار از تلگرام‬ ‫به پیام رسان های داخلی طراحی شده است؛ یا در‬ ‫بیانیه ای رسمی از سوی وزارت ارتباطات اعالم شد که‬ ‫«وزارت ارتباطات و فناوری اطالعات تصمیم گیرنده‬ ‫پاالیش و فیلتر سایت ها و نرم افزارها نیست‪».‬‬ ‫درمجموع‪ ،‬این روزها (مــرداد ‪ )97‬نرخ رشد کاربران‬ ‫پیام رسان های داخلی به شدت کاهش یافته است و در‬ ‫ً‬ ‫برخی از ان ها به صفر نزدیک شده است و عمال با حضور‬ ‫این دو کالینت تلگرام‪ ،‬امکان توسعه پیام رسان های‬ ‫داخلی بسیار محدود شده اســت‪ ،‬موضوعی که ‪4‬‬ ‫پیام رسان داخلی در بیانیه مشترک خود و در اعتراض به‬ ‫‪ .2‬تحلیل ماجرا‬ ‫با بروز و نفوذ اینترنت میان مردم ایران‪ ،‬فناوری اطالعات‬ ‫و ارتباطات‪ ،‬زمینه ای را فراهم اورد تا جریان ارتباطات‬ ‫و گردش اطالعات دچار انقالب شده و در سرعت‪،‬‬ ‫گستره و حجم عظیمی به گردش دراید‪ .‬به ویژه بعد‬ ‫از ســال ‪ 88‬و با ترویج پیام رسان های اجتماعی و‬ ‫شبکه های اجتماعی در ایران‪ ،‬رفته رفته‪ ،‬محمل های‬ ‫ارتباطات اجتماعی از فضای واقعی به فضای مجازی‬ ‫سوق پیدا کرد و تعامالت اجتماعی مردم و به تبع ان‬ ‫نظام های اجتماعی ما با سرعت شتابانی از فضای‬ ‫واقعی به فضای مجازی به هجرت در امد‪ .‬از تلگرام‬ ‫که یک پیام رسان اجتماعی بود به دالیل فنی و سیاسی‬ ‫به ویژه حمایت دستگاه های امنیتی کشور‪ ،‬از سال‬ ‫‪ 93‬حمایت ویژه ای شد و در بازار ارتباطات جمهوری‬ ‫اسالمی ایــران به انحصار رسید؛ حمایت از طریق‬ ‫تخصیص تسهیالت زیرساختی و فنی نظیر افزایش‬ ‫سرعت ان به سبب اختصاص اولویت در سوئیچینگ‬ ‫بین الملل‪ ،‬استقرار ‪ ،CDN‬فیلتر شدن رقبای او در ایران‪،‬‬ ‫‪188‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ماجرای فیلترینگ تلگرام‪ ،‬ضرورتی بود که‬ ‫به بدترین نحو ممکن‪ ،‬اجرا شد‪ .‬سیاستی‬ ‫که در اجــرا بیشترین هزینه ممکن را بر‬ ‫کشور بار نمود‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪189‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فیلتر بودن عمده شبکه های اجتماعی در ایران و ‪...‬‬ ‫‪ .‬این پیام رسان که در سال ‪ 93‬به بیش از ‪ 20‬میلیون‬ ‫کاربر در جمهوری اسالمی رسیده بود‪ ،‬تا جایی پیش‬ ‫رفت که از یک پیام رسان اجتماعی به یک شبکه‬ ‫اجتماعی مبدل گشت و از ان فراتر رفته و به بستری‬ ‫ارتباطی جهت شکل گیری همه نظام های اجتماعی‬ ‫ً‬ ‫تبدیل شد‪ .‬نهایتا در سال ‪ 96‬حدود ‪ 50‬میلیون کاربر‬ ‫و ‪ 60‬درصد حجم ترافیک بین الملل ایران را به خود‬ ‫اختصاص داده بود‪.‬‬ ‫در تحلیلی از جنس اقتصاد سیاسی‪ ،‬بسیار روشن و‬ ‫طبیعی است که دولت یازدهم و دوازدهم نبایستی‬ ‫عالقه ای به فیلتر تلگرام داشته باشد چراکه از سویی‬ ‫شبکه ارتباطی که جریان حزبی و فکری این دولت‬ ‫در بستر تلگرام فراهم اورده است‪ ،‬ظرفیت مناسبی‬ ‫برای پیروز ی های سیاسی این جریان فکری شد و در‬ ‫انتخابات مجلس شورای اسالمی‪ ،‬مجلس خبرگان‪،‬‬ ‫ریاست جمهوری و شوراها‪ ،‬در همه و همه‪ ،‬نتایج مطلوبی‬ ‫را کسب نمود‪ .‬از سویی دیگر از نظر اقتصادی‪ ،‬دولت‬ ‫بزرگ ترین ذی نفع فروش ترافیک پهنای باند بین الملل‬ ‫ِ‬ ‫به شمار می رود‪ ،‬طبق امار غیررسمی‪ ،‬درامد دولت از‬ ‫ً‬ ‫فضای مجازی که عمدتا در بخش فروش ترافیک است‪،‬‬ ‫در رتبه سوم بعد از نفت و مالیات قرار دارد و پرواضح‬ ‫است که در شرایطی که بیش از ‪ 60‬درصد این ترافیک‬ ‫معادل حدود ‪ 7200‬میلیارد تومان در سال به تلگرام‬ ‫اختصاص داشت‪ ،‬فیلتر ان به معنای از دست دادن‬ ‫بزرگ ترین منبع درامدی دولت در حوزه فاوا است‪.‬‬ ‫در منظری دیگر‪ ،‬تلگرام‪ ،‬از یک پیام رسان تبدیل به یک‬ ‫شبکه اجتماعی مجازی شده بود یا دقیق تر بگوییم به‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫دلیل فیلتر بسیاری از شبکه های اجتماعی مجازی‪،‬‬ ‫تلگرام تبدیل به همه فضای مجازی ایرانیان شده‬ ‫بود‪ ]5[ .‬ازاین رو وابستگی شدید کشور به این شبکه‬ ‫اجتماعی و انحصار ان‪ ،‬امنیت ملی ما تهدید می نمود‪.‬‬ ‫فارغ از فرصت های ارتباطی که برای معاندین‪ ،‬مزدوران و‬ ‫اشوب گران ایجاد کرده بود و ان ها به راحتی می توانستند‬ ‫با خارج از ایران ارتباط داشته باشند؛ مسئله مهم تر‪،‬‬ ‫برنامه توسعه تلگرام بــرای پولی شــدن خدمات ان‬ ‫بود‪ ،‬تا جایی که یک دفتر در امارات متحده ثبت و‬ ‫تاسیس کرده بود و برای جابجایی حجم عظیمی از‬ ‫دالرهای کاربران ایرانی با تاسیس دفتری در دبی و در‬ ‫نزدیک ترین منطقه جغرافیایی به کشور اماده می شد‪.‬‬ ‫این موضوع در شرایط اقتصادی کشور‪ ،‬خود تهدیدی‬ ‫خطیر به شمار می رفت‪.‬‬ ‫به نظر می رسد‪ ،‬ماجرای فیلترینگ تلگرام‪ ،‬ضرورتی بود‬ ‫که به بدترین نحو ممکن‪ ،‬اجرا شد‪ .‬سیاستی که در‬ ‫اجرا بیشترین هزینه ممکن را بر کشور بار نمود‪ .‬فارغ از‬ ‫بی انصافی هایی که در تصویرپردازی این موضوع‪ ،‬فرار‬ ‫از مسئولیت دولت و نسبت دادن ان به مقام معظم‬ ‫رهبری شد‪ ،‬اثرات این سیاست را می توان با توجه به‬ ‫ذی نفعان ترسیم نمود‪.‬‬ ‫به نظر نمی رسد در اجرای این سیاست‪ ،‬از ابتدا برنامه‬ ‫منسجم و از پیش طراحی شده ای وجود داشته است‬ ‫اما گویا با حفظ کالینت های تلگرام‪ ،‬شبکه اجتماعی‬ ‫تفکر موافق دولت‪ ،‬که بیشترین تقابل و مقاومت را در‬ ‫خصوص مهاجرت به پیام رسان های داخلی از خود‬ ‫نشان می دادند‪ ،‬در بستر تلگرام حفظ شدند و سازوکار‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫و دو پوسته [‪ ]7‬یا کالینت‬ ‫تلگرام (هات گرام و تلگرام‬ ‫طالیی) رشدی شتابان گرفت‪.‬‬ ‫در نگاهی فنی‪ ،‬موفقیت ایــن دو کالینت‪ ،‬درگــرو‬ ‫بهره مندی از زیرساخت های فنی نظیر ‪CDN‬هــای‬ ‫[‪ ]8‬موجود کشور بود که پیش ازاین در اختیار تلگرام‬ ‫قرار داشــت‪ .‬این دو کالینت با استفاده از ‪CDN‬ها‬ ‫می توانستند سرعت و کیفیت خود را به سطحی ارتقاء‬ ‫دهند که کاربران تلگرام را وفادار به خود حفظ کنند‪.‬‬ ‫هرچند در خصوص اصل توانایی کشور در برخی از‬ ‫این زیرساخت های فنی‪ ،‬اما و اگرهایی مطرح است اما‬ ‫موضوعی است که در سال ‪ 93‬موجب بهبود کیفیت‬ ‫تلگرام و پیشی گرفتن ان از دیگر رقبای پیام رسان‬ ‫خارجی ان روزها نظیر وایبر و و ی چت و امثالهم شد‪.‬‬ ‫[‪ ]9‬اگرچه اختصاص یا استقرار [‪ ]10‬این ‪CDN‬ها به‬ ‫تلگرام‪ ،‬باعث کاهش ترافیک بین المللی ما و به تبع‬ ‫ان کاهش چشمگیر خروج ارز از کشور می شد اما از‬ ‫سویی دیگر باعث افزایش چشمگیر سرعت تلگرام در‬ ‫ایران شده بود‪]11[ .‬‬ ‫اختصاص بسیاری از امکانات زیرساختی به دو کالینت‬ ‫هات گرام و تلگرام طالیی زمان بر بود؛ اما این زمان‪ ،‬هزینه‬ ‫سنگینی به دنبال داشت که گویا بایستی پیام رسان های‬ ‫داخلی متکفل ان می شدند‪ .‬در واقع پیام رسان های‬ ‫داخلی به عنوان نسخه ای موقتی‪« ،‬زمان» را فراهم کردند‬ ‫تا تلگرام طالیی و هات گرام اماده استفاده از ظرفیت های‬ ‫زیرساختی کشور شوند و فیلترینگ تلگرام را به نفع‬ ‫خود مصادره نمایند‪ .‬دو کالینتی که متعلق به شرکتی‬ ‫خصوصی به نام راهکار سرزمین هوشمند است و بارها‬ ‫حمایت دولت‪ ،‬پارک علم و فناوری دانشگاه تهران و مرکز‬ ‫موفقیت های سیاسی دولت‪،‬‬ ‫برای عرصه های سیاسی اینده‬ ‫حفظ شد‪]6[ .‬‬ ‫ً‬ ‫از سویی دیگر‪ ،‬عمال با تا کید بر پیام رسان های داخلی‪،‬‬ ‫بیشترین مهاجرت کنندگان از تلگرام‪ ،‬که همان جریان‬ ‫مخالف سیاسی و فکری دولت بودند‪ ،‬از تلگرام به‬ ‫پیام رسان های داخلی کوچ نمودند که این موضوع‬ ‫ً‬ ‫دو اثر داشت اوال در پیام رسان های داخلی‪ ،‬تعامالت‬ ‫قوت شبکه ارتباطی خود را از دست‬ ‫نهادینه شده تلگرام و ِ‬ ‫دادند چون به دلیل کثرت و تفاوت های پیام رسان های‬ ‫داخلی مردم برای انتخاب یکی از ان ها سردرگم شدند و‬ ‫ً‬ ‫بسیاری از کانال ها و گروه ها نابود شد‪ .‬دوما در تلگرام‪،‬‬ ‫با فضایی ازادتر و یکدست تر از یک جریان حزبی و‬ ‫فکری حامی دولت و در غیاب حضور رقبا‪ ،‬عرصه و‬ ‫قدرت مانور بیشتری به نفع دولت پیدا شد‪.‬‬ ‫تا زمانی که ارتباط افــراد در پیام رسان های داخلی‬ ‫نهادینه نشود و این پیام رسان های داخلی تبدیل به‬ ‫مهاجرت مهاجرینی‬ ‫یک شبکه اجتماعی نشوند‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫که عرض شد عمدتا از جریان فکری مخالفین دولت‬ ‫هستند‪ ،‬ناپایدار می بود‪ .‬ازاین رو عنصر زمان نقش مهمی‬ ‫را ایفا می کرد‪ ،‬تا مهاجرین‪ ،‬همدیگر را در پیام رسان ها‬ ‫پیدا کنند‪ ،‬گروه ها‪ ،‬کانال ها و ارتباطات خود را شکل‬ ‫شدن ارتباطات بر‬ ‫دهند و رفته رفته به سمت نهادینه ِ‬ ‫این بسترهای جدید حرکت کنند‪ .‬این دوره زمانی‪،‬‬ ‫دوره اوج پیام رسان های داخلی در کشور بود‪ ،‬فرصتی‬ ‫برای رشد و ارتقاء‪ ،‬که مهندسین و کارشناسان ان ها‬ ‫شبانه روزی سعی در رساندن خود به حجم تقاضای‬ ‫کاربران می کردند‪ .‬دو ماهی که از فیلترینگ تلگرام‬ ‫گذشت‪ ،‬به تدریج نرخ رشد پیام رسان ها رو به افول نهاد‬ ‫‪190‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪191‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ملی فضای مجازی را جلب‬ ‫نموده است‪ .‬وزیر ارتباطات نیز‬ ‫در مصاحبه اخیر خود‪ ،‬حیات‬ ‫این دو کالینت را به تصمیمی در مرکز ملی ارجاع داده‬ ‫بود‪ .‬حال این سوال مطرح است که ایا دولت‪ ،‬تصمیم‬ ‫گرفته است انحصار را از تلگرام ربوده و به یک شرکت‬ ‫خصوصی داخلی بدهد؟ چرا و چگونه یک شرکت‬ ‫بایستی این گونه از رانت دولتی استفاده نموده و تعداد‬ ‫زیادی از برند های پیام رسان های داخلی که زحمت‬ ‫زیادی برای ان ها کشیده شد‪ ،‬فدای رشد و توسعه یک‬ ‫شرکت شوند؟ ایا این یک سناریو برنامه ریزی شده برای‬ ‫ایجاد ظرفیت مهاجرت به داخل کشور بود یا نتیجه‬ ‫مجموعه ای از اقدامات غیر برنامه ریزی شده؟ و ده ها‬ ‫سوال دیگر‪. ...‬‬ ‫این ماجرا اثار مثبتی هم به دنبال داشته است که‬ ‫نمی توان از ان ها چشم پوشی داشت‪:‬‬ ‫‪1.1‬با قوت گرفتن تلگرام طالیی و هات گرام‪ ،‬درامد‬ ‫دولت از حوزه فروش ترافیک بین الملل حفظ شد‪.‬‬ ‫‪2.2‬موجب تحول در صنایع وابسته به پیام رسان های‬ ‫داخلی شد‪ ،‬در طول این دوره یک ساله‪ ،‬نیروی انسانی‬ ‫فراوانی در حوزه های مهندسی مربوطه مشغول به کار‬ ‫شدند‪( .‬البته شایان ذکر است که اتخاذ سیاستی‬ ‫دیگر در کشور‪ ،‬عامل افزایش جدی هزینه های منابع‬ ‫انسانی در حوزه پیام رسان ها بود و سزاوار است تا با‬ ‫موضوع انسجام خط مشی‪ ،‬تحلیل شود‪ .‬طی سال های‬ ‫اخیر‪ ،‬با تا کید و حمایت ویژه ای که معاونت علم‬ ‫و فناوری ریاست جمهوری از استارتاپ ها به عمل‬ ‫اوردند‪ ،‬بخش عمده ای از مهندسین نرم افزار ما به‬ ‫ان سمت سوق پیدا کرده اند‪ ،‬و دارای کسب وکار‬ ‫و استارتاپ هــای شخصی‬ ‫شده اند‪ ،‬که خود مانعی بر سر‬ ‫همکاری ان ها با پیام رسان ها‬ ‫ً‬ ‫و افزایش حدودا ‪ 4‬برابری دستمزد ان ها شده است‪).‬‬ ‫‪3.3‬شرکت های خدمات میزبانی‪ ،‬ر یسک باالتری‬ ‫به سبب میزبانی پیام رسان های داخلی تجربه‬ ‫کــردنــد کــه خــود رشــد ســر یــع ان ه ــا را بــه دنبال‬ ‫داش ــت‪ .‬بـه طــورکــلــی چــرخــه مــرتـبــط بــا صنایع‬ ‫ارتباطی و اطالعاتی پیا م رسا ن ها‪ ،‬رو نــد رشد‬ ‫خوبی را تجربه کردند‪.‬‬ ‫گرفتن کالینت های طال گرام و هات گرام بر‬ ‫‪4.4‬با قرار‬ ‫ِ‬ ‫سر راه ارتباطی ایرانی ها و تلگرام‪ ،‬قدرت اشراف‬ ‫و به ویژه قــدرت اخــال اطالعاتی دستگاه های‬ ‫امنیتی بسیار بیشتر شد‪ .‬و امکان پیگرد قانونی‬ ‫تخلفات فراهم امد‪.‬‬ ‫‪5.5‬درست است که هیچ مراعات ارامش روانی مردم‬ ‫نشد‪ ،‬اما به نظر می رسد سواد فضای مجازی در‬ ‫کشور با سرعت شتابنده ای رشد کرد‪.‬‬ ‫‪6.6‬کسب وکارهای شکل گرفته بر بستر تلگرام نیز در سال‬ ‫‪ 96‬متضرر شدند اما در مجموع رشد گفتمانی از‬ ‫جنس فاوا در کشور‪ ،‬به ارتقاء سواد فضای مجازی‬ ‫مردم کمک نمود‪.‬‬ ‫‪7.7‬همچنین شاید برندهای پیام رسان های داخلی با‬ ‫برندهای فعلی ضربه های جدی دید‪ ،‬اما ان ها نیز‬ ‫نبایستی احساس شکست کامل کنند‪ ،‬به هرحال‬ ‫ً‬ ‫در حد وسع خود توسعه یافتند‪ ،‬قطعا بخشی از‬ ‫مخاطب خود را حفظ خواهند کرد و با رشدی‬ ‫تدریجی مهیای برندهای اینده در این صنعت‬ ‫خواهند شد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بــا ق ــرار گــرفــتـ ِـن کالینت های طــاگــرام و‬ ‫هــات گــرام بر سر راه ارتباطی ایرانی ها‬ ‫و تلگرام‪ ،‬قدرت اشراف و به ویژه قدرت‬ ‫اخــال اطالعاتی دستگاه های امنیتی‬ ‫بسیار بیشتر شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ -3‬جمع بندی‬ ‫ً‬ ‫و پیام رسان کامال بومی‪ ،‬قید افشای اطالعات در تلگرام‬ ‫را بزنیم اما در نهایت موجب رشد زنجیره صنعت (نه‬ ‫فقط در بخش پیام رسان)‪ ،‬مقاوم سازی امنیت ملی‬ ‫در موضوع شبکه های اجتماعی و مهاجرت اختیاری‬ ‫کاربران خواهد شد‪ .‬ان شاء اهلل‪.‬‬ ‫باید بپذیریم وابستگی کشور به پیام رسان تلگرام به حدی‬ ‫ً‬ ‫رسیده بود که موضوعا در حوزه امنیت ملی قرار گرفته‬ ‫بود‪ .‬فارغ از اینکه دولت در اقدامی برنامه ریزی شده یا‬ ‫بدون برنامه قبلی به نقطه ای رسیده است که دو کالینت‬ ‫تلگرام طالیی و هات گرام به بیش از ‪ 30‬میلیون کاربر‬ ‫فعال دست یافته اند‪ ،‬موفقیتی بزرگ برای کشور است‪ .‬اما‬ ‫از سویی دیگر نیز بایستی توجه کنیم که این صنعت و‬ ‫فناوری‪ ،‬از زنجیره ای صنایع وابسته و فناور ی های مرتبط‬ ‫تشکیل شده است و رشد کاریکاتوری یا دستوری یک‬ ‫حلقه از زنجیره‪ ،‬امکان پذیر نخواهد بود‪ .‬موضوعی که‬ ‫بایستی به کسانی که فکر می کنند‪ ،‬هات گرام و تلگرام‬ ‫ً‬ ‫طالیی تا اخر شهریور کامال مستقل می شوند تذکر داد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫قطعا این زنجیره‪ ،‬قابلیت طراحی بک اند [‪ ]12‬برای‬ ‫استقالل هات گرام و تلگرام طالیی را نــدارد و خیال‬ ‫مستقل شدن انها‪ ،‬با توجه به ظرفیت فنی امروز کشور‪،‬‬ ‫خیالی واهی است‪ .‬بنابراین چنانچه بر طبل فیلترینگ‬ ‫تلگرام طالیی و هات گرام بکوبیم‪ ،‬و ازانجاکه امکان‬ ‫زیرساختی استقالل ان هــا را نــدار یــم‪ ،‬ان دسـتــاورد و‬ ‫سرمایه اعتماد ‪ 30‬میلیونی مردم به این دو کالینت را از‬ ‫دست خواهیم داد‪.‬‬ ‫به نظر می رسد‪ ،‬خال اصلی در طول این ده ماه‪ ،‬برنامه‬ ‫منسجم (ولو در حد کلیات) و سناریوپردازی مسیر‬ ‫اجرای سیاست ساماندهی پیام رسان های اجتماعی‬ ‫بود؛ که برای مسیر بایستی هرچه سریعتر طراحی گردد‪.‬‬ ‫ت تلگرام (هات‬ ‫همچنین راه چاره‪ ،‬حفظ این دو کالین ‬ ‫گرام و تلگرام طالیی) و برنامه ریزی برای انتقال تکنولوژی‪،‬‬ ‫تولید و ترویج پیام رسان های داخلی پیشرفته‪ ،‬طی‬ ‫دو سال تا سه سال اتی است‪ .‬همین که ‪ 30‬میلیون‬ ‫کاربر ایرانی در کالینت داخلی فعال هستند‪ ،‬همانند‬ ‫جریان خون در رگ های بدن انسان‪ ،‬موجب حیات‬ ‫و گردش محتوا در شبکه داخلی خواهد شد و زمینه‬ ‫مناسبی را برای استقالل تدریجی این دو کالینت فراهم‬ ‫می کند‪ .‬البته مجبور خواهیم بود تا زمان طراحی پلتفرم‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬به طور خاص در خصوص کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه‪ ،‬همیشه‬ ‫عنوان می شود که دادستانی و قوه قضاییه مسئولیت دارد اما به این موضوع توجه‬ ‫نمی شود که ترکیب اعضای دارای حق رای در این کمیته به نفع دولت است‪.‬‬ ‫[‪ .]2‬متاسفانه در اذهان مسئولین عالی به ویژه دستگاه های امنیتی‪ ،‬مسئله‬ ‫پیام رسان های داخلی به غلط مسئله ای سخت افزاری تصویرپردازی شد و از سویی‬ ‫دیگر‪ ،‬فرهنگ تمامیت خواهی در برخی دستگاه ها‪ ،‬موجب سرمایه گذاری هنگفت‬ ‫این مسئولین دلسوز در حوزه سخت افزار و واردات عظیم تجهیزات به کشور شد‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫درحالی که اساس مشکل اوال منابع انسانی و ثانیا زمان بود تا ان منابع انسانی‬ ‫متخصص بتوانند در طول زمان و زیربار رفتن پیام رسان ها‪ ،‬مشکالت را مرتفع نمایند‪.‬‬ ‫الزم است متذکر شویم که پیام رسان ها در زنجیره ای از صنعت فاوا فعالیت می کنند‬ ‫که بایستی مجموع ا کوسیستم ان صنعت به طور هماهنگ رشد کند و نمی توان با‬ ‫تزریق بسیار بودجه در یک بخش از صنعت‪ ،‬همه زنجیره را رشد داد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫[‪ .]3‬اساسا کشف اینکه سرور مربوط به کجاست‪ ،‬نیازمند متخصصین است نه‬ ‫خبرنگاران ضمن انکه دسترسی به داخل سرور و اطالعات ان مهم است تا هویت‬ ‫ان مشخص شود‪.‬‬ ‫[‪ .]4‬استراتژی های تقابلی نظیر عملیات روانی علیه همدیگر‪ ،‬مصاحبه ها و تهاجم ها‬ ‫به یکدیگر‪ ،‬رقابت ناسالم برای جذب منابع انسانی یکدیگر و ‪. ...‬‬ ‫[‪ .]5‬شاید یکی از علل غیرمستقیم موفقیت تلگرام تا این حد‪ ،‬فیلتر بودن بسیاری‬ ‫دیگر از شبکه های اجتماعی بود که باعث شد مردم ایران‪ ،‬همه نیازهای خود را که در‬ ‫ً‬ ‫شبکه های گونا گون مجازی محقق می شد بر بستر تلگرام بیاورند‪ ،‬مثال با تلگرام فیلم‬ ‫ببینند‪ ،‬کانال های عظیم خبری‪ ،‬تخصصی و ‪ ...‬شکل دهند‪ ،‬کسب وکار خود را بر بستر‬ ‫ان سامان دهند حتی کانال هایی به نام توئیت و یوتیوب و ‪ ...‬شکل دهند و ‪. ...‬‬ ‫[‪ .]6‬اطالعات ما نشان می دهد‪ ،‬رئیس جمهور در جلسه شورای عالی فضای مجازی‬ ‫ً‬ ‫نیز صریحا بر حفظ تلگرام‪ ،‬تا کید نموده است و حدا کثر در روزهای اخر‪ ،‬اعالم کرده‬ ‫است که با فیلترینگ مخالفت نمی کند اما همراهی هم نخواهد کرد‪.‬‬ ‫[‪ :)API) Application Programming Interface .]7‬به راحتی این امکان را در‬ ‫اختیار یک برنامه نویس قرار می دهد تا ب ه برخی یا تمامی قابلیت های یک نرم افزار‬ ‫دیگر دسترسی پیدا کند‪.‬‬ ‫[‪CDN .]8‬ها یا (‪ )Content Delivery Network‬عبارت است از شبکه ای از سرورها که‬ ‫اطالعات را از نقطه نزدیک به کاربر می رساند‪ .‬به عبارتی دیگر جریان محتوا از تولیدکننده‬ ‫محتوا تا کاربران‪ ،‬از فاصله های بسیار و سرورهای بسیار عبور می کند‪ ،‬وظیفه این شبکه های‬ ‫توزیع محتوا این است که در اولین باری که اطالعات توسط کاربری از سرور اصلی فراخوانی‬ ‫می شود‪ ،‬یک نسخه از ان در سرور ‪ CDN‬که در نزدیک ترین فاصله با کاربر قرار دارد‪ ،‬کپی‬ ‫می شود و چنانچه کاربران بعدی درخواست فراخوانی همان اطالعات را داشته باشند‪،‬‬ ‫دیگر مسیریابی تا سرور اصلی صورت نمی گیرد و از همان نزدیک ترین سرور به کاربر‪،‬‬ ‫اطالعات ارسال می شود‪ .‬حال توجه بفرمایید که یک شبکه توزیع محتوا در ایران در‬ ‫اختیار تلگرام بوده است و بدین ترتیب به دلیل اینکه عمده اطالعات از ‪ CDN‬فراخوانی‬ ‫می شده است سرعت تلگرام افزایش چشمگیری یافته بود‪ .‬این موضوع عالوه بر افزایش‬ ‫سرعت‪ ،‬باعث کاهش چشمگیر ترافیک بین المللی و به تبع ان خروج ارز از کشور می شود‪.‬‬ ‫[‪ .]9‬این یکی از راهکارهای مهاجرت دادن نرم مردم بدون درگیری ها و نارضایتی های‬ ‫عمومی بود که کشور تجربه اش را داشت اما در جریان فیلتر تلگرام‪ ،‬از ان استفاده نشد‪.‬‬ ‫[‪ .]10‬شواهدی وجود دارد که ‪ CDN‬مربوط به تلگرام‪ ،‬توسط خود تلگرام‪ ،‬طراحی‬ ‫و پیکربندی شده است و بدون هیچ مداخله ای از دولت جمهوری اسالمی‪ ،‬وارد‬ ‫تهران شده است و در مرکز امام؟هر؟ استقرار یافته است‪ .‬به این دلیل از واژه استقرار‬ ‫در کنار تخصیص استفاده شد‪.‬‬ ‫[‪ .]11‬شایان ذکر است این تخصیص یا استقرار که در سال ‪ 93‬به رایگان و مانند یارانه‬ ‫به تلگرام اختصاص داده شده بود‪ ،‬موجب کوچ اختیاری مردم از دیگر پیام رسان های‬ ‫خارجی به تلگرام در ان سال شد‪.‬‬ ‫[‪ .]12‬بخشی از شبکه و اینجا بخشی از پیام رسان که کاربر نمی بیند و به جنبه های‬ ‫زیرساختی اشاره دارد‪.‬‬ ‫‪192‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حسین زیبنده‬ ‫پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد پیوسته مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫با گسترش فناوری اطالعات و ارتباطات و تجربه نیم قرن‬ ‫شبکه اینترنت‪ ،‬حوزه فاوا فراتر از ابعاد فناورانه رفته و‬ ‫با پیوند عناصر مختلف اجتماعی‪ ،‬امــروزه به بستر‬ ‫اصلی روابط اجتماعی و ساخت نظامات اجتماعی‬ ‫مبدل گشته اســت‪ .‬محتوا به عنوان محور ی ترین‬ ‫فیلترینگ ِصرف دیگر موثر نیست‪ ،‬باید به افزایش سواد‬ ‫مجازی والدین روی اوریم‬ ‫‪193‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬خط مشی محتوا‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بازگشت به خانواده‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫طبق گزارش سازمان داده ها و امار اینترنت [‪ ،]1‬در سال‬ ‫‪ 2018‬ایران با جمعیتی حدود ‪ 82‬میلیون نفر و ضریب‬ ‫نفوذ اینترنت ‪ 69.1‬درصد‪ ،‬نزدیک به ‪ 57‬میلیون کاربر‬ ‫دارد‪ .‬موسسه ای تحقیقاتی در امریکا [‪ ]2‬نیز ادعا کرده‬ ‫است که ایران جزء ‪ 5‬کشور اول در ارائه اینترنت محدود‬ ‫و کنترل شده در جهان است؛ اما با وجود امارهای‬ ‫این چنینی از اعمال فیلترینگ کما کان شاهدیم‬ ‫مشکالت عدیده ای در حوزه کنترل محتوا گریبان گیر‬ ‫ً‬ ‫کشور است که بعضا تلقی عدم کارایی فیلترینگ را‬ ‫ایجاد نموده است‪ .‬به عنوان مثال بر اساس گزارش مرکز‬ ‫افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا) [‪ ]3‬نزدیک به‬ ‫‪ 80‬درصد کاربران پیام رسان تلگرام فیلترینگ را دور زده‬ ‫و کماکان از این پیام رسان استفاده می کنند‪ .‬این گونه‬ ‫امارها شاهدی بر عدم کارایی نسبی روش های سنتی‬ ‫فیلترینگ و سهولت دسترسی به محتواهای مسدود‬ ‫ً‬ ‫شده در فضای مجازی است‪ .‬عمال خط مشی های‬ ‫کهنه محتوا در جهان پرشتاب فناوری پاسخگوی‬ ‫نیازها نبوده و تیزی و برندگی تیغ فیلترینگ ارام ارام‬ ‫ُ‬ ‫به کندی کشیده شده است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حاکمیت بر نظامات اجتماعی نیازمند‬ ‫حکمرانی بر محتوا در قلمر و سرزمینی‬ ‫حکومت است‪.‬‬ ‫و مجازات در پی نظارت بر‬ ‫محتوا و ریپورت کردن برخی‬ ‫مطالب توسط کاربران می تواند به کلی دسترسی به ان‬ ‫محتواها را ممنوع سازد‪.‬‬ ‫کثرت حیرت انگیز محتوا و مطالب در اینترنت‪ ،‬عدم‬ ‫دسترسی به برخی زیرساخت ها ازجمله عدم امکان‬ ‫حذف نام دامنه یا سرورهای میزبان بسیاری از سایت ها‬ ‫و همچنین دشواری نظارت و مجازات تمامی تخلفات‬ ‫و جرائم از محدودیت های این روش فیلترینگ است‬ ‫که کارایی ان را کاهش می دهد‪.‬‬ ‫مولفه فضای مجازی در ایجاد‬ ‫ارتباط‪ ،‬شکل گیری تعامل و‬ ‫تبدیل شدن به نهاد و نظام اجتماعی از اهمیت بسیاری‬ ‫برخوردار است‪ .‬لذا حا کمیت بر نظامات اجتماعی‬ ‫نیازمند حکمرانی بر محتوا در قلمرو سرزمینی حکومت‬ ‫است‪ .‬خط مشی محتوا کم و کیف اعمال کنترل را‬ ‫بررسی کرده و مشخص می کند که چه محتوایی‪ ،‬توسط‬ ‫چه کسی و با چه ابزاری باید کنترل شود؟‬ ‫ً‬ ‫خط مشی محتوا و مشخصا کنترل محتوایی که در‬ ‫بستر فــاوا جریان می یابد‪ ،‬مــورد وفــاق همه دولت ها‬ ‫است‪ .‬انچه در میان دولت ها اختالف دارد‪ ،‬مصادیقی‬ ‫از محتوا است که کنترل می گردد‪.‬‬ ‫‪ .3-2‬فیلترینگ در پل ارتباطی‬ ‫ایجاد مانع در فناوری ارتباطات و کانال های ارتباطی‬ ‫بین ماشین های برامده از فناوری اطالعات‪ ،‬نوعی دیگر‬ ‫از فیلترینگ است که رایج تر از دیگر انواع است‪ .‬در این‬ ‫نوع اطالعات و داده ها بسته بندی و ارسال می شوند‬ ‫اما با استفاده از سازوکارهایی از رسیدن محتواهای‬ ‫غیرمجاز به مقصد جلوگیری می شود‪ .‬از معمول ترین‬ ‫سازوکارها‪ ،‬فیلترینگ با استفاده از کلیدواژه های‬ ‫غیرمجاز و محدودسازی ای پی های مبدا یا مقصد‬ ‫موردنظر است‪ .‬به طور مثال تمام ای پی های مربوط به‬ ‫منطقه جغرافیایی خاص یا فهرستی از ای پی ها برای‬ ‫دستیابی به محتواهایی محدود می شوند‪ .‬همچنین‬ ‫امکان دارد با ایجاد فهرستی سیاه از ای پی سرورها و‬ ‫ً‬ ‫سایت های غیرمجاز عمال مسیریابی ان ها را مسدود‬ ‫ساخت‪.‬‬ ‫فیلتر هــدر در پروتکل ‪ ،TCP/IP‬فیلترینگ محتوا‬ ‫در پروتکل ‪ ،TCP/IP‬مداخله در سیستم نام دامنه‪،‬‬ ‫فیلترینگ پروکسی ‪ ،HTTP‬فیلترینگ ترکیبی (هدر‬ ‫‪ TCP/IP‬و ‪ ،)HTTP Proxy‬بار کردن حمالت تصنعی‬ ‫بر ترافیک شبکه‪ ،‬محدود کردن پهنای باند مشترکین‪،‬‬ ‫نظام رتبه بندی محتوا و فیلترینگ به وسیله موتورهای‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .3‬روش های کنترل محتوا‬ ‫بخش اصلی فرایند تبادل اطالعات در بستر اینترنت‪،‬‬ ‫شکستن داده ها و تبدیل ان ها به بسته های صفر و یک‬ ‫است‪ .‬تمامی ارتباطات مانند فراخوانی سایت‪ ،‬ارسال‬ ‫ایمیل و ارسال فایل‪ ،‬همه و همه فرایند شکستن و‬ ‫بسته بندی اطالعات‪ ،‬یافتن مقصد و برقراری ارتباط‬ ‫با ان و ارســال اطالعات را طی می کنند‪ .‬روش های‬ ‫مختلف فنی‪ ،‬قانونی‪ ،‬هنجاری و فرهنگی برای کنترل‬ ‫محتوا و قطع این ارتباط در مبدا‪ ،‬کانال ارتباطی و‬ ‫مقصد پیام وجود دارد که چگونگی کنترل را برای ما‬ ‫مشخص می کند‪.‬‬ ‫‪ .3-1‬فیلترینگ در مبدا پیام‬ ‫کنترل پیام در مبدا‪ ،‬امکان اشاعه و نشر پیام توسط‬ ‫تولیدکننده محتوا را سلب می کند‪ .‬این نوع محدودسازی‬ ‫بیشتر دارای جنبه ها و سازوکارهای فنی و زیرساختی‬ ‫اســت‪ .‬به عنوان مثال حــذف نــام دامنه از فهرست‬ ‫دامنه های موجود برای مسیریابی‪ ،‬از دسترس خارج‬ ‫کردن سروری که میزبانی محتوا را بر عهده دارد‪ ،‬تنبیه‬ ‫‪194‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫شاید بتوان ادعا کرد تا دهه های اخیر‪ ،‬ریسک عاملیت‬ ‫کنترل محتوا‪ ،‬مسئله اصلی حکومت ها بود اما امروز‬ ‫با توسعه ابزارهای کنترل محتوا از فناوری ارتباطات‬ ‫به سمت فناوری اطالعات و به ویژه فناور ی های‬ ‫نوینی نظیر بال ک چین‪ ،‬ریسک کنترل محتوا به حوزه‬ ‫اثربخشی ان رسیده است‪.‬‬ ‫‪195‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3-3‬فیلترینگ در مقصد پیام‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫جستجو دیگر سازوکارهایی‬ ‫است که می توان در این نوع‬ ‫فیلترینگ استفاده نمود‪.‬‬ ‫مــســدودســازی دامــنــه یک‬ ‫ســایــت‪ ،‬تــمــام مــحــتــواهــا و‬ ‫خدمات ان را از دسترس خارج می کند؛ درصورتی که‬ ‫ممکن است تنها بخشی از ان شامل مطالب مضر باشد‬ ‫و مطالب مفید بسیاری نیز در ان ها وجود داشته باشد‪.‬‬ ‫به طور مثال یوتیوب (‪ )YouTube‬در کنار فیلم های‬ ‫غیراخالقی و نامناسب‪ ،‬فیلم های اموزشی نیز دارد که‬ ‫با فیلتر کردن ان‪ ،‬دسترسی به تمام محتواها محدود‬ ‫خواهد شد‪ .‬روبه رو شدن با پدیده فیلترینگ حداکثری‬ ‫ضعفی است که متوجه این نوع فیلترینگ است‪.‬‬ ‫فیلترشکن ها‪ ،‬و ی پ ـی ان(‪)VPN‬هــا و پروکسی های‬ ‫مختلف از جمله فناور ی هایی هستند که امکان‬ ‫شکستن این محدودیت را فراهم اورده و فیلترینگ‬ ‫کانال های ارتباطی را دور می زنند‪ .‬پرهزینه بودن‪ ،‬نیاز‬ ‫به زیرساخت پیچیده و پیشرفته‪ ،‬عدم دسترسی به‬ ‫بسیاری از زیرساخت ها و فناور ی ها‪ ،‬دشواری تهیه‬ ‫فهرست سایت ها و ای پی های غیرمجاز‪ ،‬به روزرسانی‬ ‫این فهرست و امکان تغییر ای پی تولیدکنندگان محتوا‬ ‫در برخی از سازوکارها از جمله دیگر ضعف هایی‬ ‫ً‬ ‫است که عمال این نوع فیلترینگ را تا مرز بی اثری‬ ‫پیش برده است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫«بال ک چین» در واقع نوعی‬ ‫پایگاه داده است که روی یک‬ ‫یا چند سرور خاص قرار ندارد‪،‬‬ ‫بلکه روی تمام کامپیوترهایی‬ ‫که به شبکه متصل می شوند‪،‬‬ ‫توزیع شده است‪ .‬حتی فیلتر کردن سرور نیز نمی تواند‬ ‫مانع دسترسی کاربران به محتوای موردنظر شود چراکه‬ ‫اطالعات در اختیار تمام کاربران ان شبکه است و بدون‬ ‫سرور هم فعالیت ان مختل نخواهد شد‪ .‬در صورت‬ ‫استفاده از این روش‪ ،‬به هیچ عنوان امکان فیلترینگ‬ ‫ً‬ ‫بــرای هیچ نهادی وجــود نخواهد داشــت و عمال در‬ ‫اینده ای نزدیک‪ ،‬فضای مجازی‪ ،‬با فناور ی های فعلی‬ ‫کنترل ناپذیر خواهد شد‪.‬‬ ‫سازوکارهای اجتماعی و روش های کنترل در مقصد‪،‬‬ ‫جایگزینی است که علی رغم تمام فناور ی های عبور‬ ‫از فیلترینگ‪ ،‬امکان کنترل محتوا را ایجاد می نماید‪.‬‬ ‫مهم ترین ویژگی این نوع کنترل‪ ،‬ارادی بودن و ضمانت‬ ‫اجرای ان باورها و ارزش هــا‪ ،‬فرهنگ و عرف جامعه‬ ‫اســت؛ درصورتی که اکثر روش هــای پیشین برخورد‬ ‫قهری داشته و ضمانت اجرای ان ها تنبیه‪ ،‬مجازات‬ ‫یا اجبار بوده است‪.‬‬ ‫کنترل توسط خانواده (‪ )Parental Control‬از جدیدترین‬ ‫روش های کنترل است که محتوا توسط خانواده‪ ،‬در‬ ‫مقصد و به صورت ارادی برای فرزندان کنترل و سالم سازی‬ ‫می گردد‪ .‬این نوع کنترل فرصتی را در اختیار خانواده ها‬ ‫قرار می دهد تا بتوانند محدودیت هایی از نظر محتوا‬ ‫و میزان استفاده اعمال کرده و مدیریت و نظارت بر‬ ‫رایانه‪ ،‬تلفن همراه و دیگر ابزارهای ارتباطاتی‪ -‬رسانه ای‬ ‫فرزند را نیز بر عهده بگیرند‪.‬‬ ‫از دیگر روش های کنترل در مقصد می توان به کسب‬ ‫سواد فضای مجازی و قرار دادن رایانه در مکانی که‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مسدودسازی دامنه یک سایت‪ ،‬تمام‬ ‫محتواها و خدمات ان را از دسترس خارج‬ ‫می کند؛ درصورتی که ممکن اســت تنها‬ ‫بخشی از ان شامل مطالب مضر باشد و‬ ‫مطالب مفید بسیاری نیز در ان ها وجود‬ ‫داشته باشد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫صفحات ازاد باشد‪ .‬همچنین‬ ‫در طرح اولیه پیش بینی شده‬ ‫بود میان دسترسی های افراد‪،‬‬ ‫تمایزاتی ایجاد شود و سطحی‬ ‫از دسترسی بیشتر یا دسترسی‬ ‫کم تر‪ ،‬برای افراد متناسب با سن‪ ،‬شغل و تخصصشان‪،‬‬ ‫در نظر گرفته شود؛ اما این طرح علی رغم هزینه های‬ ‫بسیاری که برای ان انجام شده است‪ ،‬با ایمن سازی‬ ‫و رمزنگاری کانال های ارتباطی دچار مشکالت فنی‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫با دستورکار قــرار گرفتن گسترش فضای مجازی و‬ ‫ً‬ ‫مشخصا با استراتژی توسعه زیرساخت در دولت‬ ‫یازدهم امکان اتصال و دسترسی احاد مردم به فضای‬ ‫مجازی به سرعت افزایش یافت‪ .‬این گسترش به حدی‬ ‫است که در شاخص های بین المللی با عنوان شکاف‬ ‫دیجیتالی که به رتبه بندی کشورها می پردازد در چهار‬ ‫سال اخیر [‪ ]4‬ارتقاء قابل توجهی داشته ایم؛ اما متاسفانه‬ ‫کاهش بی مهابای شکاف دیجیتالی اثرات سوء خود‬ ‫را به سرعت نشان داد‪.‬‬ ‫با افزایش پهنای باند‪ ،‬گسترش گوشی های هوشمند‬ ‫و افزایش نفوذ فضای مجازی‪ ،‬طبق براوردها بیش از‬ ‫‪ 40‬میلیون گوشی هوشمند به شبکه اینترنت متصل‬ ‫شدند‪ .‬بر اساس امار مرکز ملی فضای مجازی حدود‬ ‫‪ 15‬میلیون از این کاربران را کودکان و نوجوانان تشکیل‬ ‫می دهند که اسیب پذیری باالیی داشته و در معرض‬ ‫خطر جدی قرار دارند‪.‬‬ ‫صفحه ان قابل رویت است که‬ ‫در واقع نوعی نظارت همگانی‬ ‫را القاء نماید‪ ،‬اشاره کرد‪.‬‬ ‫به طور خالصه کنترل توسط‬ ‫خانواده شامل فرایند منع‪،‬‬ ‫اموزش‪ ،‬پایش و خودکنترلی است که برای رسیدن به‬ ‫«کنترل محتوا در مقصد» بایستی طی نمود‪.‬‬ ‫‪ .4‬خط مشی محتوا در ایران‬ ‫‪ .1-4‬فیلترینگ‬ ‫مسئله فیلترینگ برای اولین بار در سال ‪ 1380‬طی‬ ‫مصوبه «مقررات و ضوابط شبکه های اطالع رسانی و‬ ‫رایانه ای» در ایران مطرح و کمیته ای مسئول رسیدگی به‬ ‫وضعیت اینترنت شد‪ .‬در مرداد ‪ 1385‬دولت ایین نامه‬ ‫«سامان دهی فعالیت سایت های اینترنتی» را ابالغ کرد‪.‬‬ ‫بر اساس این ایین نامه‪ ،‬همه وبگاه های اینترنتی باید‬ ‫ت رسیده و عناوینی نیز به عنوان‬ ‫در وزارت ارشاد به ثب ‬ ‫محتواهای غیرمجاز اعالم شدند‪.‬‬ ‫کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه‪ ،‬در سال ‪ ۱۳۸۸‬و‬ ‫در پی تصویب قانون جرائم رایــانـه ای بنیان گذاری‬ ‫شد که زیر نظر‪ ‬دادستان کل کشور‪ ‬فعالیت می کند‪.‬‬ ‫اعضای ایــن کــارگــروه موظف اند هر ‪ ۲‬هفته یک بار‬ ‫تشکیل جلسه دهند و در این جلسات در خصوص‬ ‫فیلتر شدن وب گاه های مختلف‪ ،‬بحث‪ ،‬تبادل نظر و‬ ‫رای گیری کنند‪.‬‬ ‫از سال ‪ 1393‬با عنوان طرح فیلترینگ هوشمند‪ ،‬شیوه ای‬ ‫ترکیبی از فیلترینگ مدنظر قرار گرفت‪ .‬دولت در طرح‬ ‫فیلترینگ هوشمند پیش بینی کرده بود که این سامانه در‬ ‫برخورد با یک صفحه‪ ،‬به جای‪ ‬فیلتر کردن‪ ‬تمام ادرس‪،‬‬ ‫بخش غیرمجاز ان را مسدود کند و دسترسی به سایر‬ ‫‪ .2-4‬حرکت به سمت کنترل محتوا در مقصد‬ ‫سیاست محتوا در جمهوری اسالمی پیش تر با فیلترینگ‬ ‫و کنترل هوشمند وب سایت ها گره خورده بود اما پیشرفت‬ ‫فناور ی های مقابله با این گونه محدودیت ها‪ ،‬افزایش‬ ‫چشم گیر کــاربــران فضای مجازی به ویژه کودکان و‬ ‫‪196‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪[1]. https://www.internetworldstats.com‬‬ ‫‪[2]. https://freedomhouse.org‬‬ ‫‪[3]. http://ispa.ir/Default/Details/fa/1925‬‬ ‫[‪ .]4‬از سال ‪ 1392‬به بعد و ارائه نسل سوم و چهارم تلفن های همراه (‪)4G , 3G‬‬ ‫‪197‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در سال های اخیر‪ ،‬خط مشی کنترل محتوا در ایران‬ ‫ً‬ ‫غالبا بر مبنای محدودسازی پهنای باند‪ ،‬تغییر مسیر‬ ‫سامانه نام دامنه‪ ،‬ایجاد محدودیت در ای پی و فیلتر‬ ‫ً‬ ‫کلیدواژه ای بوده است که عمدتا ابعادی فنی‪-‬زیرساختی‬ ‫یا حقوقی‪-‬قانونی دارند‪.‬‬ ‫با توجه به کمرنگ بودن نقش حا کمیت در کنترل‬ ‫محتوا درون خانواده ها (در مقصد)‪ ،‬تکیه بر سازوکارها‬ ‫و شرکت های کوچک که دارای مدل اقتصادی نیز‬ ‫هستند می تواند فضایی رقابتی در تولید و گردش‬ ‫محتوا‪ ،‬دستیابی به دیگر مراحل ‪ Parental Control‬و‬ ‫پیشبرد اهداف و خط مشی های این زمینه ایجاد نماید‪.‬‬ ‫هرچند شروع فعالیت هایی مانند سیم کارت های کودک‬ ‫و نوجوان (درسا)‪ ،‬گام هایی به سمت تاثیرگذاری در‬ ‫الیه های فرهنگی و کنترل محتوا در مقصد است اما‬ ‫برنامه ریزی‪ ،‬هدایت و یکپارچه سازی خط مشی های‬ ‫محتوا به سمت این نوع کنترل و حمایت از شرکت های‬ ‫خصوصی بسیار ضروری و حائز اهمیت است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3-4‬پیشنهاد‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نوجوانان‪ ،‬دغدغه خانواده ها برای فرزندانشان و مطالبه‬ ‫عمومی ان ها‪ ،‬مسئله اینترنت امن (‪ )safe‬را در راس‬ ‫مطالبات اجتماعی در حوزه فضای مجازی قرارداد و‬ ‫تبدیل به دستور کاری برای دولت شد‪.‬‬ ‫هم زمان با مصوبه کمیسیون تنظیم مقررات در اذرماه‬ ‫‪ ،1393‬مبنی بر تعیین سن قانونی ‪ 18‬سال برای دریافت‬ ‫ً‬ ‫سیم کارت‪ ،‬که عمال دسترسی رسمی جمعیت قابل توجه‬ ‫کاربر کودک و نوجوان را محدود ساخت‪ ،‬اپراتورهای‬ ‫همراه مکلف به ارائه طرح خود برای موضوع اینترنت‬ ‫کودک و نوجوان شدند‪.‬‬ ‫«درســا»‪« ،‬انارستان»‪« ،‬شادیانه»‪« ،‬سرویس کودک و‬ ‫نوجوان ایرانسل» و غیره پاسخی اولیه به این مسئله‬ ‫بود‪ .‬به عنوان مثال «درسا» نام تجاری محصولی با عنوان‬ ‫«دانایی‪ ،‬رشد‪ ،‬سرگرمی و اموزش» است که در سال‬ ‫‪ 1395‬با همکاری اپراتورهای اول و سوم (همراه اول و‬ ‫رایتل)‪ ،‬صداوسیما‪ ،‬وزارت ارشاد و وزارت ارتباطات‬ ‫و فناوری اطالعات برای ارائه فضای مجازی پا ک به‬ ‫کودکان و نوجوانان رونمایی شد‪ .‬این محصول ترکیبی‬ ‫از یک سیم کارت مخصوص کودکان و نوجوانان و‬ ‫برنامه ای کنترل کننده ویژه والدین است که می تواند‬ ‫کاربری فرزندان را تنظیم نماید‪.‬‬ ‫پس از اماده شدن سیم کارت های کودک و نوجوان درسا‬ ‫و ایجاد شبکه ارتباطی‪ ،‬مسئله تولید و گردش محتوا و‬ ‫ارائه نشدن خدمات پایه ای مانند موتور جستجو‪ ،‬مرورگر‪،‬‬ ‫ایمیل و غیره نیز از مشکالتی بود که پس از مدتی با‬ ‫ً‬ ‫دعوت از توسعه دهندگان نرم افزار و برنامه نویسان نسبتا‬ ‫حل شد‪ .‬این در حالی است که کما کان در مرحله‬ ‫ابتدایی کنترل محتوا توسط خانواده یا ممنوعیت و‬ ‫محدودسازی محتوا قرار داریم و برای مراحل اموزش‪،‬‬ ‫پایش و خودکنترلی برنامه ای در نظر گرفته نشده است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫همان طور که ذکر شد‪ ،‬حیات این گونه خدمات و به طورکلی‬ ‫اینترنت وابسته به جریان گردش محتوا است‪ .‬حتی با‬ ‫مرتفع کردن تمامی این مشکالت به بهترین نحو‪ ،‬عدم‬ ‫گردش و جریان محتوا و به بیانی دیگر نبود اقبال از سوی‬ ‫کاربران‪ ،‬پروژه را با شکست روبه رو خواهد کرد‪ .‬استقبال‬ ‫نه چندان دلگرم کننده کودکان‪ ،‬نوجوانان و خانواده ها‬ ‫از زیست بوم های فضای مجازی پاک معضلی است‬ ‫که گریبان گیر درسا و دیگر طرح های مذکور شده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مهرداد حیدری‬ ‫پژوهشگر هسته فضای مجازی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تهران‬ ‫‪ .1‬ارزشیابی‬ ‫حقیقت یک مجاز‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫زمانی که بحث از «خوب بودن» می شود‪ ،‬دعوا بر سر‬ ‫ارزش ها شکل می گیرد‪ .‬خوب بودن در چیست؟ چه‬ ‫چیز خوب است؟ طبق کدام ارزش‪ ،‬یک چیز خوب‬ ‫است‪/‬نیست؟ ازاین رو روشن می شود که اولین گام‬ ‫برای ارزشیابی‪ ،‬ارزش یابی است؛ یعنی افــرادی که‬ ‫می خواهند ارزشیابی کنند‪ ،‬ابتدا باید دای ــره ای از‬ ‫ارزش ها را ترسیم نمایند‪.‬‬ ‫برای ارزشیابی همانند بسیاری دیگر از رشته های علوم‬ ‫انسانی و اجتماعی‪ ،‬تعریف یکتایی وجود ندارد‪ .‬معنای‬ ‫ارزشیابی از یک منظر بدیهی تلقی می شود؛ اما طی‬ ‫دهه های گذشته‪ ،‬در مورد تعریف این حوزه دانشی‪،‬‬ ‫در دو عنصر کلیدی وفاق ایجاد شده است‪ .‬طبق یک‬ ‫تعریف ساده‪ ،‬ارزشیابی قضاوت در مورد شایستگی‬ ‫[‪ ]1‬و صالحیت [‪ ]2‬یک چیز است‪ .‬از تعریف مذکور‪،‬‬ ‫چند مطلب دریافت می شود‪ .‬اول اینکه ارزشیابی‬ ‫قضاوت اســت‪ .‬زمانی که قضاوت شکل می گیرد‪،‬‬ ‫به شدت از نفسانیات و شبکه معرفتی و روان شناختی‬ ‫فرد تاثیر می پذیرد؛ به عبارت دیگر ارزش هایی برای‬ ‫یک فرد با یک ذهنیت و روحیات خــاص‪ ،‬داللت‬ ‫بر خوب بودن یک چیز دارد که می تواند برای فردی‬ ‫ً‬ ‫دیگر باارزش های متفاوت‪ ،‬دقیقا برعکس باشد‪ .‬لذا‬ ‫ارزشیابی به علت تاثیر شدید از ارزش های مختلف‬ ‫ارزشیابان‪ ،‬بازتاب کننده نوعی پلورالیسم است‪ .‬لذا‬ ‫ً‬ ‫این نوع از چندرویکردگرایی [‪ ]3‬در ارزشیابی کامال‬ ‫دارای مقبولیت است [‪ .]4‬البته برای مشروعیت تکثر‬ ‫دیدگاه به اختصار باید گفت شرط صحت ارزشیابی‪،‬‬ ‫استفاده از روش شناسی های صحیح است‪.‬‬ ‫برای ارزشیابی فضای مجازی‪ ،‬باید هر دو مفهوم شایستگی‬ ‫و صالحیت این فضا بررسی شود‬ ‫‪198‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫پژوهش (بنیادین یا کاربردی) به این علت صورت می گیرد که به‬ ‫بدنه دانش بیفزاید‪ ،‬اما کارویژه ارزشیابی‪ ،‬تصمیم سازی برای‬ ‫مخاطب خاص است‪ .‬لذا رویکرد ارزشیابی‪ ،‬مخاطب محور‬ ‫و مبتنی بر نیازها و بستر خاص تصمیم گیری است‪.‬‬ ‫«هرگاه حداقل دو ماشین برامده از فناوری اطالعات‬ ‫(‪ )IT‬با هویت یکتا که توسط فناوری ارتباطات (‪)CT‬‬ ‫با یکدیگر مرتبط باشد‪ ،‬چنانچه کاربران (افراد) بر این‬ ‫‪199‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فضای مجازی به عنوان یکی از پیشرفته ترین مصنوعات‬ ‫بشر‪ ،‬تحولی اساسی در فرهنگ‪ ،‬اقتصاد و سیاست‬ ‫جوامع رقم زده است‪ .‬فضای مجازی‪ ،‬سبک زندگی را‬ ‫تغییر داده است‪ .‬سوال اساسی این است که چگونه‬ ‫می توان فضای مجازی را ارزشیابی کرد؟ ایا فضای‬ ‫مجازی خوب‪ /‬بد است؟ چقدر خوب‪ /‬بد است؟‬ ‫تا چه زمانی خوب‪ /‬بد است؟ قبل از پاسخ به این‬ ‫پرسش‪ ،‬الزم است یک تعریف روشن از فضای مجازی‬ ‫ارائه دهیم‪ .‬فضای مجازی را می توان به صورت زیر‬ ‫تعریف نمود‪:‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬فضای مجازی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اولین عنصری که برای سامان یافتن ارزشیابی در تعریف‬ ‫وجود دارد‪ ،‬شایستگی است‪ .‬شایستگی به میزان خوب‬ ‫بودن ذاتی پدیده ها اشاره دارد‪ .‬به عنوان مثال اگر فردی‬ ‫بخواهد برای درمان سرماخوردگی سیب بخورد‪ ،‬سیبی‬ ‫ً‬ ‫شایسته است که اوال رسیده باشد و ثانیا خــراب و‬ ‫افت زده نباشد؛ یا اگر بخواهیم دولت الکترونیک داشته‬ ‫باشیم‪ ،‬داشتن زیرساخت های الزم و دانش فنی باال و‬ ‫استفاده از فناور ی های اطالعاتی و ارتباطی در دولت‬ ‫الکترونیک به گونه ای که شهروندان هنگام ارتباط با‬ ‫درگاه دولت الکترونیک‪ ،‬دچار مشکالت فنی نشوند‪،‬‬ ‫نشان دهنده شایستگی سیستمی است که در دولت‬ ‫الکترونیک به کار گرفته شده است‪.‬‬ ‫دومین عنصری که در تعریف ارزشیابی مورد توجه‬ ‫واقع شده است‪ ،‬صالحیت است‪ .‬صالحیت برخالف‬ ‫شایستگی‪ ،‬به مفهوم خوب بودن َ‬ ‫عرضی یک پدیده‬ ‫اشاره دارد‪ .‬بسیاری از پدیده هایی که مورد ارزشیابی‬ ‫قرار می گیرند‪ ،‬شاید دارای شایستگی باالیی باشند‬ ‫اما ممکن است که این شایستگی باال‪ ،‬نیازهای یک‬ ‫بستر خاص و مخاطبی که از پدیده مذکور استفاده‬ ‫می کند را مرتفع نسازد‪ .‬به عنوان مثال اگر یک تلفن‬ ‫هوشمند با باالترین شایستگی (خوبی های درونی و‬ ‫ً‬ ‫ذاتی) را در اختیار فردی قرار دهیم که صرفا می خواهد‬ ‫به تماس هایش پاسخ دهــد (و نیازی به اینترنت‪،‬‬ ‫دوربین یا پردازنده قوی جهت بازی کردن ندارد)‪ ،‬در‬ ‫این صورت این تلفن همراه اگرچه دارای شایستگی‬ ‫اســت امــا از صالحیت چندانی بــرای کاربر مذکور‬ ‫برخوردار نیست‪ .‬یا بیماری را تصور کنید که برای‬ ‫درمان مریضی اش نیازمند خوردن یک داروی خاص‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫است‪ .‬این دارو (با ترکیبات خاصش) شایستگی الزم‬ ‫برای برطرف نمودن مریضی را دارد اما اگر فرد بیمار‬ ‫نسبت به دارو حساسیت داشته باشد‪ ،‬انگاه علیرغم‬ ‫شایستگی بــاال‪ ،‬صالحیت الزم بــرای قــرار گرفتن در‬ ‫نسخه درمانی بیمار را پیدا نمی کند‪.‬‬ ‫با توجه به مفهوم «صالحیت»‪ ،‬مـی تــوان دریافت‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ارزشیابی کامال بسترگرا و مخاطب محور است‪ .‬تفاوت‬ ‫عمده ارزشیابی با پژوهش های بنیادین یا کاربردی‬ ‫همین نکته اســت‪ .‬پژوهش (بنیادین یا کاربردی)‬ ‫به این علت صورت می گیرد که به بدنه دانش بیفزاید‪،‬‬ ‫اما کارویژه ارزشیابی‪ ،‬تصمیم سازی برای مخاطب‬ ‫خاص است‪ .‬لذا رویکرد ارزشیابی‪ ،‬مخاطب محور‬ ‫و مبتنی بر نیازها و بستر خاص تصمیم گیری است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اساسی ترین مسئله در فضای مجازی‪،‬‬ ‫توجه به نظام های اجتماعی تولید شده‬ ‫مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات است‪.‬‬ ‫بستر ارتباطی اعتماد کنند‬ ‫و ارتباطات خود را مبتنی بر ان قرار دهند‪ ،‬منجر به‬ ‫شکل گیری نظام های اجتماعی متفاوتی می گردد‪ .‬به این‬ ‫نظام های تولید شده‪ ،‬فضای مجازی گفته می شود»‪.‬‬ ‫در ادامــه با توجه به این دو‬ ‫مفهوم کلیدی‪ ،‬سعی گردیده است ارزشیابی فضای‬ ‫مجازی در کشور توضیح داده شود‪.‬‬ ‫‪ .3-1‬شایستگی های فضای مجازی‬ ‫اساسی ترین مسئله در فضای مجازی‪ ،‬توجه به نظام های‬ ‫اجتماعی تولید شده مبتنی بر فناوری اطالعات و‬ ‫ارتباطات است‪ .‬شبکه های اجتماعی مانند تلگرام‪،‬‬ ‫بله و ‪ ...‬می توانند به خلق نظام های اجتماعی کمک‬ ‫کنند‪ .‬لذا این شبکه های اجتماعی فضای مجازی را‬ ‫می سازند اما نمی توان به این شبکه ها‪ ،‬فضای مجازی‬ ‫گفت‪ .‬منظور از فناوری ارتباطات‪ ،‬فناور ی هایی است‬ ‫که از طریق ان می توان بین دو ماشین ارتباط ایجاد‬ ‫کرد‪ .‬کابل‪ ،‬فیبر نوری و امواج رادیویی ابزارهای اصلی‬ ‫فناوری ارتباطات است‪.‬‬ ‫فناوری اطالعات نیز به کلیه ابزارها و روش هایی اطالق‬ ‫می شود که اطالعات را دریافت‪ ،‬ذخیره‪ ،‬پردازش و‬ ‫مبادله کرده و مورد استفاده قرار می دهند؛ بنابراین‬ ‫فناوری ارتباطات و زیرساخت های ارتباطاتی با فناوری‬ ‫اطالعات و ماشین های دریافت و تحلیل و مبادله‬ ‫اطالعات بستری را شکل می دهد که انسان اگر به‬ ‫این بستر اعتماد کند و با دیگران شروع به ارتباط کند‪،‬‬ ‫نظام های اجتماعی شکل می گیرد که به مجموع این‬ ‫پدیده ها کنار یکدیگر‪ ،‬فضای مجازی گفته می شود‪.‬‬ ‫ان گونه که بیان شد‪ ،‬شایستگی به معنای خوبی ذاتی و‬ ‫درونی یک پدیده است‪ .‬ارزشیابی هایی که به شایستگی‬ ‫می پردازد‪ ،‬با توجه به ضرورت شناخت ماهیت یک‬ ‫پدیده‪ ،‬نیازمند بررسی تخصصی راجع به ان پدیده‬ ‫است‪ .‬ازانجاکه تخصص اصلی پژوهشگران ارزشیابی‬ ‫مبتنی بر مدیریت محدودیت ها (زمان‪ ،‬داده و بودجه)‪،‬‬ ‫روش پژوهش و طراحی و کاربست ارزشیابی است‪،‬‬ ‫هر فعالیت ارزشیابی که بخواهد شایستگی را مدنظر‬ ‫قرار دهد‪ ،‬باید به صورت همکاری چندتخصصی و‬ ‫چندرشته ای انجام شــود‪ .‬لذا بحث شایستگی‪ ،‬با‬ ‫زبان تخصصی بیان می شود‪.‬‬ ‫باید بررسی نمود در فضای مجازی کشور‪ ،‬فناوری‬ ‫اطالعات و ارتباطات چه وضعیتی دارد‪ .‬اولین مسئله‬ ‫فضای مجازی کشور ایــن اســت که ایــران در بستر‬ ‫ارتباطاتی و فناوری اطالعاتی امریکایی بازی می کند‪.‬‬ ‫به عنوان نمونه‪ ،‬یکی از مسائل مهم اینترنت و فضای‬ ‫مجازی‪ ،‬مسئله ادرسی دهی است‪ .‬ادرس دهی به این‬ ‫معناست که اگر فردی بخواهد به فرد دیگر مطلبی‬ ‫ارسال کند‪ ،‬باید از بین میلیاردها کاربر‪ ،‬بتواند فرد‬ ‫مدنظرش را پیدا کند‪ .‬در عالم واقعی‪ ،‬با ادرس دهی‬ ‫طبق معرفی کشور و شهر و خیابان و ‪ ...‬می توان مقصد‬ ‫را تعیین نمود؛ اما این نیاز در اینترنت و به تبع ان فضای‬ ‫مجازی‪ ،‬توسط روترها (مسیریاب ها) براورده می شود‪.‬‬ ‫مراکز مسیریابی اینترنت در دست امریکا است‪ .‬اگر‬ ‫تصمیم بگیرد‪ ،‬می تواند ‪IP‬های ایران را از دامنه اینترنت‬ ‫حذف کند‪ .‬این کار شبیه حذف یک منطقه شهر از‬ ‫‪ .3‬ارزشیابی فضای مجازی‬ ‫ارزشیابی می تواند متعلق هر چیزی قرار بگیرد‪ .‬تمامی‬ ‫پدیده های اجتماعی را می توان ارزشیابی نمود‪ .‬چارچوب‬ ‫تحلیلی ارزشیابی پدیده ها متناظر با تعریفی که از‬ ‫ارزشیابی ارائه گردید‪ ،‬مبتنی بر شناسایی و قضاوت‬ ‫راجع به شایستگی و صالحیت فضای مجازی است‪.‬‬ ‫‪200‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪201‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫برخالف شایستگی‪ ،‬زبان بیان «صالحیت» مخاطب محور‬ ‫و از لحاظ ادراکی دارای پیچیدگی های تخصصی‬ ‫نیست‪ .‬علت ایــن مسئله‪ ،‬عــدم استفاده از ز بــان‬ ‫تخصصی است‪ .‬مال ک طرح ارزشیابی و فلسفه انجام‬ ‫یک ارزشیابی‪ ،‬نیازسنجی از بستر و مخاطب است؛ یعنی‬ ‫انچه می خواهد ارزشیابی گردد‪ ،‬ابتدا باید نیازهایش‬ ‫شناسایی شود‪ ،‬سپس مداخالت صورت گرفته برای‬ ‫حل نیازهای مذکور مورد بررسی و سنجش قرار گیرد‪.‬‬ ‫اکنون با یک مثال‪ ،‬مفهوم صالحیت را بررسی می کنیم‪ .‬در‬ ‫موضوع مسیریاب ها‪ ،‬ایران توانست شایستگی اش را بهبود‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3-2‬صالحیت فضای مجازی کشور‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫نقشه است که منزل دوست‬ ‫شما و مقصد نامه تان در انجا‬ ‫قرار دارد و دیگر قادر به ایجاد‬ ‫ارتباط با وی نخواهید بود‪.‬‬ ‫قدرتی که تصمیم می گیرد‬ ‫چه موجودیت هایی باشند و چه موجودیت هایی‬ ‫نباشند؛ هر فرد با چه شناسه ای می تواند با افراد دیگر‬ ‫ارتباط برقرار کند‪ .‬برای امریکا این قدرت نیز وجود دارد‬ ‫ً‬ ‫که بتواند یک موجودیت (مثال یک ایرانی!) را بدون‬ ‫شناسه و بی هویت و غیرقابل شناسایی و دستیابی‬ ‫به اینترنت نماید؛ بنابراین یکی از مهم ترین مسائل‬ ‫مربوط به ارزشیابی شایستگی فضای مجازی کشور‪،‬‬ ‫انفعال در بستر اینترنت دنیا است‪ .‬علی رغم توانمندی‬ ‫متخصصین داخــلــی‪ ،‬از لحاظ فنی دارای قوت‪/‬‬ ‫ضعف های بسیاری در فضای مجازی کشور هستیم‬ ‫که هریک از این قوت‪ /‬ضعف ها باید در جای خود‬ ‫مورد بررسی قرار گیرد‪ .‬بحث از شایستگی‪ ،‬مدخلی‬ ‫است که می توان مولد بینش های عمیقی از وضعیت‬ ‫فنی و زیرساختی فضای مجازی در کشور باشد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بخشد و مسیریاب داخلی‬ ‫راه ان ــدازی کند (‪ :IXP‬مرکز‬ ‫تبادل ترافیک)‪ .‬با این ویژگی‬ ‫جدید‪ ،‬کاربران فضای مجازی‬ ‫اگر قصد تبادل اطالعات با‬ ‫ایرانیان داخل کشور را داشته باشند (ایجاد ارتباط درون‬ ‫کشوری)‪ ،‬دیگر نیازی به خروج ارز جهت مسیریابی‬ ‫از طریق مسیریاب های بین المللی نبوده و در داخل‬ ‫کشور این امر میسر می گردد‪ .‬این مطلب نشانده بهبود‬ ‫شایستگی فضای مجازی کشور است‪.‬‬ ‫راه انــدازی مسیریاب داخلی‪ ،‬باعث ارزانی اینترنت‬ ‫برای کاربران می شود‪ .‬به عنوان مثال اگر نرخ استفاده از‬ ‫‪ 4GB‬اینترنت در یک ماه با سرعت ‪ 1Mb/s‬با ترافیک‬ ‫بین الملل به مبلغ ‪ 12000‬تومان باشد؛ این مبلغ به خاطر‬ ‫استفاده از مسیریاب های خارجی برای کاربران هزینه‬ ‫ایجاد می کند؛ زیرا به ازای هر بیت انتقال داده کشور‬ ‫با خارج‪ ،‬هزینه هایی صرف می شود؛ اما نرخ استفاده‬ ‫از ترافیک داخلی طبق مصوبه شماره ‪ 1‬از جلسه ‪251‬‬ ‫مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات تا بیش‬ ‫از ‪ %50‬کاهش یافته است‪.‬‬ ‫ایــن کاهش قیمت به علت ترافیک داخلی‪ ،‬برای‬ ‫کاربران از یکسو منجر به تمایل استفاده کاربران از‬ ‫ترافیک داخلی شده است‪ .‬لذا بسیاری از مراکز بزرگ‬ ‫استفاده کننده اینترنت مانند همراه اول‪ ،‬ایرانسل‪،‬‬ ‫رایتل‪ ،‬دانشگاه تهران‪ ،‬دانشگاه صنعتی شریف و ‪...‬‬ ‫جزو استفاده کنندگان از ترافیک داخلی قرار گرفته و‬ ‫هزینه های اینترنتی شان را کاهش دادند؛ اما از سوی‬ ‫دیگر‪ ،‬با کاهش قیمت و افزایش سرعت‪ ،‬تقاضا و‬ ‫استفاده از اینترنت بسیار باال رفت‪ .‬این امر منجر به‬ ‫شکل گیری بسیاری از نظام های جدید مانند اسنپ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫زبان بررسی «شایستگی»‪ ،‬فنی و تخصصی‬ ‫است‪ ،‬ولی «صالحیت» کمتر از بار فنی‬ ‫و تخصصی بــرخــوردار اســت و بــه فهم‬ ‫نیازهای بستر و ارزیابی اهداف و اثرات‬ ‫مورد ارزشیابی می پردازد‪.‬‬ ‫بـ ـ ــرای ارزش ـ ـیـ ــابـ ــی ف ـضــای‬ ‫مجازی می توان به دو بعد‬ ‫مکمل یکدیگر اشــاره کرد‪.‬‬ ‫زمانی که ارزشیاب‪ ،‬بعد فنی‬ ‫و زیرساختی فضای مجازی کشور را بررسی نماید‪،‬‬ ‫در حال بررسی «شایستگی» فضای مجازی است؛‬ ‫یعنی فضای مجازی را از بعد فناور ی های اطالعات‬ ‫و ارتباطات مورد بررسی قرار می دهد؛ اما اگر ارزشیاب‬ ‫به دنبال بررسی میزان رفع نیاز کاربران فضای مجازی‪،‬‬ ‫اهداف و اثرات حاصل از نظام های اجتماعی منتج از‬ ‫ان باشد‪« ،‬صالحیت» فضای مجازی را بررسی می کند‪.‬‬ ‫پرسش اصلی در ارزیابی صالحیت این است که ایا یک‬ ‫مداخله‪ /‬سیاست‪ /‬برنامه خاص در فضای مجازی‬ ‫کشور‪ ،‬به صالح است؟ نیازهای کاربران و جامعه را‬ ‫تامین می کند؟ اثرات مثبت و منفی حاصل از ان در‬ ‫جامعه چیست؟‬ ‫ً‬ ‫نکته مهم این است که شایستگی و صالحیت الزاما‬ ‫رابطه مستقیم با یکدیگر ندارند‪ .‬لذا ممکن است یک‬ ‫ً‬ ‫چیز دارای شایستگی باشد (مثال توانایی افزایش پهنای‬ ‫باند در کشور) اما صالحیت نداشته باشد (در صورت‬ ‫عدم بلوغ فرهنگی‪-‬اجتماعی جامعه برای استفاده از‬ ‫فناور ی های جدید)‪ .‬پژوهشگران خط مشی نیز باید این‬ ‫التفات را در خواندن گزارش های مربوط به این حوزه‬ ‫داشته باشند تا بتوانند تشخیص دهند گزارش های‬ ‫عملکرد دولت به نام شایستگی‪ ،‬نتایجی را به کام‬ ‫صالحیت استنتاج نکرده باشد‪.‬‬ ‫و تپسی و ‪ ...‬گردید‪ .‬بعالوه با‬ ‫افزایش استفاده از اینترنت با‬ ‫سرعت باال و قیمت پایین‪،‬‬ ‫نوعی تغییر در سبک زندگی‬ ‫کاربران اینترنتی شکل گرفت به گونه ای که منجر به‬ ‫استفاده بیشتر از ترافیک بین الملل (مثل استفاده از‬ ‫تلگرام) شده و در نهایت منجر به افزایش خروج ارز از‬ ‫کشور شد‪ .‬لذا برای کاهش هزینه ها‪ ،‬مسیریاب های‬ ‫داخلی استفاده شدند اما در نهایت‪ ،‬با کاهش هزینه‬ ‫اینترنت و افزایش نفوذ و کاربست ان در زندگی مردم‪،‬‬ ‫استفاده از ترافیک بین الملل نیز به تناسب افزایش یافت‬ ‫که این نیز منجر به افزایش خروج ارز از کشور گردید‪.‬‬ ‫‪ .4‬جمع بندی‬ ‫بــرای قــضــاوت راجــع بــه هــر پــدیــده ای طبق تعریف‬ ‫ارزشیابی‪ ،‬دو مفهوم شایستگی و صالحیت می تواند‬ ‫یک چهارچوب مفهومی برای تحلیل پدیده ها ارائه‬ ‫نماید‪ .‬طبق این تعریف‪ ،‬مفهوم شایستگی به بررسی‬ ‫ارزش ه ــای ذاتــی پدیده مــورد ارزشیابی مـی پــردازد‪.‬‬ ‫صالحیت نیز مبتنی بر ارزش های َ‬ ‫عرضی (نیازهای‬ ‫کاربران و بستر استفاده از پدیده مورد ارزشیابی) است‪.‬‬ ‫زبان بررسی «شایستگی»‪ ،‬فنی و تخصصی است‪ ،‬ولی‬ ‫«صالحیت» کمتر از بار فنی و تخصصی برخوردار است‬ ‫و به فهم نیازهای بستر و ارزیابی اهداف و اثرات مورد‬ ‫ارزشیابی می پردازد‪.‬‬ ‫به ارتباطات انسان مبتنی بر فناوری اطالعات و ارتباطات‬ ‫که منجر به شکل گیری نظام های اجتماعی می گردد‪،‬‬ ‫فضای مجازی گفته می شود‪ .‬فناوری اطالعات و‬ ‫فناوری ارتباطات بستر شکل گیری تعامالت بوده و‬ ‫اعتماد افراد و ایجاد ارتباط و در نهایت‪ ،‬ایجاد نظام های‬ ‫اجتماعی‪ ،‬اثر ان تلقی می شود‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪[1]. Merit‬‬ ‫‪[2]. Worth‬‬ ‫‪[3]. Perspectivism‬‬ ‫[‪ .]4‬لذا ارزشیابی یکی از مستعدترین حوزه های مطالعاتی برای ورود ارزش های‬ ‫اسالمی و اسالمی شدن است‪.‬‬ ‫‪202‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمدرضا کوهکن‬ ‫پژوهشگر حلقه افکار عمومی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪203‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫این یک واقعیت تلخ است‪ :‬ما در جهان عرب مقبولیت‬ ‫اندکی داریم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫جزیره ناشناخته‬ ‫مردم عرب‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مرکز عربی پژوهش ها و مطالعات سیاسی قطر در‬ ‫اردیبهشت ‪( 1397‬می ‪ )2018‬گزارش سالیانه مبسوطی‬ ‫را تحت عنوان «شاخص های عربی ‪]1[ »2018-2017‬‬ ‫منتشر کرد که در ان به مقایسه افکار عمومی جهان‬ ‫عرب پرداخته بود‪ .‬این گزارش افکارسنجی از دسامبر‬ ‫ً‬ ‫‪ 2017‬تا نهایتا اوریل ‪ 2018‬در ‪ 11‬کشور عراق‪ ،‬فلسطین‪،‬‬ ‫تونس‪ ،‬لبنان‪ ،‬سودان‪ ،‬مصر‪ ،‬کویت‪ ،‬اردن‪ ،‬مغرب‪،‬‬ ‫موریتانی و عربستان سعودی با حجم نمونه ‪ 18830‬نفر‬ ‫انجام گرفته است‪ .‬مرکز عربی پژوهش ها و مطالعات‬ ‫سیاسی ادعا دارد این ‪ 11‬کشور ‪ 85‬درصد جمعیت‬ ‫جهان عرب را تشکیل می دهند و از همه مناطق جهان‬ ‫عرب (مغرب عربی‪ ،‬جزیره عربی‪ ،‬مشرق عربی و دره‬ ‫نیل) در ان حضور دارند‪ ،‬لذا نتایج ان را قابل تعمیم به‬ ‫افکار عمومی جهان عرب می داند‪ .‬یکی از محورهای‬ ‫هفتگانه این پژوهش‪ ،‬ارزیابی سیاست های قدرت های‬ ‫منطقه ای و جهانی در قبال جهان عرب است‪.‬‬ ‫پرسش شوندگان بــه ترتیب سیاست خــارجــی این‬ ‫کشورها را مثبت و تا حدی مثبت ارزیابی کرده اند‪:‬‬ ‫ترکیه (‪ ،)%54‬چین (‪ ،)%44‬فرانسه (‪ ،)%36‬روسیه‬ ‫(‪ ،)%26‬ایران (‪ )%21‬و امریکا (‪ .)%12‬ترکیه در بهترین‬ ‫وضعیت و ایران پس از امریکا در بدترین وضعیت‬ ‫مقبولیت سیاست خارجی قرار دارد‪.‬‬ ‫ایران و ترکیه دو کشور مهم در قلب جهان اسالم هستند‬ ‫که در حال حاضر با برخورداری از ماهیت گفتمان سازی‬ ‫و وضعیت اقتصادی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی مناسب‪،‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬پرده اول‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ایـ ــران و تــرکـیــه دو ک ـشــور مـهــم در قلب‬ ‫جهان اسالم هستند که در حال حاضر‬ ‫با برخورداری از ماهیت گفتمان سازی و‬ ‫وضعیت اقتصادی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی‬ ‫مناسب‪ ،‬داعیه الگوسازی برای دنیای‬ ‫اسالم را دارند‪.‬‬ ‫داعیه الگوسازی برای دنیای اسالم را دارند و از قضا تنها‬ ‫کشورهای غیرعرب منطقه غرب اسیا و شمال افریقا‬ ‫ً‬ ‫هستند؛ یکی با حکومتی اسالمی و ملتی غالبا شیعه‪ ،‬و‬ ‫ً‬ ‫دیگری با حکومتی الئیک و ملتی غالبا سنی‪ .‬جداول‬ ‫‪ 1‬تا ‪ 3‬گویای وضعیت دو کشور در افکار عمومی عربی‬ ‫است‪( .‬ستون پاسخ های «نمی دانم» در این جداول وارد‬ ‫نشده‪ ،‬لذا جمع درصدها برابر ‪ 100‬نیست‪).‬‬ ‫نتایج این گزارش نشان می دهد در مجموع در مقایسه اراء‬ ‫سال ‪ 2014‬با ‪ ،2018-2017‬وضعیت ایران در نزد افکار‬ ‫عمومی کشورهای عربی روند نزولی داشته است؛ هم‬ ‫مخالفین سیاست های ایران افزایش یافته‪ ،‬هم موافقین‬ ‫ان کاهش یافته و هم درصد بیشتری از مردم‪ ،‬ایران را‬ ‫برای کشور خود تهدید به حساب می اورند‪ .‬بدون شک‬ ‫مهم ترین عامل این مسئله‪ ،‬حضور ایران و گروه های‬ ‫مقاومت در سوریه است که به بیشتر شدن شکاف‬ ‫میان ایران و اهل سنت منجر شده است‪ .‬هم پیمانی‬ ‫و هماهنگی دولتمردان عربستان‪ ،‬امارات‪ ،‬بحرین‪،‬‬ ‫مصر‪ ،‬امریکا و اسرائیل بر علیه ایران‪ ،‬گسترش جنگ‬ ‫رسانه ای و ایران هراسی‪ ،‬ضعف دیپلماسی رسانه ای‬ ‫ایران و تمرکز دولت ایران بر مسئله برجام و غلفت از‬ ‫منطقه را از دیگر عوامل ان می توان برشمرد‪.‬‬ ‫امــا در مقابل‪ ،‬ترکیه به عنوان دیگر کشور غیرعربی‬ ‫اسیای غربی‪ ،‬نه تنها نسبت به ایران‪ ،‬بلکه در مقایسه با‬ ‫سیاست های فرانسه‪ ،‬چین‪ ،‬روسیه و امریکا نیز وضعیت‬ ‫به مراتب بهتری در افکار عمومی عربی دارد؛ ضمن اینکه‬ ‫تهدیدی هم برای کشورهای دیگر محسوب نمی شود‪.‬‬ ‫گرچه در مقایسه با سال ‪ ،2014‬سیاست های ترکیه نزد‬ ‫افکار عمومی کشورهایی مانند عربستان‪ ،‬مصر‪ ،‬عراق‪،‬‬ ‫تونس و کویت‪ ،‬برخالف فلسطین‪ ،‬اردن و مغرب تا‬ ‫حدودی کاهش یافته است‪ ،‬اما در مجموع وضعیت‬ ‫بسیار بهتری در مقایسه با ایران دارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬پرده دوم‬ ‫همان طور که مشاهده شد‪ ،‬بهترین ارزیابی افکار عمومی‬ ‫عربی از سیاست های قدرت های منطقه ای و جهانی‬ ‫در قبال پنج کشور فلسطین‪ ،‬سوریه‪ ،‬عــراق‪ ،‬یمن و‬ ‫لیبی مربوط به سیاست های ترکیه در قبال فلسطین‬ ‫بود‪ .‬همچنین از میان ارزیابی ‪ 11‬کشور عربی در قبال‬ ‫سیاست خارجی شش قدرت منطقه ای و جهانی‪،‬‬ ‫بهترین نمره را فلسطینی ها به سیاست خارجی ترکیه‬ ‫داده اند‪ .‬به بیان ساده تر‪ ،‬هم افکار عمومی عربی طرفدار‬ ‫سیاست ترکیه در قبال فلسطین است و هم فلسطین‬ ‫طرفدار کلیت سیاست خارجی ترکیه‪ .‬این در حالی‬ ‫است که می دانیم ترکیه روابط علنی با رژیم غاصب‬ ‫صهیونیستی دارد‪ .‬وجود سفارت اسرائیل در انکارا‬ ‫و کنسولگری این رژیم در استانبول‪ ،‬وجود سفارت‬ ‫ترکیه در تل اویو‪ ،‬خط پروازی مستقیم از استانبول به‬ ‫تل اویو و تا کید بر تعلق قدس شرقی به فلسطینیان‬ ‫‪204‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫جداول ‪ 1‬تا ‪ :3‬وضعیت کشورهای ایران و ترکیه در افکار عمومی عربی‬ ‫سیاست ایران‪ ،‬ترکیه‬ ‫و امریکا در قبال‪:‬‬ ‫ایران‬ ‫امریکا‬ ‫ترکیه‬ ‫فلسطین‬ ‫‪%29‬‬ ‫‪%56‬‬ ‫‪%53‬‬ ‫‪%34‬‬ ‫‪%6‬‬ ‫‪%87‬‬ ‫سوریه‬ ‫‪%25‬‬ ‫‪%60‬‬ ‫‪%43‬‬ ‫‪%42‬‬ ‫‪%8‬‬ ‫‪%81‬‬ ‫عراق‬ ‫‪%22‬‬ ‫‪%62‬‬ ‫‪%41‬‬ ‫‪%41‬‬ ‫‪%9‬‬ ‫‪%82‬‬ ‫یمن‬ ‫‪%27‬‬ ‫‪%60‬‬ ‫‪%35‬‬ ‫‪%49‬‬ ‫‪%9‬‬ ‫‪%80‬‬ ‫لیبی‬ ‫‪%14‬‬ ‫‪%53‬‬ ‫‪%40‬‬ ‫‪%29‬‬ ‫‪%9‬‬ ‫‪%73‬‬ ‫امریکا‬ ‫‪‬‬ ‫‪%28‬‬ ‫‪%22‬‬ ‫ایران‬ ‫‪‬‬ ‫‪%10‬‬ ‫‪%4‬‬ ‫کشورهای عربی‬ ‫‪‬‬ ‫‪%7‬‬ ‫‪%2‬‬ ‫کشورهای اروپایی‬ ‫‪‬‬ ‫‪%1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫سایر کشورها‬ ‫‪‬‬ ‫‪%1‬‬ ‫‪%1‬‬ ‫داعش‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫روسیه‬ ‫‪‬‬ ‫‪%2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫اسرائیل‬ ‫سیاست خارجی ترکیه و‬ ‫ایران نزد افکار عمومی‪:‬‬ ‫ایران‬ ‫ترکیه‬ ‫منفی و تا حدی منفی‬ ‫عراق‬ ‫‪%36‬‬ ‫‪%55‬‬ ‫‪%34‬‬ ‫‪%61‬‬ ‫فلسطین‬ ‫‪%86‬‬ ‫‪%10‬‬ ‫‪%33‬‬ ‫‪%57‬‬ ‫تونس‬ ‫‪%58‬‬ ‫‪%23‬‬ ‫‪%21‬‬ ‫‪%51‬‬ ‫لبنان‬ ‫‪%39‬‬ ‫‪%59‬‬ ‫‪%51‬‬ ‫‪%48‬‬ ‫سودان‬ ‫‪%74‬‬ ‫‪%11‬‬ ‫‪%20‬‬ ‫‪%62‬‬ ‫مصر‬ ‫‪%20‬‬ ‫‪%66‬‬ ‫‪%3‬‬ ‫‪%83‬‬ ‫کویت‬ ‫‪%60‬‬ ‫‪%37‬‬ ‫‪%25‬‬ ‫‪%74‬‬ ‫اردن‬ ‫‪%76‬‬ ‫‪%19‬‬ ‫‪%5‬‬ ‫‪%91‬‬ ‫مغرب‬ ‫‪%64‬‬ ‫‪%19‬‬ ‫‪%11‬‬ ‫‪%70‬‬ ‫موریتانی‬ ‫‪%63‬‬ ‫‪%15‬‬ ‫‪%21‬‬ ‫‪%53‬‬ ‫عربستان‬ ‫‪%24‬‬ ‫‪%26‬‬ ‫‪%4‬‬ ‫‪%59‬‬ ‫مجموع‬ ‫‪%54‬‬ ‫‪%31‬‬ ‫‪%21‬‬ ‫‪%64‬‬ ‫‪205‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مثبت و تا‬ ‫حدی مثبت‬ ‫منفی و تا حدی منفی‬ ‫مثبت و تا‬ ‫حدی مثبت‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪%39‬‬ ‫‪%51‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تهدید اصلی امنیت جهان عرب‬ ‫تغییر وضعیت‬ ‫‪‬‬ ‫‪2018-2017‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫خوب و خیلی‬ ‫خوب‬ ‫بد و خیلی بد‬ ‫خوب و خیلی‬ ‫خوب‬ ‫بد و خیلی بد‬ ‫خوب و خیلی‬ ‫خوب‬ ‫بد و خیلی بد‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫چهل سال گذشته همواره پرچم دار صادق حمایت‬ ‫از مردم فلسطین و مبارزه با رژیم صهیونیستی بوده و‬ ‫برای ان هزینه داده است‪.‬‬ ‫(یعنی تعلق قــدس غربی به رژیــم صهیونیستی) از‬ ‫جمله مصادیق ان است‪.‬‬ ‫با این وجود‪ ،‬هوشمندی اردوغان و بهره گیری منافقانه‬ ‫از دیپلماسی عمومی موجب شده افکار عمومی او را‬ ‫حامی فلسطین بداند‪ .‬به راه انداختن جنگ زرگری با‬ ‫رژیم صهیونیستی‪ ،‬دیدار با مبارزان نمادین فلسطینی‬ ‫و تجلیل از انان مانند دیدارهای او با عهد التمیمی‪،‬‬ ‫فوزی الجنیدی و محمد الطویل‪ ،‬و برگزاری کنفرانس‬ ‫حمایت از فلسطین در ترکیه (همزمان با ششمین‬ ‫کنفرانس حمایت از انتفاضه فلسطین در تهران) تنها‬ ‫بخشی از دیپلماسی عمومی ترکیه در قبال فلسطین بود‪.‬‬ ‫در مقابل‪ ،‬وضعیت ایــران در قبال فلسطین تفاوت‬ ‫چشمگیری با وضعیت ترکیه دارد‪ .‬تنها یک سوم‬ ‫فلسطینی ها به سیاست های منطقه ای ایران دیدگاه‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫مثبت و نسبتا مثبت دارند و تقریبا دوسوم دیگر دیدگاه‬ ‫ً‬ ‫منفی و نسبتا منفی‪ .‬بین افکار عمومی عربی نیز در‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫وضعیتی حدودا مشابه‪ ،‬تقریبا دو برابر تعداد موافقان‬ ‫سیاست های ایران در قبال مسئله فلسطین‪ ،‬مخالف‬ ‫وجود دارد‪ .‬هرچند ان ها سیاست ایران در قبال فلسطین‬ ‫را بهتر از سیاست هایش در قبال عراق‪ ،‬سوریه‪ ،‬یمن‬ ‫و لیبی می دانند‪.‬‬ ‫این تفاوت چشمگیر در جایگاه ایران و ترکیه در حالی‬ ‫وجود دارد که می دانیم این جمهوری اسالمی است‬ ‫که کل فلسطین را متعلق به فلسطینیان می داند و در‬ ‫‪ .3‬پرده سوم‬ ‫اهــالــی شبکه های اجتماعی مـی دانـنــد ‪ 2‬میلیون‬ ‫دنبال کننده در توئیتر‪ ،‬خیلی بیشتر از ‪ 2‬میلیون‬ ‫دنبال کننده در اینستاگرام و تلگرام و‪ ...‬است؛ ان هم‬ ‫نه برای صفحه زبان مادر ی ات‪ ،‬بلکه برای صفحه ای‬ ‫که خودت هم زبانش را نمی دانی! صفحه توئیتر عربی‬ ‫اردوغان در حالی ‪ 2‬میلیون دنبال کننده عرب دارد که‬ ‫صفحه توئیتر انگلیسی روحانی را حدود ‪ 770‬هزار نفر‬ ‫دنبال می کنند‪ ،‬درحالی که بسیاری از ان ها ایرانی اند؛‬ ‫اما از صفحه عربی خبری نیست‪.‬‬ ‫در خصوص حساب توئیتر رهبر معظم انقالب نیز باید‬ ‫گفت هرچند صفحات ایشان تنوع زبانی مناسبی دارد‬ ‫(‪ 5‬زبان)‪ ،‬اما متاسفانه صفحه عربی اخرین صفحه ای‬ ‫است که ایجاد شده و کمترین دنبال کننده را دارد‪.‬‬ ‫عکس پروفایل‪ ،‬عکس سرصفحه‪ ،‬توضیحات صفحه‬ ‫ ای هر از‬ ‫و سبک‬ ‫توئیت متن محور با عکس های کلیشه ِ‬ ‫ً‬ ‫گاهی‪ ،‬غالبا در این پنج صفحه یکسان است و نشان‬ ‫می دهد مدیران این صفحات ان قدر که باید به تفاوت‬ ‫مخاطبان توجه ندارند‪ .‬این وضعیت در صفحه عربی‬ ‫‪206‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫جدول ‪ :4‬وضعیت کشورهای ایران و ترکیه در افکار عمومی عربی‬ ‫نام شخصیت‬ ‫حسن روحانی‬ ‫رجب طیب اردوغان‬ ‫انگلیسی‬ ‫‪ 504‬هزار‬ ‫‪9230‬‬ ‫فروردین ‪1388‬‬ ‫عربی‬ ‫‪ 17.9‬هزار‬ ‫‪565‬‬ ‫اردیبهشت ‪1396‬‬ ‫فارسی‬ ‫‪ 148‬هزار‬ ‫‪1915‬‬ ‫اذر ‪1392‬‬ ‫اسپانیولی‬ ‫‪ 18.6‬هزار‬ ‫‪795‬‬ ‫مهر ‪1393‬‬ ‫فرانسوی‬ ‫‪ 19.7‬هزار‬ ‫‪945‬‬ ‫مرداد ‪1394‬‬ ‫فارسی‬ ‫‪ 675‬هزار‬ ‫‪3340‬‬ ‫اردیبهشت ‪1392‬‬ ‫انگلیسی‬ ‫‪ 777‬هزار‬ ‫‪3540‬‬ ‫اردیبهشت ‪1392‬‬ ‫ترکی‬ ‫‪ 13‬میلیون‬ ‫‪5280‬‬ ‫شهریور ‪1388‬‬ ‫عربی‬ ‫‪ 2.08‬میلیون‬ ‫‪3440‬‬ ‫مهر ‪1390‬‬ ‫‪ .4‬پرده چهارم‬ ‫‪ .5‬پرده اخر‬ ‫رهبر معظم انقالب همواره از ایران و انقالب اسالمی‬ ‫ً‬ ‫به عنوان «محبوب دل ملت ها» یاد کرده اند؛ اما دقیقا‬ ‫برخالف ان در این یادداشت دیدیم امارها چیز دیگری‬ ‫را نشان می دهد‪ .‬ایا این یک تناقض بزرگ نیست؟‬ ‫برای جواب به سخنان ایشان رجوع می کنیم‪« :‬جمهوری‬ ‫اسالمی از اغــاز پیدایش تا امــروز در دل ملت های‬ ‫عالم جا داشته است‪ .‬بله‪ ،‬هر جا تبلیغات باشد‪،‬‬ ‫سیاه نمایی باشد‪ ،‬سیاه کاری باشد‪ ،‬ممکن است‬ ‫یک حقیقتی مکتوم بماند‪ ،‬اما برای مدت محدودی‬ ‫مکتوم خواهد ماند‪ ]3[ ».‬اگر قائل باشیم سیاست های‬ ‫منطقه ای ایران و امریکا ‪ 180‬درجه با هم مخالفت‬ ‫دارد‪ ،‬چگونه می شود طبق اماری که ذکر شد افکار‬ ‫‪207‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در خــرداد ‪ 1397‬وب سایت عربی شبکه المیادین‬ ‫یادداشتی را تحت عنوان «ایران از منظر الجزایری‪ ،‬فراتر‬ ‫از تصویر سطحی» [‪ ]2‬به قلم یکی از چهره های ادبی‬ ‫و رسانه ای الجزایر منتشر کرد‪« .‬ابوبکر زمال» که حتی‬ ‫از حساسیت زا بودن اسمش در ایران نگران است‪،‬‬ ‫یک ماه پیش تر برای فعالیت در نمایشگاه بین المللی‬ ‫کتاب به تهران امده بود و اکنون تالش می کند گزارش‬ ‫سفر خود را برای خوانندگان بیان کند‪ .‬او در قامت‬ ‫یک سفیر میان فرهنگی‪ ،‬در این گــزارش با اشــاره به‬ ‫تصورات قالبی عرب ها درباره ایران که به تعبیرش در‬ ‫نهان و اشکار درباره ما گفته می شود‪ ،‬تالش می کند بر‬ ‫اساس مشاهدات و تجربه زیسته‪ ،‬به صورت ضمنی به‬ ‫برخی از انان پاسخ دهد و تصویر صحیحی ارائه نماید‪.‬‬ ‫همچنین از مردم ایران درباره الجزایر می پرسد و سوابق‬ ‫مشترک اما مغفول دو ملت را یاداور می شود‪ .‬پرداختن‬ ‫به جزئیات گزارش از حوصله این نوشتار خارج است‪،‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫به گونه ای است که گویی صفحه برای مخاطبان شیعه‬ ‫یا همراهان انقالب طراحی شده است‪( .‬جدول ‪)4‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اما غرض انکه یادداشت زمال شاید مشتی باشد‪ ،‬نمونه‬ ‫خــروار افکار عمومی و پیش فرض های عرب درباره‬ ‫ایران (که با امار پرده اول همخوانی دارد)؛ و نیز بیانگر‬ ‫ویژگی های مثبت ایران و جامعه ایرانی که نظر زمال‬ ‫را جلب کرده و با حسرت از ان ها یاد می کند؛ اما نه‬ ‫ما از ان حقیقت باخبریم‪ ،‬نه عرب از این حقیقت‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ایت اهلل خامنه ای‬ ‫زبان صفحه‬ ‫دنبال کننده‬ ‫ً‬ ‫تعداد پست (حدودا)‬ ‫تاریخ ایجاد‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫شــایــد مــشــکــل اصــلــی از م ــا بــاشــد که‬ ‫نتوانسته ایم حرف خود را به ان ها برسانیم‪.‬‬ ‫تقصیر را بر گردن فلسطینی ها و سایرینی‬ ‫که سیاست های منطقه ای و فعالیت های‬ ‫نظامی ایران را نفهمیده اند نیندازیم‪.‬‬ ‫دینی و علمای اهل تسنن در مصر و ترکیه و تونس و‬ ‫حتی عربستان مرتبط هستند؟ اهالی فرهنگ‪ ،‬هنر‬ ‫و رسانه ما چه میزان همدیگر را می شناسند و با هم‬ ‫همکاری مشترک دارند؟ کدام محصول رسانه ای را‬ ‫برای مخاطب عرب سنی غیرهمراه با والیت فقیه (نه‬ ‫عاشق یا مخالف ان) تولید کرده ایم؟ کدام رمان را برای‬ ‫ان ها نوشته ایم؟ کدام شبکه ماهواره ای را برای ان ها‬ ‫تاسیس کرده ایم؟ رئیس جمهور ما چند بار در جمع مردم‬ ‫کشورهای اسالمی حاضر شده است؟ سخنرانی ها‪،‬‬ ‫پیام ها و نامه های عربی و انگلیسی رهبر انقالب را تا‬ ‫چه حد توانسته ایم در قالب مناسب به دست مخاطب‬ ‫برسانیم؟ کدام تور مسافرتی هدفمند را برای مسلمانان‬ ‫طراحی کرده ایم؟ چند پروژه نظرسنجی و افکارسنجی‬ ‫در جهان عرب اجرا کرده ایم؟ برای فهم نگرش مثبت یا‬ ‫منفی ان ها به ایران چند مصاحبه عمیق با مردم عادی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫اساتید و نخبگانشان انجام داده ایم؟ اصال زبان عربی‬ ‫هیچ‪ ،‬کدام یک از ما به زبان انگلیسی به عنوان ابزاری‬ ‫برای ارتباط با مسلمانان هند و پاکستان و اندونزی و‬ ‫ً‬ ‫بنگالدش و نیجریه (معادل تقریبا نیمی از جمعیت‬ ‫مسلمانان) نگریسته ایم؟ چه انــدازه مردم ایران را با‬ ‫ضرورت و چگونگی این مسائل اشنا و همراه کرده ایم؟‬ ‫نیاز کدام کشورها را رصد کرده‪ ،‬و گروه های مردمی را‬ ‫برای ان وارد میدان کرده ایم؟‬ ‫اکنون در حالی استراتژی ها و تاکتیک های دیپلماسی‬ ‫عمومی در دنیا مرحله یک سویه را پشت سر گذاشته و‬ ‫عمومی عربی هم مخالف جدی سیاست های ایران‬ ‫باشد‪ ،‬و هم مخالف جدی سیاست های امریکا؟‬ ‫هم ایران را تهدید بداند و هم امریکا و اسرائیل را؟‬ ‫نکته همان است که رهبر انقالب اشاره کردند؛ به‬ ‫نظر می رسد حقیقتی مکتوم مانده است؛ یا به واسطه‬ ‫تبلیغات سوء‪ ،‬یا به واسطه ضعف ما در به کارگیری‬ ‫محتوا و قالب مناسب و رساندن پیام به مخاطب‪.‬‬ ‫َ َّ َّ َ َ‬ ‫اس ل ْو َع ِل ُموا َم َح ِاس َن‬ ‫به تعبیر امام رضا؟ع؟ «ف ِان الن‬ ‫ََ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ام َنا لات َب ُعونا»؛[‪ ]4‬در واقع ایشان نیز پیروی مردم‬ ‫کل ِ‬ ‫را مشروط به ا گاهی و شناخت کرده اند‪.‬‬ ‫ایران گرچه همانند ترکیه از مزیت هم مذهبی با عموم‬ ‫امت اسالمی برخوردار نیست‪ ،‬اما حقایقی را هم که‬ ‫ابوبکر زمال در تهران دیده‪ ،‬به جهان اسالم نشان نداده‬ ‫است‪ .‬ایران مزایای منحصربه فردی دارد که با به کارگیری‬ ‫درست ان ها می تواند به جایگاه حقیقی اش دست یابد‪.‬‬ ‫امثال ابوبکر زمال ها در امت اسالمی فراوان هستند‪ ،‬اما‬ ‫شاید مشکل اصلی از ما باشد که نتوانسته ایم حرف‬ ‫خود را به ان ها برسانیم‪ .‬تقصیر را بر گردن فلسطینی ها‬ ‫و سایرینی که سیاست های منطقه ای و فعالیت های‬ ‫نظامی ایران را نفهمیده اند نیندازیم‪ .‬اگر به حافظه چند‬ ‫سال اخیر خود مراجعه کنیم‪ ،‬شاید کمتر مصادیقی را‬ ‫برای ارتباط مستقیم دولت مردان یا نخبگان و مردم ایران‬ ‫با مردم و نخبگان جهان تسنن بیابیم‪ .‬دانشگاه های ما‬ ‫تا چه اندازه با دانشگاه های مهم ان ها ارتباط دارند؟‬ ‫حوزه های علمیه ما چقدر با حوزه های علمیه و مراکز‬ ‫‪208‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪209‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪[1]. https://www.dohainstitute.org/ar/ResearchAndStudies/Pages/‬‬ ‫‪Arab-Index2017-2018-FullReport.aspx‬‬ ‫‪[2]. http://mdn.tv/3iB4‬‬ ‫[‪ .]3‬بیانات رهبر انقالب در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین؟ع؟‬ ‫‪1394/2/30‬‬ ‫[‪ .]4‬عیون اخبار الرضا‪307 :1 ،1378 ،‬‬ ‫[‪ .]5‬کتاب مرجع دیپلماسی عمومی‪ ،37 :1390 ،‬به نقل از گزارش کنگره‬ ‫ایاالت متحده امریکا درباره اینده دیپلماسی عمومی این کشور‪1968 ،‬م‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬برداشت ازاد از بیانات رهبر انقالب در تاریخ های ‪،1394/10/8 ،1371/5/21‬‬ ‫‪،1390/11/14 ،1394/5/26 ،1389/3/14 ،1397/1/25 ،1395/2/6‬‬ ‫‪ 1371/3/13 ،1389/11/15‬و ‪1366/6/31‬‬ ‫[‪ .]7‬بیانات رهبر انقالب در دیدار اعضای هیئت علمی کنگره امام خمینی‬ ‫‪1378/11/4‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ً‬ ‫تعاملی دو سویه شده است که ما بعضا در‬ ‫وارد مرحله‬ ‫ِ‬ ‫قبال جهان عرب و جهان اهل سنت وارد مرحله اول‬ ‫نیز نشده بودیم! گویا امروزه جهان تسنن برای ما جزیره‬ ‫ناشناخته ای است که هنوز به وجود و اهمیت ان پی‬ ‫ً‬ ‫نبرده ایم‪ .‬به نظر می رسد بین ما تقریبا نسبت تباین‬ ‫ً‬ ‫وجود دارد و یا در بن بست گفتگو قرار گرفته ایم! اتفاقا‬ ‫اینجاست که گفتگو و ارتباط ثمر می دهد‪ .‬اگر به هر‬ ‫دلیلی امکان برقراری ارتباط بین دولت های ما مغفول‪،‬‬ ‫محدود یا غیرممکن است‪ ،‬بستر مجازی و حقیقی‬ ‫ارتباطات میان فرهنگی مردم و نخبگان ما مهیاست‬ ‫و «اتش به اختیار» می طلبد‪ .‬البته برای پر کردن این‬ ‫«خال ارتباطاتی» باید دقیق و حساب شده وارد عمل‬ ‫شد‪ .‬چراکه «ارتباطات بیشتر‪ ،‬به خودی خود‪ ،‬ارتباطات‬ ‫بهتر را تضمین نمی کند‪ .‬در اکثر موارد‪ ،‬ارتباطات فقط‬ ‫سوءفهم ها را تشدید می کند‪]5[ ».‬‬ ‫باید بدانیم که ما نه به دنبال کشورگشایی و توسعه طلبی‪،‬‬ ‫و نه تهاجم فرهنگی و تغییر اجباری و کنترل افکار‬ ‫عمومی جهان تسنن هستیم‪ ،‬نه می خواهیم اخالق‬ ‫و فرهنگ خود را به انان تحمیل کنیم و به حقوقشان‬ ‫تـجــاوز نماییم‪ ،‬نــه دخــالــت در امــور داخـلــی انــان را‬ ‫می خواهیم‪ ،‬نه به دنبال ایران کردن اعراب و شیعه‬ ‫کردن مسلمین هستیم‪ ،‬نه نگاه تبعیض امیز مذهبی‬ ‫داریم‪ ،‬نه می خواهیم الگوی والیت فقیه و ساختار و‬ ‫تشکیالت حکومت ایران را صادر کنیم‪ ،‬و نه پدر و ّقیم‬ ‫کشورهای اسالمی و نهضت های اسالمی هستیم‪]6[ .‬‬ ‫حتی شاید در تعامل با جهان تسنن [حداقل در ابتدای‬ ‫امر] بهتر باشد از معرفی رهبر معظم انقالب به عنوان‬ ‫«امام» و «ولی امر مسلمین جهان» و القاب مشابه که‬ ‫در مخاطب سوءگیری اولیه به وجود می اورد و او را از‬ ‫اصل مطلب دور می کند‪ ،‬بپرهیزیم‪.‬‬ ‫این یادداشت هشداری بود تا ما را نسبت به دیپلماسی‬ ‫عمومی مان در قبال جهان اسالم و جهان عرب هشیار‬ ‫کند و برخی ملزومات ان را گوشزد نماید‪ .‬به کارگیری‬ ‫پول و فناوری‪ ،‬و کینه ورز ی های سران امریکا‪ ،‬اسرائیل‪،‬‬ ‫عربستان‪ ،‬مصر‪ ،‬امــارات‪ ،‬بحرین و‪ ...‬علیه ایــران و‬ ‫کژراهه های ترکیه و قطر و گروه های تکفیری‪ ،‬گرچه کار ما‬ ‫را دشوارتر می کند‪ ،‬اما تکلیف را از دوش ما برنمی دارد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ى اسالم به رهبرى احتیاج دارد؛ ان‬ ‫چراکه «واقعا دنیا ‬ ‫رهبرى را هم این ملت باید بکند‪]7[ ».‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫گویا امروزه جهان تسنن برای ما جزیره‬ ‫ناشناخته ای است که هنوز به وجود و‬ ‫اهمیت ان پی نبرده ایم‪ .‬به نظر می رسد‬ ‫ً‬ ‫بین ما تقریبا نسبت تباین وجود دارد و یا‬ ‫در بن بست گفتگو قرار گرفته ایم!‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پرهام روشنایی‬ ‫پژوهشگر حلقه افکار عمومی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بن بست امید‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پیتر برگر و توماس ال کمن در سال ‪ 1966‬کتابی با عنوان‬ ‫«ساخت اجتماعی واقعیت» منتشر کردند‪ .‬ان ها در‬ ‫این کتاب عنوان می کردند که واقعیت های اجتماعی‬ ‫بازتولید ذهنیت های افراد جامعه در جامعه است‪.‬‬ ‫ت عینیت یافته ای‬ ‫ان ها می گفتند که برساخت ه ذهنی ‬ ‫است که انسان ها در پی ان به سامان دادن نظامات‬ ‫اجتماعی خود می پردازند‪ .‬البته ان ها عامل پیونددهنده‬ ‫میان ذهن و عین را زبان می دانستند‪ .‬این نویسندگان‬ ‫به این نتیجه رسیدند که جامعه چیزی نیست جز‬ ‫انچه به نحو زبانی برساخته می شود؛ یعنی جامعه یک‬ ‫ً‬ ‫مفهوم برساخته ی زبانی است‪ .‬از نظر ان ها زبان دقیقا‬ ‫همان مفهومی است که ضمن اینکه بیرونی و عینی‬ ‫است به همان میزان درونی است و این عناصر را به‬ ‫نحو پیچیده ای با هم پیوند می زند‪ .‬توضیح پیرامون‬ ‫نظریه ساخت اجتماعی واقعیت از حوصله این مقاله‬ ‫خارج است اما نباید این اندیشمندان را پیرو سنت‬ ‫پدیدارشناسی انگاشت بلکه ادعای ان ها چنین بود که‬ ‫توانسته اند میان پدیدارشناسی و ساختارگرایی ایجاد‬ ‫پیوند نمایند‪ .‬نظریه این دو دانشمند بعدها منجر به‬ ‫تاثیرپذیری سنت های زیادی در جامعه شناسی شد‬ ‫و البته منجر به شکل گیری قرائت های متنوعی از ان‬ ‫در سنت های گوناگون گردید‪]1[ .‬‬ ‫در اشاره به یکی از همین مثال ها می تواند از پست مدر ن ها‬ ‫نام برد؛ برساختگی اجتماعی به نوعی به قرائت های‬ ‫اگر رسانه های خودی در برابر شرایط فعلی کشور باز هم‬ ‫محافظه کاری پیشه کنند‪ ،‬مدیریت ادراک مردم به دست‬ ‫رسانه های غیرخودی خواهد افتاد‬ ‫‪210‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪211‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پست مدرن راه یافت‪ .‬ایــن قرائت ها‪ ،‬که بعدها به‬ ‫سازمان های اطالعاتی و تبلیغاتی هم راه یافتند‪ ،‬می گویند‬ ‫همه چیز برساخت ه اجتماعی اســت و همه چیز را با‬ ‫تبلیغات می توان ساخت‪ .‬اگر امور برساخته است‪ ،‬ان‬ ‫کسی در این نحوه ی برساختن موفق تر است که ابزارهای‬ ‫این برساختن را بیشتر در اختیار دارد؛ بنابراین نقطه ی‬ ‫ارجاع بیرونی به عالم واقع وجود ندارد‪ ،‬مهم این است‬ ‫که ما امور را چگونه وانمایی می کنیم‪ .‬مهم این است‬ ‫که امر واقعی را (که به شکل بیرونی وجود ندارد)‪ ،‬چگونه‬ ‫می سازید‪ ]2[ .‬در واقع بحث های جنگ های روانی و‬ ‫جنگ های نرم‪ ،‬ریشه در همین قرائت از برساخت گرایی‬ ‫اجتماعی دارد؛ زیرا این امور ریش ه بیرونی ندارند‪ ،‬اموری‬ ‫هستند که به نحو رسانه ای ساخته می شوند و درواقع‬ ‫بازی‪ ،‬بازی این صورت های برساخته شده است‪ .‬چندی‬ ‫است که برساخته ناامیدی در فضای جامعه ایرانی در‬ ‫حال صورت بندی اســت‪ .‬شرایط سخت معیشتی‪،‬‬ ‫اعتراض های صنفی‪ ،‬فساد فراگیر به عنوان سه مولفه‬ ‫اساسی در شکل گیری ذهنیت افراد جامعه و یا به تعبیر‬ ‫دیگر ادراک مردم در شرایط فعلی ایفای نقش اساسی‬ ‫می کنند‪ .‬در این شرایط برخی از اندیشمندان‪ ،‬شکل گیری‬ ‫محتوای زبان شناختی برساخته «ناامیدی» را پروسه های‬ ‫عینی و اجتماعی می دانند و ان ها را تاریخی و حادث‬ ‫می پندارند‪ .‬توضیح اینکه این دسته از تحلیل گران ریشه‬ ‫ناامیدی را در ناکارامدی ساختارهای جمهوری اسالمی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫که امسال منتظر سن چهل سالگی خودش است‪-‬‬‫جستجو می کنند و بحران سرمایه اجتماعی موجود را‬ ‫نتیجه نارضایتی عمیق مردم از نظام سیاسی ایران و‬ ‫عدم سقوط حکومت را نتیجه عدم وجود الترناتیوی‬ ‫بهتر می دانند؛ اما در مقابل عده ای دیگر فضای موجود‬ ‫را نتیجه عملیات گسترده و حساب شده دستگاه ها‬ ‫و اتاق های فکر ایاالت متحده برای ایجاد ناارامی در‬ ‫ایران‪ ،‬یا به قول مقاله رویترز «انتشار هدفمند اطالعات‬ ‫تحریف شده در راستای مدیریت ادراک مردم ایران با‬ ‫هدف ایجاد ناارامی» می دانند‪ .‬البته به تناسب این‬ ‫دو سطح از تحلیل‪ ،‬طیفی از تحلیل های دیگر در این‬ ‫بین قابل تصور و البته موجود است که به نظر نگارنده‬ ‫نزدیک تر هستند‪.‬‬ ‫انچه در ادامه و در این یادداشت به دنبال ان هستیم‬ ‫تبیین پروسه های محتوای برساخته «ناامیدی»(که‬ ‫برامده از ادراک مردم نسبت به نظامات اجتماعی‬ ‫جامعه ایرانی هست) نیست؛ بلکه قصد نگارنده در‬ ‫این مقاله تحلیلی‪ -‬توصیفی‪ ،‬بیان گوشه ای از سطوح‬ ‫تحلیل تالش نظامات رسانه ای (خودی و غیرخودی)‬ ‫برای شکل گیری ا گاهانه و ناا گاهانه ذهنیت ناامیدی‬ ‫در افراد جامعه است‪.‬‬ ‫برای دست یابی به سوال فوق دو پرسش اساسی مطرح‬ ‫است که در ادامــه یادداشت به طرح ان ها خواهیم‬ ‫پرداخت‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫شرایط سخت معیشتی‪ ،‬اعتراض های‬ ‫صنفی‪ ،‬فساد فراگیر به عنوان سه مولفه‬ ‫اساسی در شکل گیری ذهنیت افراد جامعه‬ ‫و یا به تعبیر دیگر ادراک مردم در شرایط‬ ‫فعلی ایفای نقش اساسی می کنند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تصویر اول‪ :‬گزارش امدنیوز از وضعیت اسف بار معیشتی در کنار مال اندوزی مسئوالن نظام (تصویر‬ ‫سمت چپ)‪ .‬گزارش بی بی سی از فساد فراگیر در جمهوری اسالمی (تصویر سمت راست)‪.‬‬ ‫‪ -1‬سوال اول‪ :‬نقش رسانه های غیرخودی؟‬ ‫در بخش دیگری از این گزارش به تالش وزیر امور خارجه‬ ‫امریکا در راستای همین برنامه اشاره داشته است و‬ ‫عنوان می کند‪« :‬پامپئو ‪ ۲۱‬می (‪ ۳۱‬اردیبهشت) در‬ ‫یک سخنرانی مدعی شد که ایران درامدهای حاصل‬ ‫از گشایش پــس از بــرجــام را بــرای گسترش نفوذش‬ ‫در منطقه هزینه کــرده و اقتصاد ایــران از این منابع‬ ‫منفعتی نبرده است‪ .‬این در حالی است که تنها دو‬ ‫ماه پیش از ان‪« ،‬رابرت اشلی» مدیر اژانس اطالعات‬ ‫دفاعی ایاالت متحده در یک جلسه استماع در یکی‬ ‫از کمیته های سنای امریکا گفته بود با وجود برخی‬ ‫هزینه ها در زمینه های امنیتی‪ ،‬امــا در کوتاه مدت‬ ‫هزینه های اجتماعی و اقتصادی همچنان اولویت‬ ‫اصلی تهران هستند‪]3[ ».‬‬ ‫البته در این گزارش نمونه های دیگری از این تالش ها‬ ‫امده است که نشان می دهند برنامه امریکایی ها برای‬ ‫ایجاد تغییرات اجتماعی به سمت ناارامی در سطح‬ ‫جامعه ایران «تحریف اطالعات برای ایجاد دست برتر‬ ‫در مدیریت ادراک» در میان مردم ایران است‪ .‬در اینجا‬ ‫باید به نمونه های دیگری از این تالش ها در جبهه دیگر‬ ‫رسانه ای غرب علیه ایران اشاره بکنیم‪ .‬جبهه دیگری‬ ‫ً‬ ‫که الزاما در امریکا سکونت ندارد اما به روشنی مشخص‬ ‫بگذارید جواب این سوال را با جمالتی از گزارش رویترز‬ ‫در بــاره طرح رئیس جمهوری امریکا و وزارت خارجه‬ ‫ان کشور برای ایجاد ناارامی در ایــران شروع بکنیم‪.‬‬ ‫در این گزارش که در بامداد روز یکشنبه سی و یکم‬ ‫تیرماه منتشرشده است از فعال شدن طرحی در دولت‬ ‫امریکا خبر داد که هدف ان انتشار هدفمند اطالعات‬ ‫تحریف شده درباره جمهوری اسالمی باهدف ایجاد‬ ‫ناارامی در ایــران اســت‪ .‬در این گــزارش امــده است‪:‬‬ ‫«مقام های مطلع امریکایی می گویند دولت [دونالد]‬ ‫ترامپ موجی تهاجمی از سخنرانی ها و پیام های انالین‬ ‫را اغاز کرده که هدف ان ایجاد ناارامی و کمک به فشار‬ ‫به ایران برای پایان دادن به برنامه هسته ای و توقف‬ ‫حمایت از گروه های شبه نظامی است»‪ .‬رویترز با اشاره‬ ‫به اینکه وزیر خارجه امریکا و همچنین حساب های‬ ‫وزارت خارجه امریکا در شبکه های اجتماعی در‬ ‫ماه های اخیر مطالب متعددی علیه جمهوری اسالمی‬ ‫ایران منتشر کرده اند‪ ،‬به نقل از مقام های کنونی و سابق‬ ‫امریکایی نوشته است که بخشی از این اطالعات‬ ‫«ناقص یا تحریف شده» هستند‪.‬‬ ‫‪212‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪213‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از وابستگان وی به راه‬ ‫اســت کــه در برنامه مذکور‬ ‫پیام ها در رسانه های غیرخودی به دنبال‬ ‫انداخت؛ اما در گزارش دیگری‬ ‫به عنوان شریک های وفادار‬ ‫به ایفای نقش مـی پــردازد‪« .‬القای» یک ارزش مهم خبری است‪ :‬فساد‬ ‫بی بی سی فارسی در تالش‬ ‫منظور از این جبهه به صورت در ایران بیداد می کند‪.‬‬ ‫اســت که با نقل گزارشی از‬ ‫مشخص سه رسانه بی بی سی پیام هایی که صحت ان ها به کلی نامعلوم‬ ‫بنیادی انگلیسی ضمن ارائه‬ ‫فارسی‪ ،‬کانال مجازی امدنیوز و در پاره ای از اخبار به کلی کذب است‪.‬‬ ‫امارهایی نشان دهد که فساد‬ ‫در جمهوری اسالمی ایران‬ ‫و مملکته هستند که عمده‬ ‫نسبت به کشورهای دیگر بسیار بیشتر است‪ .‬این در‬ ‫تالش ان ها را می توان در «بازنمایی» [‪ ]4‬و «قالب بندی»‬ ‫حالی است که در این گزارش این شبکه انگلیسی‬ ‫[‪ ]5‬وضعیت اسف بار در کنار فساد فراگیر به عنوان دو‬ ‫به کلی اشاره ای به جزئیات و روش انجام پژوهشی که‬ ‫مولفه اساسی در این میدان جنگ رسانه ای تعریف کرد‪.‬‬ ‫بر مبنای ان کشورها را از حیث فساد دسته بندی کرده‬ ‫در تصویر اول‪ ،‬امدنیوز ضمن گزارشی در تالش است‬ ‫ً‬ ‫است نکرده است و اساسا مشخص نیست که چنین‬ ‫که وضعیت اسف بار معیشتی مردم ایران را در کنار‬ ‫طبقه بندی ای با چه معیار و سنجه هایی و بر مبنای‬ ‫قدرت اندوزی یکی از شخصیت های نظام نشان دهد‪.‬‬ ‫چه اطالعاتی صورت پذیرفته است‪.‬‬ ‫این در حالی است که به فاصله چند ماه قبل از این‬ ‫در کنار این گزارش باید به دو پیام از کانال مملکته‬ ‫گزارش‪ ،‬این کانال در تالش بود تا با هجمه ای عظیم‬ ‫از بین گــزارش هــای بی شماری که به صورت روزانــه‬ ‫علیه او با داستانی مالی‪ ،‬به بازنمایی فساد مالی او‬ ‫در این رسانه منتشر می شود اشــاره کــرد‪ .‬پیام ها به‬ ‫به عنوان یکی از شخصیت های نظام حاکمیتی بپردازد‪.‬‬ ‫دو ســوژه از ســوژه هــای بی شماری که کانال مذکور‬ ‫این در حالی بود که در همان ایام رسانه های داخلی‬ ‫و کانال امدنیوز به صورت پرتکرار در پیام های خود‬ ‫در تالشی رسمی به تبیین واقعیت ماجرا پرداختند‬ ‫دنبال می کنند اشاره شده است‪ .‬این پیام ها به دنبال‬ ‫اما این کانال در هجمه ای دیگر موج دیگری را علیه‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫تصویر دوم‪ :‬اشاره مملکته به اتهام فساد مالی یک سلبریتی مشهور در کنار قول مساعدت او به رفتگران صبحگاهی‪(.‬تصویر‬ ‫سمت چپ) اشاره به اتهام فساد مالی سردار صدرالسادات در کنار وضعیت محمد حبیبی (تصویر سمت راست)‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫رسانه های رسمی جمهوری اسالمی به جهت پیروی‬ ‫از مصوبات شوراهای عالی و یا عدم درک صحیح‬ ‫ً‬ ‫از وضعیت پیش امده و تاثیرات ان عمدتا نقشی‬ ‫محافظه کارانه در پیگیری مطالبات معیشتی حقه‬ ‫مردم ‪ ،‬کشف و برمال ساختن فسادهای رخ داده دارند‪.‬‬ ‫جهت پیروی از مصوبات شوراهای عالی و یا عدم‬ ‫درک صحیح از وضعیت پیش امده و تاثیرات ان و‬ ‫همچنین عدم درک صحیح از نقش رسانه در جامعه‬ ‫ً‬ ‫در میان مسئولین مربوطه‪ ،‬عمدتا نقشی محافظه کارانه‬ ‫در پیگیری مطالبات معیشتی حقه مــردم‪ ،‬ایجاد‬ ‫شفافیت اطالعاتی جهت رد یا قبول اخبار منتشره‬ ‫توسط رسانه های بیگانه‪ ،‬فعالیت در جهت جنبه‬ ‫تحقیقی رسانه [‪ ]7‬در کشف و برمال ساختن فسادهای‬ ‫رخ داده دارند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫رویکرد محافظه کارانه و محتاطانه مذکور که عمدتا‬ ‫با ادله ی مصلحت سنجی های غیرتخصصی توسط‬ ‫مسئولین مربوطه در نهادهای نظارتی بر رسانه همراه‬ ‫ً‬ ‫است منجر به نا کارامدی رسانه ها مخصوصا رسانه‬ ‫ملی جمهوری اسالمی در این کارزار شده است‪ .‬به‬ ‫نظر نگارنده ناکارامدی مذکور سه تاثیر عمده خواهد‬ ‫ً‬ ‫داشت‪ :‬اوال اعتماد مخاطبین به عنوان اصلی ترین‬ ‫سرمایه هر رسانه که در ادبیات رسانه ای از ان به «اعتبار‬ ‫ً‬ ‫منبع» یاد می شود متزلزل خواهد شد؛ که عمدتا این‬ ‫تزلزل منجر به افزایش اعتبار منبع رسانه هایی می شود‬ ‫که در ان سوی میدان این کارزار مشغول به فعالیت‬ ‫ً‬ ‫هستند‪ .‬دوما ظرفیت عمده جمهوری اسالمی در تقابل‬ ‫با بحران موجود از دست خواهد رفت؛ به عبارت دیگر‬ ‫ی اساسی ان ها‬ ‫رسانه های رسمی که یکی از وظیفه ها ‬ ‫نبرد با جنگ تبلیغاتی دشمنان کشور است‪ ،‬توان خود‬ ‫را برای مقابله با برنامه رسانه های غیرخودی از دست‬ ‫«القای» یک ارزش مهم خبری است‪ :‬فساد در ایران‬ ‫بیداد می کند‪ .‬در این پیام ها که در تصویر دوم‪ ،‬نشان‬ ‫داده شده است به ماجراهای اتهام اثبات نشده فساد‬ ‫مالی مهران مدیری و همچنین به اتهامات مالی سردار‬ ‫صدرالسادات اشاره شده است‪ .‬در شیطنتی اشکار‬ ‫این اتهامات در کنار وضعیت زندان محمد حبیبی‬ ‫ً‬ ‫که ظاهرا میدان دار اعتراضات معلمان بوده است و‬ ‫همچنین برنامه خندوانه که در ان مهران مدیری قول‬ ‫مساعدت به رفتگران صبحگاهی خیابان ها را داده‬ ‫است مطرح شده است‪.‬‬ ‫همه این اخبار در حالی توسط این رسانه ها مطرح‬ ‫می گردند که حداقل به روشنی صحت ان ها به کلی‬ ‫نامعلوم و در پاره ای از اخبار به کلی کذب است‪ .‬در‬ ‫تبیین این تالش ها باید به این نکته اساسی اشاره کرد‬ ‫که شمار این گونه اخبار در هر یک از این رسانه ها در‬ ‫طول یک روز ممکن است به بیشتر از ده مورد برسد‪،‬‬ ‫این نکته را باید در نظر داشــت که این تیراژ توسط‬ ‫عمومی غیررسمی ممکن است به‬ ‫واسط‬ ‫کانال های ِ‬ ‫ِ‬ ‫چندین برابر این عدد در سطح عمومی کاربران برسد‪.‬‬ ‫حال وقت ان است که به سوال دوم پاسخ دهیم‪:‬‬ ‫‪ -2‬دوم‪ :‬نقش رسانه های خودی؟ [‪]6‬‬ ‫در میانه طرح و برنامه دولت های غربی برای ایجاد‬ ‫فضای روانــی مساعد بــرای ایجاد ناارامی در سطح‬ ‫جامعه ایران رسانه های رسمی جمهوری اسالمی به‬ ‫‪214‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫می دهند‪ .‬سوما محافظه کاری رسانه های رسمی منجر‬ ‫به بازنمایی این نکته در فضای جامعه می شود که‬ ‫عدم تکذیب ادعاهای کاذب توسط رسانه های رسمی‬ ‫به نوعی نشان دهنده تایید ضمنی ان ادعاها است‪.‬‬ ‫اجــازه بدهید تا در پایان بار دیگر به مسئله اساسی‬ ‫بازگردیم‪ .‬در مقابل بحران به وجود امده از برساخته‬ ‫ناامیدی چه باید کرد؟ باید گفت پاسخ به این سوال‬ ‫نیازمند فهم تاثیر تمامی روابط و فرایندهای نظامات‬ ‫اجتماعی در شکل گیری درک عمومی نسبت به‬ ‫وضعیت جمهوری اسالمی و به تبع ان صورت بندی‬ ‫محتوای زبان شناختی برساخته ناامیدی در جامعه‬ ‫است‪ .‬اما در پاسخ به این سوال که مقابله با صف کشی‬ ‫رسانه های بیگانه در ایجاد برساخته ناامیدی در فضای‬ ‫کشور چگونه می توان معضالت رسانه ای خود را حل‬ ‫کرد؟ باید گفت همه راهکارها فرع بر فهم این مسئله‬ ‫است که تمامی تالش ها در ایجاد وضعیتی بهینه‬ ‫باید به «اعتماد مردم به رسانه های خودی» ختم شود‪.‬‬ ‫مردم باید ببینند که رسانه های خودی پیگیر مطالبات‬ ‫معیشتی ان ها هستند‪ .‬همچنین باید با پیگیری مفاسد‬ ‫موجود در فضای جامعه و پیگیری شفافیت اطالعات‬ ‫در فرایندهای اطالع رسانی مردم احساس کنند که‬ ‫رسانه ها در کنار مردم ایستاده اند‪ .‬به یاد بیاورید که‬ ‫قاضی پرونده محمد ثــاث چندی پیش با انتشار‬ ‫فیلمی از اعترافات متهم توانست چه تاثیر به سزایی‬ ‫در روشنگری افکار عمومی نسبت به فاجعه صورت‬ ‫گرفته و رسوایی رسانه های حمایت کننده از محمد‬ ‫ً‬ ‫ثالث داشته باشد‪ .‬این در حالی است که عمدتا‬ ‫علنی کردن جلسات رسیدگی به اتهامات متهمان‬ ‫حاشیه دار در فضای عمومی جامعه امری غیرمهم و‬ ‫حتی مضر تلقی می شد‪ .‬یا به این نکته توجه کنید که‬ ‫بنا بر اقرار مرکز پژوهش های صداوسیما‪ ،‬بخش خبری‬ ‫‪ 20:30‬شبکه دوم سیما باالترین میزان مخاطب را از‬ ‫بین بخش های خبری دیگر دارد و این در حالی است‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ً‬ ‫که این بخش خبر عمدتا با گزارش های جنجالی و‬ ‫صریح خودش در مطالبه گری از دستگاه های حکومتی‬ ‫شناخته می شود‪ .‬یا به این نکته اساسی فکر کنید که‬ ‫اگر در رسوایی ویالی سردار فیروزابادی و بازپس گیری‬ ‫ویال از وی توسط دفتر نظامی رهبر معظم انقالب‪ ،‬بجای‬ ‫نیروهای حزب اللهی و عدالت خواه جنبش دانشجویی‬ ‫یکی از شبکه های غیرخودی ماجرا را علنی می کرد چه‬ ‫پیامدهای منفی ای در اذهان عمومی ایجاد می شد‪.‬‬ ‫باید این واقعیت را پذیرفت که اگر رسانه های خودی در‬ ‫کارزار حال حاضر رویکردهای اشاره شده را اتخاذ نکنند‬ ‫و به محافظه کاری موجود ادامه دهند‪ ،‬باید شاهد این‬ ‫باشیم که رسانه های غیرخودی با اعتمادسازی در میان‬ ‫مخاطبین به توانایی مدیریت ادراک مردم از جامعه‬ ‫دست یابند و این شکست‪ ،‬سراغازی برای شرایط‬ ‫روانی مساعد در ایجاد ناامنی در کشور خواهد بود‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪215‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫[‪ .]1‬برای ا گاهی بیشتر ر‪.‬ک‪ :‬برگر‪ ،‬پیتر‪ ،‬لوکمان‪ ،‬توماس (‪ .)1395‬ساخت اجتماعی‬ ‫واقعیت (رساله ای در جامعه شناسی شناخت)‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات علمی فرهنگی‪.‬‬ ‫[‪ .]2‬برای ا گاهی بیشتر از نظریه پست مدرن ر‪.‬ک‪ :‬مهدی زاده‪ ،‬سید محمد (‪.)1395‬‬ ‫نظریه های رسانه اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی‪ ،‬تهران‪ :‬همشهری‪.‬‬ ‫[‪ .]3‬برای اطالع بیشتر از گزارش رویترز‪ ،‬ر‪.‬ک‪:‬‬ ‫‪www.reuters.com/article/us-usa-iran/u-s-launches-campaign-to‬‬‫‪erode-support-for-irans-leaders-idUSKBN1KB0UR‬‬ ‫[‪ .]4‬از نظر ریچارد دایر (‪ )Richard dayer‬مفهوم بازنمایی در رسانه ها عبارت‬ ‫است از‪« :‬ساختی که رسانه های جمعی از جنبه های مختلف واقعیت مثل‬ ‫افراد‪ ،‬مکان ها‪ ،‬اشیاء‪ ،‬اشخاص‪ ،‬هویت های فرهنگی و دیگر مفاهیم مجرد‬ ‫ایجاد می کنند‪ .‬تجلی بازنمایی ها ممکن است به صورت گفتاری‪ ،‬نوشتاری یا‬ ‫تصاویر متحرک باشد‪ ».‬بازنمایی نوعی عمل داللت گر است که منعکس کننده‬ ‫واقعیت بیرونی است؛ در واقع‪ ،‬بازنمایی نوعی تصویر دستکاری شده از‬ ‫واقعیت بیرونی است‪.‬‬ ‫برای اطالع بیشتر از نظریه بازنمایی استوارت هال ر‪.‬ک‪ :‬مهدی زاده‪ ،‬سید‬ ‫محمد (‪ .)1395‬نظریه های رسانه اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬همشهری‪.‬‬ ‫[‪ .]5‬بر اساس تئوری چارچوب‪ ،‬رسانه ها در نقش خبری خود‪ ،‬ایینه انعکاس‬ ‫رویدادها و واقعیت دنیای اجتماعی و سیاسی نیستند بلکه برعکس‪ ،‬افریننده‬ ‫واقعیت های اجتماعی و سیاسی هستند؛ و به برداشت افراد از دنیای اطرافشان‬ ‫هستی می بخشند‪ .‬رسانه ها در تهیه خبر‪ ،‬عالوه بر انتخاب داده ها‪ ،‬ان ها را بر‬ ‫اساس فرمول ها و قالب های جاافتاده به هم ربط داده و معنی دار می سازند‪.‬‬ ‫لذا این رویداد نیست که قالب را تعیین می کند بلکه این قالب است که داده ها‬ ‫را برمی گزیند و روابط ان ها را شکل می دهد‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬استدال ل ها و تحلیل های این بخش مبتنی بر گزارش هایی است که از‬ ‫مصاحبه ها و نشست های حلقه افکار عمومی و تغییرات اجتماعی مرکز رشد با‬ ‫مدیران رسانه های رسمی جمهوری اسالمی به دست امده است‪.‬‬ ‫‪[7]. Investigative media‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫رامین مالک‬ ‫پژوهشگر هسته جرم شناسی مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته حقوق دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اصرار به ندیدن‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫چهارده مرداد بود که ساعت ‪ 19:23‬خبر دستگیری‬ ‫سید احمد عراقچی؛ معاون ارزی سابق بانک مرکزی‬ ‫روی خروجی خبرگزار ی ها قرار گرفت‪ .‬خبری که‬ ‫توسط معاون اول و سخنگوی قوه قضائیه اعالم‬ ‫شده بود‪.‬‬ ‫اما این خبر‪ ،‬علی رغم اینکه توسط خبرگزار ی های‬ ‫داخلی و خارجی ز یــادی کــار شــده بــود‪ ،‬بازتاب‬ ‫رسانه ای چندانی نداشت و شاید اگر از مردم هم‬ ‫پرسیده شود‪ ،‬در جریان نباشند یا فراموش کرده‬ ‫باشند؛ اما چه عاملی باعث شد چنین خبر مهمی‪،‬‬ ‫که می توانست در حباب بازار امروز قیمت ها که‬ ‫ً‬ ‫به گفته مسئولین امر صرفا حباب بوده و ناشی از‬ ‫التهابات رسانه ای‪ ،‬اتفاق خاصی را رقم نزده و خیلی‬ ‫زود به فراموشی سپرده شود؟ این در حالی است‬ ‫که هنوز داغ محمد ثالث‪ ،‬قاتل مامورین نیرو ی‬ ‫انتظامی در پاسداران‪ ،‬را نتوانستیم فراموش کنیم‬ ‫که یک قاتل تبدیل به یک مظلوم شد و علی رغم‬ ‫اعدامش‪ ،‬با بازی رسانه ای نادرست سیستم قضایی‬ ‫کشور و پیروزی رسانه ای طرف مقابل‪ ،‬این داغ بر‬ ‫دل مردم ایران همچنان ماند‪.‬‬ ‫ام ــا مـشـکــل اص ـلــی سـیـسـتــم ق ـضــایــی ک ـشــور در‬ ‫شکست های پیاپی که این روزها متحمل می شود‬ ‫چیست؟ پرونده رییس جمهور سابق و همراهان‪،‬‬ ‫پرونده رقاصی که معروف شد‪ ،‬پرونده ثالث و‪. ...‬‬ ‫به راستی حلقه گمشده این مشکالت در کجاست؟‬ ‫مدیریت ضعیف قوه قضائیه در حوزه رسانه و تصویر‬ ‫سازمانی‪ ،‬تالش های این قوه را بی اثر می سازد‬ ‫‪216‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ّ -2‬‬ ‫دویم‪ .‬مدیریت افکار عمومی‬ ‫به اعتقاد نگارنده جرم یک رسانه است‪ ،‬زیرا به دنبال‬ ‫رساندن چیز هایی است‪ .‬در واقع‪ ،‬ممکن است مجرم‪،‬‬ ‫با ارتکاب جرم‪ ،‬به دنبال رساندن پیامی به جامعه‬ ‫است و یا ارتکاب هر جرمی‪ ،‬می تواند حاوی پیامی‬ ‫برای جامعه باشد‪ .‬بررسی علل ارتکاب جرم که در‬ ‫جرم شناسی مدنظر قرار می گیرد نیز می تواند در درک‬ ‫بهتر این پیام کمک کند‪ .‬در واقع باید در نظر گرفت‬ ‫که جرم انگاری یک رفتار‪ ،‬رسانای یک مفهوم‪ ،‬ارزش و‬ ‫حساسیت هست؛ شاید بی دلیل نباشد که می گویند‬ ‫که برای شناخت فرهنگ و ارزش های یک جامعه باید‬ ‫قانون مجازات ان کشور را مطالعه کرد‪.‬‬ ‫اما این همه انچه باید درباره رسانه و جرم گفت‪ ،‬نیست‪. ...‬‬ ‫‪ّ -3‬‬ ‫سیم‪ .‬رسانه یک دردسر است؟!‬ ‫رسانه‪ ،‬به دلیل مخاطبین زیادی که دارد‪ ،‬از طرفی‬ ‫می تواند احساس ناامنی را در مــردم تشدید کــرده و‬ ‫بزهکاران بالقوه را تشویق به جرم نماید و یا از طرف‬ ‫دیگر‪ ،‬می تواند در کاهش جرم و پیشگیری از ان که‬ ‫به ایجاد احساس امنیت در جامعه منجر می شود‪،‬‬ ‫کمک کند‪.‬‬ ‫‪217‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -1‬اول‪ .‬خود جرم‪ ،‬یک رسانه است‪...‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مدیریت یا مهندسی افکار عمومی که از ان به پروپاگاندا‬ ‫نیز یاد می کنند‪ ،‬به وضعیتی گفته می شود که اطالعات‬ ‫به نوعی به مخاطب ارائه می گردد که باعث ایجاد بسیج‬ ‫عمومی بین مخاطبین گردد‪ .‬البته این با فریب افکار‬ ‫عمومی و دروغ گویی متفاوت است‪.‬‬ ‫کارگزاران حوزه سیستم قضایی‪ ،‬اغلب به دنبال حمایت‬ ‫افکار عمومی هستند‪ .‬در واقع‪ ،‬انان می خواهند به‬ ‫مردم بگویند که همواره دغدغه شهروندان خویش را‬ ‫دارند‪ .‬به همین خاطر‪ ،‬سنجش میزان اعتماد عمومی‬ ‫به سیستم قضایی همیشه مهم است‪ .‬در این وضعیت‪،‬‬ ‫بدون شک‪ ،‬یکی از مهم ترین ابزارهای شکل دهی افکار‬ ‫عمومی رسانه است‪ .‬رسانه از طریق بازتاب رسانه ای‬ ‫جرم و خبرهای مربوط به ان‪ ،‬در نگرش مردم نسبت به‬ ‫سیستم قضایی موثر است‪ .‬همچنین‪ ،‬رسانه می تواند از‬ ‫طریق بازتاب افکار عمومی به مسئولین‪ ،‬نقش اساسی‬ ‫در سیاست گذاری و تغییر ذهنیت کارگزاران سیستم‬ ‫قضایی داشته باشد‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مشکل اصلی در چیزی است که فرنگ رفته ها به ان‬ ‫گویند ‪ Medium‬یعنی رسانه و یا ‪ Media‬یعنی رسانه ها‪.‬‬ ‫چــیــزی کــه منظور از ان‪ ،‬چــیــزی نیست جــز مفهوم‬ ‫«رساندن» که در ان نهفته شده است‪ .‬مشکل اصلی‬ ‫سیستم قضایی همچون سایر بخش های کشور‪ ،‬عدم‬ ‫فهم درست رسانه است‪ .‬این عدم فهم در کاالهای‬ ‫تجاری را در بسته بندی های ضعیف ان کــاال که‬ ‫مصرف کننده را ترغیب به خرید ان نمی کند‪ ،‬می توان‬ ‫دید؛ در ادارات و سازمان ها نیز در قالب مدیریت برند‬ ‫یا مدیریت تصویر [‪ ]1‬خودش را نشان می دهد‪ .‬در این‬ ‫نوشته به دنبال ان هستیم که مسئله رسانه را در قالب‬ ‫مسائل قوه قضائیه مورد بررسی قرار دهیم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫جرم انگاری یک رفتار‪ ،‬رسانای یک مفهوم‪،‬‬ ‫ارزش و حساسیت هست؛ شاید بی دلیل‬ ‫نباشد کــه می گویند کــه بــرای شناخت‬ ‫فرهنگ و ارزش های یک جامعه باید قانون‬ ‫مجازات ان کشور را مطالعه کرد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اصحاب رسانه‪ ،‬با دستکاری ذهنیت مردم‬ ‫از طریق نحوه انعکاس خبر و گزینش اخبار‪،‬‬ ‫به نوعی می توانند ناکارامدی سیستم‬ ‫قضایی را نشان دهند‪.‬‬ ‫‪ -4‬چهارم‪ .‬مدیریت تصویر سازمانی‬ ‫همچنین‪ ،‬اصحاب رسانه‪ ،‬در گزارش خود از جرم‪،‬‬ ‫خبرهای خاص را انتخاب می کنند؛ به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫جرایم دارای بزهدیده جمعی مانند جرایم محیط زیستی‬ ‫و‪ ...‬زیاد مورد توجه اصحاب رسانه قرار نمی گیرد‪.‬‬ ‫اصحاب رسانه‪ ،‬با دستکاری ذهنیت مردم از طریق‬ ‫نحوه انعکاس خبر و گزینش اخبار‪ ،‬به نوعی می توانند‬ ‫نا کارامدی سیستم قضایی را نشان دهند‪ .‬این مهم‬ ‫از طریق گزینش خبرهای خاص و اعطای القاب به‬ ‫مجرمین مانند خفاش شب و‪ ...‬باعث می شود که‬ ‫احساسات مــردم نسبت به ایــن مسئله برانگیخته‬ ‫شده و از طرفی سیستم قضایی و احکام صادره از ان‬ ‫را خیلی نرم و منعطف نشان می دهد‪ .‬نتیجه چنین‬ ‫گزارشگری‪ ،‬ایجاد ذهنیت بد نسبت به نارسایی‬ ‫سیستم قضایی و در نتیجه شکل گرفتن خواست‬ ‫عمومی در سزادهی و تشدید مجازات است‪ ،‬مانند‬ ‫انچه در پرونده اتنا و بنیتا رخ داد‪ :‬مردمی که مخالف‬ ‫مجازات اعدام بودند‪ ،‬یک باره خواستار اشد مجازات‬ ‫و حتی اعدام (قصاص) چندباره متهم پرونده شدند‪.‬‬ ‫پس رسانه می تواند کارکردی دو لبه داشته باشد‪ .‬از طرفی‬ ‫افکار عمومی را مدیریت کرده و در راستای خواست خود‬ ‫تغییر می دهد که باعث ایجاد خواست عمومی در تشدید‬ ‫مجازات و‪ ...‬شود و از طرفی دیگر‪ ،‬با نحوه بازتاب افکار‬ ‫عمومی به مسئولین‪ ،‬سیاست گذاری و اقدامات بعدی‬ ‫کارگزاران مربوطه را جهت دهی نماید‪ .‬حال اگر توجه به‬ ‫افکار عمومی در سیاست گذاران و کارگزاران‪ ،‬بیش ازحد‬ ‫معمول باشد‪ ،‬می تواند عوام گرایی کیفری را نیز ایجاد کند‪.‬‬ ‫ایجاد‪ ،‬اکتساب و حفظ وجهه مثبت برای سازمان‪،‬‬ ‫از مهم ترین اهداف هر سازمانی محسوب می شود‪.‬‬ ‫امروزه‪ ،‬تالش همه سازمان ها و نهادها‪ ،‬بر این است‬ ‫که بتوانند با صرف منابع و تالش زیاد‪ ،‬تصویری موثر‬ ‫از خود را ایجاد نمایند‪ .‬این بدان دلیل است که اگر‬ ‫تصویر یک نهاد‪ ،‬مثبت باشد‪ ،‬مخاطبین‪ ،‬ذی نفعان‬ ‫و مشتریان ان نیز تصمیمات ان سازمان را مثبت تلقی‬ ‫کرده و سعی در همراهی ان می کنند‪ .‬این در حالی‬ ‫است که در فرض مخالف‪ ،‬یعنی در صورت ایجاد‬ ‫تصویر منفی از ان سازمان‪ ،‬همه عملکرد ان سازمان‪،‬‬ ‫ولو مثبت‪ ،‬به صورتی غیرواقعی و تصنعی تحت تاثیر‬ ‫تلقی منفی مخاطب قرار خواهد گرفت‪ .‬در نتیجه به‬ ‫خاطر اهمیت و اثاری که مدیریت تصویر می تواند داشته‬ ‫باشد‪ ،‬توجه به ان باید سرلوحه سازمان ها قرار گیرد‪.‬‬ ‫یکی از مشکالت اساسی که در سیستم قضایی کشور‬ ‫و نهادهای مربوط دیده می شود‪ ،‬ارائه تصویر نادرست‬ ‫سازمانی است‪ .‬در واقع هر چند هم سیستم قضایی‬ ‫و نهادهای مبارزه با جرم‪ ،‬کار خود را درست انجام‬ ‫دهند‪ ،‬اگر نتوانند برند و تصویر ارائه شده از سازمان‬ ‫خود را به درستی مدیریت نمایند‪ ،‬حتی اگر امار چیز‬ ‫دیگری را نشان دهد‪ ،‬مردم حس بی عدالتی و ناامنی‬ ‫خواهند کرد‪ .‬این را در پرونده های قضایی‪ ،‬به خوبی‬ ‫می توان دید؛ وقتی که هم شاکی و هم مشتکی عنه هردو‬ ‫از جلسه دادگاه ناراضی بیرون می ایند‪ .‬به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫فرقی نخواهد کرد که حکم به نفع شماست یا به ضرر‬ ‫‪218‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫قوه قضائیه باید به عنوان نماینده جامعه و‬ ‫مردم‪ ،‬به دنبال کشف حقیقت ماجرا بوده‬ ‫و نتایج ان (اعم از تذکر‪ ،‬برخورد‪ ،‬مجازات‬ ‫و‪ )...‬را به اطالع مردم برساند‪.‬‬ ‫‪219‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪[1]. Image‬‬ ‫[‪ .]2‬گفته شد «ورود درست» زیرا در برخی موارد دیده شده که با ورود نادرست‪،‬‬ ‫ً‬ ‫اتفاقا مشکل زا نیز بوده اند‪ .‬مثل پرونده پدیده شاندیز که نه تنها مشخص نشد‬ ‫باالخره چه کسی گناهکار بود یا بی گناه‪ ،‬بلکه باعث هدر رفت کلی سرمایه نیز شد‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پی نوشت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫شما‪ ،‬در هــردو حــالــت‪ ،‬شما بــه دالیــل مختلفی از‬ ‫سیستم قضایی ناراضی خواهید بود‪ .‬این به حدی‬ ‫است که حتی برای کسانی که هیچ تجربه مشترکی‬ ‫با سیستم قضایی نیز نداشته اند‪ ،‬این مسئله و تصویر‬ ‫منفی صادق است‪.‬‬ ‫این همان چیزی است که امروزه قوه قضائیه به جد با‬ ‫ان دست وپنجه نرم می کند و به درستی نیز مورد توجه‬ ‫رهبری در دیدار اخیر بود‪ .‬به طور مثال‪ ،‬شاید تعداد‬ ‫قضات فاسد در برابر قضات سالم‪ ،‬عدد بسیار کمی‬ ‫باشد ولی مردم سیستم قضایی کشور را به کل فاسد‬ ‫می دانند‪.‬‬ ‫این مهم‪ ،‬به ویژه با توجه به تالش رسانه های به اصطالح‬ ‫ان ور ابــی‪ ،‬می بایست بیشتر مــورد توجه قــرار گیرد‪،‬‬ ‫چراکه دیده شده یک تروریست مسلح به عنوان یک‬ ‫صلح طلب معرفی شده است‪ .‬برای مثال در سالگرد‬ ‫مجازات یک تروریست‪ ،‬عکسی از وی در بروشور مربوطه‬ ‫چاپ شد که در عکس کامل‪ ،‬فرد مدنظر اسلحه به‬ ‫دست دارد ولی در عکس چاپ شده‪ ،‬فقط چهره وی‬ ‫که گردن خود را کج کرده و می خندد (و به شدت قیافه‬ ‫مظلومانه ای به نظر می رسد)‪ ،‬منعکس شده است‪.‬‬ ‫با توجه به انچه گفته شد‪ ،‬باید در نظر گرفت که در‬ ‫ً‬ ‫مسائل اخیر به وجود امده در عرصه ارز و گرانی ها‪ ،‬اوال‬ ‫مردم‪-‬به حق‪ -‬انتظار ورود مدعی العموم را به این مسائل‬ ‫و تالش برای برخورد با متخلفین داشتند ولی در عمل‬ ‫اتفاق خاصی نیفتاد‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬خبر بسیار مهمی‬ ‫همچون دستگیری یکی از مسئولین رده باالی ارزی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کشور‪ ،‬می توانست خبر خوبی باشد که بتواند با ایجاد‬ ‫موج درست‪ ،‬موج التهابات و گرانی ها را به کنار بزند‬ ‫ولی فرصت ایجاد چنین موجی‪ ،‬توسط سخنگوی قوه‬ ‫قضائیه‪ ،‬به راحتی سوزانده شد‪.‬‬ ‫قوه قضائیه در راستای اجرای وظایف خود در اصل‬ ‫ً‬ ‫‪ 156‬و اصول دیگر قانون اساسی‪ ،‬اوال باید با ورود درست‬ ‫ً‬ ‫[‪ ،]2‬از بروز چنین اتفاقاتی پیشگیری نماید‪ ،‬دوما اگر به‬ ‫هر دلیلی مسئله ای رخ داد‪ ،‬به عنوان نماینده جامعه و‬ ‫مردم‪ ،‬به دنبال کشف حقیقت ماجرا بوده و نتایج ان‬ ‫(اعم از تذکر‪ ،‬برخورد‪ ،‬مجازات و‪ )...‬را به اطالع مردم‬ ‫برساند‪ .‬این گونه اطالع رسانی ها می تواند صالبت در‬ ‫برخورد و جدیت سیستم قضایی را نشان دهد نه اینکه‬ ‫سخنگوی قوه اعالم کند که «ما به ان ها گفتیم ولی‬ ‫کسی به حرف ما گوش نداد‪».‬‬ ‫درهرحال به نظر می رسد با توجه بیشتر به وظایف‬ ‫ذا تــی سیستم قضایی کشور به عنوان یک قــوه در‬ ‫کنار سایر قوا‪ ،‬باید به موقع و درست ورود نموده و‬ ‫با اطالع رسانی درست و به موقع که از موج سواری‬ ‫معاندین جلوگیری می نماید‪ ،‬مرهمی باشد بر دل‬ ‫پــدرانــی کــه در وضعیت فعلی‪ ،‬بــا دلــی شکسته‪،‬‬ ‫شرمنده خانواده خود هستند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حمیدرضا ارفع الرفیعی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد پیوسته مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫جنگ نامتقارن‬ ‫از نو ع نرم‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫شگفت زده می شوی زمانی که ببینی‪ ،‬فردی بدون‬ ‫شنیده ها و دیده ها‪ ،‬تصویری را در جامعه طرح کند‬ ‫و همگان را به حسرت ان ارمان شهر وادارد درحالی که‬ ‫خود تجربه زیست در ان مدینه فاضله را نداشته است‪.‬‬ ‫عجیب تر این است که جمهوری اسالمی هم نتوانسته‬ ‫است‪ ،‬چنین تصویر دروغینی را برای نسل پرورش یافته‬ ‫در دامن خود تبیین کند و تصویر حقیقی را در ذهن‬ ‫او ترسیم کند‪.‬‬ ‫بنابراین اگر شاخص ها و امارها که می توانند نمایانگر‬ ‫تصویر واقعی باشند را ندانی‪ ،‬ممکن است در دام‬ ‫مدینه فاضله بیفتی و فریاد واحسرتا سر دهی که چه‬ ‫بهشتی بودیم و چه جهنمی شده ایم! اما به راستی چرا‬ ‫این دستاوردها برای افکار عمومی تبیین نشده است؟‬ ‫این مطالبه خیلی قبل تر و در همان اوایل انقالب از‬ ‫سوی امام خمینی؟هر؟ نیز مطرح شد‪ ،‬زمانی که هنوز‬ ‫انقالب اسالمی به سبب دفاع مقدس‪ ،‬حرکت و رشد‬ ‫امروزین را نیز به خود ندیده بود‪:‬‬ ‫«من این را از زمانى که اقاى مهندس بازرگان نخست وزیر‬ ‫ً‬ ‫بودند‪ ،‬به ایشان کرارا گفتم با یک َم َثلى و حاال به شما‬ ‫عرض می کنم‪ .‬من عرض کردم به ایشان که یک‪ ‬مرغ‪ ،‬یک‬ ‫تخم می کند‪ ،‬ببینید چقدر هیاهو می زند‪ .‬چه بزرگانی‬ ‫می دهد‪ .‬فریادهایى می زند یک تخم درمـ ـی اورده!‬ ‫شما کار می کنید و سکوت‪ .‬خیال نکنید که ما براى‬ ‫خدا سکوت می کنیم‪ .‬خیر‪ ،‬براى خدا بگویید‪ .‬براى‬ ‫اینکه این مملکت را این شیاطین دنبال این هستند‬ ‫که بگویند هیچ کارى نشد‪ ،‬جمهورى اسالمى امد و‬ ‫صحیح واقعیت هاست‬ ‫بیان‬ ‫بازاریابی‬ ‫دانش ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪220‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫در مــدیــریــت فــرعــونــی م ــردم را بــایــد به‬ ‫استخفاف کشاند تا حاکمیت و اهداف‬ ‫ان را پذیرا باشند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪221‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫متاسفانه در قبال چنین روش فرعون مابانه ای که‬ ‫دشمن در پیش گرفته اســت‪ ،‬نتوانسته ایم در وقایع‬ ‫مختلف‪ ،‬مدیریتی مبتنی بر رشد برخاسته از انقالب‬ ‫اسالمی را به سمت درست جهت دهی کنیم‪ .‬اگر مردم‬ ‫را چنان رشد داده بودیم که هوس سودهای چندین‬ ‫درصــدی موسسات مالی و اعتباری را نمی کردند‬ ‫یا حداقل تردید پیرامون این میزان سود داشتند‪ .‬از‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫َ ْ َ َّ َ‬ ‫اس َتخف ق ْو َم ُه‬ ‫«مهم ترین کــاری که فرعون کــرده «ف‬ ‫ََ‬ ‫فا َط ُاعوه»این ها را شستشوی مغزی داده‪ ،‬عوام پروری‬ ‫کرده‪ ،‬سطح تحصیل را پایین اورده‪ ،‬بازی و بازیگری‬ ‫را رواج داده‪ ،‬جوان ها را به ان َسمت بازی برده شده‬ ‫استخفاف نموده است‪ .‬ملت خفیف و تهی مغز را از‬ ‫هر طرفی بخواهند می برند‪».‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫هیچى‪ِ .‬م ْثل ّاول‪ .‬این بی انصاف ها که حاال خودشان‬ ‫افسارگسیخته هستند و توى خیابان ها و همه جا با‬ ‫افسارگسیختگى دارند هر شرارتى می خواهند بکنند‬ ‫ََ‬ ‫و ان وقت نفسشان نمی توانست دراید‪ ،‬حاال می گویند‬ ‫چیزى نشده اســت‪ .‬جمهورى اسالمى امد و ان هم‬ ‫هیچ کارى نکرد‪]1[ ».‬‬ ‫اکنون و پس از چهار دهه از انقالب اسالمی‪ ،‬هنوز‬ ‫خصومت ها و هجمه های نظامی و اقتصادی دشمنان‬ ‫تمام نشده است و هر بار تالش داشته اند تا در مسیر‬ ‫بالندگی و رشد انقالب اسالمی‪ ،‬مانعی ایجاد کنند‪.‬‬ ‫انچه دشمن در مقطع کنونی انقالب انتخاب کرده‬ ‫است و می تواند در درازمــدت بــرای نظام جمهوری‬ ‫اسالمی خطرساز باشد‪ ،‬ایجاد و القای یاس و ناامیدی‬ ‫در بین مردم به وسیله مخدوش نمودن تصویر واقعی‬ ‫خدمات جمهوری اسالمی و بیان تصویری دروغین‬ ‫و کاریکاتوری است که در ابتدا نیز مورد اشــاره قرار‬ ‫گرفت‪ .‬همان طور که یک افت می تواند به مرور در درون‬ ‫یک درخت گسترش یابد و بعد ظاهر ان درخت را نیز‬ ‫به خرابی کشاند‪ ،‬دشمن هم در نظر دارد با گسترش‬ ‫ناامیدی در جامعه‪ ،‬تصویر انقالب اسالمی در عرصه‬ ‫بین الملل و اقتدار روزافزون ان را به واسطه بزرگنمایی‬ ‫مشکالت و رواج ناامیدی به چالش کشاند‪ .‬در این‬ ‫میان نادیده گرفتن توفیقات جمهوری اسالمی یا‬ ‫کم اهمیت نشان دستاوردهای نظام و از سوی دیگر‬ ‫تصویرسازی طالیی دوران منحوس پهلوی یا ترویج‬ ‫و ساخت مدینه فاضله دیگر کشورها بهترین راهی‬ ‫است که می تواند به این حربه دشمن کمک کند‪.‬‬ ‫بی شک در قبال رواج چنین تصاویری در اذهــان‬ ‫مــردم‪ ،‬مطابق قران می توان دو گونه برخورد داشت؛‬ ‫مدیریت طاغوت به سبک فرعون و مدیریت الهی به‬ ‫سبک موسی؟ع؟‪ .‬در مدیریت فرعونی مردم را باید به‬ ‫استخفاف کشاند تا حا کمیت و اهداف ان را پذیرا‬ ‫باشند‪ .‬در زمــان حاضر نیز نمونه های متعددی از‬ ‫استخفاف را می توان در حا کمیت کشورهایی مثل‬ ‫عربستان‪ ،‬مصر و‪ ...‬دید‪ .‬در این گونه مدیریت دیگر‬ ‫برای فهم و درک مردم ارزشی قائل نیستیم و تنها اجازه‬ ‫اندیشیدن در چارچوب ذهنی ما به ان ها داده می شود‪.‬‬ ‫بنا بر فرموده حضرت ایت اهلل جوادی در تفسیر تسنیم‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در شکل گیری تصویر کنونی و همچنین‬ ‫عدم توانایی در تحقق تصویر واقعی‪،‬‬ ‫جریان های سیاسی نیز نقش بسزایی‬ ‫داشته اند‪ .‬جریان هایی که برای منفعت‬ ‫خویشتن‪ ،‬از هر ابزاری (تخریب‪ ،‬تهمت‪،‬‬ ‫دروغ و‪ )...‬استفاده کرده اند‪.‬‬ ‫حا کمیت تبدیل شده است‪ .‬اگر جوانی در خطوط‬ ‫اتوبوس های تندرو (‪ )BRT‬زمان پهلوی را چنان به تصویر‬ ‫کشد که حتی افراد مسن‪ -‬که در زمان پهلوی زیست‬ ‫داشته اند‪ -‬با حسرت چنین تصویری را تصدیق کنند‪،‬‬ ‫خرده بر حاکمیت ما هست که حتی نتوانسته است‬ ‫ً‬ ‫به مردم خویش بفهماند که در ان زمان اصال چنین‬ ‫اتوبوس هایی وجود نداشته است! مثال های متعددی‬ ‫از دستاوردهای جمهوری اسالمی وجود دارد که هنوز‬ ‫مردم از ان اطالع ندارند و بر ذهن ان ها ننشسته است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اگر عوام سخن از اب و برق ارزان و بعضا حتی رایگان‬ ‫زمان پهلوی می گویند ولی هنوز به ان ها گفته نشده‬ ‫است که در ان زمان خیلی از روستاها فاقد اب و برق‬ ‫بوده اند چه رسد به اینکه رایگان باشد!‬ ‫البته در شکل گیری این تصویر کنونی و همچنین عدم‬ ‫توانایی در تحقق تصویر واقعی‪ ،‬جریان های سیاسی نیز‬ ‫نقش بسزایی داشته اند‪ .‬جریان هایی که برای منفعت‬ ‫خویشتن‪ ،‬از هر ابزاری (تخریب‪ ،‬تهمت‪ ،‬دروغ و‪)...‬‬ ‫استفاده کرده اند‪ ،‬به گونه ای که اکنون خود فراموش‬ ‫کرده اند که در پیشرفت کشور و همچنین مشکالت‬ ‫فعلی‪ ،‬همگی سهیم هستند و نباید فراموش کنند‬ ‫که اگر با قضاوتی عادالنه روند پیشرفت کشور را در‬ ‫نظرگیرند‪ ،‬سرعت پیشرفت در نظام جمهوری اسالمی‬ ‫بسیار بیشتر از رژیم شاهنشاهی و حتی کشورهای‬ ‫مطرح دنیاست‪ .‬البته از سوی دیگر نظام جمهوری‬ ‫اسالمی (حا کمیت) متاسفانه به دلیل اینکه خود‬ ‫سوی دیگر اگر از همان ابتدا مسئول ما فهم درستی از‬ ‫مردم معترض داشت‪ ،‬دیگر اعتراض مسالمت امیز ان‬ ‫عده نمی توانست به چالشی بزرگ برای نظام تبدیل‬ ‫شود‪ .‬فقدان تفکر بازاریاب مابانه تنها در موسسات‬ ‫مالی خالصه نمی شود و هر بار با مشکلی کوچک در‬ ‫جایی‪ ،‬شاهد ورود حا کمیتی بوده ایم‪ .‬مثال دیگر ان‬ ‫مسئله اب اصفهان است که با فقدان تفکر بازاریابی‬ ‫به یک مسئله امنیتی تبدیل شد و مسئولین نتوانستند‬ ‫مثل مردم خرمشهر‪ ،‬هم فهم با مردم شوند‪ .‬این تفکر‬ ‫ان قدر اندک بین مسئولین رواج دارد که متاسفانه باید‬ ‫ً‬ ‫در مسئله خرمشهر حضرت اقا شخصا ورود یابند و‬ ‫تشکر کنند‪ .‬مثال دیگر اغتشاشات و اعتراض های‬ ‫دی ماه است‪ .‬در همه کشورها چنین اعتراض هایی‬ ‫وجود دارد اما ان ها به گونه ای مدیریت تصویر می شود‬ ‫که هیچ گاه اصل حاکمیت را درخطر نیندازد‪.‬‬ ‫گسترش و تعمیق تفکر بازاریابی در جامعه می تواند‬ ‫دشمن را به چالش کشاند‪ .‬نکته ای که جمهوری‬ ‫اســامــی نیز تا کنون نسبت بــه ان غفلت داشــتــه و‬ ‫نتوانسته است در این مدت از تریبون نظام اموزشی و‬ ‫رسانه ای خود برای جلوگیری از یاس و نامیدی و بیان‬ ‫واقعیت ها قدم بردارد‪ .‬به عبارت دقیق تر‪ ،‬در رساندن‬ ‫و تفهیم دستاوردهای انقالب به عموم مردم جامعه‬ ‫و از سوی دیگر بیان ضعف ها و تاریکی های پهلوی‬ ‫موفق نبوده است‪ .‬این عدم موفقیت‪ ،‬بیشتر از ان که‬ ‫گریبان گیر دولت ها باشد‪ ،‬امروز به چالشی در اصل‬ ‫‪222‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫کار تبلیغی الزم است‪ .‬تبلیغ بایستی به‬ ‫معنای رساندن ان حقیقت به دل مخاطب‬ ‫بــاشــد‪ ،‬نــه بــه گــوش مخاطب؛ باید دل‬ ‫مخاطب تحت تاثیر قرار بگیرد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪223‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫«کار تبلیغی الزم است‪ .‬تبلیغ بایستی به معنای رساندن‬ ‫ان حقیقت به دل مخاطب باشد‪ ،‬نه به گوش مخاطب؛‬ ‫باید دل مخاطب تحت تاثیر قرار بگیرد‪ .‬خب این یک‬ ‫کار فنی است‪ ،‬یک کار هنری است؛ این امروز در دنیا‬ ‫دارد در سطح بسیار وسیعی انجام می گیرد که سیاه‬ ‫را سفید نشان می دهند‪ .‬االن شما نگاه کنید [که کار]‬ ‫این به اصطالح پروپاگانداهای‪ -‬تبلیغات جانب دارانه‬ ‫با هدف تحریف واقعیت‪ -‬دنیا این جوری است دیگر؛‬ ‫ً‬ ‫مطلق‬ ‫باطل‬ ‫ِ‬ ‫اصال یک چیز غلط را درست و یک چیز ِ‬ ‫محض را حق جلوه می دهند‪ ،‬مردم هم باور می کنند؛‬ ‫ً‬ ‫چه جوری؟ به صرف اینکه می ایند میگویند و مثال‬ ‫یک حرفی می زنند و عالمانه و مجتهدانه صحبت‬ ‫می کنند نه! این شیوه دارد‪ ،‬این کار دارد؛ [این] کار‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫رسانه مستقلی ندارد‪ ،‬بعالوه اینکه رسانه های موجود‬ ‫نیز فاقد خطوط قرمز و مشخصی هستند و عالقه ای‬ ‫به انجام وظیفه در این دو محور ندارند‪ ،‬سبب شده‬ ‫است تا ادراک مردم انبوه خا کستری رنگی از ابهام ها‬ ‫باشد‪ .‬انبوهی از ابهام که هیچ گاه در نظام اموزشی و‬ ‫رسانه ای بدان پاسخ داده نشده است‪ .‬ادراکی که هر‬ ‫لحظه می تواند شعله ور شود و با مدیریت نادرست‬ ‫تصویر و جهت دهی به مشکلی برای نظام تبدیل شود‪.‬‬ ‫در این میان تفکر بازاریابی‪ ،‬تفکری است که نیازها‪،‬‬ ‫سواالت و ابهام های هر لحظه جامعه را می فهمد و در‬ ‫مقام بیان ان به طور هنرمندانه و ماهرانه پیام و سخن‬ ‫خود را با استفاده از ابزاری مناسب ب ه جان ودل مخاطب‬ ‫می نشاند‪ .‬به عبارت دیگر دانش و تفکر بازاریابی دانش‬ ‫بیان صحیح‬ ‫بزرگنمایی واقعیت ها نیست بلکه‬ ‫دانش ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫واقعیت هاست به گونه ای که توجه به نیاز مخاطب در‬ ‫ً‬ ‫راس برنامه ها باشد‪ .‬البته توجه به ان لزوما به معنای‬ ‫پاسخگویی به ان نیاز نیست‪ .‬تفکر بازاریابی به دنبال‬ ‫اقــنــاع مخاطب نیست بلکه در مقام از بین بــردن‬ ‫خاکستری است که در ذهن افراد شکل می گیرد و هر‬ ‫لحظه ممکن است مشتعل گردد‪.‬‬ ‫اگر ان ها با پروپا گاندا‪ -‬تبلیغ جانب دارانه با هدف‬ ‫تحریف واقعیت‪ -‬به دنبال گول زدن افکار عمومی شان‬ ‫و برطرف نمودن ابهام ها هستند ما در بیان واقعیت‬ ‫و بر دل نشاندن ان ها عاجز بوده ایم‪ .‬متاسفانه اگر در‬ ‫ابتدای انقالب در چرایی ان تردید داشتیم و بنا بر‬ ‫فرمایش حضرت امــام؟هر؟ با وسوسه های شیطانی‬ ‫مواجه بودیم اما امروز در چگونگی رساندن حقیقت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مشکل داریم تا جایی که سبب می شود در رسانه‬ ‫جای قاتل و مظلوم عوض شود و قاتلی با زیر گرفتن‬ ‫چند سرباز به مظلوم تبدیل شود! تفهیم یک واقعیت‬ ‫به مردم و چگونگی رساندن ان حقیقت به جانشان‬ ‫در نظام مدنی تعامل و ارتباط و نیاز به ان امر مهمی‬ ‫است‪ .‬بازاریابی به منزله روش و وسیله ای برای ارتباط‬ ‫با مردم است‪ .‬ارتباط و تعاملی که حاکمیت ها برای‬ ‫مشروعیت خود و اجرای سیاست هایشان بدان نیاز‬ ‫دارند و به همین خاطر دانش بازاریابی همواره موردتوجه‬ ‫سیاست مداران بوده است‪ .‬ضعف در بازاریابی و به‬ ‫دست اوردن افکار عمومی همواره توسط مقام معظم‬ ‫رهبری تذکر داده شده است‪ .‬ایشان در دیدار با مسئوالن‬ ‫قوه قضاییه در تیرماه ‪ 1397‬بار دیگر اهمیت این امر‬ ‫را متذکر شدند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫خطای بزرگ تر این است که دانش بازاریابی‬ ‫را تنها به سیاست و سیاست مداران بزرگ‬ ‫محدود کرد‪.‬‬ ‫هنری است‪ .‬یکی از مهم ترین کارهای شما این است؛‬ ‫یعنی یک تیم قوی رسانه ای هنرمند را به کار بگیرید‪،‬‬ ‫بنشینند طراحی کنند ‪-‬نه برای یک روز و دو روز و یک‬ ‫ماه؛ به طور مستمر‪ -‬تا بتوانند همین که شما گفتید که‬ ‫ما فالن تعداد قاضی را این جوری کنار گذاشتیم یا‬ ‫فالن حرکت اصالحی را انجام دادیم یا فالن تنقیح‬ ‫قانونی را یا فالن پیش بینی بلندمدت را انجام دادیم‪،‬‬ ‫این را بتواند به مردم تفهیم کند درست که مردم ان‬ ‫را مشاهده کنند ببینند‪ .‬خب‪ ،‬این کار‪ ،‬کار مهمی‬ ‫است؛ ما این کار را خیلی دست کم گرفته ایم‪ .‬خیلی‬ ‫از دستگاه های ما مبتال به همین قضیه هستند؛ فقط‬ ‫دستگاه قضائی نیست ّامــا دستگاه قضائی خیلی‬ ‫احتیاج دارد به اینکه بتواند اعتماد مردم و خوش بینی‬ ‫مردم را جلب کند‪ .‬یکی از دو کاری که برای جلب‬ ‫اعتماد مردم الزم است تبلیغ درست فنی هنری است‬ ‫که این کار یک مجموعه ی کارامد اهل تبلیغ و وارد‬ ‫در فن ارتباط گیری تبلیغی است؛ این کار باید انجام‬ ‫بگیرد‪ .‬یکی این است‪».‬‬ ‫یابد تا ضعفی که تنها به قوه قضاییه نیز اختصاص‬ ‫ندارد‪ ،‬جبران شود‪.‬‬ ‫در پایان این طور باید گفت که در اهمیت و ضرورت‬ ‫تفکر بازاریابی و سرایت ان به دیگر حوزه های حاکمیتی‬ ‫تردیدی نیست ولی چگونه می توان این تفکر را سوار‬ ‫بر اندیشه های حا کمیت نمود و ان را به بخش های‬ ‫مختلف نظام کشاند؟‬ ‫برای این که فعالیت های نظام نشات گرفته از تفکرهای‬ ‫بازاریابی باشد و بتوان ان را در بخش های گوناگون دید‪،‬‬ ‫تجربه دیگر کشورها نشان داده است که می توان از دو‬ ‫طریق اقدام کرد؛ تغییر ساختارها‪ ،‬تربیت و استفاده از‬ ‫افرادی که صاحب چنین اندیشه ای هستند‪ .‬درعین حال‬ ‫باید توجه داشت تغییر ساختار بدون تربیت و استفاده‬ ‫از افرادی که دارای تفکر بازاریابی هستند‪ ،‬نتیجه ای‬ ‫نخواهد داشت‪ .‬پس تربیت چنین افرادی و گماشتن‬ ‫ان ها بر مدیریت های کالن و حساس بسیار مهم تر از‬ ‫تغییر ساختار است‪ .‬همان طور که در دیدار مسئوالن‬ ‫قوه قضاییه‪ ،‬مقام معظم رهبری نیز به طور غیرمستقیم‬ ‫فرمودند؛ چراکه قوه قضائیه معاونت اطالع رسانی دارد‬ ‫ولی متاسفانه فاقد افرادی است که دارای چنین تفکری‬ ‫باشند؛ بنابراین اگر مسئوالن قضایی و دیگر نهادهای‬ ‫حاکمیتی‪ ،‬بنا بر فرموده امام خمینی؟هر؟ کمتر از یک‬ ‫مرغ عمل کنند‪ ،‬دیگر نباید این نهاد تنها عامل ذهن‬ ‫خاکستری مردم را دشمن بدانند!‬ ‫اما خطای بزرگ تر این است که دانــش بازاریابی را‬ ‫تنها به سیاست و سیاست مداران بزرگ محدود کرد‪.‬‬ ‫چراکه حاکمیت فقط به سیاست ختم نمی شود و در‬ ‫شکل گیری ان نیز تنها سیاست مداران دخیل نیستند؛‬ ‫بنابراین همان طور که مرزهای دانش بازاریابی محصور‬ ‫نیست و بسیاری از مفاهیم ان در حوزه های گوناگون‬ ‫قابل مشاهده هست و غربی ها خود از دانش بازاریابی در‬ ‫حوزه های گوناگون بهره گرفته اند پس خود تفکر بازاریابی‬ ‫نیز بایستی در جامعه و در حوزه های مختلف گسترش‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬صحیفه امام خمینی‪ ،‬جلد ‪ ،13‬ص ‪.380‬‬ ‫‪224‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمدامین باقری‬ ‫پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪225‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫چــالــش مهم جــمـهــور ی اســامــی‪ ،‬فراگیر شــدن تصویر‬ ‫سوم ایران با ویژگی های ابهام‪ ،‬خستگی‪ ،‬فریب کاری و‬ ‫اشرافیت است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ایینه های زخمی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫تصویر ملی یــک ک ـشــور‪ ،‬بــرامــده از مـجـمــوعـه ای از‬ ‫خصوصیات بومی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬جغرافیایی‪ ،‬تاریخی‬ ‫و تمدنی‪ ،‬از یک سو و کنش های سیاسی‪ ،‬فرهنگی‪،‬‬ ‫اقتصادی و اجتماعی و رفتار و شخصیت نخبگان‬ ‫سیاسی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬علمی و ورزشی ان از‬ ‫سوی دیگر است‪.‬‬ ‫بخشی از این شاخص ها با وجود تفاوت هایی‪ ،‬در هر‬ ‫کشوری قابل دسترسی است‪ .‬بر روی این کره خاکی‬ ‫سرزمینی وجــود نــدارد که فاقد مشخصات بومی و‬ ‫جغرافیایی خود باشد‪ .‬برخی دیگر از این شاخص ها در‬ ‫هر سرزمینی یافت نمی شوند و البته به دست امدن ان ها‬ ‫محصول صدها و بلکه هزاران سال انباشت رخدادهای‬ ‫گوناگون تاریخی‪ ،‬فرهنگی و اجتماعی است‪ .‬سابقه‬ ‫تاریخی و تمدنی یا ممیزات فرهنگی‪ ،‬مواردی نیست‬ ‫که بتوان ان را در زمانی کوتاه و به اسانی به دست اورد‪.‬‬ ‫این دو دسته شاخصه علی رغم اهمیت شان در ترسیم‬ ‫تصویر ملی‪ ،‬قابل اکتساب یا تغییر نیستند‪.‬‬ ‫برخالف این دو دسته‪ ،‬برخی دیگر از این شاخص ها‬ ‫هم قابل اکتساب بوده و هم به راحتی قابل تغییرند‪.‬‬ ‫کنش سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬فرهنگی و اجتماعی و‬ ‫رفتار و جایگاه نخبگان سیاسی و علمی و نام اوران‬ ‫فرهنگی‪ ،‬اقتصادی و اجتماعی از این دسته اند‪.‬‬ ‫نکته قابل توجه چگونگی ترکیب و نفوذ این شاخص ها‬ ‫در ساخت تصویر ملی یک کشور است‪ .‬گاهی کشوری‬ ‫مانند یونان با سابقه تمدنی و تاریخی منحصربه فرد‬ ‫تصویری بی رمق و ناتوان در جامعه بین الملل می یابد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬تصویر ملی چیست؟‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫تصویر ملی یک کشور لزوما ان چیزی نیست‬ ‫که خود می خواهد‪ ،‬بلکه تصویری است‬ ‫که از پس تالش های رسانه ای موافق و‬ ‫مخالف در ذهن مخاطب جای می گیرد‪.‬‬ ‫تروریست و اسرائیل را به عنوان کشوری صلح دوست‬ ‫و مظلوم به جهان مخابره می کند‪.‬‬ ‫همین نکته به خوبی می رساند که تصویر ملی یک کشور‬ ‫ً‬ ‫لزوما ان چیزی نیست که خود می خواهد‪ ،‬بلکه تصویری‬ ‫است که از پس تالش های رسانه ای موافق و مخالف‬ ‫در ذهن مخاطب جای می گیرد‪ .‬در حقیقت تصویر‬ ‫ان چیزی نیست که شما ارائه می دهید‪ ،‬تصویر ادراکی‬ ‫است که مخاطب از شما در ذهن خود ایجاد می کند‪.‬‬ ‫و گاه کشوری مانند امارات متحده عربی بدون هیچ‬ ‫تاریخ‪ ،‬تمدن یا فرهنگ برجسته و منحصربه فردی‪،‬‬ ‫تصویری با نشاط و امن از خود به جهان ارائه می کند‪.‬‬ ‫ضریب نفوذ هر یک از ایــن شاخص ها در تصویر‬ ‫ملی‪ ،‬بسته به نمونه های مختلف‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬ ‫به عنوان مثال‪ ،‬بخش مهمی از تصویر ملی کشور مصر‬ ‫برامده از تمدن و جغرافیای مهم این کشور است‪.‬‬ ‫درحالی که کشوری کوچک مانند ایسلند از موفقیت‬ ‫ورزشی خود در یک دوره از مسابقات فوتبال‪ ،‬برای‬ ‫معرفی فرهنگ‪ ،‬جغرافیا و نظم خود بهره برد‪ ،‬کشور‬ ‫کوچک دیگری به نــام قطر‪ ،‬بــرای ساخت و ترو یج‬ ‫تصویر ملی خود را مهیای میزبانی جام جهانی بعدی‬ ‫می کند‪ .‬برخی کشورها نظیر هلند با صادرات خاص‬ ‫خود شناخته می شوند‪ .‬درحالی که کشوری مانند ژاپن‬ ‫را نظم حا کم بر فرهنگ سازمانی و اجتماعی شان‬ ‫معرفی می کند‪ ،‬کشوری مانند کلمبیا را مافیا‪ ،‬مواد‬ ‫مخدر و فساد تصویرسازی کرده اند‪.‬‬ ‫‪ .3‬تصویر ملی ایران‪ :‬پیش از انقالب اسالمی‬ ‫ایران عصر پهلوی به دنبال ایجاد تصویر کشوری مدرن و‬ ‫ازاد با مردمی در رفاه و اسایش و امن برای سرمایه گذاری‬ ‫خارجی بود‪ .‬دستگاه رسانه ای پهلوی از فرهنگ‪ ،‬تاریخ‬ ‫و تمدن باستانی ایران در راستای تکمیل تصویر مذکور‬ ‫بهره می برد و تمدن اسالمی و مظاهر ان را به عنوان‬ ‫مانعی جدی در ترسیم ان تصویر به شدت در تنگنا و‬ ‫انزوا قرار داده بود‪ .‬لذا ترسیم تصویری کهنه‪ ،‬ناکارامد‬ ‫و خشن از اسالم از همان زمان در ایران کلید خورد‪.‬‬ ‫در میان سیاسیون ایرانی‪ ،‬فرح پهلوی بهترین کاراکتر‬ ‫را برای تجلی این تصویر داشت و برای به ثمر رسیدن‬ ‫ان تالش های وسیع و گسترده ای صورت داد ‪ .‬فرح در‬ ‫تالش بود تا با استفاده از ویژگی های زن بودن‪ ،‬جوانی‪،‬‬ ‫تحصیل در فرانسه‪ ،‬حمایت از سینما‪ ،‬موسیقی و‬ ‫ادبیات‪ ،‬حضور در میان طبقات روشنفکر و غرب گرا‬ ‫و بــرگــزاری مراسمات ملی بــزرگ بــرای تقویت بعد‬ ‫تمدنی و تاریخی ایران‪ ،‬میان تصویر خود و حکومت‬ ‫پهلوی فاصله گذاری کند‪ .‬او در پی ان بود تا از خود‬ ‫‪ -2‬اهمیت نقش رسانه ها در ساخت تصویر ملی‬ ‫در این میان‪ ،‬نقش رسانه ها در تقویت یک بعد و تضعیف‬ ‫بعدی دیگر در ساخت یک تصویر ملی بسیار برجسته‬ ‫است‪ .‬بحث در اهمیت تصویر ملی مراد نگارنده از این‬ ‫یادداشت نیست‪ ،‬اما کشورهای مختلف برای ساخت‬ ‫تصویر دلخواه از خود و دیگر کشورها ساالنه میلیون ها‬ ‫دالر هزینه می کنند‪ .‬همین تالش رسانه ای به راحتی‬ ‫جای جالد و شهید را تغییر می دهد و فلسطینیان را‬ ‫‪226‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫با پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬پروژه فرح شکست خورد و‬ ‫تصویر ملی ایران دگرگونی ماهوی یافت‪ .‬تصویر جدید‬ ‫ذیل این شعار در حال ترسیم بود «استقالل‪ ،‬ازادی‪،‬‬ ‫جمهوری اسالمی»‪ .‬در البالی این شعار انچه همه مردم‬ ‫را به خود می خواند مفاهیم معلقی نظیر مبارزه با فقر‪،‬‬ ‫فساد و تبعیض‪ ،‬ایفای نقش مردم در اداره کشور‪ ،‬پرهیز‬ ‫از اشرافی گری مسئوالن‪ ،‬امنیت و عزت بود‪ .‬اموری که‬ ‫رهبر کبیر انقالب و یاران او‪ ،‬ان ها را در ذیل یک عبارت‬ ‫‪227‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬تصویر ملی ایران‪ :‬پس از انقالب اسالمی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تصویری روشنفکر‪ ،‬ازاد و‬ ‫محبوب به جامعه منتقل‬ ‫ً‬ ‫کند و تدریجا همین تصویر‬ ‫را جــانـشـیــن تـصــو یــر سیاه‬ ‫دیکتاتوری و تزویر حکومت‬ ‫پهلوی گرداند‪ .‬تالش هایی‬ ‫که هر چند موفقیت هایی‬ ‫در بخش هایی از جامعه‬ ‫را به دنبال داشت اما هرگز‬ ‫در تغییر تصویر ذهنی مردم‬ ‫ایران موفق نبود‪ .‬عدم موفقیت فرح در اجرای این‬ ‫پروژه به این دلیل بود که از یک طرف ُمقومات ادراک‬ ‫ان از سوی مخاطب‪ ،‬یعنی دموکراسی‪ ،‬رفاه عمومی‬ ‫و صداقت حکومت هرگز مهیا نگردید و از طرف‬ ‫دیگر مبارزه با مظاهر و شعائر دینی به جای کمک‬ ‫به ساخت چنین تصویری‪ ،‬مانع همراهی مردم در‬ ‫تحقق ارمان پهلوی گردید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫پاسخ می گفتند‪« :‬حکومت‬ ‫دینی»‪ .‬در ان زمان‪ ،‬انچه از‬ ‫حکومت دینی در ذهن مردم‬ ‫شکل گرفته بود یک مصداق‬ ‫بیشتر نداشت و ان دوران‬ ‫پنج ساله خالفت امیرمومنان‬ ‫علی؟ع؟ بود‪ .‬این مصداق‬ ‫تاریخی یک کلیدواژه مهم‬ ‫نیز با خود به همراه داشت‪:‬‬ ‫«عدالت»‪ .‬چیزی که با توجه‬ ‫به ایدئولوژی مارکسیستی برخی گروه ها چندان در‬ ‫شعارهای اصلی مردم بازتابی نداشت اما تمامی افراد‬ ‫موثر در پیروزی انقالب و در راس ان ها حضرت امام‬ ‫خمینی؟هر؟ در نطق ها و بیانات خود بدان اهتمام‬ ‫فراوانی می ورزیدند‪.‬‬ ‫تصویر ملی ایران بعد از بهمن ‪ ۵۷‬تصویری از حکومت‬ ‫اسالمی ان هم با مصداق تاریخی حکومت امیرمومنان‬ ‫بود‪ .‬مردم از جمهوری اسالمی‪ ،‬به درستی‪ ،‬تحقق عدالت‬ ‫در همه شئون را مطالبه می کردند؛ اما انچه از دید مردم‬ ‫پنهان ماند و در ادبیات انقالبیون به فراموشی سپرده شد‪،‬‬ ‫مشکالت حکومت امیر مومنان بود‪ .‬مشکالتی که بر سر‬ ‫راه انقالب‪ ،‬امام و مردم کمین کرده بود‪.‬‬ ‫بهترین کاراکتری که می توانست چنین تصویری از‬ ‫اینده ایران پس از انقالب اسالمی را نمایندگی کند‪،‬‬ ‫شخص حضرت امام خمینی؟هر؟ بود‪ .‬یک مرجع دینی‬ ‫با تقوا‪ ،‬محبوب‪ ،‬ساده زیست‪ ،‬قاطع‪ ،‬شجاع‪ ،‬مدبر و‬ ‫مقتدر‪ .‬تمامی شاخصه های یک حاکم اسالمی تراز‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عدم موفقیت فرح در اجرای پروژه تصویر‬ ‫ایران شاهنشاهی مدرن و ازاد به این دلیل‬ ‫ک طرف ُم ّ‬ ‫قومات ادراک ان از سوی‬ ‫بود که از ی ‬ ‫مخاطب هرگز مهیا نگردید و از طرف دیگر‬ ‫مبارزه با مظاهر و شعائر دینی مانع همراهی‬ ‫مردم در تحقق ارمان پهلوی گردید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دولت سازندگی به جای تامین معیشت‬ ‫مردم در سال های سخت پس از پایان‬ ‫جنگ‪ ،‬به دستکاری سبک زندگی مردم‬ ‫پرداخت‪ .‬ان ها به جای کنترل تورم و تالش‬ ‫برای کم کردن اتکای کشور به اقتصاد نفتی‪،‬‬ ‫شروع به ترویج مظاهر زندگی غربی در‬ ‫ایران نمودند‪.‬‬ ‫سخنان خود پس از انتخاب‬ ‫به عنوان رهبر انقالب اسالمی‬ ‫با اشاره به انچه در مجلس‬ ‫خبرگان در فرایند انتخاب‬ ‫ایشان گذشت و بیان اکراه‬ ‫خود در پذیرش این مسئولیت بزرگ‪ ،‬نکته مهمی را‬ ‫یاداور شد‪« :‬انچه که در خصوص تعیین رهبر واقع شد و‬ ‫بار این مسئولیت‪ ،‬بر دوش بنده کوچک ضعیف حقیر‬ ‫گذاشته شد‪ ،‬برای خود من حتی یک لحظه و یک ان از‬ ‫انات گذشته زندگی‪ ،‬متوقع و منتظر نبود‪ ...‬باالخره در‬ ‫مجلس خبرگان‪ ،‬بحث هایی پیش امد و حرف هایی‬ ‫ً‬ ‫زده شد که نهایتا به این انتخاب منتهی شد‪ .‬در همان‬ ‫مجلس‪ ،‬کوشش و تالش و استدالل و بحث کردم تا‬ ‫این کار انجام نگیرد‪ ،‬ولی انجام گرفت و این مرحله‬ ‫گذشت‪ .‬من‪ ،‬همین االن خودم را یک طلبه معمولی‬ ‫و بدون برجستگی و امتیازی خاص می دانم؛ نه فقط‬ ‫برای این شغل با عظمت و مسئولیت بزرگ‪ ،‬بلکه ‪-‬‬ ‫همان طور که صادقانه گفتم ‪ -‬برای مسئولیت های‬ ‫به مراتب کوچک تر از ان‪ ،‬مثل ریاست جمهوری و‬ ‫کارهای دیگری که در طول این ده سال داشتم؛ ّاما‬ ‫حاال که این بار را روی دوش من گذاشتند‪ ،‬با ّقوت‬ ‫خواهم گرفت؛ ان چنان که خدای متعال به پیامبرانش‬ ‫توصیه فرمود‪« :‬خذها بقوه» برای این مسئولیت‪ ،‬از خدا‬ ‫استمداد کردم و باز هم استمداد می کنم و هر لحظه و‬ ‫هر ان‪ ،‬در حال استمداد از پروردگار هستم تا بتوانم این‬ ‫مسئولیت را در حد وسع خود ‪ -‬که تکلیف هم بیش‬ ‫از وسع نیست ‪ -‬با قدرت و قوت و حفظ شان واالی‬ ‫این مقام‪ ،‬حفظ کنم و انجام بدهم‪ .‬این‪ ،‬تکلیف من‬ ‫است که امیدوارم ان شاءاهلل مشمول لطف و ترحم‬ ‫الهی و دعای ولی عصر عجل اهلل تعالی فرجه الشریف‬ ‫پایه اصلی تصویر ملی ایران‬ ‫پس از انقالب‪ ،‬تمدن اسالمی‬ ‫گردید و در کنار ان مظاهر‬ ‫عصر پهلوی به عنوان نماد‬ ‫طاغوت منفور کنار گذاشته‬ ‫شد‪ .‬در این میان بسیاری از شاخصه های تمدنی و‬ ‫تاریخی ایران نیز به خطا مورد بی مهری قرار گرفت‪.‬‬ ‫خطایی که سال ها بعد مستمسکی برای ایجاد دوگان‬ ‫مذهب‪ -‬ملیت گردید که اسیب ان بیشتر دامن بعد‬ ‫مذهبی را گرفت تا بعد ملی‪.‬‬ ‫اغــاز جنگ تحمیلی تا حدی از اسیب این دوگان‬ ‫ایران دست خالی مقابل دشمن تا‬ ‫کاست‪ .‬ایستادگی ِ‬ ‫بن دندان مسلح و جا نزدن حکومت دینی در دفاع از‬ ‫خاک وطن‪ ،‬این بار تصویری شفاف تر از یک حکومت‬ ‫دینی به مردم مخابره کرد‪ .‬حکومتی که برای حفظ یک‬ ‫وجب خاک ایران‪ ،‬خون می دهد‪ .‬حکومتی که برای‬ ‫ملیت هم به قدر مذهب ارزش قائل است‪ .‬هر چند‬ ‫ضعف رسانه ای نظام و رسانه های داخلی‪ ،‬هرگز اجازه‬ ‫نداد چنین تصویری در اذهان مردم به ویژه نسل های‬ ‫پس از جنگ تحمیلی جا بیفتد‪.‬‬ ‫‪ -5‬تصویر ملی ایران‪ :‬پس از امام خمینی؟هر؟‬ ‫با ارتحال بنیان گذار کبیر انقالب‪ ،‬سایه سنگینی‬ ‫که اجــازه عرضه انــدام به سکوالرها‪ ،‬تکنوکرات ها و‬ ‫لیبرال ها نمی داد‪ ،‬از میان رفت و عصر جدیدی در ایران‬ ‫تصویر ملی جمهوری اسالمی از‬ ‫اغازیدن گرفت‪ .‬پرچم‬ ‫ِ‬ ‫اینجا به بعد در دستان ایت اهلل سید علی خامنه ای به‬ ‫اهتزاز درامد‪ .‬رهبر جوان جمهوری اسالمی با ا گاهی از‬ ‫خطرات پیش رو و دشواری راه از همان ابتدا تکلیف‬ ‫خود را برای همه روشن کرد‪ .‬ایشان در یکی از نخستین‬ ‫‪228‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪229‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫با پیروزی سید محمد خاتمی در دوم خرداد ‪ ،۷۶‬به‬ ‫نا گاه شعار ازادی سال ‪ ۵۷‬پس از دو دهه‪ ،‬با معنایی‬ ‫تازه بازخوانی شد‪ .‬کاراکتر جذاب و مردمی خاتمی‬ ‫که در تضاد کامل با دولتمردان وقت قــرار داشت‪،‬‬ ‫با تصویرسازی گسترده برای او و علیه رقیب همراه‬ ‫شد و او را به چهره ای محبوب در ایران تبدیل کرد‪.‬‬ ‫خاتمی با محور قرار دادن شعار ازادی بیان در داخل‬ ‫و گفتگوی تمدن ها در عرصه جهانی تصویر ملی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .6‬تصویر ملی ایران‪ :‬تصویر دوم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫و مومنان صالح باشم‪ ».‬با این جمالت گفتمان اصیل‬ ‫انقالب در پناه شخصیت انقالبی‪ ،‬ارمانی و فرهنگی‬ ‫رهبری جوان جان تازه ای گرفت‪.‬‬ ‫هرچند‪ ،‬تقابل بــا ایــن گفتمان از همان نخستین‬ ‫سال های رهبری ایشان توسط برخی افراد و گروه ها‬ ‫ً‬ ‫اغازیدن گرفت‪ .‬تدریجا واژه های سازندگی‪ ،‬پیشرفت‬ ‫و رفاه‪ ،‬وارد ادبیات سیاسیون تراز اول نظام شد و تلخی‬ ‫و سختی ایام و اثار جنگ تحمیلی ارام ارام مردم را از‬ ‫ادبیات مقاومت‪ ،‬ایثار و ایستادگی دور کرد‪ .‬دولت‬ ‫سازندگی به جای تامین معیشت مردم در سال های‬ ‫سخت پس از پایان جنگ‪ ،‬به دستکاری سبک زندگی‬ ‫مردم پرداخت‪ .‬ان ها به جای کنترل تورم و تالش برای‬ ‫کم کردن اتکای کشور به اقتصاد نفتی‪ ،‬شروع به ترویج‬ ‫مظاهر زندگی غربی در ایران نموده و ادبیات جامعه‬ ‫مقاوم و ایثارگر دهه ‪ 60‬را به ادبیات جامعه رفاه زده‪،‬‬ ‫کم صبر و پرتوقع دهه ‪ 70‬تبدیل کردند‪ .‬این تغییر ذائقه‪،‬‬ ‫نخستین لرزه را بر پایه های استوار تصویر ملی اصیل‬ ‫جمهوری اسالمی وارد کرد؛ اما ایستادگی رهبری بر‬ ‫شعارهای اصیل انقالب اجازه تغییر مسیر را از دولت‬ ‫سازندگی گرفت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫جدیدی از جمهوری اسالمی را ترسیم کرد‪ .‬در این راه‬ ‫ً‬ ‫او با تا کید بر ملیت ایرانی عمال از خطای ساختاری‬ ‫دوگان مذهب‪ -‬ملیت بهترین بهره را برد و توانست‬ ‫بخش مهمی از نسل جوان و نسل میانسالی را که طی‬ ‫دو دهه صدای خود را در بحبوحه انقالب و جنگ و‬ ‫سازندگی نشنیده می یافت‪ ،‬با خود همراه کند‪ .‬بدین‬ ‫ترتیب زمینه دوگانگی تصویر که در عصر سازندگی‬ ‫بنیان گذاشته شده بود‪ ،‬با تالش های سید محمد‬ ‫خاتمی به مقصد نهایی رسید‪.‬‬ ‫تصویری که سید محمد خاتمی از جمهوری اسالمی‬ ‫ارائــه کــرد‪ ،‬هیچ گاه به قوت و استحکام تصویر اول‬ ‫نبود‪ ،‬اما چند زمینه مهم سبب گردید تا تصویری که‬ ‫او از جمهوری اسالمی ارائه کرد‪ ،‬جا افتاده و در رقابت‬ ‫با تصویر اول قرار گیرد‪ .‬از یک سو تنبلی‪ ،‬خستگی‪،‬‬ ‫بی انگیزگی‪ ،‬عدم باور و الودگی های جناحی و گروهی‪،‬‬ ‫هر یک به سهم خود سبب گردید تا نخبگان سیاسی‬ ‫هوادار تصویر اول‪ ،‬تالشی در جهت اعتال و ارائه بروز‬ ‫ان به جامعه نکنند‪ .‬از سوی دیگر گروه های سیاسی‬ ‫چپ موافق جمهوری اسالمی و بسیاری از گروه های‬ ‫مخالف و حتی برانداز‪ ،‬یکصدا از تصویر دوم حمایت‬ ‫کرده و ان را با ابزارهای مختلف ارتباطات جمعی به‬ ‫درون جامعه گسیل داشتند‪ .‬بدین ترتیب و البته‬ ‫به تدریج‪ ،‬مسئولیت حراست از تصویر اول بیشتر از‬ ‫قبل به دوش رهبر انقالب اسالمی قرار گرفت‪.‬‬ ‫در نتیجه اتفاقات سال های پس از ‪ ،76‬دو تصویر متفاوت‬ ‫از جمهوری اسالمی درون جمهوری اسالمی مطرح گردید؛‬ ‫تصویر اول‪ ،‬تصویری انقالبی با کلیدواژه های استقالل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫عدالت‪ ،‬اصول‪ ،‬مقاومت‪ ،‬جهاد و جمهوری اسالمی‪،‬‬ ‫و البته برچسب کهنگی‪ ،‬خشونت‪ ،‬محافظه کاری‬ ‫تصویر دوم‪،‬‬ ‫و نا کارامدی‪ ،‬که مدعی ان‪ ،‬نظام بود و‬ ‫ِ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دست اندیشه های مخالف‬ ‫خود را از مناصب حکومتی‬ ‫یکی پس از دیگری کوتاه کند‪.‬‬ ‫ش ـخ ـص ـیــت نــاش ـنــاخ ـتــه و‬ ‫همخوانی گفتمان‪ ،‬شعار‬ ‫و حتی پوشش او با ارمان های اصیل انقالب‪ ،‬او را به‬ ‫تصویر اول را به خوبی‬ ‫شخصی تبدیل کرد که کاراکترش‬ ‫ِ‬ ‫نمایندگی کند‪ .‬شاید پس از پرچمداران نهضت‪ ،‬امام‬ ‫خمینی و رهبر انقالب‪ ،‬سیاستمداری وجود نداشت‬ ‫تصویر اول را در اذهان‬ ‫که کاراکترش بتواند به این شکل‬ ‫ِ‬ ‫توده های مختلف مردم نمایندگی کند‪.‬‬ ‫بیرون راندن هاشمی از قدرت‪ ،‬مواضع تند علیه رژیم‬ ‫صهیونیستی و استقبال تاریخی مردم لبنان در کنار‬ ‫فقدان سیاستمداران انقالبی تراز رهبر انقالب‪ ،‬همه‬ ‫و همه در جا انداختن تصویر این سیاستمدار تازه کار‬ ‫و ناشناخته در قاب جمهوری اسالمی موثر بودند اما‬ ‫هیچ کدام اثر تصریح رهبر انقالب بر اینکه او توانست‬ ‫شعارهای اصیل انقالب را زنده کند‪ ،‬را نداشتند‪ .‬این‬ ‫ً‬ ‫امر تدریجا چهره داخلی و بین المللی او را به عنوان‬ ‫بخشی از تصویر ملی جمهوری اسالمی جا زد‪ .‬عالوه‬ ‫بر ایــن ادبیات و رفتارهای احمدی نژاد که خــود را‬ ‫سربازی تابع برای ارمان های وامانده و جامانده انقالب‬ ‫و نظام نشان می داد‪ ،‬محبت او را چون فرزندی مطیع‬ ‫و رهرویی خستگی ناپذیر برای رهبری و انقالب در دل‬ ‫انقالبیون جا انداخت‪.‬‬ ‫همین امر موجب غفلتی بزرگ از نکته ای مهم گردید‪.‬‬ ‫تصویر دوم جمهوری‬ ‫پس ازانکه سید محمد خاتمی‬ ‫ِ‬ ‫اسالمی را رونمایی کرد‪ ،‬رهبری به عنوان مدعی اصلی‬ ‫تصویر اول همواره درصدد بود تا خط و مسیر صحیح‬ ‫را برای مردم بازگو کرده و خطرات متوجه انقالب در‬ ‫تصویری روشنفکر و بــروز‪،‬‬ ‫بــا ک ـلــیــدواژه هــای ازادی‪،‬‬ ‫اصالحات‪ ،‬تساهل و تسامح‪،‬‬ ‫گفتگو‪ ،‬پیشرفت و جمهوری‬ ‫اســامــی‪ ،‬و البته برچسب‬ ‫غرب گرا‪ ،‬سکوالر‪ ،‬غیرانقالبی و برانداز‪ ،‬که مدعی ان‬ ‫جناح چپ موسوم به جبهه دوم خرداد بود‪ .‬مدعیان‬ ‫هر دو تصویر خود را به امام منتسب دانسته‪ ،‬هر دو خود‬ ‫را درون جمهوری اسالمی تعریف کرده و هر دو قرائت‬ ‫تصویر‬ ‫دیگری را همخوان با امام و انقالب نمی دانست‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اول در قامت راست گرایانی چون ناطق نوری‪ ،‬رفسنجانی‬ ‫تصویر دوم‪ ،‬قرائتی‬ ‫و مهدو ی کنی متجلی می شد و‬ ‫ِ‬ ‫جدید از جمهوری اسالمی با شعار اصالحات بود که‬ ‫سید محمد خاتمی به خوبی ان را نمایندگی می کرد‪.‬‬ ‫‪ .7‬تصویر ملی ایران‪ ،‬بازگشت به تصویر اول‬ ‫ابهام در مفهوم اصالحات‪ ،‬الودگی سیاسی‪ ،‬قدرت طلبی‪،‬‬ ‫نفاق‪ ،‬فساد‪ ،‬گسترش فاصله طبقاتی‪ ،‬ناکامی در تحقق‬ ‫وعده ها و بروز مشکالت اقتصادی مختلف در پایان‬ ‫دوره هشت ساله‪ ،‬این اندیشه را در ضمن خود داشت‬ ‫که دولت اصالحات با شعار ازادی بیان مردم را فریفته و‬ ‫دغدغه اصلی عدالت و مبارزه با فساد را وانهاده است‪.‬‬ ‫این امر زمینه ساز جذابیت دوباره شعارهای اصیل انقالب‬ ‫گردید‪ .‬کاراکتری به نام محمود احمدی نژاد در سال‬ ‫‪ ،۸۴‬بهتر از رقبای خود به این امر پی برد‪ .‬احمدی نژاد‬ ‫با عنوان مردی از جنس مردم‪ ،‬زبان توده های متوسط‬ ‫و پایین اجتماع را به خوبی بلد بود و با زنــده کردن‬ ‫شعارهای اصیل انقالب اسالمی پس از پیروزی در‬ ‫انتخابات توانست حمایت گسترده نهادها و گروه های‬ ‫انقالبی و راست را به دست اورده و با سنبه ای پرزور‬ ‫‪230‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .8‬تصویر ملی ایران‪ :‬تصویر سوم؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪231‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫احمدی نژاد که به خوبی از جا انداختن تصویر خود‬ ‫در قاب تصویر جمهوری اسالمی اطمینان داشت‪،‬‬ ‫در دام همیشه پهن برای اهالی قدرت گیر افتاد‪ .‬او‬ ‫پس از پیروزی در انتخابات ‪ ۸۸‬یک تمامیت خواه‬ ‫تمام عیار گردید و برای جلب اراء بیشتر و ادامه و ادامه‬ ‫حیات سیاسی و جریانی خود در انتخابات ‪ 92‬در‬ ‫کاندیدایی جایگزین‪ ،‬رو به گفتمانی جدید و چنگ‬ ‫زدن به تصویر دوم جمهوری اسالمی اورد‪ .‬احمدی نژاد‬ ‫ً‬ ‫و اطرافیانش با طرح مکتب ایران تلویحا به نقد دوگان‬ ‫مذهب‪-‬ملیت پرداختند تا از این طریق اراء رقیب را‬ ‫به سبد خود وارد کنند‪ .‬تغییر رویه احمدی نژاد در دو‬ ‫سال پایانی ریاست جمهور ی اش شدت یافت‪ ،‬غافل‬ ‫از انکه الزمه پیش گرفتن این مسیر جدید‪ ،‬خروج کامل‬ ‫از مسیر قبلی است‪ .‬نکته ای که هنوز هم از ان غافل‬ ‫است‪ .‬ورود احمدی نژاد به گفتمان ازادی مجموعه ای‬ ‫از تناقضاتی را پیش روی افکار عمومی قرار داد که‬ ‫نه تنها طرفداران تصویر دوم ان را باور نکردند بلکه‬ ‫بخش مهمی از اراء طرفداران گفتمان عدالت نیز از‬ ‫سبد رای او خارج گردید‪.‬‬ ‫حسن روحانی و تیم مشاوران او با بهره گرفتن از فضای‬ ‫ابهام ناشی از تغییر مسیر احمدی نژاد‪ ،‬مدعی تصویر‬ ‫سوم شدند؛ او مدعی بود که نه افــراط و نه تفریط‪،‬‬ ‫هیچ یک راه حل نیست؛ این بار نوبت اعتدال است‪.‬‬ ‫بااین حال مسیر حرکت روحانی از روز نخست نیز‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ورای تصویر دوم را گوشزد کند‪ .‬پیروزی احمدی نژاد‬ ‫در انتخابات ‪ ،84‬زمینه مناسبی را برای تبیین تصویر‬ ‫صحیح پیش روی رهبر انقالب قرار داد‪ .‬خطای بزرگ‬ ‫ً‬ ‫احمدی نژاد و هواداران او نیز دقیقا در همین نقطه رقم‬ ‫خورد‪ .‬ان ها گمان کردند که تایید مسیر احمدی نژاد‬ ‫توسط رهبری مرادف تایید کاراکتر اوست‪ ،‬درحالی که‬ ‫ً‬ ‫جایگاه و سیره رهبری صرفا رهنمون کردن به مسیر‬ ‫صحیح بود نه چیزی بیشتر‪ .‬اثار این تلقی اشتباه در‬ ‫همان چهارساله نخست ریاست جمهوری احمدی نژاد‬ ‫نمایان گردید‪.‬‬ ‫در هر صورت در ان سال ها در بسیاری از کشورهای‬ ‫جهان ایران با نام احمدی نژاد شناخته می شد‪ .‬در داخل‬ ‫تصویر اول او را نماد این تصویر می دانستند‬ ‫هم هواداران‬ ‫ِ‬ ‫اما هواداران تصویر دوم نظر دیگری داشتند‪ .‬در راس‬ ‫این افراد هاشمی رفسنجانی قرار داشت‪ .‬کسی که خود‬ ‫تصویر اول طی هشت سال ‪ 76‬تا‬ ‫به واسطه انتساب به‬ ‫ِ‬ ‫‪ 84‬بزرگ ترین صدمه را از خاتمی و یاران او دیده بود در‬ ‫سال ‪ 84‬به واسطه تقابل با کاراکتری مثل احمدی نژاد‬ ‫تصویر اول را خورد‪.‬‬ ‫چوب فاصله گرفتن از‬ ‫ِ‬ ‫این اتفاقات در نهایت میدان انتخابات سال ‪ ۸۸‬را به‬ ‫دوئلی برای این دو تصویر تبدیل کرد و برای نخستین‬ ‫بار این دو تصویر در رقابتی مستقیم به مبارزه پرداختند؛‬ ‫تقابل مستقیم دو گفتمان ازادی و عدالت‪ .‬هر دو مدعی‬ ‫خط امام و هر دو مدعی انحراف دیگری‪ .‬این رقابت اما‬ ‫سرانجام خوشی نداشت‪ .‬هر چند در ابتدا قرار بود سید‬ ‫تصویر دوم به‬ ‫محمد خاتمی به عنوان بهترین نماینده‬ ‫ِ‬ ‫رقابت با احمدی نژاد بپردازد اما در نهایت میرحسین‬ ‫موسوی را وارد میدان گرداند‪ .‬گرچه گفتمان عدالت‬ ‫تصویر اول با نمایندگی احمدی نژاد‬ ‫یعنی مدعیان‬ ‫ِ‬ ‫موفق شدند گفتمان ازادی با نمایندگی میرحسین‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫موسوی را شکست دهند‪ ،‬اما هم بازنده جنبه باخت‬ ‫را نداشت و هم برنده ظرفیت برد! گذشته و اینده این‬ ‫دو به خوبی نشان داد و می دهد که این دو‪ ،‬نسخه های‬ ‫تقلبی گفتمانی بودند که ان را نمایندگی می کردند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫از شما ادراک می کند‪ .‬اکنون نظام جمهوری اسالمی در‬ ‫چالش تصویر‪،‬‬ ‫چالشی بزرگ قرار گرفته است‪ .‬امروز‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫مهم ترین چالش جمهوری اسالمی است‪ .‬جمهوری‬ ‫اسالمی برای عبور از این برهه حساس تنها یک راه‬ ‫پیش رو دارد‪ .‬ارائه تصویر اصیل جمهوری اسالمی‬ ‫به مردم و اطمینان از ادراک درست ان‪ .‬کاری دشوار‪،‬‬ ‫پرهزینه اما بسیار اثربخش‪.‬‬ ‫ً‬ ‫جمهوری اسالمی صرفا در دو راهی دو تصویر اول قرار‬ ‫نگرفته است‪ ،‬بلکه تهدید بزرگ تر جا افتادن تصویر‬ ‫سوم است‪ .‬قطع نظر از هواداران ایدئولوژیک دو تصویر‬ ‫اول‪ ،‬انتخابات ‪ 94 ،92‬و ‪ 96‬نقاطی بودند که فرار از‬ ‫تصویر دوم مجاب داد؛‬ ‫تصویر اول مردم را به انتخاب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تصویر دوم‪ ،‬ممکن است تکرار‬ ‫از‬ ‫مجدد‬ ‫ناامیدی‬ ‫اما‬ ‫ِ‬ ‫چنین انتخابی را بــرای مــردم ناممکن کند‪ .‬شواهد‬ ‫تصویر اول نیز‪ ،‬ساده و سهل‬ ‫نشان می دهد بازگشت به‬ ‫ِ‬ ‫حاصل نمی اید‪ .‬لذا شکل گیری تصویر سوم‪ ،‬خطری‬ ‫در کمین برای نظام جمهوری اسالمی است‪.‬‬ ‫نقش احمدی نژاد در این میان همچنان بسیار اساسی‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬رویه وی بعد از خرداد ‪ ۸۸‬تا امروز عمال او را‬ ‫به گره کور تصویر ملی جمهوری اسالمی تبدیل کرده‬ ‫است‪ .‬کاراکتری که تصویر اصیل جمهوری اسالمی را‬ ‫نمایندگی کرد و با مخدوش کردن ان اسیبی جبران ناپذیر‬ ‫به ان وارد اورد‪ .‬هر چند او اکنون نزد انقالبیون و جریان‬ ‫تصویر اول شناخته‬ ‫راست به عنوان نسخه ی تقلبی‬ ‫ِ‬ ‫می شود‪ ،‬اما مدعیان تصویر دوم او را نزد هواداران خود و‬ ‫تصویر اول معرفی می کنند‪.‬‬ ‫توده های مردم به عنوان پایان‬ ‫ِ‬ ‫به نظر می رسد بیش از انکه احمدی نژاد برای تحقق‬ ‫اهداف خود نیاز به فاصله گذاری با نظام داشته باشد‪،‬‬ ‫این جمهوری اسالمی است که باید نسبت خود با‬ ‫او را به طور شفاف مشخص کند؛ اما این برای ترمیم‬ ‫تصویر اول کافی نیست‪ .‬اگر احمدی نژاد نسخه تقلبی‬ ‫ِ‬ ‫تصویر اول است‪ ،‬نظام باید نسخه واقعی ان را برای‬ ‫ِ‬ ‫نشان می داد که او تصویر سومی را خلق نخواهد کرد‪.‬‬ ‫روحانی در مسیر انتخابات ‪ ۹۲‬تا ‪ ۹۶‬روزبه روز به تصویر‬ ‫دوم نزدیک و نزدیک تر گردید تا جایی که در روزهای‬ ‫منتهی به انتخابات ریاست جمهوری دوازدهــم‪ ،‬با‬ ‫شعارهای رادیکالی نظیر سی وهشت سال اعــدام و‬ ‫ً‬ ‫زندان‪ ،‬عمال از تصویر دوم هم عبور کرد‪ .‬روحانی اما مرد‬ ‫تصویر دوم هم نبود‪ .‬چرخش ‪ 180‬درجه ای مواضع او‬ ‫پس از پیروزی در انتخابات‪ ،‬بیش از هر چیز نشان داد‬ ‫تصویر سوم مورد نظر روحانی و یارانش‪ ،‬کاریکاتوری از‬ ‫تصویر دوم و نسخه ای مخدوش از تصویر اول است‪.‬‬ ‫عمده تالش رهبر انقالب از ابتدای روی کار امدن‬ ‫روحانی‪ ،‬باز هم تذکر این نکته است که تصویر اصیل‬ ‫جمهوری اسالمی نباید تغییر کند‪ .‬عدم اعتماد به‬ ‫امریکا‪ ،‬تفاوت انقالبی گری و انقالبی نمایی‪ ،‬توجه‬ ‫دادن مسئوالن به پرهیز از اشرافی گری‪ ،‬تکریم و تعظیم‬ ‫عزتمندی‪ ،‬تقدیس جان فشانی و جانبازی برای ارمان ها‬ ‫بجای تسلیم و تزلزل و بسیاری مانند این‪ ،‬در کالم و‬ ‫سیره ایشان بسیار به چشم می اید‪.‬‬ ‫تصویری که دولت روحانی از جمهوری اسالمی ارائه‬ ‫می کند‪ ،‬درون خود هیچ نشانی از عدالت‪ ،‬مقاومت و‬ ‫جهاد یا ازادی‪ ،‬رفاه و گفتگو ندارد‪ .‬از طرفی با سیاست‬ ‫منطقه ای و ضد استکباری نظام همراه نیست و از‬ ‫طرف دیگر نه انتقادی را می پذیرد و نه دست از روی‬ ‫دکمه فیلترینگ برمی دارد‪ .‬تصویری غریب و مبهم از‬ ‫جمهوری اسالمی که در ان نه خبری از اسالمیت است‬ ‫و نه نشانی از جمهوریت‪ .‬تصویری مبهم‪ ،‬پیر‪ ،‬خسته‪،‬‬ ‫ناکارامد‪ ،‬اشرافی‪ ،‬فریب کار و بی تفاوت‪.‬‬ ‫‪ .9‬تصویر ملی ایران؛ مهم ترین‬ ‫چالش انقالب و نظام‬ ‫همان طور که گذشت تصویر ان چیزی نیست که شما از‬ ‫خود ارائه می کنید‪ ،‬تصویر ان چیزی است که مخاطب‬ ‫‪232‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫گزینه پیش روی نظام‪ ،‬یک راه میانبر‬ ‫اســت؛ بازگشت بــه شـعــارهــای اصلی و‬ ‫اصیل انقالب و اجرای عدالت‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪233‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مــردم رونمایی کند‪ .‬کاری‬ ‫دشوار اما شدنی‪.‬‬ ‫سید محمد خاتمی‪ ،‬به عنوان‬ ‫تجلی تصویر دوم روزهای خوبی سپری نمی کند‪ .‬او با‬ ‫حمایت همه جانبه از روحانی هرچند موفق شد میزان‬ ‫اقبال مردم به تصویر دوم را در مقطع انتخابات ‪ 96‬به‬ ‫رخ نظام بکشد‪ ،‬اما به همان اندازه ضعف های دولت‬ ‫کنونی در حل مشکالت کشور را یکجا به حساب‬ ‫اصالح طلبان نوشت و خــدشـه ای جبران ناپذیر به‬ ‫تصویر دوم وارد ساخت‪ .‬خاتمی این روزها بیشتر از‬ ‫انکه برای تصویر دوم بجنگد‪ ،‬برای استمرار حیات‬ ‫خود در سیاست تالش می کند‪ .‬عذرخواهی اخیر او‬ ‫شاهدی بر این مدعاست‪.‬‬ ‫در این میان اما از شیوه اداره کشور دولت روحانی نباید‬ ‫غفلت کرد‪ .‬روحانی و مشاورانش پنج سال است که‬ ‫با عملیات روانی‪ ،‬بازی با کلمات و استفاده خوب از‬ ‫ضعف های فنی و تاکتیکی رقیب‪ ،‬خود را در عرصه‬ ‫نگاه داشته اند‪ .‬ان ها نشان داده اند در روزگار درماندگی‬ ‫و زمین گیری حاضرند اصل و اساس نظام را فدای‬ ‫بقای خود کنند‪ .‬لذا‪ ،‬چالش روحانی کمتر از چالش‬ ‫احمدی نژاد نیست‪ .‬نظام جمهوری اسالمی به هیچ‬ ‫قیمتی نباید اجازه دهد تصویر سوم جای خود را در‬ ‫اذهان مردم باز کند‪.‬‬ ‫در این راه چند گام مهم پیش روی جمهوری اسالمی‬ ‫قــرار دارد؛ نخست‪ ،‬تصویر اول را از اســارت افــراد و‬ ‫جریانات خسته‪ ،‬تنبل‪ ،‬بی انگیزه و نامتجانسی که ان‬ ‫را الوده خود نموده اند برهاند‪ .‬دوم‪ ،‬نسبت خود با تصویر‬ ‫دوم را واضح تر از هر زمان دیگر مشخص سازد‪ .‬به طور‬ ‫مشخص دیدگاه جمهوری اسالمی درباره ازادی های‬ ‫اجتماعی‪ ،‬حقوق زنان‪ ،‬موسیقی‪ ،‬سینما و تعامل با‬ ‫جهان به طور شفاف با مردم در میان گذاشته شود‪.‬‬ ‫سوم‪ ،‬تصویر نظام‪ ،‬جدا از تصویر نهادهای برامده از‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ان نیست‪ .‬تصویر نهادهایی‬ ‫مانند سپاه پاسداران انقالب‬ ‫اسالمی و شــورای نگهبان‬ ‫قانون اســاســی‪ ،‬نیازمند یک اصــاح جــدی‪ ،‬سریع‬ ‫و فراگیر اســت‪ .‬چهارم‪ ،‬نقش عملکرد و تصویر قوه‬ ‫قضائیه و صداوسیما‪ ،‬نه تنها کمتر از قوای مجریه و‬ ‫مقننه در ساخت تصویر نظام نیست که به مراتب‬ ‫ً‬ ‫بیشتر است‪ .‬این دو نهاد که مستقیما زیر نظر رهبری‬ ‫قرار دارند‪ ،‬ابزار قدرتمند تصویرسازی نظام جمهوری‬ ‫اسالمی هستند که کمتر از هر زمان دیگری به اهمیت‬ ‫نقش خود ا گاه اند‪ .‬پنجم‪ ،‬نهادهایی که اداره ان ها با‬ ‫انتصاب مستقیم رهبری انجام می گیرد‪ ،‬در تراز نگاه‬ ‫رهبری به تصویر نظام و انقالب اسالمی قرار ندارند‪.‬‬ ‫ا گــر عملکرد مثبت نهادهایی مانند استان قدس‬ ‫رضوی‪ ،‬بنیاد مستضعفان و جانبازان‪ ،‬ستاد اجرایی‬ ‫فرمان امام‪ ،‬کمیته امداد امام خمینی؟هر؟‪ ،‬شورای‬ ‫سیاست گذاری ائمه جمعه و چند نهاد مشابه ان ها در‬ ‫ساخت تصویر نظام موثر نباشد‪ ،‬که هست‪ ،‬عملکرد‬ ‫ضعیفشان بسیار قوی تر از نهادهای انتخابی تصویر‬ ‫نظام را مخدوش خواهد ساخت‪.‬‬ ‫زمان بر بودن این پنج گام و فرصت سه ساله باقی مانده‬ ‫از این دولت‪ ،‬از اثربخشی ان ها در تثبیت تصویر اصیل‬ ‫جمهوری اسالمی می کاهد‪ .‬در این میان گزینه پیش روی‬ ‫نظام‪ ،‬یک راه میانبر است؛ بازگشت به شعارهای اصلی‬ ‫و اصیل انقالب و اجرای عدالت‪ .‬برخورد سریع و قاطع‬ ‫با مفاسد کالن اقتصادی‪ ،‬مبارزه جدی و بی مالحظه‬ ‫با رانت و ویــژه خــواری‪ ،‬حذف اشرافیت مسئوالن و‬ ‫به طور خالصه کمتر حرف زدن و بیشتر عمل کردن‪،‬‬ ‫راه سریع تری برای رسیدن به این مقصود است‪ .‬جایی‬ ‫برای مصلحت اندیشی باقی نمانده است‪ ،‬باید تنور‬ ‫را روشن کرد و دست عقیل ها را بر اتش گرفت‪ .‬تدبیر‬ ‫مکر معاویه را خداوند تضمین کرده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دخترک گل‬ ‫مروارید ایرانی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫احمد شریعتمداری‬ ‫پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫شاید وقتی اوفلیا‪ ،‬معشوقه هملت در نمایشنامه شکسپیر‬ ‫به گل مروارید (که با خصلت بی گناهی هم نشینی نمادین‬ ‫دارد) اشاره می کند‪ ،‬گمان نمی کرد روزی در تبلیغات‬ ‫انتخاباتی لیندون جانسون دموکرات در ‪ ،1964‬این گل‬ ‫در دستان دخترکی معصوم‪ ،‬بخشی از تصویر نمادین‬ ‫هراس اوری‪ ،‬ضد باری گلدواتر جمهور ی خواه بشود‪.‬‬ ‫جاذبه ترس [‪ ]1‬همواره کاربردی پربسامد در تبلیغات‬ ‫منفی داشته است‪ .‬دخترک گل مروارید [‪ ]2‬تبلیغی‬ ‫سیاسی بود که توسط تونی شوارتز برای لیندون جانسون‬ ‫و حزب دموکرات ساخته شد‪ .‬در این تبلیغ‪ ،‬دخترکی‬ ‫در حال شمارش اعداد همراه با پرپر کردن گل است‬ ‫و یک صدای پس زمینه با شمارش معکوس و پخش‬ ‫تصاویری از انفجار هسته ای‪ ،‬القای پرتاب و انفجار بمب‬ ‫اتمی را دنبال می کند و در نهایت نیز صدای جانسون‬ ‫در حال بیان این نکته که اگر رقیب جمهور ی خواه او‬ ‫به قدرت برسد‪ ،‬چنین رویدادهایی ممکن است رخ‬ ‫بدهد پخش می شود‪ .‬این تبلیغ توانست مسیر جدیدی‬ ‫در مبارزات انتخاباتی و پیروزی جانسون باز کند‪]3[ .‬‬ ‫‪ .1‬روحانی‪ ،‬سوار بر مرکب چموش ترس افرینی‬ ‫بخشی از یاس و ناامیدی در جامعه‪ ،‬نتیجه استفاده‬ ‫نامتعارف از تاکتیک انتخاباتی جاذبه ترس در انتخابات‬ ‫سال ‪ 96‬است‬ ‫در استانه انتخابات ایران در سال ‪ ،96‬رئیس جمهور‬ ‫روحانی در ادامه سیاست رقیب هراسی خود‪ ،‬مسیر‬ ‫رادیکال تری از این راهبرد بازاریابی را برگزید‪ .‬او و‬ ‫مجموعه رسانه ای پشتیبانش‪ ،‬تالش وافری را در سلب‬ ‫محصوالت و خدمات رقیب خرج کردند که نتیجه ان‬ ‫در سطح کالن سیاست ایران‪ ،‬منحصر در فروش خود‬ ‫و سیاست هایش نماند و نخواهد ماند‪:‬‬ ‫‪234‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫تانر‪ ،‬هات و اپرایت در مقاله مدل انگیزش محافظت‪:‬‬ ‫یک الگوی هنجاری از جاذبه تــرس [‪ ]4‬شرحی از‬ ‫چگونگی ایجاد پیام ها را‪ ،‬به خصوص جاذبه ترس‪،‬‬ ‫ارائه می دهند که می تواند بر رفتار رای دهی اثر داشته‬ ‫باشد‪ .‬ان هــا بیان کردند با تبلیغات ترسنا ک باید‬ ‫اطالعات زیر به ترتیب ارائه شود‪:‬‬ ‫‪235‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬جاذبه ترس در دستان روحانی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«من از شما سوال می کنم چه شده است که برای عده ای‬ ‫از کاسبان تحریم غصه ایجاد شده است؟ هر چقدر‬ ‫ناراحت و غصه دار باشید بدانید که این مردم ‪ ۱۲‬روز‬ ‫دیگر پاسخ شما را خواهند داد‪( ».‬در جمع مردم همدان)‬ ‫«ملت ما در انتخابات خرداد ‪ ۹۲‬اعالم کرد خشونت‬ ‫را قبول ندارد‪ .‬ملت ما اعالم کرد که راه حصر و انزوای‬ ‫ایران را نمی پذیرد‪ .‬ملت ایران یک بار دیگر هم اعالم‬ ‫کرد که مسیرش مسیر ازادی است و ان اسفند ‪۹۴‬‬ ‫بود‪ .‬اردیبهشت ‪ ۹۶‬هم یک بار دیگر مردم ایران اعالم‬ ‫می کنند ان هایی که در طول ‪ ۳۸‬سال فقط اعدام و‬ ‫زندان بلد بودند را قبول ندارند‪( ».‬در جمع مردم همدان)‬ ‫«‪ ۱۲‬روز دیگر باید راهمان را به جهانیان یک بار دیگر‬ ‫اعــام کنیم‪ .‬مــا انحصارگرایان را نمی خواهیم‪ .‬ما‬ ‫ان هایی که پشت میز نشسته اند و حکم صادر کرده اند‪،‬‬ ‫نمی خواهیم‪ .‬راه ما مشخص است‪ .‬راه ما همزیستی‬ ‫مسالمت امیز میان اقوام ایرانی است‪ .‬ما نمی گذاریم‬ ‫درصد درست کنید‪ .‬ما ملت صددرصدی هستیم‪.‬‬ ‫ملت ایران با حقوق شهروندی واحد راهمان را ادامه‬ ‫می دهیم‪( ».‬در جمع مردم همدان)‬ ‫«شما این ها را نمی شناسید‪ ،‬من این ها را می شناسم‪.‬‬ ‫ایـن هــا روزی در جلسه ای تصمیم گرفته بــودنــد در‬ ‫پیاده رو دیوار بکشند! می خواهند پیاده رو را مردانه‬ ‫زنانه کنند! همان طور که در محل کارشان بخشنامه‬ ‫جدایی جنسیتی دادند!» (در جمع مردم همدان)‬ ‫«ما دولت خیال بافی نیستیم؛ ما دولت فریب نیستیم‪...‬‬ ‫ان ها از ازادی بیان سخن می گویند‪ ،‬یا للعجب! ان ها‬ ‫که زبان ها را بریدند و دهان ها را دوختند‪ ،‬در سال های‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫گذشته انچه از شما صادر شد کلمه ممنوعیت بود؛‬ ‫ً‬ ‫ممنوعیت قلم‪ ،‬ممنوعیت تصویر‪ ،‬لطفا شما دم از‬ ‫ازادی نزنید که ازادی خجالت می کشد‪ .‬شما دم از‬ ‫انتقاد نزنید‪ ،‬شما در نهادی کار می کنید که هیچ کس‬ ‫جرئت نمی کند از ان نهاد حتی یک بار انتقاد کند‪...‬‬ ‫از اینکه در ایــن چهار ســال شما کاسبان تحریم‪،‬‬ ‫کاسبیتان کساد شده ناراحتید؟» (در جمع مردم ارومیه)‬ ‫«یک عده از پیشرفت ایــران و ازادی جوانان نگران‬ ‫هستند‪ ...‬چرا نمی گویید به جوان ها‪ ،‬که نظرتان این‬ ‫است ان ها فرصت نیستند‪ ،‬تهدید هستند برای کشور‪.‬‬ ‫شما می خواهید ایران در حصر و محاصره بماند‪ .‬شما‬ ‫می خواهید ارتباط جوانان ایران را با دنیا قطع کنید‪».‬‬ ‫(در جمع مردم کرمانشاه)‬ ‫‪« ‬دوباره می خواهید بنگاه ها را ببندید‪  .‬شما می خواهید‬ ‫زنان را به خانه بفرستید‪ .‬شما می خواهید زنان را به انزوا‬ ‫برسانید‪ .‬شما می خواهید اقوام را به انزوا بکشانید‪ .‬ملت‬ ‫ایران اجازه نخواهد داد‪ ،‬قانون اساسی اجازه نخواهد‬ ‫داد‪( ».‬در جمع مردم کرمانشاه)‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫شما این ها را نمی شناسید‪ ،‬من این ها را‬ ‫می شناسم‪ .‬این ها روزی در جلسه ای‬ ‫تصمیم گرفته بودند در پــیــاده رو دیــوار‬ ‫بکشند! می خواهند پیاده رو را مردانه‬ ‫زنانه کنند!‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫به طورمعمول از جاذبه ترس در ‪ 15‬درصد‬ ‫تبلیغات استفاده می شود؛ اما این مهم‬ ‫در مورد تبلیغات سیاسی روحانی بسیار‬ ‫بیش ازحد متعارف بود‪.‬‬ ‫‪1.1‬نمایش دادن تهدید‪ :‬در مورد الگوی اقای روحانی‪،‬‬ ‫او و کمپین او به عنوان بازار یابان سیاسی‪ ،‬در‬ ‫کالن راهبرد تولید و توزیع پیام انتخاباتی خود‪ ،‬تمرکز‬ ‫بر همه سویه های هراس افرین زندگی امروزی ایرانیان‬ ‫مثل ارتجاع‪ ،‬تحجر داعشی‪ ،‬اعدام‪ ،‬فقر‪ ،‬زندان‪،‬‬ ‫ممنوعیت‪ ،‬انزوای زنان‪ ،‬به حاشیه راندن اقوام و‬ ‫اقلیت ها‪ ،‬انحصارطلبی‪ ،‬ورشکستگی‪ ،‬فریب‪،‬‬ ‫خیال بافی سیاسی‪ ،‬جدایی جنسیتی‪ ،‬مقابله‬ ‫با ازادی‪ ،‬تهدیدانگاری جوانان‪ ،‬انحصارگرایی‪،‬‬ ‫خشونت‪ ،‬کاسبی از تحریم و مانند ان هــا را با‬ ‫راهبرد دیگری سازی [‪ ]5‬در دیگری های خود‬ ‫بازنمایی کردند و از این راه در مخاطب ایجاد‬ ‫نگرانی نموده و ان ها را به انجام کاری و نهی از‬ ‫امر دیگری تحریک کردند‪.‬‬ ‫‪2.2‬شناسایی دلیل تهدید‪« :‬جریان مخالف حسن‬ ‫روحــانــی با یک اجمال پر از ابهام ذیــل عنوان‬ ‫اصولگرایی» دلیل ایــن تهدید بازنمایی شد‪.‬‬ ‫تصویرسازی از تهدید بودن حضور پررنگ این‬ ‫دیگری در شئون مختلف حا کمیت‪ ،‬دستور کار‬ ‫کمپین انتخاباتی حسن روحانی بود‪ .‬او خود و‬ ‫دولتش را تنفس گاهی برای مردم ایران در مقابل‬ ‫این دیگری ها (که با تصویر ِبد هراس افرین بودن‬ ‫در ِاسنادهای ذهنی مخاطبین ثبات یافته) قرار‬ ‫می دهد‪.‬‬ ‫‪3.3‬نشان دادن روش هــای خنثی سازی و یا حذف‬ ‫تهدید‪ :‬روش ساده حذف تهدید نیز «رای ندادن‬ ‫به دیگری های روحانی و خارج ساختن ان ها از‬ ‫دامنه اثرگذاری در جامعه ایران» بیان می شود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫او (فعال) مسیر تغییر را از حفظ قدرت در ساختار‬ ‫اجرایی کشور می پوید‪.‬‬ ‫نتایج برخی تحقیقات کالسیک روانشناسی اجتماعی‬ ‫(جانیس و فیشباخ در مقاله پیامدهای ارتباطات هراس‬ ‫افرین [‪ )]6‬نشان می دهد که ترس و اضطراب زیاد‬ ‫موجب می شود رای دهندگان نسبت به توصیه های‬ ‫موجود در تبلیغات و پیام های انتخاباتی محافظت‬ ‫کمتری داشته باشند و در برابر فعالیت های اقناعی‬ ‫مقابله کننده با منبع ترس‪ ،‬اغوش خود را بازتر کنند؛‬ ‫اما این همه ماجرای پیامدهای این جاذبه جذاب‬ ‫نیست‪.‬‬ ‫جاذبه ترس برای بازاریابان سیاسی‪ ،‬به دنبال بازنمایی‬ ‫پیامدهای منفی اســت‪ ،‬مگر اینکه مصرف کننده‬ ‫سیاست‪ ،‬رفتار و حتی نگرشش را تغییر دهد‪ .‬بنا به‬ ‫نظر سولومون در ‪ ،]7[ 2006‬به طورمعمول از جاذبه ترس‬ ‫در ‪ 15‬درصد تبلیغات استفاده می شود؛ اما این مهم‬ ‫در مورد تبلیغات سیاسی روحانی بسیار بیش ازحد‬ ‫متعارف بود‪ .‬این تا کتیک را به شوخی‪ ،‬برش مرگ‬ ‫[‪ ]8‬هم می نامند‪.‬‬ ‫‪ .3‬ایا خشاب بازاریابان روحانی‬ ‫خالی شده است؟‬ ‫شاید بتوان مدعی بود که روحانی این تا کتیک را در‬ ‫کمپین انتخاباتی خود نابود کرد‪ .‬بنا به ادعای سولومون‬ ‫در کتاب رفتار مصرف کننده‪ ،‬جاذبه ترس وقتی یک‬ ‫‪236‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪[1]. Fear Appeal‬‬ ‫)‪ (Peace, Little Girl‬یا )‪[2]. ( Daisy Girl‬‬ ‫‪[3]. https://www.youtube.com/watch?v=9Id_r6pNsus‬‬ ‫‪[4]. The Protection Motivation Model: A Normative Model of Fear‬‬ ‫‪Appeals, John F. Tanner, Jr., James B. Hunt and David R. Eppright‬‬ ‫‪[5]. Others-Making‬‬ ‫‪[6]. Effects of fear-arousing communications, Janis, I. L., & Feshbach, S‬‬ ‫‪[7]. Michael R Solomon et al, Consumer behavior; a European perspective‬‬ ‫‪[8]. Slice of Death‬‬ ‫‪[9]. The Potential of an Appeal Neglected by Marketing, Michael L.‬‬ ‫‪Ray and William L. Wilkie‬‬ ‫‪237‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫جدای از جانب اخالقی‪ ،‬قانونی و تکلیفی این نوع‬ ‫بازاریابی‪ ،‬به طور مشخص باید اشاره کرد جامعه ای‬ ‫که بی محابا با اضطراب تزریقی از جانب مسئوالنش‬ ‫مواجه می شود‪ ،‬پاسخ های شناختی نظام مند کمتری‬ ‫را در فرایندهای ادراکی خواهد داشت‪ .‬به مرور اعتماد‬ ‫(به عنوان بن مایه سرمایه اجتماعی) خود را حتی نسبت‬ ‫به کسی که هشدار داده است هم از دست خواهد داد‬ ‫و یاس و ناامیدی همه گیر می شود‪ .‬همچنین در طرف‬ ‫هشداردهنده نیز این مهم در بلندمدت به کاهش توان‬ ‫واقعی او ختم خواهد شد و خود او از جانب منجی‬ ‫میدان سیاست به طرف مجرم ان کشانده می شود‪.‬‬ ‫افزایش ترس در جامعه‪ ،‬منجر به تغییر فزاینده نمی شود‪.‬‬ ‫مایکل ری در مقاله مشترک خود با ویلکی بیان می کند‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬قربانیان هراس های موهوم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫تاکتیک موثر می ماند که میزان متعادلی از ترس را القا‬ ‫کند و راه حل مشکل ترس افرین را نیز به دست دهد‪ .‬او‬ ‫در نموداری نشان می دهد که هر چه میزان القای ترس‬ ‫بیشتر می شود‪ ،‬اثرگذاری ان در تغییر نگرش مخاطبین‬ ‫کاهش می یابد‪ .‬البته شاید همین چالش‪ ،‬روحانی را‬ ‫واداشت که به رفتارهای به ظاهر متناقض با گروه هایی‬ ‫که مردم را از ان ها می ترساند دست یازد‪ .‬بخشی از این‬ ‫رفتارهای رفت و برگشتی روحانی را در مواجهه با افراد‬ ‫یا ساختارهایی که با ترساندن مردم از ان ها رای اورده‬ ‫(مانند سپاه) می توان تالشی در جهت معتدل کردن‬ ‫ترس القایی به جامعه دانست‪.‬‬ ‫که تهدید و ترس شدید‪ ،‬رفتار غیرعقالنی را نتیجه‬ ‫می دهد و مخاطبین را به این نتیجه می رساند که‬ ‫راهی برای منطقی سازی خطر وجود ندارد‪ .‬در این‬ ‫شرایط‪ ،‬ان ها به این نتیجه می رسند که علی رغم‬ ‫ادعاهای طرح شده توسط هشداردهنده‪ ،‬راهی برای‬ ‫حل مشکالت و عوامل ترس وجود ندارد‪]9[ .‬‬ ‫ً‬ ‫شاید اگر به شورش های سال ‪ 88‬به بعد (و خصوصا‬ ‫درگیری های پس از ‪ 96‬که به وضوح با نوعی ناامیدی‬ ‫از اصالح و یافتن راه حل در میان مردم همراه است)‬ ‫نگاه دو ب ــاره ای بیندازیم‪ ،‬در کنار همه علت های‬ ‫عینی و انضمامی ان ها‪ ،‬سهم قابل توجهی را به این‬ ‫ترس افرینی های گسترده جناح موافق این روزهای‬ ‫حسن روحانی نسبت به رای دوبــاره احمدی نژاد در‬ ‫‪ ،88‬رای ممکن جلیلی در ‪ 92‬و رئیسی در ‪ 96‬بدهیم‪.‬‬ ‫سهمی که نه مجازات مشخصی را برای خاطیان به‬ ‫دنبال داشته و نه در دستگاه تحلیلی حاکم‪ ،‬جایگاه‬ ‫ویژه ای را به خود اختصاص داده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫مقدمه‬ ‫به بزرگی یک انقالب‪،‬‬ ‫به فراموشی یک ارمان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سید جواد حسینی‬ ‫پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه عالمه طباطبایی؟هر؟‬ ‫اگر در هدایت و مدیریت جامعه خود موفق باشیم‪ ،‬به‬ ‫بهترین روش برای اقناع مخاطبان در دریافت پیام انقالب‬ ‫اسالمی دست یافته ایم‬ ‫انقالب اسالمی ایران به تمام معنا یک پیام جدید بود‪.‬‬ ‫درست در زمانی که جهان بشری در دوگان ه لیبرالیسم‬ ‫سودانگار و مارکسیسم بی روح‪ ،‬مجبور بود یک گزینه را‬ ‫ِ‬ ‫به عنوان الگو برای زندگی خود برگزیند‪ ،‬پیامی متفاوت‬ ‫وارد این عرصه شد‪ .‬پیامی که توانست انحصار دو‬ ‫بلوک غرب و شرق را در مخاطب یابی بشکند و برای‬ ‫بخش عظیمی از انسان ها پیامی جدید و متفاوت با‬ ‫انچه جان و ذهن انان خو گرفته بود ارائه دهد‪ .‬لذا در‬ ‫اولین دقایقی که انقالب اسالمی ایران در بهمن ‪ 57‬به‬ ‫بار نشست‪ ،‬دشمنان ان زودتر از دوستانش‪ ،‬پیام انقالب‬ ‫را درک کردند‪ .‬انان تمام تالش خود را صرف کردند تا‬ ‫پیام انقالب صادر نشود‪ .‬همچنین بسیار تالش کردند‬ ‫تا پیام انقالب ناقص یا با تصویری متفاوت با انچه بود‬ ‫منتقل شود تا از این طریق هزینه های شکست خود را به‬ ‫حداقل برسانند‪ .‬ازاین رو اگر تاریخ ایران معاصر مطالعه‬ ‫شود هیچ واقعه ای به اندازه ی وقوع انقالب اسالمی کانون‬ ‫دغدغه و اضطراب برای نظام استعماری بین الملل‬ ‫نشده است‪ .‬ارمان «صدور انقالب» به اندازه ی خود‬ ‫وقوع انقالب اسالمی مهم بوده و هست‪.‬‬ ‫در استانه چهلمین سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‪،‬‬ ‫این نهال نوپا تبدیل به درختی تنومند شده که دیگر‬ ‫بحث از تغییر یا حــذف ان نیست‪ ،‬بلکه تالش ها‬ ‫مصروف فهم ان می شود و هیچ واقعه ای در منطقه رخ‬ ‫نمی دهد و هیچ تصمیمی گرفته نمی شود مگر انکه‬ ‫‪238‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪239‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ایران یک سوی این ماجرا است؛ و رای و نظر جمهوری‬ ‫اسالمی ایــران در مــورد ان مسئله پرسیده می شود‪.‬‬ ‫ارمان انقالب اسالمی و اندیشه ی رهبران ان امروز در‬ ‫کشورهای اسالمی تبدیل به گفتمان عمومی شده و‬ ‫مفاهیمی که انان افریده اند در جای جای جهان اسالم‬ ‫ریشه دوانده است‪ .‬در مدیریت بحران های منطقه ای‬ ‫نیز دایره و میزان نفوذ ایران گسترش یافته است‪ .‬ایران‬ ‫امروز در عراق و سوریه با داعش می جنگد و از حیثیت‬ ‫و عزت جامعه ی شیعی و اسالمی محافظت می کند‪،‬‬ ‫در سوریه از محور مقاومت حمایت می کند و در لبنان‬ ‫از مظلومان ان دیار دستگیری نموده و در مقابل زور‬ ‫و زر و تزویر جریان های افراطی منطقه تالش می کند‬ ‫سالح مقاومت را حفظ کند‪ .‬اما ما همواره انقالب را‬ ‫از درون ان بررسی کرده ایم؛ حال ان که وقت ان رسیده‬ ‫که این پیکر ه عظیم را از منظر یک ناظر بیرونی بنگریم‪.‬‬ ‫اگر رویکردمان از هسته بیرونی انقالب اسالمی باشد‪،‬‬ ‫الگوهای صدور و فهم بازتاب های انقالب و همچنین‬ ‫میزان فهم نخبگان سیاسی در این موضوع‪ ،‬بهتر قابل‬ ‫رویت است‪.‬‬ ‫انقالب اسالمی ایران یک پدیده ی سیاسی‪ -‬اجتماعی‬ ‫بود که مانند همه ی پدیده ها‪ ،‬اثرات و تبعاتی بر فضای‬ ‫پیرامونی خود می گذاشت‪ .‬به عبارت دیگر این واقعه‬ ‫ان قدر در جامعه ی خود و جوامع پیرامونی اثرگذار بود‬ ‫که تمامی مخاطبان ان خواسته یا ناخواسته در مقابل‬ ‫عرضه ی این پیام قرار می گرفتند‪ .‬اما عالوه بر این‪ ،‬پیام‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫انقالب اسالمی تفاوت دیگری نیز با سایر پیام ها داشت‬ ‫و ان این که پشتوانه ی فکری این پیام به میزانی بود که‬ ‫بتواند هم به صورت عرضی و هم به صورت طولی در‬ ‫جوامع و نسل های بعدی اثرگذار باشد‪ .‬ظهور شهدای‬ ‫مدافع حرم که از نظر میانگین ّ‬ ‫سنی متولدان دهه ی‬ ‫دوم انقالب اسالمی هستند نشان از حرکت نسلی‬ ‫پیام انقالب دارد‪ .‬ازاین رو امروز شاهد ان هستیم که‬ ‫پیام انقالب اسالمی یا گفتمان مقاومت در بسیاری از‬ ‫جوامع به عنوان یک گفتمان غالب‪ ،‬بروز و ظهور یافته‬ ‫و بسیاری از متاثران این پیام‪ ،‬خود را در همگرایی با‬ ‫انقالب اسالمی و جمهوری اسالمی ایران می بینند‪.‬‬ ‫ازاین رو می توان ارمان صدور انقالب را یک ارمان بلند‬ ‫و به مثابه مرحله دوم انقالب اسالمی ایران دانست‪.‬‬ ‫به عبارت دیگر صدور انقالب گام دوم اما گامی بلند‬ ‫و متعالی از مراحل انقالب اسالمی بود که به فراموشی‬ ‫سپرده شد‪ .‬همچنین نخبگان سیاسی انقالب اسالمی‬ ‫نتوانستند به نقش ه راهی منسجم و مشخص در مسئله ‬ ‫صدور انقالب برسند‪ .‬این در حالی است که اگر در‬ ‫منطق اندیشه مهدویت گام برداریم‪ ،‬انقالب اسالمی‬ ‫ایران انگاه به ارمان مهدویت نزدیک می شود و با ان‬ ‫پیوند می خورد که از مرحله ی صدور انقالب عبور کرده‬ ‫و بتواند گفتمان خود را در سطح منطقه و بین الملل‬ ‫همگانی سازد‪ .‬ازاین رو صدور انقالب را می توان ارمانی‬ ‫دانست به بزرگی و عظمت خود انقالب اسالمی‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫صدور انقالب گام دوم اما گامی بلند و‬ ‫متعالی از مراحل انقالب اسالمی بود که‬ ‫به فراموشی سپرده شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫انتقال پیام انقالب اسالمی ایران را به مخاطبان اصلی‬ ‫ً‬ ‫نمی دادند و ثانیا در بسیاری از موارد پیش شرط نظام‬ ‫حاکم بین الملل برای به رسمیت شناخته شدن حضور‬ ‫ایــران در مجامع بین المللی‪ ،‬کوتاه امدن جمهوری‬ ‫اسالمی ایران از بسیاری از مبانی و شعارهایش بود‪.‬‬ ‫با مطرح شدن و ّقوت گرفتن الگوی دیپلماسی عمومی‬ ‫در سیاست خارجی‪ ،‬دولت ها تالش کردند به جای‬ ‫مخاطب قرار دادن دولت های دیگر‪ ،‬ملت ها را مخاطب‬ ‫خود قرار دهند‪ .‬به عبارت دیگر ورود به فضای غیررسمی‬ ‫سیاست خارجی زمینه را برای اثرگذاری و ساختن‬ ‫ذهن مخاطب‪ ،‬جهت حرکت در مسیر قدرت های‬ ‫سیاسی فراهم ساخت‪ .‬دیگر نیازی نبود که دولت ها‬ ‫برای منافع خود به کشورهای دیگر لشکرکشی کنند‪.‬‬ ‫استفاده از غول های رسانه ای منجر به ان می شد که‬ ‫سبک زندگی جوامع از طریق تغییر ذائقه برای جذب‬ ‫مخاطب و رساندن یک پیام‪ ،‬مطابق اهداف کشورهای‬ ‫استعماری تغییر یابد‪ .‬به عبارت دیگر امروزه نظام بین الملل‬ ‫به بازاری شبیه است که عرضه کنندگان مختلف و‬ ‫متعدد در تالش هستند تا مخاطبان بیشتری را جذب‬ ‫پیام خود نمایند‪ .‬جذبی که در یک طرح هدفمند و‬ ‫ً‬ ‫برنامه ریزی شده‪ ،‬ذائقه ان قبال ساخته شده و پیام‬ ‫متناسب با مذاق مخاطبان عرضه می شود‪ .‬حال در‬ ‫این بازاری که شکل گرفته و پیام ها در ان به مثابه یک‬ ‫کاال انگاشته شده است‪ ،‬جایگاه جمهوری اسالمی‬ ‫ای ــران و پیام ان کجاست؟ انـقــاب اســامــی ایــران‬ ‫چگونه می تواند در این رقابت تنگاتنگ حضور یافته‬ ‫و پیام خود را به ذهن و جان مخاطب نزدیک کند؟‬ ‫ً‬ ‫ایا اصال لزومی دارد که او وارد این بازار شود یا اینکه‬ ‫الزم است متناسب با جنس پیامش‪ -‬که با پیام های‬ ‫دیگر متفاوت است‪ -‬طرحی نو در اندازد؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬اسیب شناسی روند صدور انقالب‬ ‫بعد از وقوع انقالب اسالمی ایران‪ ،‬بین نخبگان سیاسی‬ ‫بر سر الگوها و شیوه های صدور انقالب اختالف نظر وجود‬ ‫داشته و این اختالف نظر تا امروز نیز امتداد یافته است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫البته باید بیان داشت که طبیعتا منظور از الگوهای‬ ‫صدور انقالب‪ ،‬روش هــای موجود و مورداستفاده ی‬ ‫کشورهای استکباری برای صدور اندیشه های لیبرال‬ ‫نیست؛ بلکه مراد از این الگوها‪ ،‬محمل هایی برامده‬ ‫از فکر و مکتبی است که انقالب اسالمی از ان تغذیه‬ ‫می شود‪ .‬به عبارت دیگر هر چند انقالب اسالمی روش‬ ‫و الگوی خاص خود را برای صدور انقالب دارد که‬ ‫این الگو و روش غیرتقلیدی و مختص خود انقالب‬ ‫است‪ ،‬اما در این خصوص هنوز فکر و ایده ی خاصی‬ ‫طراحی نشده است‪.‬‬ ‫در ابتدای انقالب اسالمی برخی از نخبگان و فعاالن‬ ‫عرصه ی صدور انقالب تالش کردند با زمینه سازی‬ ‫نظامی و ورود سخت افزاری در جوامع دیگر بستر را‬ ‫برای صدور انقالب فراهم اورند‪ .‬تالش هایی که توسط‬ ‫حجت االسالم شهید محمد منتظری [‪ ]1‬در سازمان‬ ‫نهضت های ازادی بخش صــورت گرفت‪ ،‬نماد بارز‬ ‫این طیف فکری بوده است‪ ]2[ .‬اما این روش به دلیل‬ ‫نتایج و بازتاب های منفی که به بار اورد‪ ،‬به محاق‬ ‫رفت‪ .‬همچنین در سوی دیگر طیف‪ ،‬برخی از نخبگان‬ ‫سیاسی معتقد بودند که می بایست جنبه های هم افزایی‬ ‫انقالب اسالمی با نظام بین الملل ان قدر تقویت شود که‬ ‫ایران به عنوان عضوی از جامعه ی جهانی به رسمیت‬ ‫شناخته شود‪ .‬این دیدگاه معتقد بود که ایران می بایست‬ ‫از مجاری قانونی بین المللی برای صدور گفتمان خود‬ ‫تالش کند‪ .‬این نظر در سیاست خارجی ایران بعد از‬ ‫ً‬ ‫پایان دوران دفاع مقدس ُپررنگ شد؛ درحالی که اوال‬ ‫بسیاری از محمل ها و مجراهای نظام بین الملل اجازه ‬ ‫‪240‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫این تفکیک زمانی خوب فهم می شود که به این نکته‬ ‫توجه شود که با وقوع انقالب اسالمی‪ ،‬انعکاس این‬ ‫واقعه به میزانی بود که تمامی مخاطبانی که به نوعی‬ ‫در جریان ان بوده اند‪ ،‬خود را در مقابل این پیام دیدند‪.‬‬ ‫این وضعیت بسیار متفاوت با وضعیتی است که در‬ ‫ان تالش می شود تا الگوی صدور انقالب طراحی و‬ ‫ایده پردازی شود و به صورت یک مجموعه ی منسجم‬ ‫به مخاطب برسد‪.‬‬ ‫‪241‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫«بارها گفتیم مفاهیم انقالب و مفاهیم اسالم‪ ،‬مثل عطر‬ ‫گل هاى بهارى است؛ هیچ کسى نمی تواند جلوى ان را‬ ‫بگیرد؛ پخش می شود‪ ،‬همه جا می رود؛ نسیم روح افزا و‬ ‫روان بخشى است که همه جا را به خودی خود می گیرد‪».‬‬ ‫(‪)۱۳۹۳/۹/۶‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ممکن است امروزه از نتایج و‬ ‫پیروز ی های انقالب اسالمی‬ ‫در منطقه و دفع فتنه های مختلف خرسند باشیم و‬ ‫شکی نیست که این پیروز ی ها و دست برتر داشتن‪،‬‬ ‫ثمره درخت پربرکت انقالب است؛ اما در کنار این‬ ‫احساس خرسندی الزم است با رویکردی دقیق به‬ ‫تحلیل وضعیت صدور انقالب بپردازیم‪ .‬باید دانست‬ ‫ً‬ ‫که این پیروز ی ها لزوما ناشی از تالش نخبگان سیاسی‬ ‫برای صدور انقالب نیست بلکه این اثر طبیعی و ّقوت‬ ‫پیام انقالب است که توانسته در رقابت با تمامی‬ ‫پیام های مشابه و غیرمشابه‪ ،‬خود را به ذهن و جان‬ ‫مخاطب تشنه نزدیک تر کند‪ .‬به عبارت دیگر انقالب‬ ‫اسالمی یک وظیفه ذاتی دارد و ان حفاظت از کیان‬ ‫اسالم و تشیع در مقابل دشمنان و بدخواهان است‪.‬‬ ‫این به تــوان و قــدرت جمهوری اسالمی برمی گردد‬ ‫که توانسته از نظر قدرت و ّقوت نظامی به میزانی از‬ ‫توانمندی برسد که از مرزهای جغرافیایی و مرزهای‬ ‫اعتقادی اســام و تشیع دفــاع کند‪ .‬بی شک این‬ ‫توانمندی در استانه چهل سالگی انقالب اسالمی‬ ‫دستاوردی بزرگ و درخور ستایش و تحسین است‬ ‫اما در این نکته باید توجه داشت که صدور انقالب‬ ‫یعنی ابالغ و رساندن پیام به مخاطب؛ درحالی که‬ ‫هنوز در بسیاری از عرصه ها پیام انقالب اسالمی به‬ ‫الیه های مختلف مخاطبان نرسیده است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یکی از مهم ترین مباحث در‬ ‫الگوهای صدور انقالب فهم‬ ‫این نکته است که انقالب‬ ‫اسالمی بازتاب دارد یا نیازمند‬ ‫صدور است؟ ابتدا این دو‬ ‫مفهوم را در علم سیاست تبیین می کنیم‪ .‬بازتاب‬ ‫یعنی انعکاس طبیعی و بدون برنامه ریزی یک واقعه‬ ‫سیاسی‪ -‬اجتماعی در محیط پیرامونی‪ .‬اما صدور‬ ‫انقالب یعنی برنامه ریزی و هدف گذاری برای رساندن‬ ‫اثــرات و نتایج یک واقعه ی سیاسی‪ -‬اجتماعی در‬ ‫محیط اطراف‪ .‬به عبارت دیگر در صدور‪ ،‬عنصر تدبیر‬ ‫و برنامه ریزی نهفته است اما در بازتاب‪ ،‬این مفهوم‬ ‫بروز و ظهور ندارد و اثر طبیعی خود ان پیام است‪ .‬مقام‬ ‫معظم رهبری نیز در سخنی تفاوت صدور و بازتاب در‬ ‫انقالب اسالمی را به روشنی تبیین نموده اند‪:‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .2‬صدور انقالب‬ ‫یا بازتاب ان؟‬ ‫در جهان اســام بعد از برجسته شدن‬ ‫ارمان تاسیس تمدن نوین‪ ،‬دو رویکرد کالن‬ ‫مطرح شد‪ :‬رویکرد اسالمی و رویکرد غیر‬ ‫اسالمی‪ .‬در رویکرد غیر اسالمی دو جریان‬ ‫ناسیونالیسم عربی و مارکسیسم عربی‬ ‫تالش کردند مبتنی بر اندیشه های غیر‬ ‫ّ‬ ‫اسالمی‪ ،‬تمدن نوینی را برای ملت های‬ ‫مسلمان رقــم بزنند که هر دو تــاش به‬ ‫شکست انجامید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .3‬تفاوت ها و تمایزهای‬ ‫پیام انقالب اسالمی‬ ‫جــریــان اخــوانــی از اب ـتــدای پیدایش تا‬ ‫امــروز در بزنگاه های تاریخی نتوانسته‬ ‫به ماموریتی که بــرای ان تشکیل شده‬ ‫بود نائل اید؛ زیرا پیام مبتنی بر اندیشه ‬ ‫اخوانی ویژگی هایی داشت که مخاطب‬ ‫را در فضایی مبهم و متناقض رها می کرد‪.‬‬ ‫تمدن نوین اسالمی را پیگیری‬ ‫کرده و وجه ه همت خود قرار‬ ‫داده بودند‪ .‬پیام های مبتنی بر‬ ‫مکتب اسالم را می توان در ‪ 3‬نحله تقسیم بندی نمود‪.‬‬ ‫اولین نکته در الگوی بازاریابی‬ ‫سیاسی برای صدور پیام انقالب اسالمی‪ ،‬فهم تفاوت ها‬ ‫و تمایزهای این اندیشه و پیام با اندیشه ها و پیام های‬ ‫مشابه است‪ .‬انقالب اسالمی ایران در منطقه اولین‬ ‫صدای برخاسته از اسالم برای جذب مخاطبان نبوده‬ ‫بلکه قبل و بعدازان‪ ،‬پیام های دیگری از مبانی فکری‬ ‫مختلف شنیده شد‪ .‬اینکه امــروزه در جهان اسالم‬ ‫پیام انقالب اسالمی رساتر شنیده می شود‪ ،‬ناشی از‬ ‫سرکوب سایر پیام ها یا نبودن رقیب نیست؛ بلکه تمام‬ ‫این اندیشه ها و پیام ها یک بار خود را عرضه کرده اند‬ ‫و مخاطبان در نسل های متعدد همه این پیام ها را‬ ‫شنیده و حتی در برخی موارد ان را تجربه کرده اند‪ .‬در‬ ‫جهان اسالم بعد از برجسته شدن ارمان تاسیس تمدن‬ ‫نوین‪ ،‬دو رویکرد کالن مطرح شد‪ :‬رویکرد اسالمی و‬ ‫رویکرد غیر اسالمی‪ .‬در رویکرد غیر اسالمی دو جریان‬ ‫ناسیونالیسم عربی و مارکسیسم عربی تالش کردند‬ ‫مبتنی بر اندیشه های غیر اسالمی‪ ،‬تمدن نوینی را برای‬ ‫ّ‬ ‫ملت های مسلمان رقم بزنند که هر دو تالش به شکست‬ ‫انجامید‪ .‬جمال عبدالناصر در مصر و حزب بعث در‬ ‫عراق دو نمونه ناموفق از صدور این دو پیام هستند‪.‬‬ ‫اما در رویکرد اسالمی‪ ،‬از حدود یک قرن گذشته‪ ،‬ارمان‬ ‫بیداری اسالمی و بازگشت به تمدن اصیل اسالمی‬ ‫دغدغ ه بسیاری از اندیشمندان و نخبگان جهان اسالم‬ ‫شده است‪ .‬سید جمال الدین اسدابادی‪ ،‬شیخ محمد‬ ‫عبده‪ ،‬رشید رضا‪ ،‬سید قطب‪ ،‬ابواالعلی مودودی‪،‬‬ ‫عالمه اقبال الهوری‪ ،‬شهید مرتضی مطهری و ‪ ...‬هر‬ ‫یک به نوعی دغدغه احیای تفکر دینی و بازافرینی‬ ‫‪ .3-1‬پیام مبتنی بر رویکرد افراط گرایی‬ ‫ّ‬ ‫یکی از مهم ترین پیام های مدعی در جهان اسالم‪،‬‬ ‫اندیشه های افراطی است که در سال های اخیر و برگرفته‬ ‫از تفکر وهابیت‪ ،‬ابتدا در قالب «طالبان» و پس ازان در‬ ‫قالب «داعش» خود را نشان داده است‪ .‬این تفکر مبتنی‬ ‫بر یک مکتب فقهی خاص‪ ،‬تالش می کند اجتهادهایی‬ ‫را از اسالم استخراج کند که محصول ان به زعم انان‬ ‫بازگشت به ّامت نخستین و معاصر پیامبر اکرم؟ص؟‬ ‫َ‬ ‫است و به همین دلیل‪ ،‬این گروه خود را َسلفی (به‬ ‫معنای بازگشت به اسالف نخستین) می نامد‪ .‬تکفیر‬ ‫سایر مذاهب اسالمی‪ ،‬نپذیرفتن و به رسمیت نشناختن‬ ‫دیگر نحله های فکری در جهان اسالم‪ ،‬برخوردهای‬ ‫خشونت بار‪ ،‬برداشت های به شدت ظاهرگرایانه و‬ ‫اجتهادهای ّ‬ ‫متعصبانه در دین‪ ،‬از مهم ترین بنیان های‬ ‫اندیشه ای پیام افراط گرایی است‪]3[ .‬‬ ‫تفکر افراط گرایی سال هاست که در کشورهای مختلف‬ ‫جهان اسالم منجر به شکل گیری گروه های تندرویی شده‬ ‫که تالش می کردند مبتنی بر روش های سخت افزاری‪،‬‬ ‫تمدن مدرن غربی را به چالش بکشند‪ .‬شکل گیری‬ ‫گروه های افراطی نظیر طالبان‪ ،‬القاعده‪ ،‬داعش‪ ،‬بوکوحرام‬ ‫و ‪ ...‬هرچند مبتنی بر تفکرات و اندیشه های افراط گرایی‬ ‫بود اما انان در نهایت در میدانی به سیاست ورزی‬ ‫می پرداختند که توسط صهیونیسم‪ ،‬دولت های غربی‬ ‫و در راس ان امریکا طراحی شده بود‪ .‬بحران داعش در‬ ‫خاورمیانه به گونه ای طراحی شد که جریان افراط گرایی‬ ‫‪242‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .3-2‬پیام مبتنی بر‬ ‫اندیشه ی اخوانی‬ ‫سومین پیامی که در جهان اسالم سر بر اورد و تاکنون‬ ‫انعکاس ان امتداد دارد پیام انقالب اسالمی است‬ ‫که امروز به عنوان محور مقاومت معرفی می شود‪ .‬پیام‬ ‫این واقعه نسبت به دو پیام قبلی چند تفاوت عمده‬ ‫داشت‪ :‬نفی خشونت و افراط گرایی ‪ ،‬تشخیص اولویت‬ ‫در مسائل جهان اسالم‪ ،‬وفاداری به ارمان فلسطین‪ ،‬‬ ‫اعتقاد به وحدت جهان اسالم‪ ،‬مردم گرایی در امور‬ ‫اجتماعی و سیاسی جامعه‪ ،‬و استقالل همه جانبه از‬ ‫ّ‬ ‫تمدن غربی‪ ،‬از جمله اصول این پیام است که منجر به‬ ‫تمایز پیام انقالب اسالمی از پیام های مشابه شده است‪.‬‬ ‫عملکرد جمهوری اسالمی ایران در بحران داعش در‬ ‫منطقه ناظر به این نکته بود که ارمان فلسطین نباید‬ ‫فراموش شود؛ لذا سوریه و عراق ازان جهت که خاکریز اول‬ ‫ّ‬ ‫جبهه ی مقاومت در مقابل غد ه سرطانی اسرائیل هستند‬ ‫می بایست حفظ شوند‪ .‬این اولویت سنجی باعث شد‬ ‫تا ایران تالش کند ضمن ّرد جریان افراط گرایی تالش‬ ‫‪243‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .۳-۳‬پیام مبتنی بر انقالب‬ ‫اسالمی‪ :‬جریان مقاومت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از مهم ترین پیام های‬ ‫برخاسته از مکتب اسالم‪ ،‬اجتهاد اخوان المسلمین‬ ‫مصر از دین اسالم بود‪ .‬این اجتهاد بیش از یک قرن‬ ‫توانست ذهن بسیاری از نخبگان جهان اسالم را به‬ ‫خود متوجه و مشغول سازد‪ .‬این جنبش در کشورهای‬ ‫ی مصر‪ ،‬تونس‪ ،‬لیبی‪ ،‬ایران‪ ،‬ترکیه‪ ،‬عراق‪ ،‬فلسطین‪،‬‬ ‫اسالم ‬ ‫اردن‪ ،‬پا کستان‪ ،‬کویت و قطر توانست به تربیت نیرو‬ ‫و تاسیس تشکیالت بپردازد‪ .‬جنبش فدائیان اسالم‬ ‫در ایران‪ ،‬جنبش حماس در فلسطین‪ ،‬جریان حزب‬ ‫عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در ترکیه‪ ،‬و جریان‬ ‫حرکه النهضه راشــد الغنوشی در تونس‪ ،‬همگی در‬ ‫حقیقت ترجمان پیام اخوان المسلمین در این کشورها‬ ‫بودند‪ .‬اما جریان اخوانی از ابتدای پیدایش تا امروز در‬ ‫بزنگاه های تاریخی نتوانسته به ماموریتی که برای ان‬ ‫تشکیل شده بود نائل اید؛ زیرا پیام مبتنی بر اندیشه ‬ ‫اخوانی ویژگی هایی داشت که مخاطب را در فضایی‬ ‫مبهم و متناقض رها می کرد‪.‬‬ ‫عواملی نظیر تکیه بر الگوهای غربی برای تاسیس تمدن‬ ‫اسالمی‪ ،‬پذیرفتن استانداردهای نظام بین الملل و‬ ‫هضم شدن در این سیستم‪ ،‬و همچنین نفوذ جریان های‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫متعصب در اندیشه اخوانی‪ ،‬منجر به تناقض‬ ‫َسلفی‬ ‫اندیشه ای این پیام با تعلیمات رهبران اولیه ان شد‪.‬‬ ‫تالش های ترکیه برای پیوستن به اتحادی ه اروپا و مواضع‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اسالمی به جای مواجهه با‬ ‫رژیم غاصب صهیونیستی‪ ،‬‬ ‫کشورهای اسالمی را به اتش‬ ‫کشید‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫محمد ُمرسی در مصر نسبت‬ ‫به ایران در مقایسه با روابطی‬ ‫که با اسرائیل اغاز کرده بود‪،‬‬ ‫نمود کامل انحراف این پیام‬ ‫از مواضع نخستین خود بود‪.‬‬ ‫همچنین حمایت های ترکیه از‬ ‫جبهه النصره و قطر از داعش‪،‬‬ ‫نمونه ای واقعی از گرفتار شدن این پیام به الگوهای‬ ‫افراط گرایانه است‪ .‬بحران داعش میدان امتحان بزرگی‬ ‫بود که جریان اخوانی با تمام میراث اندیشه ای خود از‬ ‫ان سربلند بیرون نیامد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دوری از خشونت گرایی و افراط گرایی از‬ ‫دیگر مشخصه های پیام انقالب اسالمی‬ ‫است که توانسته مخاطبان را به این سطح‬ ‫از اقناع برساند که جمهوری اسالمی‬ ‫هیچ گاه شروع کننده اقدام نظامی علیه‬ ‫هیچ کشوری نبوده و نخواهد بود‪.‬‬ ‫تمدن مدرن است‪ .‬جدای‬ ‫ّ‬ ‫از بحث سنت و تجدد ‪-‬که‬ ‫از فرصت این مقال بیرون‬ ‫اســت‪ -‬انقالب اسالمی در‬ ‫مواجهه با تمدن مدرن تکلیف‬ ‫خود را معین کرده است‪ :‬برخورد مجتهدانه با تمدن‬ ‫مدرن‪ ،‬به گونه ای که زندگی اجتماعی مختل نشود و‬ ‫در مقابل‪ ،‬فرهنگ اسالمی بتواند هویت خود را در‬ ‫سبک زندگی اسالمی حفظ کند و ان را ارتقاء بخشد‪.‬‬ ‫شاخص سوم‪ ،‬عقل گرایی به عنوان بستر اصلی پیام‬ ‫انقالب اسالمی است‪ .‬جدای از ریشه دار بودن عقل گرایی‬ ‫در تفکر تشیع‪ ،‬انقالب اسالمی توانسته این تصویر را‬ ‫از خود برای مخاطبان ترسیم کند که عقل به عنوان‬ ‫یک منبع و شاخص در تعامالت سیاسی‪ -‬اجتماعی‬ ‫می تواند مبنا باشد‪ .‬دوری از خشونت گرایی و افراط گرایی‬ ‫از دیگر مشخصه های پیام انقالب اسالمی است که‬ ‫توانسته مخاطبان را به این سطح از اقناع برساند که‬ ‫جمهوری اسالمی هیچ گاه شروع کننده اقدام نظامی‬ ‫علیه هیچ کشوری نبوده و نخواهد بود‪:‬‬ ‫کند جریان اخوانی منطقه‬ ‫نظیر ترکیه و قطر را به خود‬ ‫نزدیک کند‪ .‬تا ضمن عدم‬ ‫ضربه خوردن ارمان وحدت و‬ ‫نفی خشونت گرایی در منطقه‬ ‫که حاصل ان تقویت تصویری مخدوش از اسالم بود‪،‬‬ ‫تمامیت ارضــی کشورهای اسالمی نیز حفظ شود‪.‬‬ ‫موفقیت رویکرد جمهوری اسالمی ایران موجب شد‬ ‫پیام برامده از انقالب اسالمی امروزه در منطقه در مقایسه‬ ‫با دو پیام دیگر در سطحی باالتر قرار گرفته است‪.‬‬ ‫حذف داعش و همچنین تالش برای ایجاد همگرایی‬ ‫در کشورهای مسلمان برای اتحاد در مقابل دشمنان‪ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫منجر به تقویت جایگاه ایران در میان ملت های منطقه‬ ‫و جهان اسالم شده است‪.‬‬ ‫‪ .4‬مزیت رقابتی پیام انقالب اسالمی‬ ‫پیام انقالب اسالمی در مقایسه با پیام های رقیب‬ ‫حائز چند شاخص بوده که این شاخص ها منجر به‬ ‫مزیت رقابتی ان نسبت به پیام های مشابه در بازاریابی‬ ‫مخاطبان شده است‪ :‬مردم گرایی‪ ،‬برخورد مجتهدانه با‬ ‫تمدن مدرن‪ ،‬عقل گرایی‪ ،‬پرهیز از خشونت‪ ،‬عدم اقدام‬ ‫نظامی علیه دیگر کشورها و ‪ ...‬را می توان از مهم ترین‬ ‫این شاخص ها برشمرد‪.‬‬ ‫مردم ساالری واقعی در پیام انقالب اسالمی ُپررنگ‬ ‫است‪ .‬امام خمینی؟ق؟ از ابتدای حرکت نهضت بر‬ ‫بدنه مردم اتکاء داشت و این تکیه بر مردم تا امروز در‬ ‫جمهوری اسالمی ایران به عنوان یک اصل پذیرفته شده‬ ‫باقی مانده است‪ .‬این در حالی است که در پیام ها‬ ‫و مکاتب رقیب‪ ،‬خواست و اراده مردم جایگاهی در‬ ‫امر سیاسی و ادار ه جامعه ندارد‪ .‬ویژگی دوم در مزیت‬ ‫رقابتی پیام انقالب اسالمی‪ ،‬برخورد مجتهدانه ان با‬ ‫«‪ ...‬اینها خیال می کردند که ما برای صدور انقالب‬ ‫لشگرکشی خواهیم کــرد؛ یــا لشگر نظامی یــا لشگر‬ ‫امنیتی و اطالعاتی؛ مثل خودشان که برای مقاصدشان‬ ‫لشگرهای امنیتی می فرستند؛ اما غافل از اینکه نه‪ ،‬ما‬ ‫نه لشگر اطالعاتی می خواهیم و نه لشگر نظامی‪ ،‬بلکه‬ ‫حرف ملت ایران و ان طرحی که ملت ما برای اداره ی‬ ‫ملت ها و جوامع به میان اورده‪ ،‬در دل ملت های‬ ‫مسلمان می نشیند و ملت های مسلمان به طور طبیعی‬ ‫عالقه مند و طرفدار ملت ما می شوند؛ که هستند و‬ ‫ّ‬ ‫شدند و روزبه روز هم بیشتر می شوند‪( ».‬رهبری معظم‬ ‫انقالب‪)۱۳۸۵/۸/۱۷ ،‬‬ ‫‪244‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دنیا صادر کنیم؛ کدام دنیا؟ در درجه اول‪ ،‬دنیای‬ ‫(رهبری معظم انقالب‪)۱۳۶۸/۴/۱۹ ،‬‬ ‫‪245‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«بعضی ها خیال می کنند که اگر بخواهند راجع به‬ ‫ً‬ ‫دوره خلفا تحلیل کنند‪ ،‬حتما باید با طعن به ان ها‬ ‫همراه باشد؛ نه‪ ،‬طعن به خلفا در رادیو جایز نیست‬ ‫‪ ...‬داعیه ما این است که می خواهیم انقالبمان را به‬ ‫اهلش نیستیم؛ این معنایش ان است که بوی خوش‬ ‫این پدید ه رحمانی باید در دنیا پراکنده شود‪ ،‬ملت ها‬ ‫بفهمند که وظیفه شان چیست‪ ،‬ملت های مسلمان‬ ‫بدانند که هویت شان چگونه اســت و کجاست‪».‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در الگوی صــدور انقالب‪،‬‬ ‫اول ــو یـ ـت ی ــاب ــی در جــذب‬ ‫م ــخ ــاط ــب م ــه ــم اس ـ ــت و‬ ‫نخبگان سیاسی انقالب‬ ‫اسالمی باید مخاطبان متنوع‬ ‫پیام انقالب اسالمی و سطوح‬ ‫در الی ه دیگر مخاطبان انقالب‬ ‫مختلف ان ها را دریابند‪ .‬در‬ ‫اسالمی نه تنها جهان اسالم‬ ‫بیانات امــام خمینی؟ق؟ و‬ ‫بلکه تمامی عالم بشریت‬ ‫مقام معظم رهبری به نوعی‬ ‫دیده می شود‪ .‬پیام انقالب‬ ‫شکل ‪ -۱‬بخش بندی و اولویت بندی‬ ‫اسالمی‬ ‫انقالب‬ ‫پیام‬ ‫مخاطبان‬ ‫جهانی‬ ‫طبقه بندی مخاطبان‬ ‫اســامــی ناظر بــه اب ـعــادی از‬ ‫ِ‬ ‫پیام انقالب اسالمی دیده‬ ‫وجود و فطرت انسانی است‬ ‫می شود‪ .‬به نظر می رسد مخاطبان پیام انقالب اسالمی‬ ‫که می تواند این طیف از انسان ها را نیز به سوی خود‬ ‫در الیه های شیعیان‪ ،‬مسلمانان‪ ،‬مظلومان و ابناء بشر‬ ‫جلب کند‪:‬‬ ‫قابل ترسیم باشند (شکل شماره ی ‪.)۱‬‬ ‫«یک نقط ه دیگر از نقاط روشن خط امام‪ ،‬جهانی بودن‬ ‫مقام معظم رهبری در گوشزد کردن فهم صحیح این‬ ‫نهضت است‪ .‬امام نهضت را جهانی می دانست و‬ ‫ّ‬ ‫نکته توجه داده اند که نباید مخاطبان واقعی پیام انقالب‬ ‫این انقالب را متعلق به همه ی ملت های مسلمان‪،‬‬ ‫را با بهانه های مختلف و فرعی دور کرد‪ .‬شاید در این‬ ‫بلکه غیرمسلمان معرفی می کرد‪ .‬امام از این ابایی‬ ‫فهم‬ ‫دستگاه فکری‪ ،‬رمز استراتژی وحدت بیشتر و بهتر‬ ‫نداشت‪ .‬این غیر از دخالت در امور کشورهاست‪ ،‬که‬ ‫شــود‪ .‬به عبارت دیگر پیام انقالب اسالمی در جهان‬ ‫ما نمی کنیم؛ این غیر از صادر کردن انقالب به سبک‬ ‫اسالم با استراتژی وحدت توان اثرگذاری بیشتری دارد‪:‬‬ ‫استعمارگران دیروز است‪ ،‬که ما این کار را نمی کنیم‪،‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫اس ــام اس ــت‪ .‬ان وق ــت دنیای‬ ‫اسالم که یک میلیارد و دویست‬ ‫میلیون نفر جمعیت دارد و حدود‬ ‫چهارپنجم شان کسانی هستند‬ ‫که به چیزهایی به شکل مقدسات‬ ‫اعتقاد دارند‪ ،‬شما بیایید به این‬ ‫مقدسات اهانت بکنید؟! ایا‬ ‫این انقالب صادر می شود؟!»‬ ‫(‪)۱۳۷۰/۱۲/۱۳‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .5‬اولویت یابی در جذب‬ ‫مخاطبان (بخش بندی‬ ‫و هدف گیری در‬ ‫بازار سیاست)‬ ‫نباید مخاطبان واقعی پیام انقالب را با‬ ‫بهانه های مختلف و فرعی دور کرد‪ .‬شاید‬ ‫در این دستگاه فکری‪ ،‬رمز استراتژی وحدت‬ ‫بیشتر و بهتر فهم شود‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .6‬صدور انقالب با تقویت‬ ‫هسته های همگرا‬ ‫یکی از مهم ترین تکنیک های صدور انقالب‪،‬‬ ‫«تقویت هسته های همگرا با پیام انقالب‬ ‫اسالمی» است‪ .‬الگوگیری جوامع پیرامونی‬ ‫از انقالب اسالمی در بسیاری از زمینه ها‬ ‫خود را نشان داده است و نیازمند ان است‬ ‫که این هسته های همگرایی تقویت شود‪.‬‬ ‫هسته های همگرا دانست‬ ‫(شکل شماره ی ‪ .)۲‬تربیت‬ ‫نــیــرو‪ ،‬انسجام تشکیالت‪،‬‬ ‫انــتــق ــال مــب ــان ــی‪ ،‬تشکیل‬ ‫زنجیره ی نخبگان سیاسی‬ ‫از جمله مهم ترین اموری است‬ ‫که برای تقویت هسته های‬ ‫همگرا برای صدور انقالب‬ ‫باید مدنظر داشت‪.‬‬ ‫انچه امروز می بینیم نتیجه ی‬ ‫طبیعی و بازتاب متوقع از پیام‬ ‫و گفتمان انقالب اسالمی‬ ‫است‪ .‬به عبارت دیگر نخبگان‬ ‫سیاسی انقالب تا حال تنها‬ ‫نظاره گر وقایع بوده اند و تالشی‬ ‫برای طراحی میدان هایی برای‬ ‫انتقال پیام انقالب اسالمی‬ ‫‪ .7‬ترویج الگوی معیار‬ ‫نداشته اند‪ .‬یکی از مهم ترین‬ ‫بعد از اسیب شناسی وضع‬ ‫تکنیک های صدور انقالب‪،‬‬ ‫موجود و ارائه راهکار به نظر‬ ‫«تقویت هسته های همگرا با‬ ‫می رسد ارائه «الگوی معیار»‬ ‫پیام انقالب اسالمی» است‪.‬‬ ‫زنجیر ه نهایی این بحث باشد‪.‬‬ ‫الگوگیری جوامع پیرامونی از‬ ‫بهترین وضعیت برای الگوی‬ ‫انقالب اسالمی در بسیاری‬ ‫صدور انقالب چیست؟ به‬ ‫از زمینه ها خود را نشان داده‬ ‫عقیده ی نگارنده بهترین‬ ‫است و نیازمند ان است که‬ ‫شکل ‪ -۲‬تقویت هسته های همگرا؛‬ ‫روش برای انتقال یک پیام‪،‬‬ ‫ایــن هسته های همگرایی‬ ‫راهکار صدور انقالب اسالمی‬ ‫«اقناع مخاطب» در جهت‬ ‫تــقــویــت شـ ــود‪ .‬یــعــنــی پیام‬ ‫درک ارزشمندی پیام و تبعیت از ان اســت‪ .‬وقتی‬ ‫انقالب اسالمی در حال حاضر در الیه های مختلف‬ ‫مخاطب دریابد انچه به وی عرضه می شود بهترین و‬ ‫مخاطبان فراگیر شده است اما باید سازوکارهایی برای‬ ‫ارزشمندترین پیامی است که تاکنون با ان مواجه شده‪،‬‬ ‫تثبیت این پیام ها طراحی کرد‪.‬‬ ‫بی درنگ ان را می پذیرد‪ .‬پیام انقالب اسالمی زمانی‬ ‫یکی از این راهکارها تقویت هسته های همگرا با پیام‬ ‫بهترین شرایط صدور را خواهد داشت که جمهوری‬ ‫انقالب اسالمی اســت‪« .‬حــزب اهلل لبنان» از جمله‬ ‫اسالمی به عنوان یک الگوی تمام عیار‪ ،‬همه جانبه و‬ ‫هسته های مقاومت متاثر از انقالب اسالمی است‬ ‫ّ‬ ‫کامل نمود پیدا کند و کشور را مرفه و برخوردار از عدالت‬ ‫که در بسیاری از مبانی اندیشه ای نیز از پیام انقالب‬ ‫اجتماعی و سایر ارزش هــای اسالمی کند‪ .‬انقالب‬ ‫اسالمی تغذیه می شود‪ .‬همچنین «کمیته های مردمی»‬ ‫اسالمی اگر در هدایت و مدیریت جامعه خود موفق‬ ‫در یمن که با الگوگیری از کمیته های انقالب اسالمی‬ ‫باشد‪ ،‬به بهترین روش برای اقناع مخاطبان در دریافت‬ ‫طراحی و اجرا شده است‪ .‬تشکیل «حشدالشعبی» متاثر‬ ‫پیام انقالب اسالمی دست یافته است‪.‬‬ ‫از الگوی بسیج مستضعفین در عراق‪ ،‬تشکیل لشگر‬ ‫«اگر جنگ هشت ساله را بر ما تحمیل کردند‪ ،‬به خاطر این‬ ‫فاطمیون شیعیان افغانستان و لشگر زینبیون شیعیان‬ ‫بود که ما دیرتر به بازسازی کشور و زنده کردن زمینه های‬ ‫پا کستان را نیز می توان از دیگر نمونه های موفق این‬ ‫‪246‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مقدس ه اسالم نگهدارد‪ ،‬در ان صورت انقالب بزرگ و‬ ‫شکوهمند ما به خودی خود و بدون ان که کسی تالش‬ ‫کند‪ ،‬به همه ی کشورهای اسالمی صادر خواهد شد‬ ‫و الگوی دیگران قرار خواهد گرفت»‪( .‬رهبری معظم‬ ‫انقالب‪)۱۳۶۸/۴/۱۸ ،‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫این نکته زمانی بهتر درک می شود که علت انحراف در‬ ‫جریان بیداری اسالمی را از همین منظر دنبال کنیم‪.‬‬ ‫بیداری اسالمی‪ ،‬مرحل ه جدیدی در حیات کشورهای‬ ‫جهان اسالم بود اما به دلیل عدم برخورداری از الگوی‬ ‫معیار دچــار انحراف شد‪ .‬به عبارت دیگر پیام های‬ ‫افراط گرایانه و یا پیام اخوانی تنها توانستند جامعه‬ ‫را به هیجان بیاورند اما برای بعد از فضای انقالبی‪،‬‬ ‫نسخه ای کارکردی ارائه نداند‪ .‬این خال‪ ،‬زمینه را برای‬ ‫بروز نسخه های غیربومی و البته شایع و رایج فراهم اورد‪.‬‬ ‫وضعیت کنونی مصر‪ ،‬لیبی و تونس ناشی از فقدان‬ ‫یک الگوی معیار بود‪ .‬نکته ای که امام خمینی؟ق؟ به‬ ‫فراست در ابتدای انقالب اسالمی ان را دریافتند و‬ ‫نسخه جایگزین را پیشنهاد دادند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عمران بپردازیم‪ .‬استعمار و استکبار می دانند که اگر‬ ‫ملت ما به کمک مسئوالن و گردانندگان و مدیران‬ ‫دلسوز کشور بتواند ایرانی ابــاد و ازاد بسازد و احاد‬ ‫ً ّ‬ ‫جامعه را کامال مرفه و برخوردار از عدالت اجتماعی‬ ‫و سایر ارزش های اسالمی کند و در زیر چتر شریعت‬ ‫به عبارت دیگر نخبگان سیاسی انقالب اسالمی نباید‬ ‫دستاوردهای امروز انقالب اسالمی را به حساب تالش های‬ ‫خود بگذارند‪ .‬وضعیت موجود را تنها می توان بازتاب‬ ‫انقالب اسالمی دانست نه نتیج ه صدور انقالب‪ .‬در‬ ‫کنار فهم تفاوت پیام انقالب اسالمی با پیام های مشابه‪،‬‬ ‫کشف ّ‬ ‫مزیت رقابتی این پیام‪ ،‬و رعایت اولویت بندی‬ ‫در جذب مخاطبان‪ ،‬می بایست به طراحی الگوی معیار‬ ‫مبتنی بر پیام انقالب اسالمی نیز دست یافت‪ .‬امروز‬ ‫در استانه چهلمین سالگرد پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫به نظر می رسد مبتنی بر اندیشه ی امام خمینی؟ق؟ و‬ ‫مقام معظم رهبری‪ ،‬بهترین الگوی صدور انقالب‪،‬‬ ‫تشکیل یک جامعه و نظام سیاسی قدرتمند است‬ ‫که این الگوی تمام عیار بتواند مخاطبان خویش را در‬ ‫مواجهه و انتخاب پیام انقالب اسالمی به اقناع برساند‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫ارمان صدور انقالب به عظمت خود انقالب‪ ،‬مهم و‬ ‫درخور توجه بوده و این اهمیت هنوز هم امتداد دارد‪.‬‬ ‫نخبگان سیاسی بعد از انقالب تالش کردند مبتنی‬ ‫بر روش های مختلف به ارمان صدور انقالب جامه ی‬ ‫ً‬ ‫عمل بپوشانند‪ .‬اما این روش ها عمدتا غیربومی‪ ،‬ناشی‬ ‫از عدم شناخت ّ‬ ‫مزیت رقابتی پیام انقالب اسالمی در‬ ‫مقایسه با پیام های مشابه‪ ،‬و همچنین عدم رعایت‬ ‫اولــو یـت بـنــدی در مخاطبان ایــن پیام بــوده اســت‪.‬‬ ‫‪247‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫جمع بندی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ این یادداشت در شماره سوم نشریه بازاریابی سیاسی(پاییز و زمستان ‪)۹6‬‬‫متعلق به هسته «بازاریابی سیاسی» مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‪،‬‬ ‫منتشر گردیده است‪.‬‬ ‫[‪ .]1‬حجت االسالم محمدعلی منتظری فرزند ایت اهلل حسینعلی منتظری‪،‬‬ ‫متولد ‪ 1323‬در نجف اباد‪ ،‬از مبارزان پیش از انقالب و ازجمله بنیان گذاران‬ ‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی بود که سرانجام در هفتم تیر ‪( 1360‬انفجار‬ ‫دفتر حزب جمهوری اسالمی) به شهادت رسید‪.‬‬ ‫[‪« .]2‬رادیکالیست های انقالبی مانند مرحوم شهید محمد منتظری‪ ،‬معتقد‬ ‫بودند انقالب اسالمی بنا به ماهیت ایدئولوژیکی ان (خاتمیت و جهان شمولی‬ ‫ً‬ ‫دین) ضرورتا باید به سایر کشورها منتشر گردد‪ ،‬حتی با دخالت نظامی‪ .‬وی‬ ‫جهاد ارزشمند را جهاد ابتدایی می دانست و صدور انقالب از طریق ا گاهی بخشی‬ ‫را یک نوع تا کتیک انحرافی برمی شمرد و معتقد بود سیره مسلمانان صدر‬ ‫اسالم باید سرلوحه مسلمانان امروز باشد که تفکیکی بین مسلمانان شهرها و‬ ‫مناطق اسالمی نبود و همه ان ها جهاد را واجب می دانستند و در ان مشارکت‬ ‫می کردند ‪ ...‬شهید محمد منتظری صدور انقالب را به دو صورت جهاد ابتدایی‬ ‫یا کمک مادی و تسلیحاتی به نهضت های ازادی بخش دنیا چه مسلمان و‬ ‫چه غیرمسلمان که در جبهه مستضعفان علیه مستکبران مبارزه می کنند‪،‬‬ ‫امکان پذیر می دانست‪ ».‬برگرفته از‪ :‬ایزدی‪ ،‬مصطفی (‪ .)1361‬یادنامه شهید‬ ‫محمد منتظری (مجموعه گفتارها)‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات و تبلیغات فرهنگ انقالب‬ ‫اسالمی‪ .‬به نقل از‪ :‬فتحی‪ ،‬یوسف (‪« ،)۱۳۹۳‬نسبت صدور انقالب اسالمی و‬ ‫بیداری اسالمی از منظر امام خمینی؟ق؟»‪ ،‬فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات‬ ‫انقالب اسالمی‪ ،‬س ‪( ۱۱‬بهار ‪ ،)۹۳‬ش ‪ ،36‬ص ‪.74‬‬ ‫[‪ .]3‬افکار افراط گرایی در اندیشه های ابن تیمیه بروز و ظهور یافت اما پس از‬ ‫درگذشت وی‪ ،‬با «هجوم فقهیان همه ی مذاهب علیه او» سلفی گری در مرا کز‬ ‫اصلی نشر اسالم رونق خود را از دست داد و شا گردان ابن تیمیه نیز نتوانستند‬ ‫شیوه ی مناقشه برانگیز او را گسترش دهند‪ .‬تا اینکه محمد بن عبدالوهاب (م‪.‬‬ ‫‪ 1260‬ق) در سرزمین نجد به احیا این شیوه همت گذاشت تا اینکه با ظهور‬ ‫وهابیت در سده های اخیر‪ ،‬سلفی گری از حمایت نیروی سیاسی موثری در‬ ‫جهان اسالم برخوردار شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫محمدصادق تراب زاده جهرمی‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تنو ع اموزشی عادالنه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬تالقی عدالت و اموزش‬ ‫باید بین تنوع مدارس و تنوع اموزشی تفکیک نمود راهکار‪،‬‬ ‫تغییر زمین بازی از شیوه سنتی «دولتی‪ -‬غیردولتی» به‬ ‫«تنظیم گری اموزش» در کشور است‬ ‫امــوزش زیرساخت جامعه اتــی اســت چراکه اینده‬ ‫فرد و جامعه به تبعیت از اموزش و نظام اموزشی ان‬ ‫دستخوش تغییر خواهد شد‪ .‬شاید بتوان به دو صورت‬ ‫بین عدالت و اموزش ارتباط برقرار کرد‪:‬‬ ‫‪1.1‬عدالت در رشد تربیتی فرد و جامعه‬ ‫‪2.2‬عدالت در دسترسی به امــوزش با کیفیت و‬ ‫تاثیر این اموزش در برخورداری از مواهب اتی‬ ‫تصور اولیه از عدالت اموزشی‪ ،‬عدالت در دسترسی‬ ‫همگانی به اموزش باکیفیت است‪ .‬در واقع عمده تالش‬ ‫در تحقق عدالت اموزشی و اسنادی چون سند اموزش‬ ‫‪ 2030‬ان است که برای همه اقشار نیازمند به اموزش‪،‬‬ ‫دسترسی همگانی ایجاد کنند؛ اما نکته مهم ان است‬ ‫که اموزش عرضه شده به همگان باید از کیفیت الزم‬ ‫نیز برخوردار باشد‪ .‬در واقع دسترسی به اموزش هایی‬ ‫ً‬ ‫که حقیقتا کیفیت الزم را ندارند‪ ،‬دسترسی محسوب‬ ‫نمی شوند‪ .‬از سوی دیگر به جهت انکه اموزش امکان‬ ‫دستیابی به فرصت ها و موقعیت های اتی اجتماعی و‬ ‫اثرگذاری بر شکل گیری طبقات اجتماعی‪-‬اقتصادی‬ ‫را فراهم می کند‪ ،‬الزم است که در عین همگانی بودن‬ ‫دسترسی ها‪ ،‬توازن در کیفیت اموزش ارائه شده نیز رعایت‬ ‫شود تا در اینده شاهد شکاف های عمیق اجتماعی‬ ‫نباشیم‪ .‬این دغدغه ان چنان شدت داشته است که‬ ‫این توازن را به برابری منصرف کرده اند‪ .‬لذا نابرابری و‬ ‫تبعیض جنسیتی‪ ،‬قومی‪ ،‬نژادی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی و ‪ ...‬را در دسترسی به کیفیت اموزشی‪ ،‬به‬ ‫هر نحو ممکن اماج نقد و حمله قرار داده اند‪ .‬در قانون‬ ‫اساسی جمهوری اسالمی ایران نیز بر وظیفه حکومت‬ ‫در تامین اموزش رایگان‪ ،‬برابر و همگانی تا کید شده‬ ‫اس ــت‪ .‬در واق ــع در ایــن اصــل سعی شــده اســت تا‬ ‫‪248‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2‬چالش قابلیت در برخورداری‬ ‫از فرصت های برابر‬ ‫‪ .3‬چالش یکسان انگاری اموزش و عدم‬ ‫توجه به رشد متفاوت و متوازن‬ ‫با این مفهوم پردازی از عدالت در امر اموزش‪ ،‬می توان‬ ‫به جمع بندی رسید که بین شش عنصر کلیدی در‬ ‫عدالت اموزشی باید جمع کرد‪ .‬این چند عنصر در‬ ‫سایر عرصه های اجتماعی غیر از اموزش نیز چالش‬ ‫ایجاد کرده اند (نمودار ‪)1‬‬ ‫ً‬ ‫قطعا دسترسی همگانی به یک کیفیت برابر حداقلی‬ ‫قابل قبول‪ ،‬شرط الزم عدالت اموزشی است؛ اما باید‬ ‫از سوی دیگر انچه موجب می شود تا این تصور اولیه‪،‬‬ ‫ساده انگارانه به ذهن اید و دچار چالش های نظری و‬ ‫عملی شود‪ ،‬توجه به بعد دیگری از عدالت است که‬ ‫بیشتر جنبه انفسی دارد و البته تبلور افاقی هم پیدا‬ ‫می کند‪ .‬توجه به اینکه استعداد افراد‪ ،‬مسیر رشد افراد‪،‬‬ ‫‪249‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .4‬میدان نزاع عدالت اموزشی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در همین بخش به نکته دیگری هم باید توجه کرد‪ .‬فرض‬ ‫ان است که اموزش باکیفیت برابر همگانی می تواند‪،‬‬ ‫شکاف های طبقاتی اتی اجتماع و نیز تبعیض های‬ ‫اتی را خنثی و رفع کند‪ .‬این در حالی است که عنصر‬ ‫«فرصت و دسترسی» دارای یک خال جدی است‪:‬‬ ‫توانمندی و قابلیت استفاده از فرصت ها در همگان‬ ‫یکسان نیست‪ .‬در واقع فرض بر این است که با برابر‬ ‫شــدن فرصت ها‪ ،‬شرایط حرکت همه برابر می شود‬ ‫درحالی که شرایط اولیه رقابت برابر نیست‪ .‬ازاین رو‬ ‫بی عدالتی همچنان تداوم خواهد یافت‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫محرومیت به خاطر تفاوت ها‬ ‫به فرصت و دسترسی برابر‬ ‫تبدیل شود‪ .‬همچنین راهکار‬ ‫‪ 9/2‬از هدف کالن سوم سند‬ ‫تحول بنیادین اموزش وپرورش نیز که بر بومی سازی و‬ ‫اجرای برنامه «اموزش برای همه ‪ »EFA‬تا کید دارد‪،‬‬ ‫متوجه فرصت ها و دسترسی های برابر شده است‪.‬‬ ‫البته سایر راهکارهای مهم سند تحول نیز به همین‬ ‫نکته اشاره دارد‪.‬‬ ‫قابلیت های افــراد متفاوت‬ ‫اســت و در امــر امــوزش باید‬ ‫به این تنوع احترام گذاشت‬ ‫موجب می شود که تصور ساده‬ ‫از «دسترسی همگانی به کیفیت اموزشی» مخدوش و‬ ‫دچار چالش شود‪ .‬هر فرد به جهت عالیق و زمینه های‬ ‫طبیعی یا انتخابی متفاوت‪ ،‬نیازمند یا عالقه مند به رشد‬ ‫در یک زمینه متفاوت است‪ .‬ازاین روست که کیفیت‬ ‫اموزشی برابر به معنی سرکوب بخشی از استعدادهای‬ ‫متفاوت همگانی است‪ .‬پس باید پذیرفت که اموزش‬ ‫ً‬ ‫همگانی برابر‪ ،‬قطعا مخالف رشد افراد و استعدادهای‬ ‫انان است‪ .‬یکی از توجیهات تاسیس مدارس غیردولتی‬ ‫در ایران‪ ،‬لزوم توجه به تنوع خواست ها و نیازهای دانش‬ ‫اموزان بوده است‪ .‬چراکه مدارس دولتی در پوشش این‬ ‫خال‪ ،‬توان کافی ندارند‪.‬‬ ‫همچنین عنصر دیگری وجــود دارد که هر دو تصور‬ ‫قبل از عدالت را نیازمند بازنگری می کند‪ .‬توجه به‬ ‫اینکه انسان ها در عین اینکه متفاوت اند اما به حیث‬ ‫نفسانی باید دارای تربیتی متعادل و همه جانبه قرار‬ ‫گیرند‪ .‬بخشی از جنبه های حیات اجتماعی افراد بشر‪،‬‬ ‫نیازمند اموزش های ثابت یا مشترکی است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران‬ ‫بر وظیفه حکومت در تامین اموزش رایگان‪،‬‬ ‫برابر و همگانی تاکید شده و سعی شده‬ ‫اســت تا محر ومیت به خاطر تفاوت ها‬ ‫به فرصت و دسترسی برابر تبدیل شود‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نباید دانش اموزان را از طبیعت متکثر خود‬ ‫جدا کرد بلکه در همین بافت اجتماعی متکثر‬ ‫باید کیفیت اموزشی متفاوتی ارائه کرد‪.‬‬ ‫نمودار ‪ - 1‬شش عنصر کلیدی در عدالت اموزشی‬ ‫‪ .5‬نسبت سنجی تنو ع‬ ‫مدارس و عدالت اموزشی‬ ‫تــوجــه داش ــت کــه منظور از‬ ‫برابری‪ ،‬برابری در همه افراد‬ ‫یک طبقه است‪ .‬به طور مثال‬ ‫اگــر تفاوت امــوزش بــرای دو‬ ‫جنسیت را پذیرفتیم‪ ،‬همه‬ ‫افراد هر طبقه باید از دسترسی‬ ‫و کیفیت برابر برخوردار باشند‪.‬‬ ‫نه اینکه امــوزش دختران و‬ ‫پــســران‪ ،‬یــکــســان بــاشــد‪ .‬از‬ ‫ســوی دیگر بــه جهت تنوع‬ ‫استعدادها و خواست ها‪،‬‬ ‫باید زمینه رشد متفاوت فراهم‬ ‫شود‪ .‬مشکلی که در این قسمت وجود دارد ان است‬ ‫که می خواهیم با تاسیس مدارس متفاوت‪ ،‬این کار‬ ‫را انجام دهیم؛ از مدارس استعداد درخشان گرفته‬ ‫تا مدارس غیردولتی‪ .‬درحالی که به نظر می رسد اگر‬ ‫شیوه تدریس و ک ــاس داری به نحوی باشد که در‬ ‫عین حضور یکسان همه دانش اموزان در کالس‪ ،‬به‬ ‫تفاوت های فردی ان ها توجه شده و رشد داده شوند‪،‬‬ ‫مشکل تا حد بسیاری حل خواهد شد‪ .‬لکن چالش‬ ‫ما در اینجا‪ ،‬نبود معلمانی با چنین نگرش و بینش و‬ ‫مهارتی است‪ .‬نباید دانش اموزان را از طبیعت متکثر‬ ‫خود جدا کرد بلکه در همین بافت اجتماعی متکثر‬ ‫باید کیفیت اموزشی متفاوتی ارائه کرد‪ .‬این کار باعث‬ ‫می شود که عنصر توازن نیز تا حد زیادی تامین شود و‬ ‫رشد همه جانبه فردی و اجتماعی رقم بخورد‪.‬‬ ‫یکی از چالش های انقالب‬ ‫اسالمی در دهه های مختلف‬ ‫پس از پیروزی‪ ،‬مسئله مدارس‬ ‫دولــتــی و غــیــردول ـتــی یــا در‬ ‫معنایی وسیع تر‪ ،‬چالش تنوع‬ ‫مدارس بود‪ .‬مدارس دولتی‬ ‫(عادی‪ ،‬استعداد درخشان‪،‬‬ ‫نمونه دولتی‪ ،‬نمونه مردمی‪،‬‬ ‫هیات امنایی‪ ،‬شاهد‪ ،‬ایثارگر‪،‬‬ ‫بزرگسال‪ ،‬از راه دور‪ ،‬عشایری‪،‬‬ ‫خارج از کشور‪ ،‬تطبیقی و ‪ )...‬و غیردولتی (که سابق به‬ ‫ان ها غیرانتفاعی گفته می شد) همواره در حال جنگ با‬ ‫یکدیگر بودند‪ .‬گرچه مرز مسئله تنوع اموزشی هنوز مبهم‬ ‫و غیراجماعی است اما همواره یکی از دالیل پرداختن‬ ‫به ان ها‪ ،‬مسئله عدالت اجتماعی بوده است‪ .‬یکی‬ ‫از مهم ترین اشکال این دعوا‪ ،‬چالش مدارس دولتی و‬ ‫غیردولتی است‪ .‬دسترسی به اموزش رایگان‪ ،‬همگانی و‬ ‫برابر ادعای مدارس دولتی عادی است و از این منظر خود‬ ‫را عادالنه می خواند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬مدارس غیردولتی‬ ‫با ادعای لزوم توجه به استعدادهای متفاوت‪ ،‬خود را‬ ‫مدعی برقراری عدالت اموزشی می دانند‪ .‬درحالی که‬ ‫به نظر می رسد بازی در این زمینه و طرفداری از یک‬ ‫جانب چالش‪ ،‬خود نشان از وجود یک مشکل بزرگ‬ ‫است‪ :‬مشکل فهم ناقص و نادرست مسئله‪.‬‬ ‫مسئله را باید از همان زاویه عدالت اموزشی دنبال کرد‪:‬‬ ‫‪250‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪1.1‬توجه به رشد استعدادها‬ ‫بـ ـ ـه ت ـ ــن ـ ــاس ـ ــب هـ ــمـ ــان‬ ‫اس ــت ــع ــداده ــا‪ .‬ایـ ــن امــر‬ ‫پذیرش تنوع را الزامی می سازد‪.‬‬ ‫‪2.2‬توزیع عادالنه مواهب اجتماعی و دسترسی به‬ ‫موقعیت های اجتماعی‬ ‫‪ .7‬راه حل نزاع اداره دولتی و غیردولتی مدارس‬ ‫اما سوال این است که چه باید کرد؟ برای این سوال‬ ‫دو نوع پاسخ وجود دارد‪:‬‬ ‫‪ .1‬پاسخ ایده ال‪:‬‬ ‫تنوع اموزشی محترم است اما بین تنوع مدارس و تنوع‬ ‫اموزشی باید تفکیک ایجاد کرد‪ .‬در همه مدارس باید به‬ ‫تنوع اموزشی احترام گذاشت‪ .‬اساس این نگاه به برخورد‬ ‫متفاوت معلم و برنامه درسی با دانش اموزان به تناسب‬ ‫‪251‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مدارس دولتی متهم به ارائه نسخه یکسان اموزشی به‬ ‫استعدادهای متفاوت هستند درحالی که مسئله اصلی‬ ‫این مدارس‪ ،‬بعد دوم عدالت اموزشی است؛ یعنی تالش‬ ‫دارد تا با ارائه اموزش استاندارد همگانی و برابر‪ ،‬اثر اموزش‬ ‫در دستیابی به موقعیت ها و بهره مندی ها را برابر کند؛‬ ‫اما از سوی دیگر به دلیل همان استانداردسازی‪ ،‬در حال‬ ‫تخریب تنوع استعدادی است‪ .‬در چنین موقعیتی‪،‬‬ ‫مدارس غیردولتی با ادعای توجه به تنوع استعدادها‬ ‫به تخطئه مدارس دولتی پرداختند‪ .‬درحالی که اگر با‬ ‫دقت به ماهیت این مدارس دقت کنیم‪ ،‬تناقضاتی‬ ‫یافت مـی شــونــد‪ .‬م ــدارس غیردولتی در مقایسه با‬ ‫ً‬ ‫مدارس دولتی به تنوع احترام می گذارند اما صرفا در‬ ‫سطح کالن مقایسه بین مدارس دولتی و غیردولتی و‬ ‫نیز در سطح مقایسه بین مدرسه ای غیردولتی (یعنی‬ ‫ً‬ ‫دو مدرسه غیردولتی)‪ .‬درحالی که اساسا در سطح‬ ‫درون مدرسه ای‪ ،‬مــدارس غیردولتی نیز همان نگاه‬ ‫یکسان انگارانه را دنبال می کنند؛ یعنی به طور مثال‪،‬‬ ‫یک مدرسه غیردولتی‪ ،‬یک نوع برنامه درسی واحد را‬ ‫که البته با مدارس غیردولتی دیگر متفاوت و با مدارس‬ ‫دولتی نیز متفاوت است در پیش می گیرد‪ .‬درحالی که‬ ‫قرار بود به تنوع استعداد دانش اموزان بپردازد‪ .‬از زاویه‬ ‫بعد دوم عدالت اموزشی نیز مدارس غیردولتی به دلیل‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .6‬چالش عدالت در نسخه‬ ‫مدارس دولتی و غیردولتی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫استفاده از مکانیسم بازار و‬ ‫مبتنی بر مفهوم رقابت کامل‬ ‫(که البته وجود خارجی چنین‬ ‫فضایی تا کنون به اثبات نرسیده است)‪ ،‬حا کمیت‬ ‫پول در توزیع اموزش و بهره مندی بیشتر طبقه مرفهین‬ ‫را رقم زده است‪ .‬در بهترین حالت باید گفت که این‬ ‫مکانیسم بین افــراد دارای استطاعت مالی مدارس‬ ‫غیردولتی به ایجاد رقابت علمی مـی پــردازد‪ .‬لذا با‬ ‫ً‬ ‫بخش بندی بازار‪ ،‬عمال افراد فاقد استطاعت را حذف‬ ‫کرده است‪ .‬این کار موجب شده است که اوال اصل‬ ‫«هر که پولش کافی‪ ،‬رقابت برایش ازاد» تثبیت شود و‬ ‫ً‬ ‫ثانیا در طی زمان‪ ،‬به جهت جاذبه انگیزه های مالی در‬ ‫مدارس غیردولتی‪ ،‬نوعی انتقال و جابجایی مدیران‪،‬‬ ‫معلمان و دانش اموزان بهتر به سوی مدارس غیردولتی‬ ‫از سایر مدارس کلید بخورد؛ به عبارت دیگر در عمل‪،‬‬ ‫سایر مدارس را می بلعد‪ .‬سایر مدارس در عین اینکه‬ ‫وجود دارند اما دیگر کیفیتی برای ارائه ندارند‪ .‬اشکال‬ ‫اصلی در حکمرانی بازار اموزش است‪ .‬توجه به سایر‬ ‫ساختارهای ممکن حکمرانی از قبیل سلسله مراتب‪،‬‬ ‫شبکه و ‪ ...‬یا خلق ساختاری جدید‪ ،‬مفری برای این‬ ‫اشکال است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اشکال اصلی در حکمرانی بازار اموزش‬ ‫است‪ .‬توجه به سایر ساختارهای ممکن‬ ‫حکمرانی از قبیل سلسله مراتب‪ ،‬شبکه و‬ ‫‪ ...‬یا خلق ساختاری جدید‪ ،‬مفری برای‬ ‫این اشکال است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نامطلوب و موجب نارضایتی است‪ .‬در تنظیم گری‪،‬‬ ‫سه عنصر «تصمیم گیری‪ ،‬اجــرا و نــظــارت» ناظر به‬ ‫عناصر مختلف موثر در ارائه و انتقال اموزش به جامعه‬ ‫هــدف‪ ،‬متناسب با تفاوت در شرایط و صالحیت‬ ‫متقاضیان‪ ،‬به اشکال مختلفی توزیع می شود‪ .‬برای‬ ‫حداقل صالحیت ها‪ ،‬شیوه استاندارد دولتی و برای‬ ‫صالحیت های باالتر‪ ،‬به تناسب رشد صالحیت ها‪،‬‬ ‫اختیارات بیشتری تفویض می شود‪ .‬مالکیت‪ ،‬تامین‬ ‫مالی‪ ،‬مدیریت منابع انسانی‪ ،‬برنامه درسی‪ ،‬جذب و‬ ‫اخراج دانش اموز و ‪ ...‬عناصری هستند که ب ه تناسب‬ ‫شرایط متقاضیان تاسیس و اداره مدارس‪ ،‬اختیارات‬ ‫تصمیم گیری‪ ،‬اجرا و نظارت در مورد ان ها‪ ،‬واگذار و‬ ‫کنترل می شود‪.‬‬ ‫راه حل ادعایی‪ ،‬پاسخی برای چالش های مختلف‬ ‫نظام امــوزش و پــرورش کشور اســت؛ چالش هایی از‬ ‫قبیل‪ .1 :‬اداره دولتی‪ -‬غیردولتی‪ .2 .‬مالکیت مدرسه‪.‬‬ ‫‪ .3‬مشارکت در اموزش‪ .4 .‬تنوع اموزشی‪ .5 .‬عدالت‬ ‫اموزشی‪ .6 .‬تمرکز‪ -‬عدم تمرکز‪.‬‬ ‫به نظر می رسد وجه مشترک عمده این برچسب ها‪،‬‬ ‫چالش در مدیریت انگیزه و رفتار ذی نفعان اموزش‬ ‫کــشــور اس ــت‪ .‬تــنــظــیـم گــری‪ ،‬مــدعــی کــاهــش چنین‬ ‫چالشی است‪.‬‬ ‫تفاوت هایشان است‪ .‬توجه به استعدادهای متفاوت‬ ‫که در سطح افــراد محل جستجو هستند‪ ،‬در همان‬ ‫سطح باید پاسخ داده شوند‪ .‬در واقع همه مدارس باید‬ ‫مبتنی بر یک برنامه درسی منعطف و معلمان توانمند‪،‬‬ ‫به تربیت و اموزش دانش اموزان متناسب با اقتضائات‬ ‫انان اقدام کنند‪ .‬پرواضح است که جای خالی چنین‬ ‫معلمان و چنین برنامه درسی بسیار محسوس است‪.‬‬ ‫بدیهی است که داللت گیری از این پاسخ به سمت‬ ‫ازادسازی اموزش در مدارس‪ ،‬سوءتفاهمی بیش نیست‪.‬‬ ‫‪ .2‬پاسخ ممکن در راستای پاسخ ایده ال‪:‬‬ ‫مدیریت تنوع مدارس بر اساس تنظیم گری انگیزه ها‪ .‬این‬ ‫پاسخ‪ ،‬یک مدیریت کنترل شده است‪ .‬در واقع بر اساس‬ ‫انگیزه های مختلف در تاسیس و مدیریت مدارس و‬ ‫نیز بر اساس توانمندی متفاوت سرمایه انسانی و مادی‬ ‫انان‪ ،‬حکومت به تخصیص اختیارات در حوزه های‬ ‫مختلف حکمرانی مدرسه می پردازد‪ .‬تفصیل این نسخه‬ ‫در قالب پیشنهاد «تشکیل سازمان تنظیم مقررات‬ ‫اموزش عمومی غیردولتی» به کمیسیون تعلیم و تربیت‬ ‫شورای عالی انقالب فرهنگی بیان شده است‪ .‬اداره و‬ ‫مالکیت دولتی یا غیردولتی مدارس دارای مدافعان و‬ ‫مخالفان سرسختی است‪ .‬مجموعه راه حل هایی که‬ ‫تاکنون برای این چالش مطرح شده است‪ ،‬در فضای‬ ‫انتخاب بین یکی از این دو یا تمرکز بر رونق یکی از این‬ ‫دو بوده است‪ .‬با باور به ناعادالنه بودن هر دو سبک‬ ‫اداره مدارس‪ ،‬به نظر می رسد پاسخ و راه حل مناسب‪،‬‬ ‫تغییر زمین بازی از شیوه سنتی «دولتی‪-‬غیردولتی»‬ ‫به «تنظیم گری اموزش» در کشور است‪.‬‬ ‫در تنظیم گری اموزش به جای ارائه نسخه های کلیشه ای‬ ‫تعمیم یافته برای همگان هر نوع از متقاضیان تاسیس‬ ‫و اداره مدارس به صور مختلفی مدیریت می شوند‪.‬‬ ‫ارائه نسخه های غیرمنعطف برای عموم متقاضیان‬ ‫‪ .8‬تقریر محل نزاع؛ مسئله اصلی‬ ‫الزم است تا به صورت شفاف‪ ،‬نزاع اصلی مدارس‬ ‫دولتی‪ -‬غیردولتی را تعریف کنیم‪ .‬مدارس دولتی به‬ ‫دنبال ارائه اموزش رایگان‪ ،‬همگانی‪ ،‬در دسترس و برابر‬ ‫به همه افراد در سن اموزش رسمی عمومی هستند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫بــرای این امر تقریبا همه چیز از مسیر دولــت تمهید‬ ‫و اداره می شود‪ .‬مــدارس غیردولتی با هدف ایجاد‬ ‫تنوع در اموزش‪ ،‬وارد صحنه شده اند ولی با استفاده‬ ‫‪252‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪253‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫از مکانیسم بازار و انگیزش‬ ‫مــالــی‪ ،‬کیفیت امــوزشــی را‬ ‫با خود همراه کرده اند‪ .‬این‬ ‫م ــدارس نه تنها بین خــود‪،‬‬ ‫بازار اموزش ایجاد کرده اند‬ ‫بلکه بین خــود و مــدارس‬ ‫دولتی‪ ،‬نیز نوعی نزاع بر سر‬ ‫عناصر کیفیت بخش به وجود اورده اند‪ .‬این مدارس‬ ‫ً‬ ‫اوال کیفیت بیشتر را به پرداخت شهریه این مدارس‬ ‫منوط کرده اند و بدین ترتیب به جای توجه به منافع‬ ‫عمومی‪ ،‬با بخش بندی بازار‪ ،‬به مشتریان خویش توجه‬ ‫ً‬ ‫دارند‪ .‬ثانیا با استفاده از قدرت مانور در انگیزش مالی‬ ‫که در نسخه مــدارس دولتی وجــود نــدارد‪ ،‬مدیران‪،‬‬ ‫معلمان و کادر اموزشی با کیفیت را از مدارس دولتی‬ ‫به سمت خویش جذب کرده اند‪ .‬پس با خورده شدن‬ ‫ً‬ ‫خط مشی اداره دولتی مدارس‪ ،‬اساسا کیفیت باالتری‬ ‫در مدارس دولتی عادی وجود ندارد مگر اینکه جذب‬ ‫غیردولتی شده است‪ .‬پس در یک کالم‪ ،‬نزاع مدارس‬ ‫دولتی‪ -‬غیردولتی را باید در «هژمونی انگیزش مالی و‬ ‫مکانیسم بازار مدارس غیردولتی» دید‪ .‬این هژمونی در‬ ‫طی زمان‪ ،‬پول و کیفیت اموزشی را با یکدیگر هم راستا‬ ‫ً‬ ‫و همراه ساخته و عمال مدارس دولتی را از کارکرد خارج‬ ‫کرده است‪ .‬در چنین شرایطی‪ ،‬تمامی تالش ها برای‬ ‫کیفیت بخشی به مدارس دولتی که متکی بر مدیر‪،‬‬ ‫معلم و کــادر امــوزشــی بهتر بــاشــد‪ ،‬شکست خورده‬ ‫است؛ چراکه در بازار اموزش‪ ،‬به مدارس غیردولتی‬ ‫ً‬ ‫منتقل می شوند‪ .‬پس عمال شکست این هژمونی تنها‬ ‫راهکار حل نزاع است‪.‬‬ ‫امــا مسئله نــزاع مــدارس دولتی‪-‬غیردولتی را نباید‬ ‫محدود به این هژمونی دانست‪ .‬بلکه باید مسئله را‬ ‫کمی دقیق تر‪ ،‬عمیق تر و گسترده تر تحلیل کرد‪ .‬در بسته‬ ‫سیاستی اداره مدارس که شامل انواع مدارس (دولتی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫عادی‪ ،‬استعداد درخشان‪،‬‬ ‫نمونه دولتی‪ ،‬هیات امنایی‪،‬‬ ‫غیردولتی و ‪ )...‬اســت‪ ،‬دو‬ ‫مولفه وجود دارند که باعث‬ ‫بروز جنگ اموزشی در بسته‬ ‫سیاستی شده اند‪ .1 :‬مدرسه‬ ‫غیردولتی (غیرانتفاعی سابق)‪،‬‬ ‫با هژمونی انگیزش مالی و هم راستایی اموزش با قدرت‬ ‫مــالــی از یــک ط ــرف‪ .2 ،‬م ــدارس خــاص (استعداد‬ ‫درخشان‪ ،‬نمونه دولتی و شاهد) با نفی تنوع در حال‬ ‫رشد طبیعی‪ ،‬نخبه زدایی از سطح عمومی اموزش‬ ‫مدارس و ایجاد قطب های رشد‪ .‬پس مدارس دولتی‬ ‫عادی از سه جهت در حال هجمه هستند‪:‬‬ ‫‪1.1‬نقص ذاتی خود در ایجاد تنوع اموزشی به دلیل حاکمیت‬ ‫نسخه استاندارد یکسان و غیرمنعطف در اموزش‬ ‫‪2.2‬کاهش سطح کیفیت به دلیل انتقال دانش اموز‪،‬‬ ‫معلم و مدیر باکیفیت به سایر انواع مدارس دولتی‬ ‫(استعداد درخشان‪ ،‬شاهد‪ ،‬نمونه دولتی)؛ این‬ ‫ً‬ ‫امر خصوصا با گسترش بی رویه چنین مدارسی‪،‬‬ ‫شدت یافته است‪.‬‬ ‫‪3.3‬کاهش سطح کیفیت به دلیل انتقال دانش اموز‪،‬‬ ‫معلم و مدیر با کیفیت به مــدارس غیردولتی در‬ ‫بازار اموزش‬ ‫‪4.4‬بنابراین اموزش باکیفیت اکنون در رقابت مدارس‬ ‫دولتی غیرعادی و مدارس غیردولتی در حال انتقال‬ ‫ً‬ ‫و ارائه است و اساسا مدارس دولتی عادی از گردونه‬ ‫اموزش حذف می شوند‪ .‬پدیده کنکور نیز به دلیل‬ ‫هماهنگی این دو نوع مــدارس‪ ،‬عامل دیگری بر‬ ‫حذف مدارس دولتی عادی شده است؛ اما چگونه‬ ‫می توان این بسته مشکالت را سامان داد؟ تنظیم‬ ‫گری چگونه می تواند این “ابر مسئله” را حل کند؟‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .9‬کارامدی تنظیم گری اموزش؛ حرکت‬ ‫به سمت تنو ع بخشی به اموزش‬ ‫تزریق خواهند شد‪ .‬پس تنظیم گری باید به نحوی باشد‬ ‫که همزمان همه میدان جنگ اموزش را هدایت کند‪:‬‬ ‫تحدید گستره و حجم مدارس دولتی خاص (تا سر حد‬ ‫کارکرد مقصود و معقول خویش)‪ ،‬ایجاد امکان تنوع‬ ‫اموزش در مدارس دولتی عادی به شرط تحقق یا وجود‬ ‫ظرفیت‪ ،‬شکستن هژمونی مالی مدارس غیردولتی؛ هر سه‬ ‫محور‪ ،‬بسیار دشوار و توام با مشکالت اما ممکن هستند‪.‬‬ ‫مدارس غیردولتی برای تامین هزینه های خود اقدام‬ ‫به دریافت شهریه می کنند‪ .‬حال اگر این هزینه ها به‬ ‫نحوی دیگر تامین شود‪ ،‬این هژمونی تضعیف می شود؛‬ ‫اما هزینه ها کدم اند؟ هزینه زمین‪ ،‬هزینه های اداره‪،‬‬ ‫حقوق و دستمزد‪ ،‬برنامه های توسعه ای درسی‪ .‬تعهد‬ ‫دولت به تامین زمین غیرقابل تغییر کاربری (چه اینکه‬ ‫خود تامین کند و چه اینکه با تنظیم گری خویش از سایر‬ ‫منابع دریافت کند)‪ ،‬سرانه دانش اموزی دولت بعالوه‬ ‫امکان تامین مالی از بیرون مدرسه‪ ،‬حذف فوق برنامه در‬ ‫کنار امکان طراحی برنامه درسی جداگانه برای مدارس‬ ‫(در صورت وجود شرایط) که منجر به حذف هزینه‬ ‫فوق برنامه و جایگزین شدن با دروس قبل می شود‪،‬‬ ‫مشارکت مالی دانش اموز (نه شهریه) با احیای واقعی‬ ‫رابطه مدرسه و انجمن اولیاء و مربیان‪ ،‬اختیاردهی به‬ ‫معلم و ارتقای شان معلم‪ ،‬تنوع بخشی به اموزش درون‬ ‫مدرسه ای که منجر به نفی امکان مقایسه در منابع‬ ‫مالی و بلکه ایجاد رقابت اموزشی می شود؛ از جمله‬ ‫راهکارهای تضعیف این هژمونی است‪.‬‬ ‫بنابراین تمرکز در جایی بله و در جایی خیر‪ .‬منابع‬ ‫مالی و مالکیت مدرسه با استفاده از سرانه و تامین‬ ‫مالی غیر دانش اموزی؛ مشارکت در مدیریت مدرسه و‬ ‫نیز کاهش هزینه با اختیاردهی‪ ،‬تنوع اموزشی و مسئله‬ ‫انسجام راهبردی با استفاده از تنظیم گری کف و سقف‬ ‫ارزش ها تحقق می یابد‪.‬‬ ‫چالش های مختلفی از قبیل عدالت اموزشی‪ ،‬دسترسی‬ ‫اموزش‪ ،‬یکسان انگاری‪ ،‬اموزش باکیفیت‪ ،‬تنوع اموزشی‪،‬‬ ‫توجه به استعدادهای مختلف‪ ،‬مشارکت در اداره‬ ‫مدارس‪ ،‬کمبود بودجه و ‪ ...‬در نظام اموزش وپرورش‬ ‫باعث شده است که مجموعه ای از راهکارهای مختلف‬ ‫برای پاسخ به هر چالش ایجاد شود‪ .‬این چالش ها را که‬ ‫بیشتر خود را در قالب نزاع مدارس دولتی‪-‬غیردولتی‬ ‫نشان می دهند می توان به مسئله ریشه ای «مدیریت‬ ‫و تنظیم انگیزه و رفتار ذی نفعان» مرجوع کرد‪ .‬در واقع‬ ‫چالش اصلی نظام اموزش وپرورش جمهوری اسالمی‬ ‫ایران‪ ،‬نقص در تنظیم گری انگیزه و رفتار است‪.‬‬ ‫پاسخ های مختلفی نیز که در جواب به این چالش ها‬ ‫طــرح شــده انــد‪ ،‬همگی دارای یــک ضعف مشترک‬ ‫هستند‪ :‬پاسخ یکسان و استاندارد در قالب نسخه های‬ ‫بلندمدت‪ .‬عدم انعطاف و عدم تناسب با ذهنیت‬ ‫و خصائص ذی نفعان مختلف باعث می شود که‬ ‫موجی از نارضایتی در کنار عدم کارامدی‪ ،‬نسخه های‬ ‫یکسان انگاری شده را به ناکارامدی بکشاند‪.‬‬ ‫شیوه اداره مدارس به شکل دولتی و غیردولتی که هر‬ ‫یک خاستگاه و انتظارات متفاوتی را یدک می کشد‪ ،‬در‬ ‫عین داشتن تعارضات کارکردی‪ ،‬به معضل نسخه های‬ ‫پایدار غیرمنعطف دچار هستند‪ .‬درحالی که انتظارات‬ ‫مختلف نظام اموزشی را می توان تا حد زیادی‪ ،‬با تغییر‬ ‫سبک از این شیوه رایج به تنظیم گری انگیزه ها تامین‬ ‫کرد‪ .‬هدف تنظیم گری‪ ،‬جهت دهی رفتارها به سمت‬ ‫ً‬ ‫تحقق ارزش هاست و دراین بین‪ ،‬معموال وسیله ها‪،‬‬ ‫تقدس و ارزش ذاتی ندارند‪ .‬لذا قابلیت انعطاف و‬ ‫متناسب سازی با اقتضائات به شدت وجود دارد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫قطعا اقداماتی که برای مواجهه با مدارس دولتی خاص‬ ‫(استعداد درخشان‪ ،‬نمونه دولتی‪ ،‬شاهد) صورت می گیرد‬ ‫اگر نتواند به خوبی‪ ،‬عناصر کیفیت زا را به مدارس دولتی‬ ‫عادی منتقل کند‪ ،‬این عناصر به مدارس غیردولتی‬ ‫پی نوشت‬ ‫این یادداشت در شماره اول فصلنامه عدالت اجتماعی (تابستان ‪ )1397‬متعلق به‬ ‫هسته «عدالت پژوهی» مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‪ ،‬منتشر گردیده است‪.‬‬ ‫‪254‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ابراهیم راستیان‬ ‫پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشگاه اصفهان‬ ‫علی قربانی‬ ‫پژوهشگر هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران‬ ‫‪255‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫نمی توان مشخص نمود بر اساس چه فرایند سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی یا علمی مصوبه حذف ازمــون هــای مدارس‬ ‫خاص طرح گردید‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در مصائب یک مصوبه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اواسط بهمن ماه سال ‪ 96‬معاون اموزش ابتدائی وزارت‬ ‫اموزش وپرورش خبر مصوبه حذف ازمون های دوره ابتدایی‬ ‫و مدارس خاص دوره اول متوسطه را به طور رسمی اعالم‬ ‫کرد که در فضای رسانه ای کشور جنجال های فراوان علمی‬ ‫و غیرعلمی به همراه داشت‪ .‬هر چند که ظاهر مباحث‬ ‫مطرح شده از سوی وزیر محترم اموزش وپرورش رنگ و‬ ‫بوی علمی و دغدغه مسئوالنه دارد اما انچه بیشتر جای‬ ‫تامل دارد‪ ،‬نقش عوامل غیرعلمی در فرایند اجرا شدن‬ ‫یک چنین طرحی در فضای اموزش وپرورش است‪ .‬از‬ ‫سویی‪ ،‬درهم امیختگی این دو حوزه نظر و اجرا و خلط‬ ‫مباحث علمی و سیاسی به ابهامات این مسئله پیچیده‬ ‫افزوده است و از سوی دیگر‪ ،‬سوءاستفاده تصمیم سازان‬ ‫این مصوبه از متخصصان علوم تربیتی به وضوح نشانگر‬ ‫تاثیر عوامل غیرمعرفتی در شکل گیری چنین تصمیم‬ ‫مهم و حساسی در نظام اموزش وپرورش است‪ .‬بر این‬ ‫اساس در کنار بررسی نظرات علمی و تخصصی در‬ ‫این حوزه‪ ،‬فرایند تصمیم سازی و تصمیم گیری برای‬ ‫اجرایی شدن یک طرح نیز باید مورد واکاوی قرار گیرد‪.‬‬ ‫در این مقال ابتدا به حوزه علمی و تخصصی این مسئله‬ ‫پرداخته می شود و در ادامه با بررسی اخبار اعالم شده از‬ ‫سوی تصمیم گیرندگان تحلیل های پیرامونی به تبیین‬ ‫ابعاد غیرمعرفتی این مسئله از منظر سیاسی و اجرائی‬ ‫خواهیم پرداخت‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مقدمه‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مهم ترین نقدی که به ازمون های دوره ابتدایی وارد‬ ‫شده‪ ،‬خارج کردن جریان تعلیم و تربیت این دوره از‬ ‫ریل اصلی خود و ایجاد رقابتی مضر و کاذب است‪.‬‬ ‫‪ .1‬چرا باید مدارس خاص دوره‬ ‫اول متوسطه حذف شود؟‬ ‫ناموفق هستند و از دیدگاه روانشناسی ممکن است‬ ‫چنین شکستی در دوره کودکی‪ ،‬اثار روحی زیان باری‬ ‫برای اینده این دانش اموزان داشته باشد‪.‬‬ ‫‪ .1-1‬اضطراب‬ ‫ً‬ ‫مسئله ازمون های دوره ابتدایی و مخصوصا وجود‬ ‫مدارس سمپاد که دو مسئله مجزا در حوزه تعلیم و‬ ‫تربیت کودکان است‪ ،‬محل نقد و نظرات علمی بوده و‬ ‫هست‪ .‬مهم ترین نقدی که به ازمون های دوره ابتدایی‬ ‫وارد شــده‪ ،‬خــارج کــردن جریان تعلیم و تربیت این‬ ‫دوره از ریل اصلی خود و ایجاد رقابتی مضر و کاذب‬ ‫است که عالوه بر ایجاد استرس و تشویش اذهان در‬ ‫کودکان‪ ،‬در دوره ای که هنوز امادگی روبرو شدن با چنین‬ ‫اضطرابی را ندارند‪ ،‬باعث ایجاد بازار اقتصادی جانبی‬ ‫برای موسسات و انتشارات کمک اموزشی و هدر رفت‬ ‫انرژی و هزینه های هنگفت خانواده ها و کودکان است‪.‬‬ ‫رویکرد جداسازی دانـش امــوزان خاص نیز تاثیراتی‬ ‫مخرب بر انان می تواند بگذارد‪ .‬این دانش اموزان پیش‬ ‫از سن رشد و بلوغ فکری برچسب نخبگی و تیزهوشی‬ ‫را با خود حمل می کنند که انان را از سایر دانش اموزان‬ ‫مجزا کرده و عالوه بر حس غرور و تکبری که بالقوه با‬ ‫خود به همراه دارد‪ ،‬بار سنگین موفقیت های مورد انتظار‬ ‫ُ‬ ‫جامعه و خانواده را بر گرده دانش اموز قرار می دهد و‬ ‫همواره خود را تحت فشار این انتظارات خواهد دید‬ ‫و شاید به جای حرکت به سوی عالیق دلخواه خود‪،‬‬ ‫مجبور به تامین خواسته های دیگران بداند‪.‬‬ ‫‪ .2-1‬احساس شکست‬ ‫‪ .4-1‬بی توجهی به استعدادهای گوناگون‬ ‫طبق امارهای اعالم شده‪ ،‬از میان حدود هفت میلیون‬ ‫و پانصدهزار دانش اموز دوره ابتدایی‪ ،‬سیصدهزار‬ ‫دانش اموز در ازمون مدارس خاص ثبت نام می کنند‬ ‫ً‬ ‫که اوال نشان دهنده این حقیقت است که تعداد قابل‬ ‫مالحظه ای از دانش اموزان این مقطع در سراسر کشور‬ ‫نمی توانند در این ازمون ها شرکت کنند و این خود عیب‬ ‫ً‬ ‫بزرگی برای این سنخ از ازمون ها محسوب می شود‪ .‬ثانیا‬ ‫از این تعداد پنجاه هزار نفر پذیرش مدارس نمونه دولتی‬ ‫و پانزده هزار نفر پذیرش مدارس تیزهوشان می شوند که‬ ‫فقط بیست ویک درصد شرکت کنندگان را دربرمی گیرد‪.‬‬ ‫در واقع هشتاد درصد شرکت کنندگان در این رقابت‬ ‫نقد دیگری که به وضع فعلی استعدادیابی و پرورش‬ ‫استعدادهای درخشان در کشور وارد است‪ ،‬تک بعدی‬ ‫بودن این فرایند و عدم توجه به استعدادهای گوناگون‬ ‫دانش اموزان است‪ .‬در فرایند فعلی به جای توجه به‬ ‫استعداد‪ ،‬تمرکز بر روی هوش دانش اموزان است؛ ان هم‬ ‫ً‬ ‫فقط هوش ریاضی و علوم تجربی‪ .‬طبیعتا دانش اموزان‬ ‫مستعد علوم انسانی‪ ،‬ادبیات‪ ،‬هنر و رشته های ورزشی‬ ‫و ‪ ...‬با برچسب بی استعدادی در مــدارس عادی و‬ ‫غیرانتفاعی تحصیل می کنند درحالی که واقعیت‬ ‫چیز دیگری است و نخبه های فراوانی در این حوزه ها‬ ‫مشغول فعالیت هستند‪.‬‬ ‫‪ .3-1‬ایجاد توقع کاذب‬ ‫‪256‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫در طرح شهاب‪ ،‬دانش اموزان مستعد در‬ ‫همه زمینه ها شناسایی شده و در همان‬ ‫محیط عادی مدارس هدایت می شوند‪.‬‬ ‫‪6.6‬رجوع به دانش امــوزان‪ :‬به جای انتظار برای بروز‬ ‫استعدادهای دانش اموزان‪ ،‬بنیاد ملی و وزارتخانه‬ ‫خود به سوی دانش اموز می روند تا استعدادش را‬ ‫بروز دهد‪.‬‬ ‫‪8.8‬شناسایی و هدایت بــدون جداسازی بلکه در‬ ‫محیط مدرسه (غنی سازی)‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪1010‬عــدم اولویت منتخبین نسبت به سایرین‪ :‬به‬ ‫دالیل تربیتی دانش اموز انتخاب شده هیچ امتیاز‬ ‫ویژه ای نسبت به سایرین ندارد و فقط در جهت‬ ‫استعداد خود هدایت خواهد یافت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪7.7‬توجه همه جانبه به استعدادها‪ :‬استعدادهای‬ ‫گونا گون مدنظر است نه فقط استعداد ریاضی و‬ ‫علوم تجربی‬ ‫‪9.9‬حذف ازمون و جایگزینی راهکارهای شناسایی‬ ‫طوالنی مدت‬ ‫‪1.1‬کالمی‪ ،‬ریاضی‪ ،‬هنری‪ ،‬فضائی حرکتی‪ ،‬اجتماعی‪،‬‬ ‫علوم تجربی‪ ،‬فرهنگی و دینی‬ ‫‪1111‬محوریت اموزش معلمان‪ :‬در این طرح غنی سازی‬ ‫از طریق معلم صورت می گیرد بنابراین معلمان نیز‬ ‫باید برای اجرای چنین غنی سازی امادگی های‬ ‫الزم را کسب نمایند‪.‬‬ ‫‪2.2‬این هوش ها در واقع اقتباس و اصالح هوش های‬ ‫‪9‬گانه [‪ ]1‬گاردنر است‪:‬‬ ‫‪3.3‬زبانی‪ ،‬منطقی‪ .‬ریاضی‪ ،‬بدنی حرکتی‪ ،‬مکانی‬ ‫فضائی‪ ،‬موسیقائی‪ ،‬طبیعت گرا‪ ،‬درون فردی‪-‬ادراک‬ ‫درونی‪ ،‬میان فردی‪ -‬ادراک اجتماعی‪ ،‬وجودگرایانه‬ ‫بنیادگرایانه (غائی و معنوی)‪.‬‬ ‫‪1212‬رسانه ای نشدن اطالعات استعدادهای برتر‬ ‫‪257‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫تنها در صورتی باید از حذف ازمو ن ها و مدارس‬ ‫سمپاد و نمونه دولتی سخن به میان اید که جایگزین‬ ‫مطلوبی برای ان ارائه شده باشد‪ .‬با توجه به نقدهای‬ ‫مذکور به فرایند فعلی در شناخت و جذب نیروهای‬ ‫نخبه‪ ،‬طرح «غنی سازی» به جای «جداسازی» در‬ ‫حوزه پــرورش استعدادهای درخشان مطرح شده‬ ‫است‪ .‬طرح «غنی سازی» استعدادهای درخشان‬ ‫کــه بــا عــنــوان طــرح شــهــاب ارائ ــه ش ــده‪ ،‬مبتنی بر‬ ‫نظریه هوش های چندگانه گاردنر است‪ .‬گاردنر با‬ ‫طرح نظریه هوش های چندگانه تالش می کند که‬ ‫برخالف نظریه تک هوشی سنتی‪ ،‬ابعاد گونا گون‬ ‫اســتــعــدادهــای دانــش ام ــوزان را مدنظر قــرار دهــد‪.‬‬ ‫طرح شهاب‪ ،‬دانش اموزان مستعد در همه زمینه ها‬ ‫شناسایی شده و در همان محیط عادی مدارس‬ ‫هدایت می شوند‪ .‬استعدادها یا هو ش هایی که‬ ‫قرار است شناسایی و شکوفا شوند عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪5.5‬طراحی عدالت محور‪ :‬طبقات گوناگون در همه‬ ‫نقاط کشور‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬طرح شهاب؛ «غنی سازی»‬ ‫به جای «جداسازی»‬ ‫‪4.4‬بر همین اساس‪ ،‬اصول و سیاست های کلی شهاب‬ ‫بیان شده که در ادامه بیان می شود‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .3‬بررسی انتقادی‬ ‫طرح شهاب‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1-3‬عدم شفافیت‬ ‫در تعریف هوش‬ ‫یکی از بنیادی ترین نقدهای وارده به طرح‬ ‫شهاب ابهام و عدم شفافیت در تعریف‬ ‫«هوش» و «استعداد» است‪.‬‬ ‫انتقادهای مبنایی و بنایی جدی پیرامون طرح شهاب‬ ‫مطرح شده که در ادامه به اختصار بیان می شود‪ .‬یکی‬ ‫از بنیادی ترین نقدهای وارده به طرح شهاب ابهام و‬ ‫عدم شفافیت در تعریف «هوش» و «استعداد» است‪.‬‬ ‫درحالی که این طرح هدفی جز شناسایی و هدایت‬ ‫استعدادهای برتر ندارد‪ ،‬با این حال به خوبی نمی تواند‬ ‫فهم طراحانش را از مفاهیمی همچون هوش و استعداد‬ ‫و تمایز ان ها را نشان دهد‪ .‬مثال بارز چنین ابهامی در‬ ‫تغییر هوش های ‪9‬گانه گاردنر به هوش های هشت گانه‬ ‫و دخل و تصرف در نظریه اصلی اســت‪ ،‬بــدون انکه‬ ‫ی ان به درستی مشخص باشد‪ .‬همچنین با وجود‬ ‫مبنا ‬ ‫هوش های هشت گانه در طرح شهاب‪ ،‬دستنامه شهاب‬ ‫که در واقع کتابچه اجرائی طرح برای راهنمای معلمان‬ ‫است‪ ،‬بر اساس هوش های ‪9‬گانه گاردنر تدوین یافته‬ ‫است‪ .‬گویا نویسندگان دستنامه شهاب نه متوجه دلیل‬ ‫دخل و تصرف در نظریه گاردنر بوده اند و نه اعتقادی به‬ ‫چنین دخل و تصرفی داشته اند و همین نکات نشانگر‬ ‫ابهام طرح نسبت به مسئله اصلی خود یعنی هوش و‬ ‫استعداد است‪.‬‬ ‫‪ .2-3‬نقد نظریه گاردنر‬ ‫مسئله دیگر خود نظریه گاردنر است که این نظریه نیز‬ ‫با نقدهایی اساسی روبرو است تا جایی که نظریه پرداز‬ ‫این طرح به دلیل مواجهه با شواهد تجربی مخالف‬ ‫نظریه خود‪ ،‬از علمی بودن این نظریه عقب نشینی‬ ‫می کند‪ .‬عالوه بر ابهام در تعریف هوش‪ ،‬مجزا در نظر‬ ‫گرفتن هوش های مختلف‪ ،‬از مهم ترین انتقادات‬ ‫نظریه گاردنر است‪ .‬به عالوه دلیل مشخص و متقنی‬ ‫برای اینکه چرا هوش های ‪9‬گانه مدنظر گاردنر را معتبر‬ ‫بدانیم نه موارد دیگر را‪ ،‬وجود ندارد‪.‬‬ ‫‪ .3-3‬تغییر مسئله به‬ ‫یک سراب واهی‬ ‫مهم ترین دلیلی که شخص‬ ‫وزیر از ابتدا بر ان تا کید نموده‪،‬‬ ‫دادن وعده احساسی بازگرداندن فضای شادی و عدم‬ ‫استرس به خانواده ها بوده است اما با اندکی تامل متوجه‬ ‫می شویم که بازگرداندن فضای شادی‪ ،‬تغییر جهت‬ ‫مسئله به یک سراب واهی است‪ .‬طبق امار خود وزارتخانه‬ ‫جمعیت شرکت کنندگان در ازمون های مدارس خاص‬ ‫ً‬ ‫مجموعا سیصد هزار نفر است‪ ،‬درحالی که جمعیت کل‬ ‫دانش اموزان دوره ابتدایی هفت میلیون و پانصد هزار‬ ‫نفر است و این عدد چهار درصد کل است‪ .‬در واقع‬ ‫این مصوبه برگرداندن شادی به کل دانش اموزان دوره‬ ‫ابتدایی نیست و عدم شادی عمومی که جناب وزیر‬ ‫در پی کشف و رفع عامل ان است‪ ،‬در جایی دیگری‬ ‫باید جستجو کرد‪ .‬ارتباط وجود مدارس سمپاد با مسئله‬ ‫اضطراب دانش اموزان در دوره ابتدایی به مراتب بی ربط تر‬ ‫از مسئله ازمون هاست‪ ،‬زیرا گزینش این مدارس می تواند‬ ‫از طریقی منطقی غیر از ازمون های پراسترس صورت‬ ‫گیرد و همین تحول گزینش می توانست‪ ،‬نخستین گام‬ ‫در تغییر روند جداسازی ان باشد‪.‬‬ ‫‪ .4-3‬شتاب زدگی در اجرای طرح‬ ‫مسئله مهم تر در طرح شهاب مشکالت اجرایی ان‬ ‫است که باعث شده تاکنون فقط در مرحله شناسایی‬ ‫ان هم به صورت ناقص کاربرد داشته باشد و در زمینه‬ ‫هدایت و شکوفایی استعدادهای دانش اموزان استفاده‬ ‫خاصی ندارد‪ .‬الزمه طرح شهاب‪ ،‬اموزش های متناسب‬ ‫و گسترده معلمان در سراسر کشور و تحول در ساختار‬ ‫تمامی مدارس است‪ ،‬حال انکه چنین تحولی حتی در‬ ‫صورت وجود تمام زمینه ها و تدابیر مدیریتی و اجرایی‬ ‫الزم‪ ،‬چند سالی وقت نیاز دارد و با حذف یک باره‬ ‫مدارس سمپاد نمی توان به طرح شهاب تکیه نمود‪.‬‬ ‫به طور خالصه‪ ،‬الزمه حذف مدارس سمپاد و اجرای طرح‬ ‫شهاب‪ ،‬غنی سازی کل مدارس کشور و تحول کل نظام‬ ‫‪258‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫اموزشی است‪ ،‬درحالی که‬ ‫هنوز سند تحول اجرائی و‬ ‫عملیاتی نشده است‪.‬‬ ‫ •‪ 3‬تیر ‪96‬‬ ‫م ــه ــدی ن ــوی ــد اده ـ ــم دب ــی ــر ک ــل ش ـ ــورای عــالــی‬ ‫اموزش وپرورش‪ :‬استراتژی اموزش وپرورش کاهش‬ ‫انواع مدارس با شیب مالیم است‪ .‬البته پیش بینی‬ ‫این نیست که مــدارس استعدادهای درخشان‬ ‫به طور کامل حذف شوند بلکه توسعه ان را مدیریت‬ ‫خواهد شد تا تعداد اندکی از دانش اموزانی که‬ ‫ضریب هوشی ان هــا بــاالی ‪ 130‬اســت در این‬ ‫مدارس حضور یابند‪.‬‬ ‫ •‪ 5‬دی ‪96‬‬ ‫‪259‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬فرایند خبررسانی حذف مدارس خاص‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫از مجموع نظرات علمی و‬ ‫تخصصی در ایــن مسئله‬ ‫م ـی تــوان چنین بــرداشــت ک ــرد کــه تــحــول در وضــع‬ ‫استعدادیابی و پرورش ان ها نیازی است که عموم‬ ‫کارشناسان ان را ابراز می نمایند اما اینکه این تحول بر‬ ‫پایه چه نظریه ای و با چه فرایندی صورت گیرد‪ ،‬گویا‬ ‫هنوز از جهت علمی به قدر کافی مورد تحلیل و بررسی‬ ‫قرار نگرفته است‪ .‬طرح شهاب که جایگزین علمی و‬ ‫اجرائی مدارس خاص معرفی می شود از نظر علمی‬ ‫ضعیف و از منظر اجرائی متزلزل و غیرقابل اتکا به‬ ‫نظر می رسد‪ .‬راهکار حقیقی برای عملیاتی شدن طرح‬ ‫شهاب این است که در گام اول در یک فرایند علمی‬ ‫ابهامات نظری این طرح مورد نقد و بررسی قرار بگیرد‬ ‫و در گام دوم این طرح به صورت پایلوت اجرا شود و‬ ‫با اصالح این طرح در مقام اجرا‪ ،‬به مرور به جایگزینی‬ ‫مطمئن تبدیل شود‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .5-3‬راهکار؛ از بررسی‬ ‫علمی تا اجرای گام به گام‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫زکریا حسینی پژوهشگر حوزه‬ ‫سیاست گذاری اموزشی در‬ ‫گفتگو با خبرنگار فارس با بیان‬ ‫اینکه این گمانه زنی وجود دارد‬ ‫که طرفداران حذف مدارس‬ ‫سمپاد به دنبال رونق گرفتن‬ ‫مدارس غیردولتی هستند‪،‬‬ ‫ً‬ ‫تصریح کرد‪ :‬اگر مدارس سمپاد حذف شوند صرفا‬ ‫مدارس غیردولتی قوت می گیرند و چالش اصلی‬ ‫مطرح شده توسط مخالفان وجود این مدارس که‬ ‫جداسازی و برگزاری ازمون ورودی بود همچنان‬ ‫به قوت خود باقی است؛ ضمن اینکه با حذف‬ ‫این مدارس‪ ،‬دانش اموزان با استعدادی که توان‬ ‫ً‬ ‫مالی ثبت نام در مدارس غیردولتی را ندارند عمال‬ ‫از امــوزش با کیفیت محروم می شوند و این امر‬ ‫به صراحت مخالف با عدالت اموزشی است‪ .‬وی‬ ‫تصریح کرد‪ :‬در گزارش صدروزه دولت یازدهم هم‬ ‫توسعه مدارس استعدادهای درخشان به عنوان‬ ‫عامل مخرب سرمایه گذاری موسسان مدارس‬ ‫غیردولتی معرفی شده بود‪.‬‬ ‫ •‪ 26‬دی ‪96‬‬ ‫زرافشان معاون اموزش متوسطه وزیر اموزش وپرورش‬ ‫و عضو شورای عالی اموزش وپرورش‪ ،‬در خصوص‬ ‫حذف مدارس سمپاد از مدارس متوسطه اول‪ ،‬گفت‪:‬‬ ‫این مسئله در حد پیشنهاد کارشناسی است که‬ ‫در نهایت مجموعه در مورد ان تصمیم می گیرد‪.‬‬ ‫ •‪ 16‬بهمن ‪96‬‬ ‫معاون اموزش ابتدایی وزارت اموزش وپرورش با بیان‬ ‫اینکه بر اساس تصمیم شورای عالی اموزش وپرورش‬ ‫برگزاری ازمون های تستی در دوره ابتدایی‪ ،‬استفاده‬ ‫از کتب کمک اموزشی و ورود موسساتی که به‬ ‫این بهانه وارد مدارس ابتدایی می شدند همگی‬ ‫ممنوع شد‪ ،‬گفت‪ :‬همچنین دیگر ازمون ورودی‬ ‫مدارس نمونه دولتی و تیزهوشان برگزار نمی شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫انقالب فرهنگی و با اطالعات نادرست‪ ،‬مباحث‬ ‫جلسه را رسانه ای کرد! فضای اشفته امروز رسانه ها‬ ‫و نگرانی برخی خانواده ها دست پخت وی بود‪.‬‬ ‫هم چنان بر وعده خود برای دور کردن اضطراب از‬ ‫دانش اموزان و جمع کردن بساط مافیای ازمون ها‬ ‫پایبند هستم‪.‬‬ ‫ •‪ 23‬فروردین ‪97‬‬ ‫مهندس ضرغامی بر حــرف قبلی خــود تا کید‬ ‫کرد‪ :‬عواقب و مسئولیت هر گونه تاخیر در اجرای‬ ‫رهنمودهای جلسه اخیر شــورای عالی انقالب‬ ‫فرهنگی در مورد جذب دانش امــوزان تیزهوش‬ ‫دوره اول متوسطه در سال ‪ 97‬بر عهده وزارت‬ ‫اموزش وپرورش است‪...‬زمان بار گذاری بیشتر بر‬ ‫مردم نیست‪ .‬بار برداری کنید‪.‬‬ ‫ً‬ ‫و این قصه فعال ادامه دارد‪.‬‬ ‫ •‪ 17‬بهمن ‪96‬‬ ‫مهدی نوید ادهم‪ :‬از سال تحصیلی اینده پذیرش‬ ‫دانـش امــوز در پایه هفتم مــدارس استعدادهای‬ ‫درخـشــان و نمونه دولـتــی نخواهیم داشــت اما‬ ‫دانش اموزان این مدارس تا فارغ التحصیل شدن‬ ‫به تحصیل خود در این مدارس ادامه می دهند‪.‬‬ ‫ •‪ 24‬اسفند ‪96‬‬ ‫محمدرضا مخبر دزفولی دبیر شورای عالی انقالب‬ ‫فرهنگی‪« :‬موضوع مدارس تیزهوشان و باشگاه‬ ‫پژوهشگران جــوان جــزو موضوعات ملی است‬ ‫و شورای عالی انقالب فرهنگی مرجع تصویب‬ ‫نهایی هر تصمیم گیری در این زمینه اســت‪ .‬تا‬ ‫مسائل مربوط به این موضوع در شورا بررسی نشود هر‬ ‫گونه اظهارنظری در این خصوص درست نیست‪.‬‬ ‫شورای عالی انقالب فرهنگی در این زمینه هیچ‬ ‫تصمیمی تاکنون نگرفته است و بعد از تعطیالت‬ ‫عید در این خصوص تصمیم گیری می کند‪».‬‬ ‫سیاست گذاری و تصمیم گیری کالن و نیز ارزیابی‬ ‫و نظارت راهبردی فرایند تحول بنیادین نظام تعلیم‬ ‫و تربیت رسمی عمومی بر پایه این سند بر عهده‬ ‫شــورای عالی انقالب فرهنگی می باشد‪( .‬سند‬ ‫تحول اموزش وپرورش‪ ،‬فصل هشتم)‬ ‫ •‪ 21‬فروردین ‪97‬‬ ‫مهندس ضرغامی عضو شــورای عالی انقالب‬ ‫فرهنگی در کانال تلگرامی خود از مصوبه امشب‬ ‫شــورای عالی انقالب فرهنگی نوشت‪ :‬امشب‬ ‫برای سمپادی ها خوب بود و انان را از نگرانی‬ ‫دراورد‪...‬قرار شد ازمون دوره اول متوسطه‪ ،‬امسال‬ ‫مثل گذشته انجام گیرد و اصالحات انجام گرفته‬ ‫توسط شورای عالی اموزش وپرورش برای سال های‬ ‫اینده به شورای عالی انقالب فرهنگی ارائه شود‪.‬‬ ‫ •‪ 22‬فروردین ‪97‬‬ ‫وزیر اموزش وپرورش توئیت کرد‪ :‬دوست عزیزی‬ ‫برخالف جمع بندی رئیس محترم شورای عالی‬ ‫‪ .5‬نگاهی تحلیلی به کیفیت‬ ‫خبررسانی حذف مدارس خاص‬ ‫نگاه کوتاهی به اخبار اعالم شده از سوی تصمیم سازان‬ ‫طرح‪ ،‬نشان دهنده عدم بیان صریح چنین فکری تا پیش‬ ‫از بهمن ماه است‪ .‬نقل قول های دبیرکل شورای عالی‬ ‫اموزش وپرورش و معاون اموزش متوسطه وزیر تا پیش‬ ‫از بهمن ماه اساس حذف مدارس خاص را نفی می کند‬ ‫یا حداقل حذف زودهنگام مدارس خاص را رد می کند‬ ‫و این در حالی است که تحلیل گران و متخصصان‬ ‫از مدت ها پیش احتمال اعالم چنین مصوبه ای را بر‬ ‫اساس گزارش صدروزه دولت بیان می کنند‪.‬‬ ‫‪ .1-5‬بررسی احتماالت‬ ‫در اینجا دو احتمال قوی وجود دارد‪:‬‬ ‫الف‪ .‬عدم صداقت مسئولین‪:‬‬ ‫تصمیم گیرندگان این طرح از ابتدا در جریان حذف‬ ‫ازمون های مدارس خاص بوده اند اما به دالیلی تا قبل‬ ‫ً‬ ‫از بهمن ماه‪ ،‬کامال خالف این طرح را بیان می کردند‪.‬‬ ‫در واقع از ماه ها پیش در فکر عملیاتی کردن چنین‬ ‫‪260‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪261‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫[‪ .]1‬البته نظریه گاردنر نیز به هوش های ‪8‬گانه معروف است و هوش نهم‬ ‫(وجودگرایانه) که در طرح شهاب جزو نظریه گاردنر در نظر گرفته شده در خود‬ ‫نظریه اصلی با قطعیت مطرح نمی شود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫را نداشتند‪ .‬استفاده از جایگاه حقوقی و نام دانشکده‬ ‫تنها در صورتی برایشان مقدور است که سایر اساتید نیز‬ ‫با این حمایت موافق و همراه باشند و در صورت عدم‬ ‫مشورت با انان فقط می توانند از جایگاه حقیقی خود‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مایه بگذارند‪ .‬حتی پس ازاین‬ ‫تصمیمی بوده و به دالیلی به دلیل مسائلی که مشخص نیست‪ ،‬فرایند‬ ‫حمایت‪ ،‬نهادهای تصمیم ساز‬ ‫خالف ان را بیان می کرده اند تدریجی و طوالنی طرح حذف مدارس‪،‬‬ ‫تالش نمودند با دعوت از سایر‬ ‫اما در نهایت با بیان صریح جای خود را به تصمیمات فوری می دهد‪.‬‬ ‫اساتید شاخص این حوزه از‬ ‫طرح در بهمن ماه‪ ،‬این فرایند‬ ‫بیان نظرات ایشان استفاده نمایند‪ ،‬اما با مخالفت‬ ‫طوالنی مدت و پنهان ظهور می یابد‪.‬‬ ‫این اساتید روبرو می شوند‪ ،‬زیرا زمان اظهارنظر پیش‬ ‫ب‪ .‬تصمیم گیری خارج از روال عادی‪:‬‬ ‫از تصویب طرح است نه پس ازان‪.‬‬ ‫احتمال دیگری که می توان در نظر گرفت‪ ،‬فرایندی‬ ‫تحقیقی و نظام مند در مــاه هــای پیش اســت که با‬ ‫‪ .6‬ابهام در فرایند تصمیم سازی از نظر تا اجرا‬ ‫گفته های مسئولین نیز مطابقت دارد که بر اساس این‬ ‫ً‬ ‫فرایند اساسا بنا نبوده که به این سرعت طرح اجرایی‬ ‫تمام این جریانات نشان دهنده فضایی غبارالود در‬ ‫شود اما به دلیل مسائلی که مشخص نیست‪ ،‬تصمیمی‬ ‫پس این مصوبه است که نمی توان به دقت مشخص‬ ‫برخالف روال عادی اتخاذ می شود‪ .‬بر اساس این تصمیم‪،‬‬ ‫نمود بر اساس چه فرایند سیاسی‪ ،‬اقتصادی یا علمی‬ ‫سرعت حذف ازمون مدارس خاص شدت می گیرد و‬ ‫چنین مصوبه ای طرح و اعالم می گردد‪ .‬همان طور که‬ ‫فرایند تدریجی و طوالنی طرح حذف مدارس‪ ،‬جای‬ ‫گفتیم مسئله نقد و نظر علمی و تخصصی حذف‬ ‫خود را به تصمیمات فوری می دهد‪.‬‬ ‫مدارس خاص و ازمون های دوره ابتدایی مسئله ای‬ ‫هر کدام از این دو احتمال را در نظر اوریم نشان دهنده‬ ‫جــدای از نحوه تصویب و رســانـه ای نمودن ان در‬ ‫استخراج این مصوبه از فرایندی فاسد و مریض است‬ ‫ماه های اخیر بوده است و بسیاری از نقد و نظرات‬ ‫که نفس این فرایند می تواند در امثال چنین تصمیماتی‬ ‫و حمایت ها پس از اعــام مصوبه مربوط به بخش‬ ‫ضربه های مهلکی به نظام اموزش وپرورش کشور بزند‪.‬‬ ‫اول است‪ .‬عدم تفکیک میان این دو مسئله‪ ،‬فضای‬ ‫ابهامی را ایجاد می نماید که مانع توجه درست به‬ ‫‪ .2-5‬سوءاستفاده از صاحب نظران‬ ‫مسائل روز اموزش وپرورش و نحوه تصمیم سازی در‬ ‫تربیتی در فرایند اقناع‬ ‫نهادهای اجرائی و تصمیم گیرنده است‪ .‬در مسئله‬ ‫از سوی دیگر‪ ،‬جریان سازی رسانه ای و سوءاستفاده‬ ‫اخیر انچه واضح است‪ ،‬اهمیت بسیار باالی مسئله‬ ‫از صاحب نظران و دغدغه مندان حوزه علوم تربیتی و‬ ‫اسـتــعــدادیــابــی و شکوفایی ان در مــراحــل تربیتی‬ ‫روانشناسی باعث بروز بیشتر فساد در چنین تصمیمی‬ ‫دانش اموزان است که الزمه پرداختن درست به این‬ ‫می گردد‪ .‬یکی از اصلی ترین نقاط اتکای تصمیم گیرندگان‬ ‫مسئله‪ ،‬پژوهش های گسترده و استفاده از متخصصان‬ ‫این طرح در مناظرات پس از مصوبه‪ ،‬حمایت برخی‬ ‫در کل فرایند تصمیم سازی است‪ ،‬اما انچه در عمل‬ ‫مسئولین دانشکده های علوم تربیتی بوده درحالی که‬ ‫شاهد ان هستیم‪ ،‬ابهام و عدم شفافیت در مراحل‬ ‫روســای دانشکده ها بــدون هماهنگی و مشورت با‬ ‫مختلف تصمیم گیری و اعالم رسمی مصوبه است‪.‬‬ ‫اساتید گروه ها حق حمایتی یک سویه با نام دانشکده‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫اخیرا در مورد اموزش جنسی‪ ،‬اخبار زیادی با اهداف‬ ‫متفاوت سیاسی‪ ،‬تربیتی‪ ،‬اجتماعی و حتی اقتصادی‬ ‫به گوش می رسد و تیتر روزنامه ها و پایگاه های خبری و‬ ‫تحلیلی می شود؛ «باید اموزش جنسی در مدارس داده‬ ‫شود»‪« .‬نباید اموزش جنسی به برخی سنین ارائه شود»‪.‬‬ ‫«اموزش جنسی در استانه ازدواج دیگر دیر است!»‪.‬‬ ‫«جامعه تغییر کرده و نیازها متفاوت شده پس باید‬ ‫برای نسل نو طرحی نو درانداخت از جمله ارائه اموزش‬ ‫جنسی از مهدهای کودک»‪« .‬ترویج اموزش جنسی در‬ ‫مدارس و تکذیب ان از سوی وزارت اموزش وپرورش!»‪.‬‬ ‫«ارتباط اموزش جنسی به دانش اموزان و لزوم پیشگیری‬ ‫از تجاوز»‪« .‬جدایی یا وابستگی مقوله اموزش جنسی‬ ‫از سند ‪2030‬؟» و ‪. ...‬‬ ‫در این زمینه ممکن است ســواالت مختلفی برای‬ ‫برخی افراد و خانواده ها نیز پدید امده باشد‪ :‬اموزش‬ ‫جنسی شامل چه مواردی می شود؟ اموزش جنسی از‬ ‫چه سنی باید به افراد ارائه شود؟ ایا مهدکودک و مدرسه‬ ‫ابتدایی و یا حتی راهنمایی سن مناسبی برای ارائه‬ ‫این اموزش هاست؟ امــوزش جنسی باید توسط چه‬ ‫ً‬ ‫کسانی به افراد ارائه شود مثال معلمان و مربیان یا پدر و‬ ‫مادرها؟ نقش خانواده‪ ،‬مدرسه و رسانه در ارائه اموزش‬ ‫جنسی به افراد چیست؟ تربیت جنسی چیست؟ ایا‬ ‫تفاوتی با اموزش جنسی دارد؟ ایا در تهیه محتوای‬ ‫امــوزش جنسی می توان از محتوای کشورهای دیگر‬ ‫که در این زمینه باتجربه ترند استفاده کرد؟ ایا تجربه‬ ‫کشورهای دیگر در این زمینه‪ ،‬موفق بوده است؟ یعنی‬ ‫اموزگاری برای‬ ‫سازگاری‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫سجاد لطفی‬ ‫پژوهشگر حلقه خانواده پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری سیاست گذاری فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم؟ع؟‬ ‫ایا اموزش جنسی باعث کاهش طالق در جامعه ایرانی‬ ‫می شود؟‬ ‫‪262‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫طالق پدیده ای است که از ان چاره ای نیست؛ چراکه در‬ ‫برخی زندگی ها اخرین راه حل گویا فقط جدایی و طالق‬ ‫است‪ .‬دقت شود در برخی زندگی ها و ان هم به عنوان‬ ‫اخرین راه حل؛ چیزی که در دین مبین اسالم هم از ان‬ ‫به عنوان منفورترین حالل یاد شده است‪ .‬یعنی خداوند‬ ‫ان را مجاز شمرده ولی از بندگانش خواسته تا از ان دوری‬ ‫ً‬ ‫بجویند‪ .‬حتما موافقید که این نوع نگاه با نگاه برخی افراد‬ ‫جامعه در مورد طالق بسیار متفاوت است؛ اینکه طالق‪،‬‬ ‫قبح خود را در میان بعضی خانواده ها ازدست داده است‬ ‫‪263‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1‬علل طالق‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ایا به اهدافی که می خواسته اند رسیده اند؟ ایا هدف از‬ ‫اموزش جنسی‪ ،‬پیشگیری از تعرض و تجاوز دیگران به‬ ‫کودکان و نوجوانان است؟ ایا اموزش جنسی در همه‬ ‫جای کشور باید به صورت یکسان ارائه گردد یا اینکه‬ ‫باید به صورت بخشی و بومی [‪ ]1‬به ان نگریست؟‬ ‫و پرسش اخــر اینکه علت چند درصــد از طــاق در‬ ‫خانواده های ایرانی‪ ،‬پایین بودن یا نداشتن رضایت‬ ‫جنسی زوجین است؟ ایا اموزش جنسی باعث کاهش‬ ‫طالق در جامعه ایرانی می شود؟‬ ‫در جامعه شایع است که «دلیل بسیاری از طالق ها‪،‬‬ ‫نبود اموزش جنسی به زوجین است»‪ .‬قصد این نوشتار‬ ‫بررسی صحت این ادعاست؛ اینکه این نظر‪ ،‬به چه‬ ‫میزان صحیح است؟ پس در اغاز‪ ،‬مقدماتی درباره‬ ‫«علل طالق» و «اموزش جنسی» می اید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫و زن و شوهرهایی که تا به یک اختالف جزئی می رسند‬ ‫سریع دست به طالق می زنند و شاید بدین دلیل است‬ ‫که شاهد افزایش طالق های توافقی هستیم و حتی خبر از‬ ‫جشنطالقدر نقاطیاز پایتخت‪-‬اغلبمناطقمرفه نشین‬ ‫و تحت تاثیر فرهنگ وارداتی‪ -‬به گوش می رسد‪ .‬متاسفانه‬ ‫فرهنگ صبر‪ ،‬مدارا و تالش برای سازش در زندگی مشترک‪،‬‬ ‫از پدر و مادرها و نسل های گذشته‪ ،‬به فرزندان که اکنون یا‬ ‫همسرندیاپدر و مادر‪،‬بهحد کفایتنرسیدهو البتهنگرش ها‬ ‫و گرایش های نسل جدید به طرز قابل توجهی با گذشته نیز‬ ‫متفاوت شده است‪ .‬خوشبختانه هنوز وضعیت طالق‬ ‫در ایران ‪ -‬هر چند وضعیت صعودی ای دارد ‪ -‬نسبت به‬ ‫ً‬ ‫کشورهای اصطالحا توسعه یافته بهتر است؛ در غرب‪ ،‬به‬ ‫دلیل شیوع طالق‪ ،‬قرن بیستم به عصر طالق مشهور شد!‬ ‫پدیده طالق مانند دیگر مسائل و اسیب های اجتماعی‪،‬‬ ‫چندوجهی است و بــرای واکــاوی و تحلیل ان باید‬ ‫ابعاد مختلف مسئله را در نظر گرفت؛ الزم است ابعاد‬ ‫اقتصادی‪ ،‬سیاسی ‪ -‬حقوقی و فرهنگی ‪ -‬اجتماعی‬ ‫را مورد بحث قرار داد‪ .‬همچنین باید روابــط فردی‪،‬‬ ‫بینافردی و اجتماعی را از نظر گذراند‪ .‬ابعاد کالن‬ ‫جامعه شناختی و ابعاد فردی روان شناختی‪ ،‬هر دو‬ ‫با هم دارای اهمیت هستند و کنار گذاشتن هر یک‬ ‫ً‬ ‫به نفع دیگری‪ ،‬خطایی بعضا فاحش در مسئله یابی‬ ‫و نیز کاهش معضالت طالق است‪ .‬پس طالق علل‬ ‫مختلفی دارد و تک علتی نیست و اگر یک علت را‬ ‫پررنگ کنیم از واقعیت دور می شویم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پدیده طالق مانند دیگر مسائل و اسیبهای‬ ‫اجتماعی‪ ،‬چندوجهی است و برای واکاوی‬ ‫و تحلیل ان باید ابعاد مختلف مسئله را‬ ‫در نظر گرفت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .2‬اهمیت امر جنسی‬ ‫ •بسترسازی ازدواج موقت برای کسانی که امادگی‬ ‫و شرایط ازدواج دائم را ندارند‬ ‫ •اتخاذ سیاست های جمعیتی متناسب با مصلحت‬ ‫جامعه‬ ‫ •بسترسازی ازدواج مجدد برای کسانی که به دالیلی‬ ‫همچون مرگ‪ ،‬طالق و ‪ ...‬بی همسر گشته اند‬ ‫ •بسترسازی ازدواج متعدد برای مردانی که دارای‬ ‫شرایط الزم برای تعدد زوجات هستند‬ ‫ •ارائه اموزش های جنسی الزم به زوجین به هنگام‬ ‫تشکیل خانواده و نیز در حین زندگی مشترک‬ ‫ •ارائه اموزش های جنسی الزم به والدین برای شکوفا‬ ‫کــردن فطری غریزه جنسی کودکان و نیز مصون‬ ‫ماندن انان از خطراتی همچون تعرض و تجاوز از‬ ‫سوی افراد منحرف‬ ‫ •توجه دقیق به مقوله های حیا و عفاف برای زنان‬ ‫و غیرت برای مردان و پوشش (حجاب) هم برای‬ ‫زنان و هم برای مردان‬ ‫ •بسترسازی کاهش تحریک های جنسی در جامعه‬ ‫ً‬ ‫خصوصا در ابعاد ساختاری و کالن‬ ‫ •ایجاد فضای سالم و رعایت روابط اسالمی زن و‬ ‫مرد در جامعه‬ ‫ً‬ ‫ •بسترسازی کاهش طالق هم در سطوح فردی ‪ -‬مثال‬ ‫از طریق اموزش ها و توانمندساز ی ها ‪ -‬و هم در‬ ‫سطوح کالن و ساختاری‬ ‫ •اتخاذ سیاست های بهداشتی و روانــی به منظور‬ ‫تامین سالمت جنسی افراد و خانواده ها‬ ‫یکی از غرایز انسان‪ ،‬غریزه جنسی است‪ .‬پس باید در‬ ‫حد مدیریت یک غریزه‪ ،‬برای ان تدبیر داشت؛ هم‬ ‫در سطح فردی‪ ،‬هم خانوادگی و هم اجتماعی‪ .‬ادیان‬ ‫الهی برای مدیریت این غریزه نسخه و دستورالعمل‬ ‫دارند؛ یعنی غریزه جنسی و نیاز به ارضای ان را باید‬ ‫به رسمیت شناخت‪ .‬مکاتب بشری نیز نتوانسته اند‬ ‫از کنار این غریزه بدون نظریه سلبی یا ایجابی عبور‬ ‫نمایند‪ .‬دین مبین اسالم برای این نیاز تدابیری اندیشیده‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬این تدابیر صرفا شامل ازدواج نمی شود؛ اسالم‬ ‫امر جنسی را فقط در سن نوجوانی و جوانی خالصه‬ ‫نمی کند بلکه حداقل از بدو تولد یک انسان‪ ،‬ان را‬ ‫می بیند تا زمان مرگ‪ .‬یک غریزه و نیاز همواره با انسان‬ ‫هست و کم وزیاد می شود ولی طبق معمول حذف‬ ‫نمی شود‪« .‬تربیت جنسی» انسان یعنی هدایت غریزه‬ ‫و نیاز جنسی در یک راه امن و سالم و پرورش ان به‬ ‫صورتی ایمن و ب ـه دوراز انحرافات و البته منطبق با‬ ‫فطرت الهی‪ ،‬از مرحله شکل گیری نطفه تا زمان مرگ‪.‬‬ ‫این هدایت شامل موارد زیر می گردد‪:‬‬ ‫ •تحکیم هویت جنسی دختران و پسران‬ ‫ •تحکیم نقش های جنسیتی دختران و پسران‬ ‫ •رسیدگی به افراد دارای اختالالت جنسی مانند‬ ‫افراد تراجنسی (ترانس سکشوال)‬ ‫ •بسترسازی ازدواج بهنگام‪ ،‬اسان و ا گاهانه‬ ‫ِ‬ ‫ •کمک به تحکیم خانواده ها‬ ‫ •زمینه سازی عفت ورزی برای کسانی که ازدواج‬ ‫برایشان مقدور نیست (استعفاف)‬ ‫‪264‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ً‬ ‫غالبا مسئوالن سیاست گذار یا مجری هر گاه‬ ‫به مسئله ای مرتبط با امر جنسی برخوردند‬ ‫سیاست «هیس»! را در پیش گرفتند‪.‬‬ ‫‪ .3‬اهمیت و ضرورت اموزش جنسی‬ ‫اموزش جنسی در ابتدای زندگی مشترک اهمیت بسیار‬ ‫ً‬ ‫واالیی دارد؛ خصوصا در مقطع کنونی و با گسترش‬ ‫شبکه های اجتماعی و کانال ها و گروه های مختلفی که‬ ‫‪265‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫حــال به ایــن ادعــا برمی گردیم که «دلیل بسیاری از‬ ‫طالق ها‪ ،‬نبود اموزش جنسی به زوجین و نارضایتی‬ ‫جنسی است»‪ .‬سخن از اهمیت و ضرورت اموزش‬ ‫جنسی در جامعه رفــت و این که کم کار ی هایی در‬ ‫این زمینه از سوی دستگاه های مسئول صورت گرفته‬ ‫ن نقصان ها دلیل بسیاری از طالق ها‬ ‫است؛ اما ایا ای ‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬بررسی یک ادعا‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫متاسفانه «امر جنسی» یکی از حوزه های مغفول در‬ ‫ً‬ ‫سیاست گذار ی های جمهوری اسالمی است؛ غالبا‬ ‫مسئوالن سیاست گذار یا مجری هر گاه به مسئله ای‬ ‫مرتبط با امر جنسی برخوردند سیاست «هیس»! را‬ ‫در پیش گرفتند‪ .‬با ندیدن یا چــاره نکردن مسئله‪،‬‬ ‫ان مسئله پا ک یا ترمیم نمی شود بلکه گاه بزرگ تر و‬ ‫عمیق تر می شود و یا در قالب مسئله ای دیگر خود را‬ ‫می نمایاند و یا افراد درگیر در مسئله‪ ،‬راه خود را اعم از‬ ‫مشروع یا نامشروع و یا صحیح و غیرصحیح می جویند‬ ‫و انتخاب می نمایند‪.‬‬ ‫این نکته را نیک می دانیم که نباید در مورد امر جنسی‬ ‫با صدای بلند در جامعه و یا خانواده صحبت شود‬ ‫زیرا حریم ها شکسته و برخی مسائل عادی می شود؛‬ ‫ولی رعایت این نکته به معنای ندیدن و عدم تدبیر‬ ‫مسئوالن برای نیازهای جنسی جامعه نیست‪ .‬یکی از‬ ‫این نیازها‪ ،‬اموزش جنسی است‪ .‬هر چند در جریان‬ ‫سند ‪ 2030‬و نقدها و حمایت ها از ان‪ ،‬یک دفعه موجی‬ ‫از اخبار و مطالبه و اعتراض پیرامون اموزش جنسی به‬ ‫پا شد ولی این نیاز از قبل وجود داشت و کما کان نیز‬ ‫وجود دارد و شایسته بود مسئوالن پس از وقوع انقالب‬ ‫اسالمی‪ ،‬به این نیاز می اندیشیدند تا بدین گونه در‬ ‫چنین بزنگاه هایی دچار انفعال نگردند و برخی مردم‬ ‫هم به سراغ نسخه بیگانه نروند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫هر یک ادعای اموزش جنسی به افراد و زوجین را دارند‪.‬‬ ‫شایسته است این خدمت از سوی حاکمیت به مردم‬ ‫ارائه گردد‪ .‬نقش حاکمیت بسترسازی و سالم سازی‬ ‫فضاست؛ به گونه ای که کار به صورت مردمی جلو برود‬ ‫ولی با نظارت ها و ساماندهی حاکمیتی‪ .‬همان طور که‬ ‫ً‬ ‫قبال گفته شد اموزش جنسی یکی از تکه های جورچین‬ ‫(پازل) تربیت جنسی است‪ .‬تربیت جنسی اعم است‬ ‫و مراحل از نطفه تا مرگ در الیه های بینشی‪ ،‬گرایشی‬ ‫و رفتاری را در بر می گیرد درحالی که اموزش جنسی‬ ‫اغلب از سنخ نظری و توانمندسازی مهارتی است و‬ ‫شایسته و البته بایسته است که در مقاطعی از جمله‬ ‫در استانه ازدواج و سپس زندگی مشترک به افــراد و‬ ‫ش جنسی در سنین و مراحل‬ ‫زوجین ارائه گردد‪ .‬اموز ‬ ‫پیش ازاین‪ ،‬بنا بر احکام و اخالق اسالمی و نیز برخی‬ ‫تجارب کشورهای غربی‪ ،‬بیش از ان که فایده داشته‬ ‫باشد اسیب زاست؛ امارهای باروری نوجوانان در بعضی‬ ‫کشورهای غربی حکایت از این سیاست خطا دارد‪.‬‬ ‫در ظاهر تصمیم بر این بوده که جلوی برخی اسیب ها‬ ‫را بگیرند‪ ،‬اما واقعیت‪ ،‬حکایت از دامن زدن به دیگر‬ ‫اسیب ها دارد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در کشور است؟! وقتی چنین اینکه حدود ‪ 70‬درصد طالق ها ناشی از‬ ‫داشته باشد اما در عوض سعی‬ ‫در شناخت صحیح مسئله‬ ‫ادعایی از سوی یک مسئول نارضایتی جنسی زوجین است به نظر‬ ‫است‪ .‬الزم است در یک نقطه‬ ‫دولتی [‪ ]2‬هم مطرح شود‪ ،‬این می رسد یک شایعه غلط است‪.‬‬ ‫متوقف شد‪ ،‬کمی به عقب‬ ‫ادعا با حساسیت بیشتری‬ ‫پرداخت به‬ ‫نظر انداخت و بازاندیشی و تجدیدنظری در‬ ‫باید بررسی گردد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫مسائل‪ ،‬در جمهوری اسالمی داشت‪ .‬در این چهل سال‬ ‫همان گونه که تبیین شد طالق علل مختلفی دارد و‬ ‫پس از انقالب اسالمی‪ ،‬مسائل را چقدر به دوراز هیاهوهای‬ ‫هنگامی که عنوان می شود یکی از اصلی ترین علل‪،‬‬ ‫سیاسی و انتخاباتی و جناحی ‪-‬یعنی فضاهای بیگانه‬ ‫نارضایتی جنسی است‪ ،‬الزم است از سوی مدعیان‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫با نگاه کارشناسی و اتقان‪ -‬شناخته ایم و فهم کرده ایم؟!‬ ‫ادله پژوهشی و اماری متناسبی هم ارائه شود‪ .‬تا جایی‬ ‫اگر مسئله ای به درستی شناخته شود امید ان می رود که‬ ‫که پژوهش های مرتبط با شناخت علل طالق نشان‬ ‫راهکار درستی هم برای کاهش ان ارائه شود‪ .‬ولی اگر‬ ‫می دهند علل اصلی طالق ابتدا «عدم تفاهم اخالقی»‬ ‫ً‬ ‫مسئله غلط تشخیص داده شود این امید تقریبا به صفر‬ ‫و سپس «اعتیاد»‪« ،‬فقر» و «بیکاری» است [‪ .]3‬در‬ ‫می رسد؛ چقدر خنده دار و تلخ است راهکاری درست‬ ‫اینجا خبری از نبود اموزش جنسی و نارضایتی جنسی‬ ‫برای حل مسئله ای غلط!‬ ‫زوجین نیست! حتی در یک پژوهش نشان داده شد‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫نا گفته نماند که به جز اظهارنظر خانم معاون سابق‬ ‫که این علت از بین شانزده علت‪ ،‬چه از دید مردان و‬ ‫رییس جمهور اغــلــب ادعــاهــا درایـ ـن ب ــاره‪ ،‬از سوی‬ ‫چه از دید زنان‪ ،‬در رتبه ی دهم قرار داشته است! [‪]4‬‬ ‫روان شناسان بوده است‪ .‬پس اینکه حدود ‪ 70‬درصد‬ ‫اما چرا برخی پژوهشگران و صاحب نظران و البته مسئوالن‬ ‫طالق ها ناشی از نارضایتی جنسی زوجین است به‬ ‫ادعا می کنند که نارضایتی جنسی یکی از اصلی ترین‬ ‫نظر می رسد یک شایعه غلط است و چون زمینه های‬ ‫دالیل طالق است؟ شاید یکی از دالیل ان‪ ،‬زاویه ی‬ ‫ذهنی ای از عملکرد بد مسئوالن در این زمینه دارد‬ ‫نگاه پژوهشگران است؛ زاویه نگاهی که اغلب ناشی‬ ‫به خوبی در ذهن مخاطب هم می نشیند و کسی هم به‬ ‫از رشته تحصیلی شان و فضایی است که به لحاظ‬ ‫دنبال راستی ازمایی این ادعا نیست و متاسفانه گویا در‬ ‫نظری در ان تنفس می کنند‪ .‬اگر امار فزاینده طالق را‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ذهن برخی مسئوالن هم جا خوش کرده است و احتماال‬ ‫به یک اقتصاددان عرضه کنیم احتماال این افزایش‬ ‫با جایگاه و اقتدار اجرایی ای هم که دارند بر این اساس‬ ‫را ناشی از رکود و تورم و بیکاری می داند و اگر به یک‬ ‫عمل می نمایند‪ .‬نکند این عمل و سیاست گذاری‪،‬‬ ‫روان شناس عرضه کنیم ان را ناشی از دافعه های روانی‬ ‫از جنس راهکاریابی برای حل مسئله ای غلط باشد!‬ ‫جنسی (نارضایتی جنسی بین زوجین) می داند و اگر به‬ ‫یک جامعه شناس عرضه شود ان را متاثر از ساختارهای‬ ‫کالن اقتصادی و اجتماعی تحلیل می نماید و اگر به‬ ‫پی نوشت‬ ‫یک متخصص حوزه جمعیت و امار عرضه شود ان را‬ ‫‪[1]. local‬‬ ‫[‪ .]2‬سرکار خانم شهیندخت موالوری دستیار رییس جمهور در امور حقوق‬ ‫ناشی از موالید دهه شصت می داند ‪ .‬اما به نظر می رسد‬ ‫شهروندی و معاون سابق رییس جمهور در امور زنان و خانواده (خبرگزاری‬ ‫ایسنا‪ 27 ،‬فروردین ‪ 1396‬کد خبر ‪)96012711354‬‬ ‫برای تبیین یک مسئله اجتماعی و یا اقتصادی و حتی‬ ‫[‪ .]3‬کاملی‪ ،‬محمدجواد‪ .)1386( .‬بررسی توصیفی علل و عوامل موثر در بروز‬ ‫اسیب اجتماعی طالق در جامعه ایران با توجه به امار و اسناد موجود‪ .‬دانش‬ ‫سیاسی و امنیتی‪ ،‬الزم است از همه زوایا به ان مسئله نظر‬ ‫انتظامی‪ .‬شماره ‪ .35‬صص ‪198-180‬‬ ‫انداخت‪ .‬هر چند سخت است‪ ،‬هر چند زمان بر است‬ ‫[‪ .]4‬هنریان‪ ،‬مسعود‪ ،‬یونسی‪ ،‬سیدجالل‪ .)1390( .‬بررسی علل طالق در‬ ‫دادگاه های خانواده تهران‪ .‬قضاوت‪ .‬شماره ‪ .70‬صص ‪15-12‬‬ ‫و هر چند ممکن است هزینه های بیشتری را به دنبال‬ ‫‪266‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مرتضی تیموریان‬ ‫پژوهشگر هسته سیاست کشاورزی مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد رشته مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬داستانک‪ :‬اولین مالقات دانا و دهبان‬ ‫‪267‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫دانش خط مشی عمومی با علوم حوزه های تخصصی‬ ‫دارای نوعی وابستگی متقابل و بده‪-‬بستان همیشگی است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫حکایت دانا و دهبان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مرد دانا سربه زیر افکنده‪ ،‬با گام های شمرده و با ّ‬ ‫تامل‬ ‫دانشمند مشی دان یا دانای‬ ‫از میان مردم گذر می کرد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫علوم خط مشی در ابادی به مرد دانا شهره بود‪ .‬مرد دانا‬ ‫این بار قصد عزیمت به سرای دهبان کرده است‪.‬‬ ‫ارام قــدم م ـی زد‪ ،‬به مــردم ســام می کرد و پاسخی با‬ ‫لحن های جور و واجور می شنید‪ .‬خوب می نگریست‪،‬‬ ‫در چشمان غمگین امید هم بود‪ .‬به روشنایی اینده‬ ‫نوید داده شده ی ابادی می اندیشید و به سوال چشمان‬ ‫مردم از دانشی که اموخته بود و با شرمندگی می گذشت‪.‬‬ ‫نگاه پیرزنی که تالش می کرد خود را حائل بین افتاب‬ ‫و میوه های دست چینش کند بیشتر و بیشتر او را به‬ ‫تامل وا می داشت؛ جمالتی در ذهنش می گذشت «تو‬ ‫اکنون ضامن غذای این ابادی هستی‪ ،‬دانا و دهبان باید‬ ‫ضامن حرمت تو باشند»‪ .‬خجلت زده می پرسد «مادر‬ ‫تو در میان این امت‪ ،‬تک وتنها چه می کنی؟!» جواب‬ ‫می شنود «شوهر پیری در خانه دارم‪ ،‬گوشه ایستاده ام‬ ‫که مردان کنار روند و نوبت به فروش میوه های بستان‬ ‫پیرم برسد»‪ .‬مرد دانا میوه های پیرزن را به خریدار داد‪،‬‬ ‫پول پیرزن را گرفت‪ ،‬به او تحویل داد‪ ،‬گذشت و به خود‬ ‫می گفت «این بار میوه ها را من فروختم‪ ،‬دفعه بعد چه‬ ‫می شود؟‪ ...‬خدایا عاقبت قضیه را ختم به خیر کن»‪.‬‬ ‫پیش می رفت و به پیشرفت ابادی می نگرید‪ .‬احوال‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اگرچه دارالعلوم را در پی دارالفنون بنا‬ ‫کردند ولــی در ان بــذر تقلید کاشتند که‬ ‫درختی غیر مثمر به بار اورد‪ .‬اکنون این‬ ‫درخت در صحن دارالعلوم سایه افکنده‬ ‫و عده ای انگشت نشمار در خنکی زیر ان‬ ‫ارام لمیده اند‪.‬‬ ‫اهالی را می پرسید و دلش به نیمه لبخند مردم ارا م‬ ‫می گرفت‪ .‬با امید بیشتر‪ ،‬گام برمی داشت و مصمم تر‬ ‫راه به پیش می گرفت‪ .‬باالخره به کده ی کدخدا که‬ ‫نام جدیدش سرای دهبان شده بود‪ ،‬رسید‪ .‬وارد شد‬ ‫و در مقابلش دهبان را دید که به استقبال او می اید‪.‬‬ ‫در اندیشه به این استقبال و راهی که تابه حال نیامده‬ ‫بود‪ ،‬به همراه دهبان به طبقه فوقانی خانه رفتند‪ .‬جایی‬ ‫که ابادی در یک چشم ان ها جا می شد‪ .‬دهبان صبر‬ ‫نداشت مطلب به باالی خانه برسد و در پله ها سواالت‬ ‫خود را شروع کرده بود‪:‬‬ ‫دهبان‪ :‬اوضاع دارالعلوم چگونه است؟ در دارالعلوم‬ ‫چه می کنید؟ بر چه زخمی مرهم افکندید؟‬ ‫مــرد دانــا‪ :‬دهبانان گذشته‪ ،‬چشم به دامــان برهنه‬ ‫بیگانگان دوخته و علم را به دره انداختند‪ .‬اگرچه‬ ‫دارالعلوم را در پی دارالفنون بنا کردند ولی در ان‬ ‫بذر تقلید کاشتند که درختی غیر مثمر به بار اورد‪.‬‬ ‫اکنون این درخت در صحن دارالعلوم سایه افکنده و‬ ‫عده ای انگشت نشمار در خنکی زیر ان ارام لمیده اند‪.‬‬ ‫زخم های مردم با دارالعلوم بیگانگی می کنند؛ گاهی زیر‬ ‫افتاب خشک می شوند و گاهی در غبار راه چرکین تر‬ ‫می شوند‪ .‬االن از این باال که نگاه کنید‪ ،‬خوب زخم ها‬ ‫را می بینید‪ .‬شما به مرهم زخم ها می اندیشید و گاه‬ ‫شبانه از خواب برمی خیزید ولی دارالعلوم را می بینید‬ ‫که چگونه می سبزد و درخت بی ثمرش از هر طرف و‬ ‫از هر سو شاخه دوانیده است‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬شما هم در همین حیاط و در میان همین‬ ‫جماعت سخن از علم االجتماع می زنید‪ .‬ایا حرف‬ ‫حسابی هم دارید؟‬ ‫مرد دانا‪ :‬ما به درخت نگاه می کردیم‪ .‬روزنه های افتاب‬ ‫در البه الی برگ ها به چشم ما می خورد‪ .‬به شکستگی‬ ‫شاخه های سنگینی که سر به کوچه گذاشته بودند و‬ ‫حتی به اندازه حق الماره هم ثمر نداشتند بیشتر نگاه‬ ‫می کردیم‪ .‬شکوفه هایی که می خواست ثمر بدهد ّاما‬ ‫در همان اولین مراحل رشد و با اندک بادی بر حیات‬ ‫دارالعلوم می ریخت‪ ،‬ما را به تامل وا می داشت‪ .‬برداشت‬ ‫ما این بود که بذر درخت برای اقلیم ما متناسب نیست‬ ‫و اگرنه این درخت در اصل مثمر بوده و در اقلیمی‬ ‫دیگر کسانی از ان برداشت کرده اند‪ .‬شروع کردیم به‬ ‫کاشتن‪ّ ،‬اما سایه سنگین این درخت مانع نور افتاب‬ ‫بــود؛ زخــم می کاشتیم ولــی درختچه به سن و سال‬ ‫گلدهی و مرهم دهی نمی رسید‪ .‬مجبور شدیم در خفا‬ ‫شاخه هایی از درخت تقلید را بشکنیم تا جایی برای‬ ‫رسیدن افتاب باز شود‪ .‬البته نا گفته نماند ان روزی‬ ‫که دارالعلوم را به عنوان پایگاه علم االجتماع تاسیس‬ ‫کردند‪ ،‬امارت این کده هم فقط به فکر کلنگ زدن‬ ‫بود نه زخم و مرهم‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬حاال که از این باال زخم ها را می بینی مرد دانا!‬ ‫ً‬ ‫اصال نیازی به باال امدن هم نیست‪ ،‬هوای شهر صدای‬ ‫ناله می دهد‪ .‬شما بگو ببینم کمکی‪ ،‬راه کاری‪ ،‬منطقی‬ ‫برای مواجه با این مسائل دارید؟‬ ‫‪268‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪269‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مــرد دانــا‪ :‬در دارالعلوم مردانی بــرای سیاست کردن‬ ‫برخاسته اند‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬سیاسی کاری؟‬ ‫مرد دانا‪ :‬البته منافع افراد و گروه ها مورد توجه شان است‪،‬‬ ‫ّاما نه علم سیاست کردن‪ ،‬راه کاری غیر از سیاسی کاری‬ ‫برای دهداری و مرهمی بر زخم مردم است‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬این علم از چه دری سخن می گوید؟ عاریه ای‬ ‫است یا اصیل؟‬ ‫مرد دانا‪ :‬این علم اصیل است ولی جمع کننده است‬ ‫و از سایر علوم استفاده بسیار می برد؛ به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫بیشتر از اینکه یک موضوع مشخص را در قالب رشته‬ ‫علمی نظری در دارالعلوم دنبال کند‪ ،‬مانند سایر‬ ‫علوم عملی‪ ،‬حوزه ای مطالعاتی دارد که در ان نحوه‬ ‫عمل دهبان در دهــداری را مطالعه و به این حیطه‬ ‫مداخله می کند‪ .‬‬ ‫دهــبــان‪ :‬بیشتر بگو! مقصود ایــن حــوزه مطالعاتی از‬ ‫سیاست کردن چیست؟‬ ‫مرد دانــا‪ :‬عرض کــردم که این حــوزه مطالعاتی عمل‬ ‫دهــدار ی کــردن را زیر نظر گرفته اســت‪ .‬سیاست را‬ ‫هم‬ ‫عبارت از سلسله اقدامات متوالی و پشت سر ِ‬ ‫ً‬ ‫نسبتا پایدار و هدفمند می دانند که توسط یک بازیگر‬ ‫یا مجموعه ای از بازیگران در مواجه با یک مسئله یا‬ ‫دغدغه ی مورد توجه دنبال می شود‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬پس تنها بازیگر دهدار ی ها نیستند؟! ‬ ‫مرد دانا‪ :‬ممکن است نباشد‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬تجربه ما نشان می دهد‪ ،‬مسائل در نگاه بازیگران‬ ‫مختلف که ارزش های متفاوتی مدنظر دارند‪ ،‬به یک‬ ‫صورت جلوه نمی کند‪ .‬ایا این علوم فقط به نکات‬ ‫هم توجه دارند؟‬ ‫ً‬ ‫مرد دانا‪ :‬اتفاقا این علوم را به ویژگی هایی از جمله «مسئله‬ ‫محوری»‪« ،‬ارزش محوری»‪« ،‬میان رشته ای بودن» و غیره‬ ‫ً‬ ‫می شناسند‪ .‬اساسا این علوم بر محور همین ویژگی ها در‬ ‫حوزه های فرعی ای مانند «تحلیل سیاست»‪« ،‬ارزشیابی‬ ‫سیاست ها» و «فرایند سیاست گذاری» توسعه یافته اند ‪.‬‬ ‫تحلیل سیاست با یک نگاه ارزش محور و به صورت‬ ‫میان رشته به دنبال پاسخ به این سوال است که در‬ ‫مواجه با یک مسئله چه باید کرد؟ ارزشیابی انچه‬ ‫انجام داده ایم را مورد نظر قرار می دهد و مطالعات فرایند‬ ‫به نظریات بیانگر نحوه تغییر سیاست ها می پردازد‪.‬‬ ‫دهبان‪ :‬ایا این علوم به حوزه های مسئله خیز و زخم های‬ ‫مردم در این حوزه ها به صورت ویژه نیز می پردازد؟‬ ‫مرد دانا‪ :‬دانش موجود در این حوزه مطالعاتی قابلیت‬ ‫به کار گرفتن در موضوعات و حوزه های ویژه مسئله‬ ‫خیز را دارد‪ّ .‬اما متاسفانه این حوزه های ویژ ه که بسیار‬ ‫مسئله خیز هم هستند‪ ،‬حتی مسائل و زخم های عمومی‬ ‫را نیز برای مرهم به دارالفنون تحویل داده اند‪ .‬البته از‬ ‫این طرف هم مــردان دارالعلوم کمتر ماموریت خود‬ ‫را سامان دادن به مسائل عمومی یک حوزه مسئله‬ ‫خاص دانسته اند‪.‬‬ ‫دهبان‪ :‬مسائل عمومی! مراد شما از عمومی چیست؟ یعنی‬ ‫فقط به سیاست کردن های کلی و مبهم می پردازید؟! ‬ ‫مرد دانــا‪ :‬خیر مبهم نیست‪ ،‬دقیق است‪« .‬عمومی»‬ ‫اشاره به کلیت مردم یا تمامی شهروندان یک قلمرو‬ ‫سیاسی دارد که در ان حق اعمال قدرت وجود دارد؛‬ ‫بنابراین «سیاست» نیز ناظر به تصمیم پایداری است‬ ‫که از سوی یک منبع دارای اختیار در ان قلمرو سیاسی‬ ‫اتخاذ می شود‪ .‬‬ ‫دهبان‪ :‬از حــوزه مسئله صحبت کردید‪ .‬ما در این‬ ‫مملکت بــرای تامین غــذای مــردم‪ ،‬بــرای اشتغال و‬ ‫رشــد تولید و اقتصاد کشور‪ ،‬بــرای سامان دادن به‬ ‫یک معیشت مــردم به نحو مطلوب و از ایــن قبیل‬ ‫موضوعات بحث انگیز بسیار دغدغه و مسئله داریم‪.‬‬ ‫ایا در دارالعلوم شما‪ ،‬افــرادی که در این مسائل به‬ ‫کمک ما بیایند تربیت شده اند؟‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫تفسیر کشاورزی‪ ،‬تنها به عنوان یک بخش‬ ‫اقتصادی‪ ،‬خیانت در حق این حوزه است‪.‬‬ ‫‪ .2‬دو مسیر متفاوت‬ ‫مــرد دانــا‪ :‬بله‪ .‬در دارالعلوم‬ ‫مــردانــی در پــی مطالعات‬ ‫حوزه ای (اقتصادی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫اجتماعی و زیربخش های‬ ‫ّ‬ ‫ان ها) با رویکرد مسئله محور هستند‪ .‬اما متاسفانه‬ ‫ً‬ ‫مابقی رشته های دارالعلوم و تقریبا کل رشته های‬ ‫دارالفنون برای پاسخ به مسائل خود و مسائل اجتماع‬ ‫به علم سیاست کردن وقعی نمی نهند‪ .‬در دارالعلوم‬ ‫به علم سیاست کردن‪ ،‬علوم خط مشی نیز می گویند‪.‬‬ ‫پژوهشگرانی از عرصه خط مشی عمومی‪ ،‬به سمت‬ ‫مطالعات حوزه ای (برای مثال کشاورزی‪ ،‬صنعت‪،‬‬ ‫اموزش عالی و ‪ )...‬روی اورده اند و ماموریت خود را‬ ‫سامان دادن و اصالح وضعیت ان حوزه می دانند‪.‬‬ ‫پیدا کرده اند‪ .‬در میان ایشان‪ ،‬افرادی هستند که به‬ ‫دنبال اصالح وضعیت کشاورزی از طریق توسعه علوم‬ ‫خط مشی های کشاورز ی هستند‪.‬‬ ‫دهبان‪ :‬چه خوب‪ ،‬توجه مرا به دارالعلوم جلب کردید‪.‬‬ ‫کشاورزی حوزه ای است که دهبانان بسیار در ان مداخله‬ ‫می کنند و علت اصلی مداخله ان ها تاکنون حمایت‬ ‫از درامد کشاورزان و تامین امنیت غذایی بوده است‪.‬‬ ‫البته کشاورزی با مسائل دیگری از قبیل سالمت و‬ ‫محیط زیست و نیز معیشت و سبک زندگی مردم‬ ‫ارتباط وثیق دارد‪ .‬فراموش نکن که تفسیر کشاورزی‪،‬‬ ‫تنها به عنوان یک بخش اقتصادی‪ ،‬خیانت در حق‬ ‫این حوزه است‪... .‬‬ ‫هـ ـ ــدف از نــــگــــارش ای ــن‬ ‫داستانک اشــاره به دو نوع‬ ‫ورود به علوم خط مشی‪ ،‬یعنی‬ ‫(‪ )1‬ورود به این حوزه مطالعاتی برای کسب مدرک (در‬ ‫ً‬ ‫حالت بدبینانه) و صرفا اموختن دانش موجود در ان‬ ‫و یا (‪ )2‬ورود به این حوزه مطالعاتی به عنوان یک علم‬ ‫نافع ناظر به نیازهای جامعه و برای به خدمت گرفتن‬ ‫در راستای اهداف غایی جامعه و کشور است‪ .‬در گام‬ ‫بعد هدف این متن‪ ،‬اشاره به دو نوع ورود ماموریتی به‬ ‫علوم خط مشی (به عنوان یک علم نافع)‪ ،‬یعنی (‪)1‬‬ ‫ورود به اصل مباحث خط مشی عمومی برای پیشبرد‬ ‫مرزهای این دانش ‪-‬فارغ از موضوعات و حوزه های‬ ‫ویژه‪ -‬و یا (‪ )2‬ورود به حوزه های مطالعاتی ویژه مانند‬ ‫بودجه‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬اموزش عالی و ‪ ...‬است‪ .‬به نظر‬ ‫می رسد بیش از انکه علوم خط مشی به حوزه های‬ ‫مطالعاتی ویژه برای پیاده سازی و افزودن دانش خود‬ ‫نیاز داشته باشد‪ ،‬این حوزه های مطالعاتی ویژه هستند‬ ‫که بــرای سامان بخشیدن به وضعیت خــود و حل‬ ‫مسائل کالن و عمومی خود به دانش خط مشی عمومی‬ ‫و پژوهش های این علوم نیازمندند؛ به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫محور تمرکز این داستان بر ضرورت مطالعات حوزه ای‬ ‫خط مشی عمومی از جمله در حوزه کشاورزی برای حل‬ ‫مسائل و رسیدن به اهداف غایی جامعه و حکومت‬ ‫در این حوزه است‪.‬‬ ‫‪270‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫رامین مددلو‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه شیخ مفید‬ ‫‪271‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫از نظر شیعیان ترکیه‪ ،‬یک حکومت الئیک بهتر می تواند‬ ‫عدالت را پیاده کند یا یک حکومت اسالم گرای اهل سنت؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در جستجوی فهم‬ ‫یک ترجیح اجباری‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یک پرسش ذهنم را به خود مشغول کرده‪ :‬اهل سنت‬ ‫ایران‪ ،‬جمهوری اسالمی را به عنوان یک حکومت اسالمی‬ ‫عادل تر می دانند یا یک جمهوری الئیک را؟ و منظورم‬ ‫از جمهوری الئیک‪ ،‬جمهور ی ای است که دین در ان‬ ‫امری فردی تلقی شده و دولت خود را متعهد به عدم‬ ‫ورود به حوزه فردی دین افراد دانسته و نیز جنبه های‬ ‫سیاسی دین را به همراه بخشی از جنبه های اجتماعی‬ ‫ً‬ ‫دین عمال تعطیل می کند‪.‬‬ ‫برای پاسخ‪ ،‬باید موضوع و حکم پرسش شرح بیشتری‬ ‫داده شوند‪ .‬جمیع اهل سنت ایران یا بخش مذهبی‬ ‫ان؟ بــدون توجه به تفاوت های قومیتی‪ ،‬فرهنگی‪،‬‬ ‫تاریخی و جغرافیایی ان ها یا با در نظر گرفتن چنین‬ ‫تفاوت هایی؟ منظور از حکومت عادل چیست؟‬ ‫تصور می کنم با انحالل و در نظر نگرفتن چنین پرسش های‬ ‫فرعی ای‪ ،‬از تالش برای یافتن پاسخ نزدیک تر به واقعیت‬ ‫فرار می کنیم‪.‬‬ ‫یک کار دیگر نیز پیش از جستجو برای پاسخ اصلی‬ ‫بایست انجام داد و ان تجربه اندوزی از طریق برخورد‬ ‫با موضوعاتی شبیه به موضوع پرسش اصلی این متن‬ ‫است‪ .‬بایستگی چنین تجربه اندوز ی ای ازان جهت‬ ‫است که عالوه بر کسب توانمندی برای شکافت های‬ ‫بیشتر و دقیق تر مسئله‪ ،‬می توان دالیل متعدد رسیدن‬ ‫به یک ذهنیت را هم مشاهده کرد‪ .‬دالیلی که ممکن‬ ‫است در برخورد با موضوع اصلی‪ ،‬به اسباب مختلف‬ ‫ان ها را فراموش کرده و یا کم اهمیت بپنداریم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬پرسش اصلی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .2‬شیعیان ترکیه‪ :‬تجربه اندوزی‬ ‫بازاری و وکیل و غیره‪ .‬این طیف از مخاطبان بیشتر‬ ‫مبتنی بر امکان های موجود تصمیم می گیرند نه بر‬ ‫اساس امکان های ناموجود‪ .‬به فعل رسیدن یک امکان‬ ‫نقش بسیاری در انتخاب ان از سوی مردم عادی دارد‪.‬‬ ‫بیشتر مخاطبین من پاسخ یکسانی داشتند‪ :‬مدل‬ ‫حکومتی دولت الئیک برای شیعیان بهتر است‪ .‬اما‬ ‫گفتگوهای من قابلیت تعمیم به کل جمعیت شیعیان‬ ‫ترکیه را نداشتند‪ .‬پس به انتخابات اخیر ترکیه (در دوره‬ ‫پژوهش برای یافتن ان پرسش) هم نگاهی می اندازم‪.‬‬ ‫‪ 65.02‬درصد از ارای شهر ایغدیر به عنوان مرکز شیعیان‬ ‫ترکیه (حدود دوسوم شهرستان ایغدیر شیعه هستند)‬ ‫در همه پرسی اخیر اصالح قانون اساسی که به افزایش‬ ‫قدرت رئیس جمهور‪ ،‬اردوغان‪ ،‬منجر شد؛ «نه» گفتند‪.‬‬ ‫در شهر دوم شیعیان‪ ،‬یعنی در کارس (کمتر از نیمی‬ ‫از شهروندان این شهر شیعه اند) نیز ‪ 49‬درصد از ارا‬ ‫به اصالح قانون اساسی‪« ،‬نه» گفتند‪ .‬اکثریت نسبی‬ ‫ارای دو شهر استانبول و ازمیر هم که اقلیت شیعه در‬ ‫ان ساکن اند‪ ،‬مخالف اصالح قانون اساسی بودند‪.‬‬ ‫باید دقیق تر ارا را بنگریم‪ .‬پس به انتخابات عمومی‬ ‫ســال ‪ 2015‬رجــوع می کنم‪ .‬در انتخابات عمومی با‬ ‫مسئله ادعای تقلب از سوی حزب عدالت و توسعه‬ ‫روبرو می شویم‪ .‬پس دور دوم انتخابات را مال ک قرار‬ ‫ً‬ ‫می دهیم‪ .‬در ایغدیر سه حزب الئیک جمعا ‪ 67‬درصد‬ ‫ارا را به خود اختصاص داده بودند و حزب عدالت و‬ ‫توسعه ‪ 31‬درصد از ارا را‪ .‬حزب سعادت تنها ‪156‬‬ ‫رای را کسب کــرد‪ .‬در کــارس نیز سه حــزب الئیک‬ ‫بیایید یک بار طی مسیر تجربه اندوزی را بیازماییم‪.‬‬ ‫پرسش اصلی این مسیر‪ ،‬از قرار زیر خواهد بود‪:‬‬ ‫به نظرتان از نظر شیعیان ترکیه‪ ،‬یک حکومت الئیک‬ ‫بهتر می تواند عدالت را پیاده کند یا یک حکومت‬ ‫اسالم گرای اهل سنت؟‬ ‫و اگر بخواهیم پرسش دقیق تر بیان شود‪ :‬از نظر شیعیان‬ ‫مدل حکومتی اتاتورک عادالنه تر است یا مدل حکومتی‬ ‫اسالم گرایان حزب عدالت و توسعه؟‬ ‫پرسش مهمی است‪ .‬به قدری مهم که می تواند چراغ‬ ‫راهنمای عمل سیاسی شیعیان ترکیه باشد و جامعه‬ ‫هدف شیعیان در ساخت نظام سیاسی‪ ،‬میزان و نحو‬ ‫مشارکت سیاسی شان و میزان ثبات این نحو مشارکت‬ ‫را می تواند تعیین کند‪.‬‬ ‫ابـتــدا پــاسـخ هــای شیعیان ترکیه را م ــرور کنیم‪ .‬در‬ ‫گفتگوهایم با قشر دین دار شیعیان استانبول به این‬ ‫نتیجه رسیدم که اکثریت حکومت الئیک مدل حزب‬ ‫جمهوری خلق ترکیه (‪ ،)CHP‬حزب دموکرات خلق‬ ‫ترکیه (‪ )HDP‬یا حزب قومیت گرای حرکت ملی (‪)MHP‬‬ ‫را ترجیح می دهند‪ .‬در مقابل این دو حزب الئیک‪،‬‬ ‫می توان از دو حزب اسالم گرای عدالت و توسعه (‪)AKP‬‬ ‫و سعادت (‪ )SP‬نام برد‪ .‬اما در پرسش تنها دو مدل‬ ‫حکومتی بیان شد‪ .‬دلیل این امر در توان امکان سنجی‬ ‫و مقایسه ذهنی مخاطبانم بود‪ .‬مخاطبان پرسشم علوم‬ ‫سیاسی خوانده و تحلیلگر سیاسی نبودند‪ .‬بلکه مردم‬ ‫شیعه عادی بودند در نقش های روحانی و دانشجو و‬ ‫‪272‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ 62.03‬درصد از ارا را به خود اختصاص داده بودند و‬ ‫حزب عدالت و توسعه ‪ 35.64‬درصد از ارا را‪ .‬حزب‬ ‫سعادت تنها ‪ 407‬رای را کسب کرد‪ .‬در منطقه کوچک‬ ‫چکمجه استانبول که شیعیان در محله هالکالی ان‬ ‫سا کن هستند نیز سه حزب الئیک ‪ 53.49‬درصد‬ ‫ارا‪ ،‬حزب عدالت و توسعه ‪ 44.37‬درصد ارا و حزب‬ ‫سعادت ‪ 3054‬عدد رای را کسب کردند‪.‬‬ ‫بیایید نشانه ای دیگر را ببینیم‪ .‬در انتخابات ‪2014‬‬ ‫ُ‬ ‫شهردار ی ها در شهر ایغدیر پس از حزب کرد اشتی و‬ ‫دموکراسی (‪ 44.2‬درصد از ارا)‪ ،‬حزب قومیت گرا و الئیک‬ ‫‪ 42.04 MHP‬درصد از ارا را کسب می کند‪ .‬به بیان دیگر‬ ‫اکثریت اهالی شیعه اذری ایغدیر به کاندیدای حزب‬ ‫الئیک ‪ MHP‬رای می دهند‪ .‬در شهر کارس دو حزب‬ ‫ً‬ ‫الئیک ‪ MHP‬و ‪ CHP‬جمعا ‪ 53.5‬درصد از ارا را به‬ ‫دست می اورند‪ .‬حزب عدالت و توسعه ‪ 25‬درصد و‬ ‫حزب کرد اشتی و دموکراسی ‪ 19.3‬درصد از ارا را به‬ ‫دست می اورد‪ .‬حزب سعادت نیز تنها ‪ 296‬رای کسب‬ ‫می کند‪ .‬در منطقه کوچک چکمجه استانبول نیز حزب‬ ‫عدالت و توسعه ‪ 41.9‬درصد از ارا‪ ،‬سه حزب الئیک‬ ‫ً‬ ‫جمعا ‪ 54.8‬درصد و حزب سعادت ‪ 1.6‬درصد از ارا‬ ‫را توانستند کسب کنند‪.‬‬ ‫نشانه ای دقیق تر و بیشتر را اگر بخواهیم به انتخابات‬ ‫سال ‪ 2009‬می رویم‪ .‬جایی که روحانیون گروه زینبیه از‬ ‫کاندیدای شیعی حزب ‪ MHP‬در برابر کاندیدای شیعه‬ ‫حزب عدالت و توسعه حمایت کردند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫نشانه ای دیگر؟ بیشتر سیاستمداران شیعه ترکیه‪،‬‬ ‫که حداکثر توان بلندپروازی ان ها نمایندگی مجلس‬ ‫است‪ ،‬سیاستمدارانی الئیک هستند‪ .‬به دیگر سخن‬ ‫سیاستمداران توانمند جامعه شیعه ترکیه در احزاب‬ ‫الئیک بهتر رشد می کنند و بیشتر به ان سو می روند‬ ‫و از حمایت بیشتری از سوی مردم جامعه هدفشان‬ ‫برخوردار می شوند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نشانه ای دقیق تر و بیشتر را اگر بخواهیم به‬ ‫انتخابات سال ‪ 2009‬می رویم‪ .‬جایی که‬ ‫روحانیون گروه زینبیه از کاندیدای شیعی‬ ‫حزب ‪ MHP‬در برابر کاندیدای شیعه حزب‬ ‫عدالت و توسعه حمایت کردند‪.‬‬ ‫‪ .3‬چرا حکومت الئیک؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪273‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چرا شیعیان ترکیه حکومت الئیک را ترجیح می دهند؟‬ ‫تنها و تنها از بعد مذهبی به این امر نگریستن کفایت‬ ‫نمی کند و باید بعد دیگری را نیز به ان اف ــزود‪ :‬بعد‬ ‫قومیت گرایی‪ .‬حکومت های الئیک در ترکیه محور‬ ‫هویت ملی را یا هویت شهروندی افراد قرار خواهند داد‬ ‫و یا هویت قومی ان ها را‪ .‬اصرار بر این دارم که هویت در‬ ‫حکومت های الئیک بر مدار قومیت گرایی می چرخد‬ ‫تا شهروندی و جامعه‪-‬دولت مدرن‪ .‬شکل دهی هویت‬ ‫بر مدار شهروندی متاسفانه الف گزاف عرصه سیاسی‬ ‫ترکیه است‪ .‬نشانه های متعددی از ان را می توانم بیان‬ ‫بدارم‪ :‬تشکیل احزاب کرد‪ ،‬مبارزه اتاتورک چی ها با‬ ‫قومیت‪ ،‬زبان و خط مجزای کردی‪ ،‬اهمیت قومیت‬ ‫و نژاد در زندگی اجتماعی مردم مانند ازدواج و‪ ...‬اما‬ ‫نشانه ای که برای خود من جذاب تر است‪ ،‬حاصل‬ ‫گفتگوهای چندساعته با جوانان شیعه اذری ساکن‬ ‫استانبول اســت‪ .‬سخن نهایی یکی از این جوانان‬ ‫نشانه من است‪ :‬یک کرد خوب‪ ،‬یک کرد مرده است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫مسئله تــار یــخ اسـ ــت‪ .‬مسئله تجربه‬ ‫است‪ .‬شیعه مذهبی این را تجربه کرده‬ ‫که اسالم گرایان اهل سنت ترکیه شیعه‬ ‫را به عنوان یک مذهب ایرانی‪/‬صفوی‬ ‫دانسته و همیشه تحقیر کرده اند‪.‬‬ ‫هویت قومی حکومت الئیک برای شیعیان اذری یک‬ ‫امتیاز است؛ زیرا اذری برادر کوچک تر ترک استانبولی‬ ‫است‪ .‬هر دو از خانواده ترک زبانان و ترک نژادان‪ .‬اقلیت‬ ‫اذری در هویت قومی می شود برادر محترم اکثریت ترک‪.‬‬ ‫و این برادری موجب قدرت گیری شیعیان اذری در‬ ‫ایغدیر و کارس‪ ،‬به عنوان دو مرکز اصلی شیعی گری‬ ‫در قبال رقبای قومی کردتبار خود خواهد شد‪ .‬کما‬ ‫اینکه به تجربه تاریخ این قدرت گیری رخ داده است‪.‬‬ ‫نکته مهم ان است که در اینجا منافع اقلیت اذری‬ ‫با اکثریت ترک مشترک است و افزایش توان اکثریت‪،‬‬ ‫خودبه خود به افزایش توان اقلیت اذری منجر خواهد شد‪.‬‬ ‫ممکن است این نحو از تحلیل مورد اعتراض دوستان‬ ‫مذهبی اذر ی ام در ترکیه واقع شود‪ .‬پس فرض را بر این‬ ‫می گیرم که هویت در حکومت الئیک مبتنی بر مفهوم‬ ‫شهروندی شکل می گیرد‪ .‬هویت شهروندی باز هم به نفع‬ ‫اقلیت شیعه اذری است؛ زیرا در سطح یک اجتماع‬ ‫ً‬ ‫اقلیتی حدودا دو سه میلیون نفری که در سطح کشور‬ ‫پراکنده اند عدم حاکمیت تام بقیه اجتماع های رقیب‬ ‫امری مطلوب است‪ .‬در واقع عدم توجه به ویژگی های‬ ‫برتر اجتماع اکثریت در حوزه مشترک با اجتماع اقلیت‪،‬‬ ‫یعنی مذهب‪ ،‬یک امتیاز بزرگ برای اجتماع اقلیت‬ ‫است‪ .‬به بیان دیگر در حکومت الئیک اکثریت اهل‬ ‫سنت برتری خاصی نسبت به اقلیت شیعه نخواهند‬ ‫داشت و مفهوم شهروندی شیعه و سنی را با هم یکسان‬ ‫خواهد کرد‪.‬‬ ‫عالقه دارم پرسش را به نحوی دیگر نیز پاسخ بگویم‪.‬‬ ‫پاسخی که به طور مستقیم در گفتگوهایم شنیدم‪ .‬در‬ ‫ً‬ ‫یکی از گفتگوهایم با یک مرد حدودا ‪ 50‬ساله‪ ،‬انقالبی‬ ‫(به معنای طرفداری عملی از انقالب اسالمی ایران)‬ ‫و فعال مذهبی از شیعیان ترکیه‪ ،‬پاسخی که وی در‬ ‫برابر چرایی ترجیح حکومت الئیک بیان کرد این بود‪:‬‬ ‫این ترجیح را پس از ‪ 15‬سال از حکومت اسالم گرایان‬ ‫به رهبری اردوغان بیان می دارد‪.‬‬ ‫مسئله تاریخ است‪ .‬مسئله تجربه است‪ .‬شیعه مذهبی‬ ‫این را تجربه کرده که اسالم گرایان اهل سنت ترکیه شیعه‬ ‫را به عنوان یک مذهب ایرانی‪/‬صفوی دانسته و همیشه‬ ‫تحقیر کرده اند‪ .‬در حداکثر وطنی دانستن شیعیان‪ ،‬ان ها‬ ‫را اقلیتی درون اجتماع علویان به حساب اورده اند‪.‬‬ ‫علویانی که در معرض تهمت بی دینی و چپ گرایی‬ ‫هستند‪ .‬البته به شکل مستقیم به یک شیعه ترکیه ای‬ ‫چنین اسائه ادبی نمی شود؛ اما اذهان اسالم گرایان‬ ‫اهل سنت این شکل از معنای شیعه را پذیرفته اند‪.‬‬ ‫اما حکومت الئیک می گوید شیعه؟ سنی؟ به من‬ ‫چه‪ ...‬برای من همین که شما شهروند ترکیه اید کفایت‬ ‫می کند‪ .‬این دعواها به من اقای دولت ربطی ندارد‪.‬‬ ‫اگر دولــت قومیت گرا باشد که نورعلی نور می شود‪:‬‬ ‫شیعه؟ سنی؟ این حرف ها چیست؟ این ها برادران‬ ‫عزیز اذری ما هستند‪( .‬البته تاریخ خالف چنین حرفی‬ ‫را بارها به ما یاداوری می کند اما گویا بخشی از شیعیان‬ ‫اذری ترکیه عالقه ای به شنیدن صدای تاریخ ندارند)‪.‬‬ ‫‪274‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪275‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چرا با ترجیح اکثر شیعیان ترکیه در امر انتخاب نوع‬ ‫حکومت میانه خوبی ندارم؟ مشکل من اینجاست‬ ‫که اگر حکومت الئیک برای شیعیان ترکیه به جهت‬ ‫امکان رعایت عدالت بیشتر در حق شیعیان محبوب تر‬ ‫باشد‪ ،‬عدالت در حق مسلمانی اجتماعی‪-‬سیاسی ‪40‬‬ ‫میلیون دین دار اهل سنت پایمال نمی شود؟‬ ‫مسئله‪ ،‬مسئله تفاوت سطوح است‪ .‬عدالت برای‬ ‫اقلیت اهل حق یا عدالت برای اکثریت دورتر از طریق‬ ‫حق؟ مشخص است که از دید بنده شیعه حق است‬ ‫و هر فضایی که در ان شیعه بهتر بتواند فعالیت کند‬ ‫مطلوب تر‪ .‬اما در مقابل باید دقت کنیم‪ :‬بر روی وجه‬ ‫اجتماعی اسالم در سطح کلی جامعه خط قرمز کشیده‬ ‫می شود‪ .‬در پاسخ حکومت الئیک ما حاضر هستیم‬ ‫یک اکثریت مسلمان اهل سنت را فدا کنیم تا ارامش‬ ‫برای اقلیت مسلمان شیعه را به دست اوریم‪ .‬فدا کردن‬ ‫یک جامعه برای یک اجتماع اقلیتی‪ .‬فدا کردن جامعه‬ ‫مسلمانان و تبدیل ان به جامعه شهروندان (و حتی‬ ‫جامعه قومیت ترک)‪.‬‬ ‫در مقام فرضی یک برنامه ریز مسلمان‪ ،‬یک تصمیم ساز‬ ‫مسلمان باید مصلحت جامعه مسلمین را در نظر‬ ‫بگیرد‪ .‬یعنی بین مطلوبیت بیشتر با اجتماع کوچک‬ ‫و مطلوبیت کمتر با جامعه بزرگ انتخاب کند‪ .‬من‬ ‫مطلوبیت کمتر با جامعه بزرگ را برمی گزینم‪ .‬زیرا در‬ ‫حکومت الئیک حقانیت تنفس اجتماعی اسالم حذف‬ ‫می شود‪ .‬اما در حکومت اسالم گرای سنی حقانیت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .4‬مشکل کجاست؟‬ ‫تنفس اجتماعی شیعه به چالش کشیده می شود‪.‬‬ ‫این نکته مهمی است‪ .‬کدام یک باید برگزیده شود‪:‬‬ ‫حذف در برابر به چالش کشیده شدن‪.‬‬ ‫البته ترجیح مدل حکومت اسالم گرایان حزب عدالت و‬ ‫توسعه بدون هزینه نیست‪ .‬هزینه اش هم همین شرایط‬ ‫فعلی اســت‪ .‬شیعه زیر ذره بین بدبینانه حا کمیت‬ ‫و جامعه دی ـن دار اســت‪ .‬اگر شیعه بخواهد حزب‪،‬‬ ‫دانشگاه‪ ،‬مدرسه‪ ،‬مدرسه علمیه و‪ ...‬تشکیل دهد‪،‬‬ ‫اگر بخواهد با کشورهای شیعی مناسبات اقتصادی‬ ‫گسترده شکل دهد‪ ،‬با مانع روبرو خواهد شد‪ .‬شیعه‬ ‫در صورت نزدیک شدن به دیدگاه های سیاسی ایران‪،‬‬ ‫عنصر ایران نام خواهد گرفت‪ .‬برچسب طرفدار کشور‬ ‫خارجی بر روی پیشانی اش خواهد خورد‪ .‬کما اینکه‬ ‫بر روی مذهبش هم برچسب مذهب ایرانی‪/‬صفوی‬ ‫زده شده است‪.‬‬ ‫سه مسئله در یک خط طولی ما را با اجبار پرداخت‬ ‫هزینه در صــورت انتخاب حکومت اســام گــرایــان‬ ‫در ترکیه روبــرو ساخته‪ :‬تاریخ‪ ،‬فتنه سوریه‪ ،‬دیدگاه‬ ‫اشتباه سران سیاسی و دینی ترکیه به شیعه‪ .‬تاریخ‬ ‫بستر بدبینی و بینش اشتباه بوده‪ ،‬فتنه سوریه اتش ان‬ ‫را زنده کرده و سخنان اشتباه سران سیاسی و دینی‬ ‫اتش را شعله ور ساخته‪.‬‬ ‫یک لحظه صبر کنید‪:‬‬ ‫ً‬ ‫اصال چه کسی گفته حکومت الئیک فضایی است‬ ‫که در ان شیعه بهتر می تواند فعالیت کند؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫علمای اهل سنت استانبول‬ ‫‪ .5‬مطالبات شیعی از‬ ‫من همیشه به حکومت الئیک ضعیف شده‬ ‫حکومت فرضی الئیک‬ ‫تصمیم می گیرند نماز جمعه‬ ‫پ ــیـ ـش ازای ــن بــیــان ش ــد که و ادعای احترام به اسالم غیرسیاسی اش‬ ‫هفته بعد به جماعت و در‬ ‫شیعه ترکیه عدالت سیاسی شک داشته و دارم‪ .‬منظورش از اسالم‬ ‫یکی از مساجد اصلی شهر‬ ‫بــرگــزار شــود‪ .‬بی هیچ نیت‬ ‫را ب ــه ب ــراب ــری در تحصیل غیرسیاسی چیست؟‬ ‫ً‬ ‫سیاسی؛ مثال فــرض کنیم‬ ‫حکومت داری و مورد خطاب‬ ‫به لحاظ فقهی به این نتیجه می رسند برگزاری نماز‬ ‫واقع شدن از سوی حکومت ترجمه می کند‪ .‬در این برابری‪،‬‬ ‫جمعه در یک مسجد جامع شهر استحباب بیشتری‬ ‫ندیدن مذهب وی موردنظر است‪ .‬ندیدن مذهب شیعه‪،‬‬ ‫در مذهب حنفی خواهد داشــت‪ .‬اما در عمل یک‬ ‫یعنی یکسان شدن با اکثریت اهل سنت‪ .‬پس به دنبال‬ ‫قدرت نمایی و حریف طلبی فوق العاده است‪ .‬نمایش‬ ‫مدلی از حکومت است که مذهب وی دیده نشود‪ .‬در این‬ ‫قدرت بسیج سیاسی مردم از طریق امری غیرسیاسی‪.‬‬ ‫معنا حکومت الئیک ضعیف شده را انتخاب می کند‪.‬‬ ‫همین مثال را در حجاب بانوان یا لباس سنتی مردان‬ ‫حکومت الئیک ضعیف شده‪ ،‬مدلی از حکومت است‬ ‫دی ـن دار ترکیه در نظر بگیرید‪ .‬اگر حجاب یا لباس‬ ‫که به اسالم به عنوان سبک زندگی گروهی و فردی که‬ ‫سنتی مردان از صرف عنصری فرهنگی خارج شود‬ ‫ریشه در تاریخ ترک ها دارد احترام می گذارد‪ .‬ان را منبع‬ ‫و به معنای سیاسی مبدل گــردد‪ ،‬حکومت الئیک‬ ‫سنن اخالقی مورد ارج می داند‪ .‬اما سیاست را از اسالم‬ ‫ضعیف شده ان را تحمل خواهد کرد؟‬ ‫دور نگاه می دارد‪ .‬حکومت الئیک ضعیف به اسالم‬ ‫از این حرف ها بگذریم و به برخی از مطالبات شیعه بپردازیم‪:‬‬ ‫فردی و اجتماعی مردم کاری ندارد تا زمانی که اسالم‬ ‫ان ها به سیاست حکومت کاری نداشته باشد‪.‬‬ ‫‪ .1-5‬تحصیل حکومت داری‬ ‫من همیشه به حکومت الئیک ضعیف شده و ادعای‬ ‫عامه شیعیان مثال هایی می زنند از سیاسیون شیعه ای‬ ‫احترام به اسالم غیرسیاسی اش شک داشته و دارم‪.‬‬ ‫که از طریق حزب عدالت و توسعه وارد سیاست شدند‬ ‫ً‬ ‫منظورش از اسالم غیرسیاسی چیست؟ مثال ممکن‬ ‫اما به جایی نرسیدند‪ .‬یا یکی از شیعیان می گفت‪ :‬چرا‬ ‫است روزی حضور بانوان محجبه در مناصب سیاسی‬ ‫در دوره اردوغان از علویان و شیعیان کسی در ارتش‬ ‫را نوعی عمل سیاسی به حساب اورد؟ واقعیت ان است‬ ‫ژنرال و فرمانده نشد؟ چرا علویان از ارتش بیرون رانده‬ ‫که خیلی نمی توان مرز امر سیاسی و غیرسیاسی را در‬ ‫شدند؟ چرا کسی وزیر نشد؟ اما یکی دیگر از شیعیان‬ ‫امور و رفتارهای دینی از هم گسست‪ .‬بیایید بر روی‬ ‫در دیداری جدا از گفتگوی باال‪ ،‬در پرسش من نسبت‬ ‫مثالی با هم بحث کنیم‪ .‬مدتی قبل از بازار قدیمی‬ ‫به اینکه چرا شیعه در سیاست فعال نیست؟ پاسخ‬ ‫استانبول بازمی گشتم‪ ،‬در مساجد اهل سنت نماز جمعه‬ ‫مورد تاملی داد‪ :‬چون نیرو نداریم؛ و پراکنده ایم‪.‬‬ ‫برپا بود‪ .‬پیروان مذهب حنفی به فرضیه نماز جمعه‬ ‫وقتی می گویم حکومت اسالمی‪ ،‬در ذهن عامه شیعه‬ ‫حساس هستند و بدین سبب صف های نماز بیرون از‬ ‫یعنی حکومت اردوغان‪ .‬در ذهن عامه دلیل عدم تحصیل‬ ‫مساجد هم برپا شده بود‪ .‬نماز امری غیرسیاسی است‬ ‫مدارج باالی حکومت از سوی نیرویی شیعی‪ ،‬برخورد‬ ‫اما اگر قدرت نمایی دین دارانی باشد که طرفدار احزاب‬ ‫حکومت اردوغان با شیعیان است‪ .‬پس اگر مانع اردوغان‪،‬‬ ‫ً‬ ‫اسالم گرا هستند چه؟ مثال فرض کنید در دوران حکومت‬ ‫مانع حکومت مسلمانان اردوغان‪ ،‬که به اشتباه از سوی‬ ‫الئیک ضعیف شده هستیم و زمانه انتخابات است و‬ ‫غربیان حکومت اسالمی اردوغان ترجمه می شود‪ ،‬از سر‬ ‫‪276‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪277‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫با هم یکسان شوند و نه در‬ ‫راه برداشته شود می توان امید‬ ‫چگونه در یک حکومت الئیک‪ ،‬یک نیروی‬ ‫داشتن مزیت توجه‪.‬‬ ‫به این ارزو داشت‪.‬‬ ‫اما زمانی که با یکی از فعاالن شیعی می تواند مــدارج بــاالی سیاسی‬ ‫ح ـکــومــت ف ــرض ــی ال ئ ـیــک‬ ‫اجــتــمــاعــی شــیــعــه بحث را کسب کند؟ در حقیقت چنین نیر وی‬ ‫ضعیف شده در ترکیه کنونی‬ ‫کدام سوی برابری را در پیش‬ ‫م ـی شــود‪ ،‬سخن وی ابتدا فرضی‪ ،‬نه با هویت شیعی بلکه با تکیه‬ ‫مزیت‬ ‫نبود‬ ‫خواهد گرفت؟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ناظر به نبود نیرو و نبود بستر بر هویت اذری خود را تعریف خواهد کرد‪.‬‬ ‫یکسان‬ ‫مزیت‬ ‫ـود‬ ‫مناسب بین جماعت شیعه‬ ‫توجه یا بـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫توجه؟ شیعیان ترکیه باید به نیمه خالی لیوان هم توجه‬ ‫است و سپس موانع خارج از جماعت‪.‬‬ ‫کنند تا چالش با اکثریت‪ ،‬جای خود را به حذف از‬ ‫البته این پرسش برای من مطرح است که چگونه در‬ ‫عرصه سیاسی به همراه اکثریت ندهد‪.‬‬ ‫یک حکومت الئیک‪ ،‬یک نیروی شیعی می تواند‬ ‫مدارج باالی سیاسی را کسب کند؟ در حقیقت چنین‬ ‫‪ .6‬بازگشت به پرسش اصلی‬ ‫نیروی فرضی‪ ،‬نه با هویت شیعی بلکه با تکیه بر هویت‬ ‫اهل سنت ایران‪ ،‬جمهوری اسالمی را به عنوان یک‬ ‫اذری خود را تعریف خواهد کرد‪ .‬هویتی که در تقابل‬ ‫حکومت اسالمی عادل تر می دانند یا یک جمهوری‬ ‫با ارمنی و کرد و در تعامل برادروار با ترک استانبولی‬ ‫الئیک را؟‬ ‫مرزهای خود را ترسیم می کند‪ .‬پس بنا به فرض‪ ،‬در‬ ‫در موضوع شیعیان ترکیه و نظام سیاسی ان کشور‪،‬‬ ‫یک حکومت الئیک با نیروهای سیاسی‪-‬دولتی شیعه‬ ‫دیدیم که برخی از منابع هویت ساز اهمیت وافری در‬ ‫روبرو نخواهیم بود بلکه با نیروهای سیاسی‪-‬دولتی‬ ‫پاسخ به این پرسش دارند‪ :‬تاریخ‪ ،‬جغرافیا‪ ،‬قومیت‪،‬‬ ‫اذری روبرو خواهیم بود‪.‬‬ ‫شیوه ها و شدت ارتباط با دولت‪ ،‬هویت های رقیب‪،‬‬ ‫البته چنین نیروهایی نیز قادر به خدمت به جماعت‬ ‫تلقی های اجتماعی از سوی هویت های رقیب‪.‬‬ ‫شیعه هستند‪ .‬خدمت در حوزه های مشترک یا بی طرف‬ ‫پس نمی توانیم اهــل سنت ایــران را به مثابه یک ید‬ ‫از نظر مذهب؛ مانند خدمات اجتماعی و توسعه‬ ‫واحده در نظر بگیریم‪ .‬اهل سنت ایران تاریخ‪ ،‬جغرافیا‬ ‫اقـتـصــادی مناطق شیعه نشین‪ .‬امــا مسئله اصلی‬ ‫و قومیت های متفاوتی دارنــد‪ .‬حتی برداشت فقهی‬ ‫اینجاست که فرض این خدمت مورد اشکال است‪:‬‬ ‫یکسانی از مذهب اهل سنت ندارند‪ .‬شیوه ها و شدت‬ ‫وجود نیرو و بستر‪.‬‬ ‫ارتباط ان ها با دولت متفاوت بوده‪ .‬همچنین است‬ ‫‪ .2-5‬خطاب یکسان از سوی حکومت‬ ‫هویت های رقیب ملی و فراملی شان‪ .‬بر این اساس‬ ‫ً‬ ‫مشخص است که در مطالبات فردی اگر عنصر وحدت‬ ‫پرسش اصلی را باید بشکنیم و پاسخ دهیم‪ .‬مثال‪:‬‬ ‫یک طرف دعوا و تصمیم گیر حذف شود‪ ،‬به نفع طرف‬ ‫اکراد‪/‬ترکمن ها‪ /‬بلوچ ها‪ /‬بخشی از عشایر عرب اهل‬ ‫دیگر دعواست‪ .‬اما در مطالبات گروهی‪ ،‬اگر مطالبات‬ ‫سنت ایران چه پاسخی به پرسش اصلی ما می دهند؟‬ ‫رنگ و بوی دینی بگیرند‪ ،‬به ان مطالبات هم رسیدگی‬ ‫و در ادامه چرا چنین پاسخی می دهند؟ و در نهایت‬ ‫نخواهد شد‪ .‬خطاب یکسان از سوی حکومت همیشه‬ ‫چگونه می توان کیفیت پاسخ شان را بهبود یا تغییر داد؟‬ ‫به نفع اقلیت نیست‪ ،‬گاهی مزیت توجه به مطالبات‬ ‫امیدوارم بتوانم برای مجموعه پرسش اصلی پاسخ هایی‬ ‫هم‬ ‫دینی اکثریت هم حذف می شود تا هم اکثریت و‬ ‫بیابم‪ .‬پاسخ هایی مفصل تر و دقیق تر از پاسخ های یافت‬ ‫اقلیت در نداشتن مزیت توجه به مطالبات دینی شان‬ ‫شده برای موضوعات مثالی‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در تقدیس حباب‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫دکتر مجتبی باباخانی‬ ‫پژوهشگر هسته مکتب امام؟هر؟ مرکز رشد‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دوران رضاشاه نه امنیت داشتیم و نه تمامیت ارضی مان‬ ‫حفظ شد‬ ‫اشنایی با تاریخ وقایعی که بر یک ملت گذشته است‪،‬‬ ‫نقش مهمی در عبرت اموزی از گذشته و عدم تکرار ان‬ ‫در اینده دارد‪ .‬حافظه کوتاه مدت تاریخی یک ملت‬ ‫می تواند زمینه تکرار تجربیات ناموفق و ارتکاب مجدد‬ ‫به اشتباهات گذشته را فراهم اورد‪ .‬یکی از مواردی که‬ ‫دشمنان در سال های اخیر تالش کرده اند از حافظه‬ ‫تاریخی ملت ایران پاک نموده و حتی ان را دیگرگونه‬ ‫جلوه دهند‪ ،‬سابقه جنایات و خیانت هایی است که‬ ‫رژیم پهلوی در دوران پهلوی اول و دوم مرتکب شد‪.‬‬ ‫دشمنان کوشیده اند با ذکر بخش های ناقصی از وقایع‬ ‫دوران پهلوی و ترسیم وضعیتی تحریف شده از ان زمان‪،‬‬ ‫بازگشت به ان دوره را زمینه ساز پیشرفت کشور و حل‬ ‫مشکالت جلوه دهند و با چشم پوشیدن بر حقایق ان‬ ‫دوران‪ ،‬این سلسله را بنیان گذار نظم‪ ،‬ارامش و امنیت‬ ‫داخلی و پایان بخش وادادگی و بی کفایتی های سابق‬ ‫در حفظ تمامیت ارضــی کشور معرفی نمایند‪ .‬در‬ ‫این نوشته‪ ،‬نگارنده به دنبال ان است که با استفاده‬ ‫از مستندات تاریخی نشان دهــد که ایــن دوره نیز‬ ‫همچون دوره شاهان گذشته‪ ،‬از یک سو دوره تهدید‬ ‫شدید امنیت جانی‪ ،‬مالی و اجتماعی اقشار مختلف‬ ‫جامعه و از سوی دیگر دوران وابستگی و سرسپردگی‬ ‫شاه مملکت به بیگانگان و رضایت دادن به جدایی‬ ‫بخش های مهمی از مملکت با اشاره انان و در جهت‬ ‫منافع حامیان خارجی شان بوده است‪.‬‬ ‫‪278‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .1‬امنیت مالی‪ ،‬جانی و اجتماعی‬ ‫«در سال ‪ 1319‬ش‪ ،‬یک سال قبل از رفتن رضاخان‬ ‫از ای ــران‪ ،‬صــورت حــســاب عــایــدی خالص سالیانه‬ ‫امال ک پهلوی ‪ 62‬میلیون تومان بود که همه این ها را‬ ‫به محمدرضا منتقل کرد‪ ...‬اگر می خواستید رضاخان‬ ‫خوشحال شود‪ ،‬درجه بدهد‪ ،‬مقام بدهد و یا پیشنهادی‬ ‫را تصویب کند‪ ،‬بهتر بود قبل از شروع نام چند ملک را‬ ‫با مشخصات و قیمت ان مطرح می کردید و مطمئن‬ ‫بودید که کارتان انجام می شد»‪]4[ .‬‬ ‫بدین ترتیب‪ ،‬شخص شــاه مملکت به بزرگ ترین‬ ‫تهدید بــرای امــوال و دارای ـی هــای خصوصی مــردم و‬ ‫حتی خوانین تبدیل شد و هیچ کس تــوان مقاومت‬ ‫در مقابل خواست شاه را نداشت‪ .‬طبیعی بود که در‬ ‫این شرایط‪ ،‬بسیاری از افــراد‪ ،‬از ترس جان و ابروی‬ ‫خود هم که شده‪ ،‬قید اعتراض به ظلمی که در حق‬ ‫‪279‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫رضا خان که در اغاز کار‪ ،‬نه دارایی داشت و نه امال کی‪،‬‬ ‫با شروع سلطنت و بسط قدرت‪ ،‬امال ک و زمین های‬ ‫زیادی را در حاصلخیزترین نقاط کشور تصاحب و‬ ‫ثروتی هنگفت کسب کرد؛ چنان که به هنگام خروج‬ ‫از ایــران در سال ‪ 1320‬شمسی‪ ،‬بزرگ ترین مالک و‬ ‫زمین دار ایران بود و با داشتن ذخایر نقدی در بانک های‬ ‫انگلستان‪ ،‬امریکا و المان‪ ،‬یکی از ثروتمند ترین مردان‬ ‫جهان محسوب می شد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫«تقریبا همه زمین های استان مــازنــدران که زادگــاه‬ ‫رضاشاه بود و بخش های وسیعی از گیالن و گرگان‬ ‫که مرکز تولید برنج ایران بود به مالکیت خصوصی او‬ ‫درامد‪ .‬یعنی ‪ 200‬روستا با جمعیتی متجاوز از ‪335000‬‬ ‫نفر در مالکیت او قرار گرفت»‪]1[ .‬‬ ‫زمین یک زمیندار عمده را به بهان ه توطئه علیه دولت‬ ‫مصادره می کرد‪ ،‬روستاهای فرد دیگری را به دلیل‬ ‫بی توجهی به منافع ملی ضبط می نمود‪ ،‬برخی را با‬ ‫تهدید و ارعاب مجاب به فروش زمین های مرغوبش‬ ‫با قیمت های نازل می کرد و در مواردی هم با منحرف‬ ‫کــردن اب هــای کـشــاورزی شماری از روستاییان را‬ ‫ورشکست می کرد و زمین هایشان را مصادره می نمود‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1-1‬عدم امنیت اموال و دارایی های شخصی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫یکی از مواردی که سلطنت طلبان در تالش اند تا ان را‬ ‫از افتخارات دوره پهلوی به شمار اورند‪ ،‬ایجاد نظم و‬ ‫امنیت و حفظ اقتدار ملی در دوران پهلوی اول است‪.‬‬ ‫از نگاه ایــن عــده‪ ،‬ایــران پیش از پهلوی‪ ،‬وضعیتی‬ ‫اشفته‪ ،‬نابسامان و ناامن داشته و رضاخان توانست‬ ‫با قاطعیت و درایت‪ ،‬امنیت را در کشور برقرار سازد‬ ‫و پس از دست رفتن بخش هایی از سرزمین ایران در‬ ‫دوران قاجار‪ ،‬تمامیت ارضی کشور را حفظ نماید‪.‬‬ ‫برای اثبات نادرستی این ادعا به توصیف بخشی از‬ ‫ناامنی های موجود در این دوره‪ ،‬از جنبه های مختلف‬ ‫اشاره می شود‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫بدین ترتیب استفاده از بهانه های قانونی و فراقانونی و‬ ‫دستاویز کردن حفظ امنیت‪ ،‬متهم نمودن افراد به اقدام‬ ‫علیه حکومت و نظم عمومی و مواردی ازاین دست‪،‬‬ ‫راهکار رضاخان برای دست یابی به اموال و زمین هایی‬ ‫بود که قصد تصرف و تملیک انان را می نمود و شخص‬ ‫متهم نیز هیچ مامن و پناهی برای شکایت بردن از‬ ‫ظلمی که بر وی برده شده نمی یافت‪]2[ .‬‬ ‫در سال ‪ 1320‬ش پس از خروج رضا شاه از ایران‪ ،‬یکی‬ ‫از وکالی دور ه سیزدهم مجلس شورای ملی به نام موید‬ ‫احمدی در جلس ه مجلس اعالم کرد‪« :‬رضا شاه صاحب‬ ‫‪ 44‬هزار مستغل و ‪ 70‬میلیون ریال پول نقد در بانک‬ ‫ایران می باشد‪ .‬درامد ساالنه رضا شاه به ‪ 700‬میلیون‬ ‫تومان می رسید که از این مبلغ هر ساله ‪ 60‬میلیون تومان‬ ‫ً‬ ‫(تقریبا معادل ‪ 25‬میلیون دالر امریکا در ان زمان) به‬ ‫خارج منتقل می شد‪ ...‬شمار روستاهایی که رضا شاه‬ ‫در مدت سلطنت تصاحب کرد‪ ،‬بالغ بر ‪ 2167‬پارچه‬ ‫است‪  .‬در کل‪ ،‬در دوره ‪ 17‬ساله سلطنت او‪ ،‬بالغ بر‬ ‫‪ 44000‬سند مالکیت به نام او صادر شد»‪]3[ .‬‬ ‫ارتشبد فردوست در خاطراتش می گوید‪:‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بسیاری از اطرافیانی که نقش مهمی در‬ ‫روی کار امدن و تحکیم قدرت رضاخان‬ ‫داشتند نیز از سوءظن در امان نبودند‪.‬‬ ‫وی با فتح تهران و برگزاری انتخابات مجلس دوم‬ ‫در ابان ‪ ،1288‬به عنوان جوان ترین وکیل از خراسان‬ ‫به مجلس راه یافت‪ .‬پس از انحالل مجلس دوم در‬ ‫‪ ،1290‬به ریاست قشون خراسان انتخاب شد‪ .‬سپس‬ ‫در ‪ 18‬فروردین ‪ 1294‬از قوچان به مجلس سوم راه پیدا‬ ‫کرد‪ .‬در فروردین ‪ 1298‬وثوق الدوله ـ رئیس الوزرا ـ او را‬ ‫به حکمرانی گیالن برگزید‪ .‬این انتصاب با اوج گیری‬ ‫قیام میرزا کوچک خان جنگلی مقارن بود‪ .‬به دستور‬ ‫تیمورتاش تعداد قابل توجهی از ازادی خواهان نهضت‬ ‫جنگل در گیالن به دار اویخته شدند‪.‬‬ ‫وی ان چنان مورد اعتماد و حمایت شاه قرار داشت که‬ ‫رضاخان پس از انتخاب وی به وزارت دربار خطاب به‬ ‫وی گفت‪« :‬از امروز به بعد ما دو نفر ایران را اداره خواهیم‬ ‫کرد‪ .‬کارهای نظامی اش با من و کارهای سیاسی اش با‬ ‫تو‪ ]6[ .»...‬تیمورتاش تا سال ‪ 1310‬بعد از شاه‪ ،‬شخص‬ ‫اول کشور بود‪ .‬در جلسات هیئت وزیران شرکت می کرد‪،‬‬ ‫تعیین سفرا‪ ،‬وزرای مختار‪ ،‬مقامات حساس و استانداران‬ ‫ً‬ ‫تماما از طرف او انجام می گرفت‪ .‬اما به ناگاه این فرد‬ ‫در سال ‪ 1311‬و پس از بازگشت از مذاکرات با روس ها‬ ‫مورد سوءظن و بی اعتمادی شاه قرار گرفت و ابتدا از‬ ‫همه مناصب برکنار شد و راهی زندان گردید‪ .‬وی در‬ ‫زندان مسموم شد و در مهر ‪ 1312‬درگذشت‪.‬‬ ‫انان روا داشته شده بود را می زدند و ترجیح می دادند‬ ‫خواسته های شاه را تامین نمایند‪.‬‬ ‫‪ .2-1‬عدم امنیت جان و ِعرض دوستان و دشمنان‬ ‫در دوره سلطنت رضاشاه و بخصوص در دوره دوم‬ ‫سلطنت وی که دیگر حکومت پهلوی تثبیت شده بود‪،‬‬ ‫با بسیاری از مخالفان شاه به شدیدترین شکل ممکن‬ ‫تلفیقی از قتل‪ ،‬تبعید‪ ،‬بازداشت و‪ -...‬برخورد شد‪.‬‬‫از سوی دیگر‪ ،‬با در پیش گرفتن سیاست یکجانشینی‬ ‫عشایر‪ ،‬با هر کسی که مخالفتی با این طرح ابراز می نمود‬ ‫برخورد خشن و قهرالود صورت گرفت و بسیاری از سران‬ ‫عشایر و ایالت بازداشت و تبعید شدند‪ .‬همچنین با در‬ ‫پیش گرفتن سیاست سانسور و ساکت کردن انتقاد از‬ ‫حکومت‪ ،‬احزاب سیاسی تعطیل و روزنامه ها به شدت‬ ‫کنترل شدند؛ به گونه ای که دیگر حتی شاعرانی هم‬ ‫که به نوعی برخی از اشعارشان مخالفت با حکومت‬ ‫پهلوی احساس می شد در امان نبودند‪]5[ .‬‬ ‫گذشته از این موارد که می توان ان را در زمره برخورد با‬ ‫مخالفان رژیم قرار داد‪ ،‬بسیاری از اطرافیانی که نقش‬ ‫مهمی در روی کار امدن و تحکیم قدرت رضاخان‬ ‫داشتند نیز از این اتفاقات در امان نبودند و در اثر ترس‬ ‫از قدرت گرفتن و تهدید قدرت شاه‪ ،‬به انحاءمختلف از‬ ‫میان برداشته شدند؛ به گونه ای که هیچ یک از اطرافیان‬ ‫وی‪ ،‬خود را از سوءظن احتمالی شاه برحذر نمی دید‪.‬‬ ‫ب‪ .‬علی اکبر داور‬ ‫«علی اکبر داور» یکی دیگر از قربانیان قدرت طلبی‬ ‫رضاشاه بود‪ .‬وی که پس از کودتای ‪ 1299‬وارد ایران‬ ‫شد‪ ،‬ابتدا به کار وکالت دادگستری پرداخت‪ ،‬سپس‬ ‫در سال ‪ 1300‬وارد وزارت فرهنگ شد و در سال ‪1301‬‬ ‫الف‪ .‬عبدالحسین تیمورتاش‬ ‫یکی از ایــن اف ــراد‪ ،‬تیمورتاش‪ ،‬نخست وزیر مقتدر‬ ‫پهلوی اول بــود که نقش مهمی در روی کــار امدن‬ ‫رضاخان و معماری سلطنت وی بر عهده داشت‪.‬‬ ‫‪280‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2‬تمامیت ارضی کشور‬ ‫در دوران سلسله های مختلف پادشاهی در ایران‬ ‫به استثنای پهلوی مرزهای کشور جز از طریق جنگ‬ ‫تغییر نیافته است‪ ،‬اما جدا شدن بخش هایی از قلمروی‬ ‫این دیار در دوران پهلوی متاسفانه بدون هیچ گونه‬ ‫‪281‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بخشی از مناقشات مرزی این دوره تاریخی‪ ،‬میان ایران‬ ‫و عراق و بر سر حاکمیت بر «اروندرود» رخ داد‪ .‬با روی‬ ‫کار امدن ملک فیصل اول در عراق‪ ،‬روابط سیاسی دو‬ ‫کشور‪ ،‬در شکل جدیدی اغاز شد‪ .‬با استقالل کامل‬ ‫عراق از انگلستان‪ ،‬روابط رسمی دو دولت برقرار شد‪.‬‬ ‫مسئله مهم مورد مناقشه‪« ،‬کشتیرانی در شط العرب»‬ ‫بود‪ .‬در سال ‪ 1313‬دولت عراق به منظور جلوگیری از‬ ‫اعمال حاکمیت ایران در اروند رود با پشتیبانی انگلستان‬ ‫به جامعه ملل شکایت کرد‪ .‬جامعه ملل طرفین را به‬ ‫مذاکرات مستقیم دعوت نمود‪ .‬مهم تر از همه اختالفات‬ ‫با عراق بر سر مسئله حاکمیت بر شط العرب بود‪ .‬در این‬ ‫هنگام انگلیسی ها که برای تقویت موضع دولت های‬ ‫وابسته به خود در قبال خطر کمونیسم عجله داشتند‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1-2‬اروندرود‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫از ورامین به وکالت مجلس شورای ملی انتخاب شد‪.‬‬ ‫داور با استفاده از روزنامه خود یعنی «مرد ازاد» حمایت‬ ‫فراوانی از قدرت گرفتن رضاخان در زمان سردار سپهی‬ ‫و وزارت جنگ کرد‪ .‬در مجلس نیز به «تیمورتاش» و‬ ‫«نصرت الدوله فیروز» نزدیک شد و این نزدیکی به قدری‬ ‫زیاد بود که ان سه نفر نام مثلث سیاسی گرفتند‪.‬‬ ‫داور که تخصص در امور حقوقی داشت‪ ،‬یکی از طراحان‬ ‫خلع سلطنت احمدشاه و پادشاهی رضاشاه پهلوی‬ ‫بود‪ .‬وی مدتی وزیر فوائد عامه و تجارت شد و بعد به‬ ‫مدت هفت سال وزیر دادگستری بود‪ .‬راه اندازی نظام‬ ‫جدید قضایی کشور و تاسیس دادگاه ها و دادسراها‪،‬‬ ‫سازمان ثبت اسناد‪ ،‬دفاتر رسمی ازدواج طالق و دفاتر‬ ‫اسناد رسمی از جمله خدمات داور به رضاخان بود‪.‬‬ ‫او در سال ‪ 1312‬از وزارت دادگستری به وزارت دارایی‬ ‫معرفی شد‪.‬‬ ‫اما پس از ان که با توجه به نفوذ و قدرت یافتنش‪ ،‬مورد‬ ‫سوءظن رضاشاه قرار گرفت و روابط بینشان رو به تیرگی‬ ‫ً‬ ‫گذاشت‪ ،‬به شکل کامال مرموزی اقدام به خودکشی‬ ‫نمود‪ .‬عده ای این خودکشی را ظاهرسازی و در حقیقت‪،‬‬ ‫ترور توسط رضاشاه دانستند و عده ای هم این اقدام‬ ‫وی را ناشی از ترس از مبتال شدن به سرنوشت سایر‬ ‫هم قطارانش می دانند‪.‬‬ ‫حذف این افراد‪ ،‬که از عناصر اصلی قدرت گرفتن‬ ‫رضاخان بودند‪ ،‬در کنار قتل سیدحسن مدرس‪ ،‬سردار‬ ‫اسعد بختیاری‪ ،‬واعظ قزوینی (عارف قزوینی)‪ ،‬فرخی‬ ‫یزدی‪ ،‬میر زاده عشقی و بسیاری از مخالفان رضاخان‬ ‫نشان از ناامنی باالی اجتماعی برای هر کسی داشت‬ ‫که قدمی برخالف خواسته های رضاشاه برمی داشت‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫درگیری تجزیه شده و از ان تاسف بارتر این که درباریان و‬ ‫به طورکلی طبقه حاکمه در این ضربه زدن ها به تمامیت‬ ‫کشور و تحقیر احساسات ملی سهیم نیز بوده اند‪.‬‬ ‫در هفدهم تیرماه ‪ 1316‬دولت های ایران‪ ،‬افغانستان‪،‬‬ ‫ترکیه و عراق در کاخ سعداباد تهران پیمان عدم تعرض‬ ‫امضا کردند که به پیمان سعداباد معروف شد‪ .‬بر‬ ‫اساس این پیمان سد دفاعی موردنظر انگلیسی ها در‬ ‫برابر اتحاد جماهیر شوروی شکل می گرفت‪ .‬به منظور‬ ‫ایجاد پیوند مستحکم بین این چهار کشور مرتبط با‬ ‫لندن‪ ،‬تهران به نیابت از انگلیس امتیازاتی به سه‬ ‫کشور دیگر اعطا کرد‪.‬‬ ‫پیمان سعداباد از جهاتی به ضرر ایران و به نفع سه کشور‬ ‫دیگر تمام شد‪ .‬ترکیه قسمتی از ارتفاعات ارارات را که‬ ‫دارای موقعیت سوق الجیشی بود به دست اورد‪ .‬خط‬ ‫مرزی ایران و عراق به زیان ایران تعیین شد؛ زیرا رضاشاه‬ ‫منابع نفتی واقع در غرب ایران و اداره کامل‪ ‬اروندرود‬ ‫را به عراق واگذار کرد‪ .‬افغانستان هم با امضای این‬ ‫پیمان از تالش احتمالی ایران برای بازگرداندن مناطق‬ ‫تاجیک نشین به ایران مصونیت یافت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در ششم بهمن ماه ‪ 1317‬قرارداد تقسیم‬ ‫اب هیرمند بین تهران و کابل در شانزده‬ ‫ماده منعقد شد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬ایران از‬ ‫«دشت ناامید» به مساحت ‪ 3‬هزار کیلومتر‬ ‫ً‬ ‫چشم پوشید و عمال سرچشمه هیرمند‬ ‫از دسترس ایران خارج شد‪.‬‬ ‫که پیمان منطقه ای هر چه‬ ‫زودتــر امضا شود‪ ،‬به سرعت‬ ‫زمــیــنـه هــای س ــازش ای ــران و‬ ‫عراق را با توجه به منافع خود‬ ‫فراهم کردند‪]7[ .‬‬ ‫سرانجام بر اثر اصرار و فشار انگلیسی ها در ‪ 4‬ژوئیه‬ ‫‪ 13( 1937‬تیر ‪ )1316‬قرارداد مربوطه به امضا رسید‪...‬‬ ‫در قــرارداد تحمیلی ‪ 1316‬حق کشتیرانی در سراسر‬ ‫شط العرب ‪-‬به استثنای پنج کیلومتر اب های مقابل‬ ‫ابادان تا خط تالوگ‪ -‬به دولت عراق واگذار شد [‪ ]8‬و‬ ‫به این ترتیب‪ ،‬اروندرود که در زمان میرزا تقی خان‪ ،‬خط‬ ‫منصف (به تعبیر امروز خط القعر) در ان مرز قرار داده‬ ‫ً‬ ‫شده بود‪ ،‬در زمان رضاشاه‪ ،‬تقریبا کل ان بر اساس‬ ‫پیمان سعداباد به عراق واگذار شد‪ .‬عهدنامه ‪ ۱۳۱۶‬تا‬ ‫مدت سه دهه برقرار بود و سپس در ‪ ۳۰‬فروردین ‪۱۳۴۸‬‬ ‫در پی کودتای بعثی ها در عراق از سوی دولت ایران‬ ‫مردود اعالم شد‪.‬‬ ‫رضاشاه کبیر رجوع به اتاتورک‬ ‫بود»‪]9[ .‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬اتاتورک فخرالدین‬ ‫التای را برای حکمیت مامور‬ ‫کرد و به افغانستان و ایران‬ ‫فرستاد‪ .‬مذاکرات در ‪ 1313‬با حکمیت ترکیه انجام‬ ‫شد که با رای ترک ها‪ 160 ،‬فرسخ از خا ک ایــران به‬ ‫افغانستان منظم شد‪ ]10[ .‬رضاشاه با توجه به در پیش‬ ‫گرفتن «سیاست حسن همجواری» برای جلب اعتماد‬ ‫َ‬ ‫افغان ها به حضور در پیمان سعداباد‪ ،‬رای َحکم را‬ ‫می پذیرد‪ .‬منطقه «چکاب» منطقه دیگری بود که برای‬ ‫اعتمادسازی به افغان ها داده شد‪ .‬رضاشاه در توجیه‬ ‫این واگذاری معتقد است‪.‬‬ ‫«ارزش چکاب چه از لحاظ سوق الجیشی و چه از نظر‬ ‫وجود مراتع برای دام ها بدان پایه نیست که همسایه‬ ‫خود (از ما) ناراضی باشد و (در) روابط دو دولت ایجاد‬ ‫سوءتفاهم کند»‪]11[ .‬‬ ‫در نهایت‪ ،‬رضایت دادن رضاشاه به جدایی بخش مهمی‬ ‫از مناطق مرزی که به علت برخورداری از سرچشمه های‬ ‫هیرمند از اهمیت سوق الجیشی باالیی برخوردار بود‪،‬‬ ‫ضربه نهایی را به ابادانی منطقه سیستان در ایران وارد‬ ‫اورد‪ .‬بر اساس توافقنامه سعداباد‪ ،‬در ششم بهمن ماه‬ ‫‪ 1317‬قرارداد تقسیم اب هیرمند بین تهران و کابل در‬ ‫شانزده ماده منعقد شد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬ایران از «دشت‬ ‫ناامید» به مساحت ‪ 3‬هزار کیلومتر چشم پوشید و‬ ‫ً‬ ‫عمال سرچشمه هیرمند از دسترس ایران خارج شد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫متقابال افغان ها پذیرفتند ایرانی ها بتوانند به صورت‬ ‫مساوی از اب این رودخانه بهره مند شوند‪ .‬قــرارداد‬ ‫تقسیم اب هیرمند به تصویب مجلس شورای ملی ایران‬ ‫رسید‪ ،‬اما با وجودی که به امضای هیئت وزیران کابل‬ ‫رسیده بود مجلس شورای ملی این کشور از تصویب‬ ‫‪ .2-2‬رود هیرمند‬ ‫افغانستان در ‪ 1289‬قمری از ایران مستقل شد‪« .‬مسئله‬ ‫هیرمند» و بهره برداری از اب ان‪ ،‬مسئله ای است که‬ ‫از همان ابتدا روابط دو کشور را تحت الشعاع قرار داده‬ ‫است‪ .‬مذاکرات بر سر هیرمند و اب ان از ‪ 1310‬شمسی‬ ‫به مدت ‪ 7‬سال ادامه یافت‪ .‬قرارداد ‪ 1317‬ماحصل‬ ‫تالش های دو طرف بود‪ .‬بااین همه روند حوادث به گونه ای‬ ‫پیش رفت که در عمل‪ ،‬نتیج ه به سود افغان ها خورد‪.‬‬ ‫تداوم این اختالفات‪ ،‬مانع از انعقاد پیمان سعداباد بود‬ ‫و باید به گونه ای حل می شد‪ .‬ژنرال ارفع در خصوص‬ ‫راه حل مدنظر رضاشاه جهت حل این مسئله می گوید‪:‬‬ ‫«بهترین وسیله برای برقرار ساختن مناسبات دوستانه‬ ‫بین ایران و افغانستان‪ ،‬در ان زمان به نظر اعلی حضرت‬ ‫‪282‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫ً‬ ‫ان خــودداری کرد‪ .‬متعاقبا‬ ‫دولت افغانستان از دولت‬ ‫ایران درخواست کرد که طی‬ ‫یادداشت رسمی جداگانه که‬ ‫به تصویب مجلس شورای‬ ‫ملی ایران نیز برسد با ازادی‬ ‫کامل افغانستان در هرگونه مداخله در اب رودخانه‬ ‫هیرمند در بخش باالی بند کمال خان موافقت نماید‪.‬‬ ‫این درخواست‪ ،‬اشکارا بر ضد منافع ایران بود‪ ،‬زیرا‬ ‫عالوه بر اینکه رضاخان بخشی از خا ک ایــران را به‬ ‫افغانستان وا گــذار کــرده بــود‪ ،‬امکان دخل و تصرف‬ ‫ً‬ ‫کابل در بخش های باالیی هیرمند عمال می توانست‬ ‫مانع از رسیدن اب به بند کمال خان شود تا به صورت‬ ‫مساوی تقسیم گردد؛ بنابراین اولین گام خیانتی که‬ ‫علم در خاطراتش به ان اشاره کرده در زمان رضاخان‬ ‫و تحت مدیریت انگلیسی ها برداشته شد و دومین‬ ‫گام ان در دوران پهلوی دوم اما این بار تحت حکمیت‬ ‫امریکایی ها‪.‬‬ ‫سیاست ضعف و واگذاری امتیاز در دوره محمدرضا‬ ‫هم تداوم یافت و اسداهلل علم‪ ،‬وزیر دربار محمدرضا‪،‬‬ ‫در کتاب خاطرات خود در مورد دومین معاهده مرزی‬ ‫بین ایران و افغانستان‪ ،‬که اولین ان در دوران رضاخان‬ ‫به امضا رسیده بود‪ ،‬می نویسد‪:‬‬ ‫خیانت می کند؟ ارزش وجود یک‬ ‫والیت با امور اقتصادی سنجیده‬ ‫شــود! یاللعجب! یــک وجب‬ ‫خاک [میهن] به میلیارد می ارزد‪،‬‬ ‫ان وقت بگوید سیستان که ارزش‬ ‫اقتصادی ندارد‪ ،‬حداکثر سالی‬ ‫‪ 40‬میلیون تومان عایدی می دهد‪ .‬من در عجبم»‪]12[ .‬‬ ‫‪ .3-2‬ارارات‬ ‫که جسارت کرده به عرض رساندم‪ :‬این هم مثل هزاران‬ ‫خالف که به عرض مبارک می رسانند‪ ...‬مقداری در این‬ ‫فکر بودم که این دولت هویدا به شاهنشاه من خدمت یا‬ ‫است‪ ،‬انجا سخت مورد نیاز ماست و از این حرف ها‪...‬‬ ‫ولی پس از مدتی که با حرارت عرایضی کردم با کمال‬ ‫‪283‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫«عرض کردم‪ :‬ایا اجازه می فرمایید به وزیر خارجه ابالغ کنم‬ ‫مبادله قرارداد را با افغان ها به تاخیر بیندازد؟ «فرمودند‪:‬‬ ‫نه! من گفتم مطالعه کردند‪ ،‬پس از ان که قانون به توشیح‬ ‫من رسیده و اعالن شده دیگر مبادله نشدن قرارداد‬ ‫تاثیری ندارد‪ ».‬من چنان از کوره در رفتم و گیج شدم‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫«مــن عضو هیات تحدید حــدود و حــل اختالفات‬ ‫بودم‪ .‬در این هیئت کسانی چون محمدعلی فروغی‬ ‫[‪ ]13‬و رشدی اراس [‪ ]14‬شرکت داشتند‪ .‬یک روز که‬ ‫من و یک سرهنگ ترک بر سر موضوعی مورد اختالف‬ ‫با حرارت بسیار بحث می کردیم رشدی اراس گفت‪:‬‬ ‫«ما ترک ها به نظر اعلی حضرت شاهنشاه اطمینان و‬ ‫اعتقاد کامل داریم‪ ،‬سرهنگ ارفع پرونده ها و نقشه ها‬ ‫را به حضور ایشان ببرد هرچه فرمودند ما قبول داریم‪.‬‬ ‫من نقشه ها و کاغذها را جمع کردم و یک راست به کاخ‬ ‫سلطنتی رفتم و به اتاق داخل شدم و گفتم عرایضی‬ ‫دارم‪ .‬چند دقیقه بعد شاهنشاه وارد شدند درحالی که‬ ‫من نقشه ها را روی میز پهن کرده بودم‪ .‬همین که نقشه ها‬ ‫را دیدند فرمودند‪ :‬موضوع چیست؟ من شروع کردم به‬ ‫توضیح دادن که فالن تپه چنین است فالن منطقه چنان‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سومین بخشی که از ایــران جدا شد‪ ،‬رشته کوه های‬ ‫ارارات است که به ترکیه وا گــذار شد‪ .‬سرلشکر ارفع‬ ‫رئیس سابق ستاد ارتــش ایــران که در سفر رضاشاه‬ ‫به ترکیه عضو هیات همراه وی بود‪ ،‬خاطراتی از این‬ ‫سفر در زمینه نوع نگرش رضاشاه نسبت به اختالفات‬ ‫مرزی ایران با همسایگان دارد که عمق مسئله را بهتر‬ ‫نشان می دهد‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫فرمودند‪ :‬منظور این تپه و ان تپه نیست‪.‬‬ ‫منظور من این است که دودستگی و جدایی‬ ‫که بین ایران و ترکیه از چندین صدسال‬ ‫وجود دارد و همیشه به زیان هر دو کشور‬ ‫و به سود دشمنان مشترک ما بوده است‬ ‫از میان برود‪ .‬مهم نیست که این تپه از ان‬ ‫که باشد‪ .‬انچه مهم است این است که ما‬ ‫با هم دوست باشیم‪.‬‬ ‫تعجب دیدم اعلی حضرت‬ ‫چیزی نمی فرمایند‪ .‬وقتی‬ ‫سرم را بلند کردم دیدم شاه‬ ‫بــا حالت مخصوصی به‬ ‫من نگاه می کند گویی به‬ ‫حرف هایم چندان توجهی‬ ‫ندارد و تنها چشم به چشم‬ ‫من دوخته است تا ببیند من چه می گویم‪ .‬من سکوت‬ ‫کردم‪ .‬فرمودند‪ :‬معلوم است منظور مرا نفهمیدی‪...‬‬ ‫بگو ببینم این تپه اینجا از ان تپه که می گویی بلندتر‬ ‫نیست؟ عرض کردم‪ :‬بلی قربان‪ ...‬فرمودند‪ :‬ان را چرا‬ ‫نمی خواهی؟ این یکی چطور؟ عرض کردم بلی‪ .‬فرمودند‪:‬‬ ‫منظور این تپه و ان تپه نیست‪ .‬منظور من این است که‬ ‫دودستگی و جدایی که بین ایران و ترکیه از چندین‬ ‫صدسال وجود دارد و همیشه به زیان هر دو کشور و به‬ ‫سود دشمنان مشترک ما بوده است از میان برود‪ .‬مهم‬ ‫نیست که این تپه از ان که باشد‪ .‬انچه مهم است این‬ ‫است که ما با هم دوست باشیم‪.‬‬ ‫من شرمنده شدم و کاغذها و نقشه ها را جمع کردم و‬ ‫به وزارت خارجه که محل تشکیل هیئت بود برگشتم‪.‬‬ ‫همه منتظر من بودند تا وارد شدم پرسیدند اعلیحضرت‬ ‫چه فرمودند؟ گفتم‪ :‬فرمودند ما دوست هستیم این‬ ‫موضوعات در کار نیست‪ .‬تقسیم کنید این طرف‬ ‫تپه که رو به «قطور» است مال ما باشد و ان طرف مال‬ ‫ً‬ ‫ترک ها‪ .‬این واقعا درس بزرگی بود برای من و دریافتم‬ ‫که شاهنشاه ایران تا چه اندازه نظر بلند و با گذشت و‬ ‫خواهان دوستی و صلح و صفا هستند»‪]15[ .‬‬ ‫خصوص جزایر سه گانه با‬ ‫امــارات پیش امد به شکل‬ ‫دیگری تداوم یافت‪]16[ .‬‬ ‫مـ ـجـ ـم ــوع ــه ای ـ ـ ــن وقـ ــایـ ــع‬ ‫نشان دهنده وضع نامناسب‬ ‫احساس ارامش و امنیت و نیز‬ ‫ناتوانی و بی تدبیری پهلوی‬ ‫اول در حفظ تمامیت ارضی کشور در طول شانزده‬ ‫سال سلطنت دیکتاتورمابانه بر کشور با ایجاد رعب و‬ ‫وحشت در عامه و حتی خواص جامعه است‪ ،‬چیزی‬ ‫که دشمنان در تالش اند تا با صحنه ساز ی های کاذب‪،‬‬ ‫به شکل دیگری جلوه دهند‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬فوران‪ ،‬جان‪ ،‬مقاومت شکننده؛ تاریخ تحوالت اجتماعی ایران‪ .‬ترجمه‬ ‫احمد تدین‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات موسسه خدمات فرهنگی رسا‪ ،1382 ،‬ص ‪.337‬‬ ‫[‪ .]2‬ابراهامیان‪ ،‬یرواند‪ ،‬ایران بین دو انقالب‪ .‬ترجمه احمد گل محمدی و‬ ‫محمدابراهیم فتاحی‪ ،‬تهران‪ :‬نشر نی‪ ،1392 ،‬ص ‪.171‬‬ ‫[‪ .]3‬ن‪.‬ک به بختیاری‪ ،‬شهال‪ ،‬مفاسد خاندان پهلوی‪ ،‬تهران‪ :‬مرکز اسناد‬ ‫انقالب اسالمی‪.1384 ،‬‬ ‫[‪ .]4‬فردوست‪ ،‬حسین‪ ،‬ظهور و سقوط پهلوی؛ خاطرات ارتشبد حسین‬ ‫فردوست و جستارهایی از تاریخ معاصر ایران‪ .‬تحقیق و تنظیم عبداهلل شهبازی‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی‪ ،1392 ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪.111-112‬‬ ‫[‪ .]5‬ترور میرزاده عشقی‪ ،‬فرار ابوالقاسم الهوتی از کشور‪ ،‬افسردگی و انزوای‬ ‫ً‬ ‫عارف قزوینی‪ ،‬زندانی شدن و احتماال قتل فرخی یزدی‪ ،‬دستگیری و تبعید‬ ‫ملک الشعرای بهار و به مدیحه سرایی واداشتن این شاعر‪ ،‬منصرف شدن‬ ‫محمدعلی جمال زاده از نوشتن داستان جدید‪ ،‬متعهد شدن صادق هدایت‬ ‫به منتشر نکردن اثارش در ایران‪ ،‬توقف انتشار شعرهای نیما یوشیج و زندانی‬ ‫شدن بزرگ علوی از جمله این موارد است‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬شیخ االسالم‪ ،‬جواد‪ ،‬صعود و سقوط تیمورتاش (به حکایت اسناد محرمانه‬ ‫وزارت خارجه انگلیس)‪ ،‬تهران‪ :‬قومس‪ ،1376 ،‬ص ‪.9‬‬ ‫[‪ .]7‬امینی‪ ،‬علیرضا‪ ،‬تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی‪ .‬تهران‪ :‬صدای‬ ‫معاصر‪ ،1386 ،‬ص ‪.26-27‬‬ ‫[‪ .]8‬هوشنگ مهدوی‪ ،‬عبدالرضا‪ ،‬سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬نشر البرز‪.39-40 ،1385 ،‬‬ ‫[‪ ]9‬و [‪ ]10‬و [‪ ]11‬و [‪ .]15‬مکی‪ ،‬حسین‪ ،‬تاریخ بیست ساله ایران‪ 8 .‬جلد‪ ،‬تهران‪:‬‬ ‫نشر علمی‪ ،1380 ،‬صص ‪ 52 ،50‬و ‪.154‬‬ ‫[‪ .]12‬علم‪ ،‬اسداهلل‪ ،‬یادداشت های علم‪ ،‬دوره ‪ 7‬جلدی‪ ،‬تهران‪ :‬نشر معین‪،‬‬ ‫‪ ،1393‬ج ‪.477-478 :6‬‬ ‫[‪ .]13‬اولین نخست وزیر دوره پهلوی که نقش مهمی در به سلطنت رسیدن‬ ‫رضاخان ایفا نمود و در مقاطع مختلف تاریخ ایران‪ ،‬تاثیرات بسزایی گذاشته است‪.‬‬ ‫[‪ .]14‬وزیر امور خارجه وقت ترکیه‪.‬‬ ‫[‪ .]16‬ن‪.‬ک به فریدونی‪ ،‬احمد‪ ،‬جدا شدن بحرین از ایران‪ .‬تهران‪ :‬مرکز اسناد‬ ‫انقالب اسالمی‪.1388 ،‬‬ ‫به این ترتیب رضاشاه پهلوی ارتفاعات ارارات را به ترکیه‬ ‫و قسمت هایی از شرق ایران را به افغانستان و شط‬ ‫العرب را به عراق بخشید‪ .‬این روند در دوره محمدرضا‬ ‫نیز با واگذاری بحرین در سال ‪ 1350‬و مسائلی که در‬ ‫‪284‬‬ ‫ݦ‬ ‫ݩ‬ ‫ݩ‬ ‫ݦ‬ ‫ݑ‬ ‫ݩ‬ ‫ݧ‬ ‫ݦ‬ ‫ݦ‬ ‫ݑ‬ ‫ݑ‬ ‫ى‬ ‫ٮ‬ ‫ٯاݣٮݡصاݣݣد ݣ ݣݣوݫ ݣم ݫ ݣݬݫ ݫݣدݤىݫ ݫݣݔ ݫ ݣرݤ ݫݭ ݔ ݤݤ‬ ‫ٮ ݧݩ‬ ‫ݐ‬ ‫ں‬ ‫م‬ ‫ݫݕ ݫݓح ݣره ݣ ݣ ݣس ݣ ݣوݤ ݤݤ‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دکتر محمدجواد رضائی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته دکتری رشته علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫توپ «تدابیر»‬ ‫در زمین «قواعد»‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬نظام مسائل‬ ‫مهندسی صفر تا صد همزمان قواعد و تدابیر برای تحقق‬ ‫اهدافی خاص ممکن نیست‬ ‫فرض کنید شما یا تیم تحقیقاتی تان از ابتدای سال ‪1398‬‬ ‫تا مدت نامحدودی‪ ،‬مسئولیت تنظیم و حکمرانی امور‬ ‫اقتصادی و اجتماعی کشور را در اختیار خواهید گرفت‪.‬‬ ‫هم اکنون چه می کنید؟ طبیعی ترین عکس العمل به‬ ‫چنین موقعیتی‪ ،‬تالش حداکثری برای ان چیزی است‬ ‫ً‬ ‫که اصطالحا «درک وضع موجود» خوانده می شود؛ برای‬ ‫ً‬ ‫این کار نیز محتمال مجموعه پدیده هایی که بحران‬ ‫یا مسئله خوانده می شود را فهرست خواهید کرد‪ .‬در‬ ‫این گام‪ ،‬به عنوان ابتدایی ترین مرحله‪ ،‬چندان مهم‬ ‫نیست پدیده هایی که قرار است در فهرست مزبور درج‬ ‫شود برامده از احساس مردم باشد یا نظر افراد حاضر‬ ‫در تیم تان و یا مطالبی که دمادم در رسانه ها مطرح‬ ‫می شود‪ ،‬بلکه هدف تجمیع حداکثری مسائل است‪.‬‬ ‫حال فرض کنید چنین فهرستی تهیه شده است؛‬ ‫فهرست بلندباالیی از مسائل که «نرخ باالی بیکاری»‬ ‫و «ورشکستگی بانک ها» تا «خشک شدن دریاچه‬ ‫ارومیه» و «گرایش فقرا به فروش کلیه خود» را در بر دارد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫محتمال گام بعدی ارائه نوعی اولویت بندی میان این‬ ‫مسائل است؛ اینکه کدام مسئله مهم ترین مسئله کنونی‬ ‫کشور است‪ ،‬و اینکه چه اولویتی‪ ،‬هرچند تسامحی‪،‬‬ ‫میان این پدیده ها قائل می شوید‪.‬‬ ‫ً‬ ‫طبیعتا حین کاوش در میان مسائل‪ ،‬در پی دسته بندی‬ ‫و منظم کردن هم خواهید رفت‪ .‬در این مرحله‪ ،‬می توان‬ ‫رئوس مطالب را کاهش داد؛ برخی مسائل را به عنوان‬ ‫زیرمسئله های مسئله ای کال ن تر در نظر می گیرید؛‬ ‫به عنوان مثال‪ ،‬دو مسئله «عدم شفافیت در اعطای‬ ‫تسهیالت تکلیفی» [‪ ]1‬و «سهم بــاالی بهره مندی‬ ‫‪286‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪287‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یکی از مشکالت مهمی که دراین بین رخ می نماید‪،‬‬ ‫ارائه اولویت بندی و نیز دسته بندی مسائل باقیمانده‬ ‫است؛ چطور می توان مسئله ای چون «نرخ بیکاری‬ ‫دو رقمی» را به نحوی با دیگر مسائلی که به نظر ما‬ ‫مرتبط است‪ ،‬پیوند داد؟ راجع به تاثیر مسئله «تحریم‬ ‫اقتصادی» بر مسائلی چون «ارزش افزوده پایین بخش‬ ‫ک ـشــاورزی»‪« ،‬تخصصی نبودن امــوزش هــای فنی و‬ ‫حرفه ای و دانشگاهی» و «کمبود عرضه برق» چه نظری‬ ‫می توان داشت؟‬ ‫نخستین پاسخ ان اســت کــه بــا توجه بــه مجموعه‬ ‫مطالعات صورت گرفته و نیز سفارش پژوهش های‬ ‫جدید به محققان‪ ،‬می توان نقشه ای از پویایی های‬ ‫ارتباط میان این مسائل را ترسیم کرد‪ .‬یعنی تالش‬ ‫می کنید در پی تصویری کالن و به هم مرتبط از تاثیر‬ ‫و تاثرات میان این پدیده ها و متغیرها بروید؛ اما حل‬ ‫این معضله به این سادگی میسر نیست‪.‬‬ ‫هنوز سوال اساسی ان است که مبتنی بر چه چارچوبی‬ ‫رواب ــط میان پدیده ها یــا متغیرهای مــورد بــررســی را‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .2‬تضاد تدبیرها و مسئله ای جدید‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫کارمندان نظام بانکی از تسهیالت قرض الحسنه در‬ ‫مقایسه با سایر متقاضیان» را ذیل عنوان کلی «ناعادالنه‬ ‫بودن بهره مندی مردم از تسهیالت بانکی» دسته بندی‬ ‫می کنید‪ .‬همچنین بسته به شدت اعتراضات و نارضایتی‬ ‫از وضع موجود‪ ،‬برخی مسائل را واجد اولویت و برخی را‬ ‫ً‬ ‫فعال غیرمهم تلقی کرده و حذف کنید‪ .‬به عنوان مثال‬ ‫ممکن است با تامل بیشتر خودتان و به هر دلیلی‪« ،‬عدم‬ ‫اجــرای تعهد دولت نسبت به نوسازی تا کسی های‬ ‫ً‬ ‫فرسوده» را اساسا به عنوان یک مسئله تلقی نکنید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بازافرینی کنیم؛ به عنوان مثال بــرای درک اهمیت‬ ‫اتخاذ یک چارچوب تحلیلی‪ ،‬فرض کنید یکی از‬ ‫مسائل مهم پیش روی شما مربوط به نظام درمانی‬ ‫کشور و علی الخصوص ُبعد تنظیم گری ان و اثراتی‬ ‫که این نهاد بر رفاه مردم دارد‪ ،‬باشد‪ .‬حال می خواهید‬ ‫میان این مجموعه مسائل نوعی پیوند ارگانیک برقرار‬ ‫ً‬ ‫کنید تا عمال با تصویری واضح از مجموعه مسائل‬ ‫و روابط میان ان ها روبرو شوید‪ .‬می بینید که به این‬ ‫سادگی نمی توان این مجموعه مسائل را کنار یکدیگر‬ ‫قرار داد‪ .‬مجموعه مسائل خرد و کالن این حوزه طبق‬ ‫رویکردهای متفاوت و پیش فرض های مختلف قابل‬ ‫چینش هستند؛ حتی در برخی مــوارد‪ ،‬پذیرش یک‬ ‫رویکرد‪ ،‬مسئله بودن یک پدیده را منحل می کند‪.‬‬ ‫برای درک بهتر این دشواری‪ ،‬دو رویکرد زیر در حوزه ابعاد‬ ‫اموزشی و درمانی نظام سالمت را در نظر بگیرید [‪:]2‬‬ ‫‪ .1‬مبتنی بر رویکرد نخست‪ ،‬عدالت ایجاب می کند‬ ‫کــه هــر فــرد در کـشــور از فــرصــت مـســاوی ب ــرای رشد‬ ‫استعدادها و توانایی های خویش بهره َبرد؛ الزمه ان‬ ‫نیز تامین دستیابی مساوی افراد به امکانات پزشکی‬ ‫ً‬ ‫و اموزشی است‪ .‬نهایتا‪ ،‬پذیرش این رویکرد براندازی‬ ‫مــدارس پزشکی خصوصی و طبابت خصوصی را‬ ‫ایجاب می کند؛ چراکه عدالت مستلزم تامین این گونه‬ ‫خدمات توسط دولت از طریق مالیات و عدم استفاده‬ ‫ً‬ ‫ناعادالنه از چنین خدماتی است‪ .‬اساسا مقوله درمان‬ ‫و نیز اموزش پزشکی از نوع کاالهای خصوصی نیستند‬ ‫که به تناسب قــدرت اقتصادی اف ــراد‪ ،‬بتوان زمینه‬ ‫بهره مندی از ان را فراهم نمود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫‪ .2‬بر پایه رویکرد دوم هر فرد حق دارد صرفا به الزاماتی‬ ‫گردن نهد که خودش بدان تمایل دارد‪ .‬بنابراین پزشکان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تدابیر مــورد نیاز‬ ‫تحلیل مسائل و ارائــه‬ ‫ِ‬ ‫برای حل مسائل‪ ،‬تابعی از رویکرد مورد‬ ‫انتخاب ما برای مشاهده مسائل و تفسیر‬ ‫پدیده هاست‪.‬‬ ‫باید ازاد باشند ان طور که می خواهند طبابت کرده‬ ‫و بیماران نیز ازاد باشند که از میان ایشان دست به‬ ‫گزینش زنند‪ .‬کما اینکه در گذشته همین سرزمین‬ ‫و در دوران تمدن اسالمی‪ ،‬با چنین وضعیتی مواجه‬ ‫بوده ایم‪ .‬همچنین در مورد اموزش علوم پزشکی نیز چنین‬ ‫قاعده ای مطلوب است‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬نه تنها ازادی‬ ‫مستلزم وجود طبابت خصوصی و اموزش خصوصی‬ ‫ان است بلکه ایجاب می کند محدودیت های شغلی‬ ‫چون لزوم دریافت مجوز و رعایت قوانین ابالغی توسط‬ ‫دانشگاه های علوم پزشکی و نهادهایی چون نظام‬ ‫پزشکی از بین برود‪.‬‬ ‫اشکار است که پذیرش هریک از رویکردهای فوق‪،‬‬ ‫می تواند تغییر شگرفی در فهرست تنظیم شده توسط‬ ‫شما ایجاد کند؛ مبتنی بر رویکرد نخست‪« ،‬دسترسی‬ ‫محدود دانش امــوزان سا کن در نواحی دورافتاده به‬ ‫امکانات اموزش عالی برای تحصیل» یک مسئله تلقی‬ ‫می شود و البته وجود نهادی چون نظام پزشکی برای‬ ‫پایش توزیع منصفانه خدمات نیز الزم به نظر می رسد‪.‬‬ ‫مبتنی بر رویکرد دوم به دلیل نبود نهادی چون نظام‬ ‫پزشکی‪ ،‬انواع رفتارهای رانت جویانه قابل تصور در‬ ‫چنین نهادی وجود نداشته و البته امکان بروز «عدم‬ ‫توازن در بهره مندی احاد جامعه از خدمات درمانی»‬ ‫نه به عنوان یک مسئله‪ -‬با تلقی متعارف که قرار است‬ ‫توسط شما حل شود‪ -‬بلکه به عنوان یکی از پیامدهای‬ ‫چنین ساختاری‪ ،‬وجود دارد‪.‬‬ ‫بروز مشکل فوق‪ ،‬یعنی «چگونگی انتخاب از میان‬ ‫رویکردهای مختلف»‪ ،‬می تواند ما را در بن بستی‬ ‫ً‬ ‫تحلیلی گرفتار کند؛ مخصوصا انکه مجموعه مسائل‬ ‫و بحران های پیش روی ما به نسبت زیاد باشد؛ در این‬ ‫ً‬ ‫صورت تسامحا می توانیم بگوییم با درجه ازادی بسیار‬ ‫باالیی برای تعیین تدابیر و نیز شیوه کنار هم قراردادن‬ ‫مجموعه تدابیر مواجهیم؛ طبیعی است که در این شرایط‬ ‫ً‬ ‫برای شما عمال امکان پیش بینی نسبت به اثربخش‬ ‫بودن تدابیر و حل شدن مسائل وجود ندارد‪ ،‬چراکه با‬ ‫مجموعه های متفاوت و شاید متضاد از رویکردها و‬ ‫تحلیل ها روبرو باشید‪ .‬تفاوت ایده ها و گفتمان های‬ ‫اصالحی نیز به تفاوت مواجهه ان ها با این دشواری‬ ‫برمی گردد؛ اینکه «چه تلقی از پویایی هایی موجود میان‬ ‫مسائل و پدیده ها دارند؟» و ّ‬ ‫بالت َبع «چه تدابیری و با‬ ‫چه نظم و اولویتی را پیشنهاد می دهند؟»‬ ‫‪ .3‬شروعی دوباره و منطقی جدید‬ ‫تدابیر مورد نیاز برای‬ ‫دانستیم که تحلیل مسائل و ارائه‬ ‫ِ‬ ‫حل مسائل‪ ،‬تابعی از رویکرد مورد انتخاب ما برای‬ ‫مشاهده مسائل و تفسیر پدیده هاست؛ اما هنوز این‬ ‫پرسش برایمان باقی است که حین گزینش رویکردهای‬ ‫مختلف بــرای مشاهده جهان‪ ،‬باید کــدام رویکرد‬ ‫را برگزید؟ و پس از انتخاب رویکرد مزبور چگونه از‬ ‫دستیابی به هدف که همان حل یا تخفیف مسائل‬ ‫است‪ ،‬اطمینان حاصل نمود؟ ایا «عالمان اقتصادی»‪،‬‬ ‫‪288‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪289‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عملکرد بازیگران اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی‬ ‫ً‬ ‫معموال بر حسب مجموعه تدبیرها و نتایج حاصله از‬ ‫ان تدبیرها سنجیده می شود‪ .‬این بازیگران هنگامی‬ ‫به عنوان بازیگرانی مطلوب شناخته می شوند که با‬ ‫توجه به مجموعه امکانات و تدبیرهایشان به اهداف‬ ‫ً‬ ‫مورد نظر دست یابند‪ .‬معموال در چنین شیوه هایی از‬ ‫ارزیابی‪ ،‬نکته بسیار مهمی مورد غفلت واقع می شود و‬ ‫ان چارچوب ها و قیود حاکم بر عمل این بازیگران است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪« .3-1‬تدابیر» در مقابل «قواعد»‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«مصلحان اجتماعی» یا «افراد ّ‬ ‫مجرب در عرصه اجرا»‬ ‫واجد ابزاری هستند که راه کاری مشخص برای رفع این‬ ‫ً‬ ‫دشوار ی ها ارائه کند؟ ایا اساسا می توان به بازطراحی‬ ‫و مهندسی ساختارها با توجه به مجموعه مسائل و‬ ‫تدابیری که برایمان اشکار است‪ ،‬پرداخت؟‬ ‫هرچند بررسی پرسش فوق بسیار الزم است اما در اینجا‬ ‫بدون پرداختن به ان‪ ،‬پاسخی اجمالی به ان و یک‬ ‫ً‬ ‫پیشنهاد مطرح می شود‪ .‬اساسا فرایند ارائه راهکار و‬ ‫ً‬ ‫تنظیم سازوکارهای اقتصادی نمی تواند صرفا از مشاهده‬ ‫مسائل و فهرست نمودن بحران ها اغاز گردد‪ .‬به دالیل‬ ‫متعددی از جمله «پیچیدگی پدیده های اقتصادی» و‬ ‫«عدم اطالع ما از مجموعه عوامل موثر بر این پدیده ها»‬ ‫باید منطبق بر منطقی دیگر به اصالح و حل مسائل‬ ‫بپردازیم‪ .‬برای تصریح پیشنهاد مربوطه باید اشاره ای‬ ‫به مقوله «تدبیر» در مقابل «قاعده» صورت گیرد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ً‬ ‫ممکن است اساسا چینش قواعد حا کم بر بازیگران‬ ‫اقتصادی و اجتماعی به نوعی باشد که حتی با َصرف‬ ‫تدبیرهای هوشمندانه و تالش فراوان این بازیگران‪،‬‬ ‫دسترسی به هدف مطلوب امکان پذیر نباشد‪.‬‬ ‫برای مثال فرض کنید در یک مسابقه فوتبال‪ ،‬زمین‬ ‫بازی صاف نبوده بلکه کل زمین به سمت دروازه یکی از‬ ‫تیم ها شیب داشته باشد؛ به نحوی که با رها کردن توپ‬ ‫در وسط زمین‪ ،‬به طور طبیعی توپ به سمت دروازه ان‬ ‫تیم حرکت می کند‪ .‬وجود این شرایط‪ ،‬علیرغم تالش‬ ‫بازیکنان ان تیم‪ ،‬نقش مهمی در تعیین نتیجه بازی‬ ‫خواهد داشت‪ .‬همچنین اگر فرض کنید ابعاد زمین‬ ‫ً‬ ‫بسیار بزرگ تر از یک زمین معمولی باشد‪ ،‬طبیعتا افراد یا‬ ‫ً‬ ‫تیم هایی موفق خواهند بود که نه لزوما در مهارت های‬ ‫مربوط به کنترل توپ بلکه در دوی استقامت مستعد‬ ‫هستند‪ .‬یا حتی ا گــر فــرض کنیم ارتفاع دروازه یک‬ ‫تیم دو برابر ارتفاع دروازه تیم دیگر باشد‪ .‬این قواعد و‬ ‫ساختارها‪ ،‬تعیین کننده عرصه کنش بازیکنان بوده‬ ‫و حتی در مواردی می تواند به طور اجمالی نتیجه کلی‬ ‫بازی را پیش از انجام بازی مشخص کند‪.‬‬ ‫راهکار پیشنهادی برای سیاست گذاری اقتصادی‬ ‫نیز به همین تفکیک دو الیه ای در سیاست گذاری یا‬ ‫طراحی سازوکارهای اقتصادی برمی گردد؛ مهندسی‬ ‫ً‬ ‫صفر تا صد همزمان قواعد و تدابیر و چینش اصطالحا‬ ‫هوشمندانه ان ها در کنار یکدیگر برای تحقق اهدافی‬ ‫خاص ممکن نیست‪ .‬در مقابل‪ ،‬باید ابتدا به قواعدی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نماید؛ یعنی از نظر وی و فــارغ از معیارهایی چون‬ ‫ً‬ ‫کارایی اقتصادی‪ ،‬اساسا نمی توان قاعده «مجاز بودن‬ ‫مبادله پولی کلیه» را پذیرفت‪ .‬در این صورت چنین‬ ‫اقتصاددانی باید مجموعه مسائل پیش گفته در حوزه‬ ‫«خریدوفروش کلیه» را به نحوی مورد تحلیل قرار داده‬ ‫و به ارائه راهکار بپردازد که سازگار با قاعده اساسی‬ ‫دیگری باشد‪ .‬اگر این اقتصاددان «ممنوعیت مبادله‬ ‫پولی کلیه» را به عنوان یک قاعده اساسی بپذیرد‬ ‫و پ ـس ازان به ارائــه تدابیری بــرای مواجهه با مسائل‬ ‫پیش گفته بپردازد‪ ،‬طبیعی است که رویکرد وی و نیز‬ ‫راه کارهای پیشنهادی اش متفاوت با اقتصاددانان‬ ‫دسته نخست باشد‪ .‬جالب انکه چنین موضوعی‬ ‫در واقعیت نیز روی داده و برخی از اقتصاددانان با‬ ‫تغییر قاعده اساسی حاکم بر حل مسئله‪ ،‬پیشنهادی‬ ‫را ارائه کرده اند که بدون ایجاد بازار به معنای متعارف‬ ‫و بدون ردوبدل شدن پول‪ ،‬نیازمندان به پیوند کلیه به‬ ‫هدف خود رسیده و البته تا حد قابل توجهی مسئله‬ ‫«گرایش فقرا به فروش کلیه خویش» نیز تخفیف یافته‬ ‫یا حل شود‪]4[ .‬‬ ‫داللت مهم پذیرش چنین تفکیکی‪ ،‬توجه به قواعدی‬ ‫است که انواع سازمان ها‪ ،‬وزارتخانه ها‪ ،‬شرکت ها و‬ ‫کارگزاران ذیل ان قواعد به تدبیر امور روزمره می پردازند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اساسا وظیفه عالمان علوم اجتماعی در فرایند تحلیل‬ ‫و اصالح وضع موجود‪ ،‬توجه به قیود و قواعدی است‬ ‫که حاکم بر سیاست گذار ی های متعارف و تدبیرهای‬ ‫روزمره افراد و نهادهاست‪ .‬گاهی اوقات عدم التفات‬ ‫به این قواعد اساسی و تالش برای انواع مهندسی ها‬ ‫ تر تعامالت اقتصادی و اجتماعی‪،‬‬ ‫در سطوح پایین ِ‬ ‫موجب ناکام بودن حرکت های اصالحی خواهد شد‪.‬‬ ‫بایسته و مطلوب متکی بود و در ان چارچوب به ارائه‬ ‫تدابیر همت گماشت‪ .‬به دیگر بیان بنا به وجود مشکالتی‬ ‫که برشمردیم‪ ،‬ما نا گزیر از ایجاد نوعی تمایز‪ -‬هر چند‬ ‫غیردقیق‪ -‬میان «تدابیر روزمــره» و «قواعد اساسی»‬ ‫هستیم‪ .‬قواعد اساسی ناظر به تنظیماتی است که به‬ ‫هر دلیلی‪ِ ،‬اعمال ان ها را می پذیریم و مجموعه تدابیر‬ ‫سیاست گذاران نیز ذیل این قواعد روی می دهد‪.‬‬ ‫با ذکر یک مثال‪ ،‬منظور این نوشتار به نحوی شفاف تر‬ ‫ارائــه خواهد شــد‪ .‬فــرض کنید با مجموعه مسائلی‬ ‫مربوط به «خریدوفروش کلیه»‪« ،‬گرایش فقرا به فروش‬ ‫کلیه خویش» و «طوالنی بودن زمان انتظار برای دریافت‬ ‫ً‬ ‫کلیه توسط نیازمندان به پیوند» مواجهیم‪ .‬معموال یک‬ ‫اقتصاددان به طور پیش فرض‪ ،‬راه حلی که برای این‬ ‫مجموعه مسائل ارائه می کند‪ ،‬گسترش بستر عرضه و‬ ‫تقاضای کلیه در فضای بازاری است‪ .‬از نظر وی باید‬ ‫اجازه دهیم که هر کس تمایل به فروش کلیه داشت‪،‬‬ ‫به راحتی به این کار اقدام ورزیده و به واسطه پیدایش‬ ‫قیمت در این بازار ازاد‪ ،‬افرادی که توانایی پرداخت‬ ‫برای خرید کلیه دارند نیز به هدف خود می رسند‪ .‬با‬ ‫طی شدن همین مسیر است که برخی اقتصاددانان‬ ‫اعالم می دارند با استفاده از انگیزه های پولی و با هدف‬ ‫کاهش شکاف میان عرضه و تقاضا‪ ،‬می توان کمبود‬ ‫عرضه کلیه را به طور کامل رفع نمود‪ ]3[ .‬بدیهی است‬ ‫ً‬ ‫که اتخاذ چنین راه کاری‪ ،‬عمال پدیده «گرایش فقرا به‬ ‫فروش کلیه خویش» یک مسئله تلقی نمی شود‪ ،‬چراکه‬ ‫قاعده اساسی پذیرفته شده در این فضای تحلیلی‪،‬‬ ‫«مجاز بودن مبادله پولی کلیه» است‪.‬‬ ‫حال فرض بگیرید که اقتصاددانی دیگر به هر دلیلی‪-‬‬ ‫از جمله درک اخالقی خــود یا مبنای حقوقی مورد‬ ‫پذیرشش‪ -‬در صحت قاعده اساسی پیش گفته تردید‬ ‫‪290‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪291‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در اینجا با پرسشی دیگر مواجه خواهیم شد‪« .‬قواعد‬ ‫بایسته و مطلوب چیست؟»‪« ،‬از کجا بدانیم باید به‬ ‫ گذاری اقتصادی تن‬ ‫قــاعــده ای در عرصه سیاست‬ ‫ِ‬ ‫بدهیم؟»‪ ،‬از بین دو قاعده «ممنوعیت ایجاد کسری‬ ‫بودجه در قوانین بودجه ساالنه» و «مجاز بودن ایجاد‬ ‫کسری بودجه در بودجه ساالنه» کدام را انتخاب کنیم؟‬ ‫از بین دو قاعده «ممنوعیت بانکداری خصوصی» و‬ ‫«مجاز بودن بانکداری خصوصی» چطور؟ از بین سه‬ ‫قاعده «تسهیم مساوی درامدهای نفتی میان همه‬ ‫افراد جامعه»‪« ،‬اختصاص درامدهای نفتی بر حسب‬ ‫دهک های درامدی میان افراد جامعه» یا «اختصاص‬ ‫درامدهای نفتی به نسل های اتی» چطور؟‬ ‫پیشنهاد ان است که تنظیم قواعد اساسی در این‬ ‫سطح نه متاثر از تحلیل های نتیجه گرایانه یا تحلیل های‬ ‫ بینی شرایط اتی بلکه برگرفته از مبنای‬ ‫ناظر به پیش ِ‬ ‫حقوقی مورد پذیرش باشد؛ ان منطقی که به تدبیر و‬ ‫سیاست گذار ی های روزمره اقدام می کند‪ ،‬نمی تواند‬ ‫به تنظیم قواعد بپردازد‪ .‬به بیانی تسامحی‪ ،‬اگر تدابیر‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .2-3‬کدام قاعده؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫ً‬ ‫منطقا مواجهه عا ِلم علوم‬ ‫اجــتــمــاعــی‪ ،‬از جمله یک‬ ‫اقتصاددان‪ ،‬پس از بررسی‬ ‫مسائل از ایــن منظر‪ ،‬به دو‬ ‫شکل خواهد بود؛ یا مجموعه‬ ‫قواعد اساسی موجود در عرصه مورد تحلیل را می پذیرد‬ ‫و سعی می کند در سطوح تدبیر سیاست های روزمره به‬ ‫ارائه پیشنهادهای کارا بپردازد؛ یا اینکه پس از التفات‬ ‫به قواعد اساسی حا کم بر عرصه مورد نظر‪ ،‬به ضرورت‬ ‫وجود ان قواعد و چارچوب ها‪ ،‬به دیده تردید می نگرد‪.‬‬ ‫مربوط به شیوه کنترل توپ‬ ‫و همکاری بازیکنان برای‬ ‫انجام بازی مبتنی بر منطق‬ ‫نتیجه گرایانه و ناظر به هدفی‬ ‫چون «فرستاده شدن توپ به‬ ‫دروازه یکی از طرفین» صورت پذیرد‪ ،‬چینش قواعد‬ ‫اساسی نه مبتنی بر رویکردی نتیجه گرایانه بلکه متکی‬ ‫بر رویکردی تکلیف محورانه تنظیم شود؛ رویکرد یا‬ ‫ً‬ ‫منطقی که «اصالتا» توجهی به نتایج ندارد؛ در نتیجه‬ ‫همان منبعی که تعیین کننده حق برخوردار ی هاست‬ ‫باید این مهم را برعهده داشته باشد؛ ممکن است در‬ ‫جامعه ای «رضایت همه افــراد» مال ک تعیین کننده‬ ‫حقوق باشد؛ و البته ممکن است در جامعه ای قواعد‬ ‫منتسب به اموزه های اسالمی به عنوان مبنای تعیین و‬ ‫انتقال حقوق برگزیده شود‪ .‬به عنوان مثال فرض کنید‬ ‫تنظیم قواعد بر اساس درک ما از اموزه های اسالمی ما را‬ ‫به کم کردن ارتفاع دروازه مستضعفین و افزایش ارتفاع‬ ‫دروازه کنزکنندگان اموال راهنمایی کند‪ .‬در این مرحله‬ ‫دیگر نمی توان با منطق متعارف به توجیه و تحلیل این‬ ‫قواعد پرداخت‪ .‬در این مرحله‪ ،‬احراز عادالنه بودن یا‬ ‫همان مشروع بودن این قاعده برای یک مسلمان کافی‬ ‫است‪ ،‬اینکه نتیجه ان چه می شود چندان مهم نیست‪.‬‬ ‫نکته اصلی در تفاوت منطق سیاست گذاری در این‬ ‫دو سطح ان اســت که چه بسا ما در نقش طراحان‬ ‫سازوکارهای اقتصادی قصد کمک به طبقه مستضعف‬ ‫را داشته باشیم و نه تنها در عرصه تدابیر مربی گری‬ ‫بلکه در سطح طراحی قواعد نیز متکی بر دانش خود‬ ‫به طراحی هایی دست بزنیم‪ ،‬اما پس از اجرایی شدن‬ ‫مجموعه قواعد اساسی و نیز تدابیر متعارف‪ ،‬می بینیم‬ ‫که اتفاق مــورد نظر روی نــداده و به هــدف مطلوب‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بودن نظام اموزشی»‪« ،‬ماهیت پول و ّ‬ ‫بالت َبع خلق پول‬ ‫توسط بانک مرکزی و بانک ها» یا «رابطه میان حکومت‬ ‫مرکزی و حکومت های محلی (همچون شهردار ی ها)»‬ ‫ً‬ ‫اظهارنظر نماید‪ ،‬خصوصا ان که قانون اساسی یک کشور‬ ‫نیز نتیجه تالش های مجموعه ای از انسان ها‪ ،‬علیرغم‬ ‫دقت نظر و سعی بلیغ شان در تدوین ان بوده است‪.‬‬ ‫بنابراین وظیفه تنظیم گران و مصلحان اجتماعی و‬ ‫اقتصادی‪ ،‬نخست توجه به چارچوب ها و قواعد صریح‬ ‫ّ‬ ‫غیرمصرح حا کم در فضای حکمرانی اقتصادی‬ ‫یا‬ ‫است‪ .‬پس از تصریح قواعد جاری‪ ،‬باید به چارچوب ها‬ ‫و قواعد بدیل نیز نظر داشت؛ هدف از این دقت ورزی‬ ‫گزینش قواعدی است که قابل استناد به مجموعه‬ ‫اموزه های اسالمی است‪ .‬پر واضح است که بر حسب‬ ‫تقسیم کارهای علمی صورت گرفته در حال حاضر‪،‬‬ ‫برای گام برداشتن در این مسیر‪ ،‬افزون بر رویکرد فقهی‬ ‫و حقوقی‪ ،‬نیازمند مواجهه ای میان رشته ای نیز هستیم‪.‬‬ ‫پس از طی فرایندی اجتهادی و بدون درگیر شدن با‬ ‫منطق های نتیجه گرایانه‪ ،‬می بایست قواعد اساسی‬ ‫مربوطه در عرصه های موردنظر تصریح شود‪ .‬پس ازان‬ ‫می توان ناظر به اهدافی چون اثربخشی یا کارایی به‬ ‫مهندسی تدابیر و سازوکارهایی ذیل ان قواعد اقدام نمود‪.‬‬ ‫نرسیده ایم‪ .‬همان طور که اشاره شده در اینجا ادعا ان‬ ‫است که اطمینان و باور ما به قواعدی چون «دو برابر‬ ‫شدن ارتفاع دروازه کنزکنندگان مال» از جایی دیگر‬ ‫است‪ .‬شاید شبیه سازی اظهارنظر یکی از اقتصاددانان‬ ‫در اینجا مناسب باشد که «مــن دانــش ناقص ولی‬ ‫درست را‪ ،‬حتی اگر بسیاری از چیزها را نامشخص‬ ‫و غیرقابل پیش بینی باقی بگذارد‪ ،‬به تظاهر به دانش‬ ‫دقیق که ممکن است غلط باشد‪ ،‬ترجیح می دهم‪]5[ ».‬‬ ‫به همین ترتیب یک طراح سازوکارهای اقتصادی که‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫قصد تنظیم قواعد اساسی را دارد‪ ،‬اساسا در پی بررسی‬ ‫مردم حال‬ ‫اثر «تقسیم مساوی درامدهای نفتی میان ِ‬ ‫حاضر جامعه»‪« ،‬ممنوعیت بانکداری خصوصی» یا‬ ‫«عمومی بودن بهداشت و اموزش پزشکی» بر شکاف‬ ‫ً‬ ‫طبقاتی یا رشد اقتصادی نخواهد بود‪ ،‬اگر که فرضا هر‬ ‫سه قاعده فوق را مستظهر به اموزه های اسالمی بداند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫‪ .4‬دقیقا چه باید کرد؟‬ ‫ممکن اســت ایــن پرسش مطرح شــود که مگر رویه‬ ‫عمومی در کشورها در حال حاضر به همین ترتیب‬ ‫نیست؟ مگر اسـنــادی چــون قانون اســاســی‪ ،‬چنین‬ ‫نقشی را بر عهده ندارند؟ مگر نه اینکه مجموعه تدابیر‬ ‫و سیاست گذار ی های متعارف‪ ،‬همگی ذیل اصول‬ ‫قانون اساسی کشور تنظیم می گردد؟‬ ‫منظور از قواعد اساسی اقتصادی مــورد نظر در این‬ ‫نوشتار‪ ،‬قواعدی است که شیوه توزیع حقوق و رفع‬ ‫تعارضات را در هر حوزه از موضوعات اقتصادی مشخص‬ ‫می کند‪ .‬طبیعی است که این قواعد اساسی می تواند‬ ‫ذیل اصول اقتصادی قانون اساسی تعریف شود‪ ،‬اما‬ ‫نمی توان از قانون اساسی انتظار داشت که راجع به‬ ‫همه قواعد الزم الرعایه در موضوعاتی چــون «شیوه‬ ‫توزیع مواهب طبیعی»‪« ،‬میزان عمومی یا خصوصی‬ ‫پی نوشت‬ ‫[‪ .]1‬تسهیالتی که با الزام دولت و برای اهدافی چون بهبود وضعیت اشتغال یا‬ ‫حمایت از صنایع خاص‪ ،‬بانک موظف به پرداخت ان است‪.‬‬ ‫[‪ ]2‬برگرفته از‪ :‬مک اینتایر‪ ،‬السدیر‪ .1390 .‬در پی فضیلت‪ :‬تحقیقی در نظریه‬ ‫اخالقی‪ .‬تهران‪ :‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها‪ .‬ترجمه‬ ‫حمید شهریاری و محمدعلی شمالی؛ ص ‪.31‬‬ ‫‪[3]. Becker, Gary S., and Julio Jorge Elias. 2007. “Introducing Incentives‬‬ ‫‪in the Market for Live and Cadaveric Organ Donations.” The Journal of‬‬ ‫‪Economic Perspectives, 3-24.‬‬ ‫پیشنهادی این دسته از اقتصاددانان در این مسئله‬ ‫[‪ .]4‬برای اطالع از راهکار‬ ‫ِ‬ ‫به مقاله زیر مراجعه شود‪:‬‬ ‫نصیری اقدم‪ ،‬علی‪ ،‬محمدجواد رضائی و مهدی موحدی بکنظر‪،1394 .‬‬ ‫«چگونگی افزایش تعداد پیوندهای کلیه»‪ ،‬نشاء علم‪ ،‬دوره ‪ ،5‬شماره ‪.70-65 ،2‬‬ ‫”‪[5]. Hayek, Friedrich August von. 1975. “The Pretence of Knowledge.‬‬ ‫‪The Swedish Journal of Economics 77 (4): 433-42.‬‬ ‫‪292‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حسین سرابادانی تفرشی‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪293‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫تحول درترتیبات نهادی استخدام انسانی‪ ،‬فراتر از خلق‬ ‫اصطالحات جدید نرفته است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سرخط؛‬ ‫نقطه ِ‬ ‫از بردگی تا‬ ‫سرمایه انسانی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از علل تعامالت اجتماعی بشر در طول تاریخ «کار‬ ‫و فعالیت اقتصادی» او در حیات اجتماعی است‪.‬‬ ‫انسان ها به واسطه تفاوت در استعدادها‪ ،‬قابلیت ها‪،‬‬ ‫منابع در دسترس‪ ،‬شرایط و محیط بیرونی‪ ،‬حسب ذات‬ ‫خود ناهمگن و متنوع اند‪ .‬این تنوع و رنگارنگی‪ ،‬بشر‬ ‫را وارد مبادله اجتماعی کرده تا جامعه انسانی عالوه‬ ‫بر فهم تنوع خود‪ ،‬وابستگی خود به یکدیگر را نیز درک‬ ‫کند‪ .‬وابستگی در اشکال گوناگون جامعه بشری‪ ،‬قالب‬ ‫و ساختارهای متفاوت پیدا کرده و حسب ترتیبات‬ ‫نهادی متنوع‪ ،‬منجر به بسط عدالت اجتماعی‪ ،‬انسجام‬ ‫و امنیت اجتماعی یا تعمیق انواع نابرابری های ناموجه‪،‬‬ ‫ظلم و استثمار شده است‪ .‬بدین جهت الزمه شکل گیری‬ ‫انواع گوناگون پیوندهای اجتماعی‪ ،‬قالب های متنوع‬ ‫احتیاجات انسانی به یکدیگر است‪.‬‬ ‫شاید مهم ترین شکل وابستگی اجتماعی خود را در‬ ‫کار انسانی نمایان می سازد‪ .‬از دیرباز بشر برای انجام‬ ‫انواع گونا گون فعالیت های مولد‪ ،‬با یکدیگر تعامل و‬ ‫همکاری داشته است‪ .‬قالب های فردگرایانه انجام کار‬ ‫در دوران ابتدایی تاریخی گسترده تر بوده است‪ ،‬اما حتی‬ ‫در عصرهای دور تاریخی نیز‪ ،‬قالب های گوناگون کار‬ ‫جمعی و همکارانه میان بشر رویت می شود‪ .‬پرسش‬ ‫بزرگ در فهم «روابط کار» بشر همواره ان بوده است که‬ ‫الگوی تعامل و همکاری میان احاد جامعه انسانی‬ ‫چگونه شکل و قوام می یابد؟ چه کسی رئیس و چه‬ ‫ً‬ ‫کسی مرئوس است؟ اصال ایا رئیس و مرئوسی وجود دارد‬ ‫یا فارغ از الگوهای سلسله مراتبی عمودی‪ ،‬باید به روابط‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫خط مشی اقتصادی‪-‬اجتماعی؛ هرچقدر‬ ‫هــم پراگماتیک و عمل گرا بــاشــد‪ ،‬هرگز‬ ‫نمی تواند به طور کامل عاری از اهداف‪،‬‬ ‫ت و عاری از چشم انداز تفکر ارمان شهری‬ ‫غای ‬ ‫باشد که به موضوع تعامالت عادالنه‪،‬‬ ‫هم افزا و همکارانه انسان در فرایند اجتماعی‬ ‫می پردازد‪.‬‬ ‫افقی شبیه الگوهای مرسوم‬ ‫تعاونی‪ ،‬تعامالت انسانی را‬ ‫ساماندهی کرد؟ در عبارت‬ ‫ساده‪ ،‬الگوی اشتغال و با تسامح استخدام انسانی‬ ‫در فرایند جمعی انجام کــار‪ ،‬چگونه باید طراحی و‬ ‫توسعه یابد؟‬ ‫پاسخ مطالعات تاریخی به مــا‪ ،‬گستره وسیعی از‬ ‫قالب های اشتغال در «روابط کار» یک جامعه است‪.‬‬ ‫نهادها به عنوان نظام هایی از قواعد [‪ ]1‬در ارائه این‬ ‫پاسخ بسیار موثرند‪ .‬ان ها به نوعی ارائه دهنده «خردی‬ ‫برای تشخیص تفاوت ها» هستند‪ .‬نهادهایی که گستره‬ ‫وسیعی از برده داری‪ ،‬فئودالیسم‪ ،‬سرمایه داری صنعتی‪،‬‬ ‫مارکسیسم و سرمایه داری دانش محور مبتنی بر نگاه‬ ‫سرمایه ای به انسان را شامل می شود‪.‬‬ ‫اهمیت موضوع زمانی مضاعف می شود که بدانیم تفکرها‬ ‫ً‬ ‫پیرامون یک «ارمان شهر» نیز معموال حول مناسبات‬ ‫پیرامون «روابط کار یا اشتغال» ساماندهی می شود‪.‬‬ ‫ارمان شهر توصیفی از دنیای مطلوب است که در انتظار‬ ‫ماست‪ .‬البته تفکر ارمان شهری اختصاص به شرق و‬ ‫غرب ندارد و گفتمان لیبرال سرمایه داری و سوسیالیسم‬ ‫هر دو ب ه یک اندازه تفکر ارمان شهری و به تبع ایدئولوژیک‬ ‫است؛ بنابراین حتی اگر سرمایه داری‪ ،‬ارمان شهری‬ ‫باشد که زیر نقاب ضد ارمان شهری پنهان شده است‪،‬‬ ‫فارغ از مسئله چگونگی مناسبات بشر در فرایند کار‬ ‫و خلق ارزش جمعی نیست‪ .‬خط مشی اقتصادی‪-‬‬ ‫اجتماعی؛ هرچقدر هم پراگماتیک و عمل گرا باشد‪،‬‬ ‫تو‬ ‫هرگز نمی تواند به طور کامل عاری از اهداف‪ ،‬غای ‬ ‫عاری از چشم انداز تفکر ارمان شهری باشد که به موضوع‬ ‫تعامالت عادالنه‪ ،‬هم افزا و‬ ‫همکارانه انسان در فرایند‬ ‫اجتماعی می پردازد‪.‬‬ ‫‪ .2‬برده داری‪:‬‬ ‫الگوی روابط کار سنتی‬ ‫نظام جامعه طبقاتی مبتنی بر برده داری‪ ،‬الگوی مسلط‬ ‫روابط کار و استخدام انسان در هزاره گذشته است‪.‬‬ ‫این شکل گسترده از کار اجباری‪ ،‬منجر به شکل گیری‬ ‫جامعه طبقاتی با حضور گسترده بردگانی بود که به‬ ‫شکل تام و تمام از ان مالکین خود بودند‪ .‬برده در این‬ ‫نظام‪ ،‬فاقد هرگونه حقوق اقتصادی مستقل مشتمل بر‬ ‫مالکیت‪ ،‬مبادله ازاد و هرگونه کنش مستقل اقتصادی‬ ‫است و کلیه ظرفیت و نیروی اقتصادی و اجتماعی‬ ‫او در اختیار صاحب و مالک اوست‪.‬‬ ‫اما قضیه به این تلخی که بیان گشت‪ ،‬به اتمام نمی رسد‪.‬‬ ‫نظام کار مبتنی بر برده داری‪ ،‬فواید خاصی نیز داشته‬ ‫است‪ .‬نحوه تعامل اسالم در اصالح اجتماعی نظام‬ ‫مبتنی برده داری نیز موید همین معناست‪ .‬اسالم در‬ ‫عین حذف تدریجی نظام برده داری‪ ،‬از این ظرفیت‬ ‫برای توسعه و تکامل جامعه نیز بهره می برد‪ .‬لذا موضع‬ ‫انتقادی اسالم به نظام بردگی‪ ،‬با انچه قرن ها بعد در‬ ‫دنیای مدرن شکل و قوام گرفت‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬ ‫اصــل شکل گیری روابــط عمودی میان باالدست‪-‬‬ ‫پایین دست حسب «نظام تسخیری» [‪ ]2‬عالم انسانی و‬ ‫تقسیم معیشت الهی حسب قواعد این نظام‪ ،‬طبیعی‬ ‫است؛ اما استفاده از این نظام برای بهره کشی‪ ،‬استثمار‬ ‫‪294‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪295‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یوجین بورت در ‪ 1864‬در بیانی استفهامی و البته‬ ‫انتقادی در مــورد ســرمــایـه داری نوشت‪« :‬ایــا تئوری‬ ‫نیروی کار به مثابه کاال بازگشت به نظریه اسارت و‬ ‫بردگی نیست؟ این ادعا که زندگی انسانی یک کاال‬ ‫است‪ ،‬بدین معنا است که بسیار خوب؛ پس بردگی‬ ‫را باید پذیرفت»‪.‬‬ ‫سرمایه داری یک تاریخ محدود دارد و به حضور گسترده‬ ‫بازارها برای سرمایه و نیروی کار معنا می شود‪ .‬اجیر‬ ‫کردن نیروی کار در بنگاه های کاپیتالیستی الگوی‬ ‫رایج اشتغال است‪ .‬سرمایه داری به عنوان نظام غالب‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫و گسترده تولید‪ ،‬قطعا یک پدیده نسبتا نو و به تعبیر‬ ‫شهید مطهری یــک پــدیــده مستحدث اس ــت‪ .‬لذا‬ ‫سرمایه داری در قدیمی ترین شکل خود‪ ،‬از ‪ 400‬سال‬ ‫پیش در انگلستان حضورداشته و در اکثر کشورهای‬ ‫جهان تا قرن بیستم ظهوری نداشته است‪ .‬یک جنبه‬ ‫مهم سرمایه داری استفاده وسیع از روابط اشتغال [‪]3‬‬ ‫است؛ از جمله کنترل کارفرما بر شیوه و الگوی کار‪.‬‬ ‫نقش محوری روابط اشتغال در تبیین سرمایه داری از‬ ‫اهمیت جدی برخوردار است‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3‬بردگی در لباس جدید‪:‬‬ ‫روابط اشتغال در عصر سرمایه داری‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫و از بین رفتن کرامت انسانی‬ ‫مورد مخالفت صریح اسالم‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫موافقین حذف تدریجی نظام برده داری بر این باورند‬ ‫که طبقات فرودستی که بنا به دالیل گوناگون تاریخی‬ ‫امکان حضور مستقل در جامعه ندارند‪ ،‬به تدریج و‬ ‫با ایجاد امادگی ها و شرایط الزم مستقل شوند و با‬ ‫عناوین مستقل وارد فضای جامعه شوند‪ .‬اگر الغای‬ ‫این نظام به صورت غیرهدفمند صورت پذیرد و افرادی‬ ‫که توانایی مستقل بودن را ندارند زودتر وارد استقالل‬ ‫اقتصادی شوند‪ ،‬به فــرد و جامعه اسیب می رسد‪.‬‬ ‫در نظام برده داری‪ ،‬معیشت برده بر عهده صاحبش‬ ‫بــود و فــرد در ضمن نظام خانوادگی رشــد و توسعه‬ ‫می یابد‪ .‬بردگان برای استقالل در دنیای مدرن هزینه‬ ‫بزرگی پرداخت کردند‪ .‬ظهور انواع گونا گونی از فقر‪،‬‬ ‫اسیب های اجتماعی‪ ،‬بی هویتی اجتماعی‪ ،‬بیکاری‬ ‫و‪ ...‬ازجمله هزینه های این استقالل بود‪ .‬لذا در این‬ ‫منظر برده داری نوعی مراقبت اجتماعی و نه یک ابزار‬ ‫سلطه اجتماعی است‪.‬‬ ‫اما برده داری به تعبیر نهادگرای مشهور؛ جان کامونز نه با‬ ‫ً‬ ‫ممنوعیت دولتی بلکه اوال ب ه واسطه رقابت و واقعیت‬ ‫اقتصادی میان کار داوطلبانه و کار اجباری و با هدف‬ ‫جلوگیری از اتالف منابع اقتصادی در قرن نوزدهم ناپدید‬ ‫و کم رنگ شد‪ .‬گرچه این نابودی به تعبیر کامونز خود‬ ‫فی نفسه منجر به حقوق ازاد اقتصادی نمی شود و نیازمند‬ ‫مداخالت هدفمند دولت برای خلق حقوق قانونی مانند‬ ‫صنعت ازاد‪ ،‬جنبش های ازاد‪ ،‬اشتغال ازاد‪ ،‬مالکیت‬ ‫ازاد دارایی ها و نجات گروه های مختلف اجتماعی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫از کار اجباری است‪ .‬به بیان‬ ‫جامعه شناس مشهور کارل‬ ‫پوالنی‪ ،‬گسترش اولیه بازار‬ ‫بیش از هر چیزی حاصل کنش حکومت ها بوده و در‬ ‫این موضوع نیز این چنین است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در یک قرارداد اشتغال به جای جزئیات‬ ‫کنترل‪ ،‬این حقیقت کنترل است که مسلم‬ ‫فرض می شود‪.‬‬ ‫[‪ ]5‬کــرده ایــد؛ شیشه پا ک کن حــاال می تواند فردی‬ ‫خوداشتغال یا از سوی یک شرکت شیشه پا ک کنی‬ ‫باشد‪ .‬هرکدام که باشد ما این فرد را استخدام [‪]6‬‬ ‫نکرده ایم‪ .‬برای اینکه شیشه پا ک کن را به استخدام‬ ‫ً‬ ‫خود دراور یــم‪ ،‬باید مستقیما ان فرد را اجیر کنیم؛‬ ‫باید حق کنترل دقیق و دخالت در شیوه و الگوی‬ ‫انجام کار را برای خود محفوظ بدانیم‪ .‬در یک قرارداد‬ ‫اشتغال به جای جزئیات کنترل‪ ،‬این حقیقت کنترل‬ ‫است که مسلم فرض می شود‪ .‬یک جنبه بارز رابطه‬ ‫اشتغال‪ ،‬قدرت بالقوه کارفرما در کنترل شیوه و الگوی‬ ‫انجام کار با هر نوع احتمالی در اینده است‪ .‬لذا در‬ ‫قرارداد اشتغال‪ ،‬فردی برای فرد دیگر کار می کند و‬ ‫شیوه و الگوی کــاری او را مشخص می کند اما در‬ ‫مقابل ارائه خدمت‪ ،‬کارگر یک مقاطعه کار مستقل‬ ‫است نه کارمند کسی که خدمات را خریده است‪.‬‬ ‫در یک قــرارداد اشتغال «قانون اربــاب و نوکر» [‪]7‬‬ ‫حا کم است و این وجه غالب روابــط اســت‪ .‬البته‬ ‫تمایز میان الگوهای روابط‪ ،‬در مواردی بسیار دشوار‬ ‫است و مرزهای تحلیلی نیز بسیار سیال اند‪.‬‬ ‫غرض از بیان این نکته ان بود که الگوهای روابط‬ ‫کار و اشتغال رو به پیچیدگی می رود و این امر‪ ،‬لزوم‬ ‫فهم بهتر ترتیبات نهادی در مورد به کارگیری انسانی‬ ‫را مضاعف می کند‪ .‬بدین جهت‪ ،‬از بین رفتن روابط‬ ‫اشتغال به معنای از بین رفتن سرمایه داری است‬ ‫که این مهم محور کوشش مخالفین سرمایه داری در‬ ‫سده بیستم بود‪.‬‬ ‫ذکر این نکته الزم به نظر می رسد که تغییر در شکل قانونی‬ ‫قرارداد‪ ،‬یک پدیده سطحی نیست و روابط زیربنایی‬ ‫ً‬ ‫بین روسا و کارگران کامال متاثر از این تغییرات قانونی‬ ‫به بیان جفری هاجسن‪ ،‬بدون فروش نیروی کار به‬ ‫یک کارفرما‪ ،‬ســرمــایـه داری وجــود نخواهد داشــت‪.‬‬ ‫بنگاه هایی که این خصوصیت در ان ها نباشد حتی‬ ‫اگر دارای صفاتی چون نظم‪ ،‬سلسله مراتب‪ ،‬کنترل‪،‬‬ ‫خودبیگانگی‪ ،‬استثمار یا تولید زیاد باشند‪ ،‬بنگاه‬ ‫سرمایه داری نیستند‪.‬‬ ‫فهم ماهیت روابط اشتغال در دنیای مدرن‪ ،‬به نوعی‬ ‫تفاوت و شباهت ان با ب ــرده داری را نیز مشخص تر‬ ‫می کند‪ .‬هم برده و هم کارمند (و کارگر) تحت کنترل‬ ‫بالقوه و بالفعل یک مدیر قرار دارند‪ .‬همچون بردگان‪،‬‬ ‫کارمندان حق مالکیت بر ثمره کار خود را ندارند و مسئول‬ ‫هزینه های مطرح در حین انجام دستورهای کارفرما‬ ‫در روند انجام کار نیستند‪ .‬از سوی دیگر کارمندان و‬ ‫کارگران از حقوقی برخوردارند که شامل حال بردگان‬ ‫نمی شود‪ .‬ان ها اشخاص حقوقی هستند؛ فی الذات‬ ‫حق دارند مالک دارایی باشند و ان را معامله کنند‪.‬‬ ‫کارمندان برخالف بردگان‪ ،‬طبق قانون قــرارداد حق ‬ ‫دارند بابت کار خود دستمزد توافق شده ای دریافت‬ ‫کنند‪ .‬قــراردادهــای اشتغال دامنه محدودی دارنــد‪:‬‬ ‫کارفرما حق ندارد کارمند را وادار به کاری خارج از مفاد‬ ‫قرارداد کند؛ درعین حال کارمند حق دارد قراردادش را‬ ‫با کارفرما فسخ کند؛ این تفاوت در حقوق اقتصادی‬ ‫میان بردگی و اشتغال‪ ،‬از اهمیت اقتصادی باالیی‬ ‫برخوردار است‪.‬‬ ‫از سوی دیگر تفاوت مهمی میان قرارداد اشتغال با‬ ‫قرارداد برای ارائه خدمت وجود دارد‪ .‬جفری هاجسن‬ ‫مثال جالبی در این مورد می زند‪ :‬اگر یک شیشه پا ک کن‬ ‫را اجیر [‪ ]4‬کنید‪ ،‬در واقع ان شخص را استخدام‬ ‫نکرده اید بلکه خدمات شیشه پا ک کنی را خریداری‬ ‫‪296‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪297‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مفهوم سرمایه سیر تطوری منحصربه فردی را طی کرده‬ ‫است‪ .‬در ابتدا واژه سرمایه [‪ ]9‬که اشاره به تعداد سرهای‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬سرمایه انسانی‪:‬‬ ‫روبه جلو یا بازگشت به عقب؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اســت‪ .‬همانا یکسره گسلیدن واقعیت به اصطالح‬ ‫زیربنایی از پدیده سطحی همچون فرم قانونی نادرست‬ ‫است‪ .‬این واقعیتی اساسی است که محتوا متاثر از‬ ‫فرم و فرم متاثر از محتواست‪ .‬شکل قانونی قــرارداد‬ ‫اشتغال سرنخ هایی از رابطه اقتصادی زیربنایی در‬ ‫اختیار ما قرار می دهد‪.‬‬ ‫به باور برخی‪ ،‬وقتی نیروی کار به کسی اجاره داده‬ ‫ً‬ ‫می شود‪ ،‬ذاتا به مالک اصلی متصل باقی می ماند‪.‬‬ ‫چنین چیزی را نمی توان در مورد کاالهای سرمایه ای‬ ‫ً‬ ‫فیزیکی بیان داشت‪ .‬عمل اجیر کردن یک کارگر ذاتا‬ ‫مستلزم رابطه دائم بین خریدار و فروشنده است؛ کارفرما‬ ‫ً‬ ‫و کارگر‪ .‬این طور نیست که کارفرما صرفا نیروی کار‬ ‫را به خدمت گرفته باشد‪ ،‬بلکه وقت و توجه الینفک‬ ‫مالک اصلی را هم اجیر کرده اند‪.‬‬ ‫حتی پیش از ظهور پدیده کار‪-‬مزد [‪ ]8‬به عنوان الگوی‬ ‫غالب اشتغال عصر سرمایه داری‪ ،‬ممنوعیت اسارت‬ ‫یا بردگی داوطلبانه وجــود داشــت و ایــن به معنای‬ ‫وضع محدودیت بر مشروعیت و قانونی بودن توافق‬ ‫ً‬ ‫بین ارباب و کارگر بود‪ .‬مثال در بریتانیا از اوائل قرن‬ ‫نوزدهم‪ ،‬محدودیت هایی در مورد مشروعیت توافق بین‬ ‫کارگر و کارفرما‪-‬در خصوص کار کودکان‪ ،‬زنان‪ ،‬کار‬ ‫شبانه و ساعات کاری در روز‪ -‬وضع شد‪ .‬قرن بیستم‬ ‫شاهد گسترش بی سابقه تعدد و انواع محدودیت های‬ ‫اعمال شده بر قرارداد ازاد در حوزه اشتغال بود‪ .‬قرارداد‬ ‫اشتغال نقش محوری در نظام سرمایه داری و نظام‬ ‫قراردادی ان دارد؛ بااین حال در کشورهای توسعه یافته‬ ‫ً‬ ‫این حوزه جایی است که قانون قرارداد‪ ،‬نوعا شدیدترین‬ ‫حدودوثغور را پیداکرده و گستره وسیعی از تنظیم گری ها‬ ‫را شامل شده است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫گاو داشت‪ ،‬به معنای ثروت به صورت عمومی بود‪ .‬از‬ ‫قرن شانزدهم در اروپا‪ ،‬سرمایه با معنای پولی خود در‬ ‫بنگاه تولیدی مطرح شد؛ اما ادام اسمیت تغییر معنایی‬ ‫مهمی پیرامون اصطالح سرمایه ایجاد کرد‪ .‬او بیان کرد‬ ‫که دستیابی و جذب افراد بااستعداد‪ ،‬اموزش دیده‪،‬‬ ‫بامهارت و ازموده خود یک سرمایه ثابت برای بنگاه و‬ ‫تالش برای بهبود قابلیت ها و مهارت های ان ها یک‬ ‫سرمایه گذاری و نه پرداخت هزینه است‪.‬‬ ‫اگرچه ادام اسمیت از اصطالح «سرمایه انسانی»‬ ‫استفاده نکرد‪ ،‬اما این ایده او تاثیری مهم در کاربست‬ ‫اصالح سرمایه در مورد انسان ها مانند سایر چیزها‬ ‫داشت‪ .‬ایده ای که نوعی تقویم پولی برای ارزش دهی‬ ‫به انسان را تزریق و پیشنهاد می کرد‪ .‬ایــده توجه به‬ ‫قــدرت نیروی کــار به عنوان قالبی از سرمایه تا قرن‬ ‫بیستم مورد توجه و توسعه قرار نگرفت‪ .‬مارکس نیز‬ ‫با طرح مفهوم سرمایه به عنوان عنصر حا کم بر روابط‬ ‫تولید‪ ،‬ان را ابزاری برای استثمار کارگر تلقی می کرد‪.‬‬ ‫او می خواست بیان کند سرمایه‪ ،‬قالب مرکزی و فرایند‬ ‫راهبر اساسی در ســرمــایـه داری اســت؛ بدین جهت‬ ‫یک شیء بیرونی نیست بلکه رابطه اجتماعی بین‬ ‫افراد است که به صورت ابزاری پایه ریزی شده است‪.‬‬ ‫بدین جهت صورت بندی اقتصادهای کالسیک دال‬ ‫بر عناصر سه گانه تولید مشتمل بر «سرمایه‪ ،‬زمین و‬ ‫نیروی کار» را مورد انتقاد قرار داد؛ اما پرسشی که در‬ ‫اینجا قابل طرح بود ان است که «ایــا انسان سرمایه‬ ‫است؟» انچه بعد از طرح اسمیت در نگاه به نیروی‬ ‫کار و مهارت های او به عنوان سرمایه در قرن هجدهم‪،‬‬ ‫طرح شد‪ ،‬در سده بیستم چگونه بسط و توسعه یافت‬ ‫و منجر به شکل گیری اصطالح «سرمایه انسانی» شد؟‬ ‫اولین ظهور کلمه «سرمایه انسانی» [‪ ]10‬پس از توجه‬ ‫عالمان اجتماعی قــرن بیستم‪ ،‬در عبارت یکی از‬ ‫افسرهای ارتش کمپانی هند شرقی با نام «ویلیام هریس»‬ ‫[‪ ]11‬در سال ‪ 1807‬دیده می شود‪ .‬معنای دقیق مدنظر‬ ‫او در انچه نقل کرده واضح نیست؛ به خصوص که او‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بــا وج ــود ایــن ان ـت ـقــادات به‬ ‫استفاده از ایــن اصطالح‪،‬‬ ‫کــار اولیه بــرای بسط نظری‬ ‫ان توسط گری بکر (‪ )1964‬و‬ ‫تئودور شولتز (‪ )1971‬صورت‬ ‫پذیرفت‪ .‬سرمایه انسانی در انجا به معنای یک عامل و‬ ‫نهاده از تولید در میان سایر عوامل تولید بود‪ .‬نهاده ای‬ ‫که به واسطه اموزش های نظری و حین عمل بسط و‬ ‫توسعه پیدا می کند و یکی از کارویژه های اقتصاددانان‪،‬‬ ‫براورد ارزش واقعی ان ها و محاسبه در تابع تولید برای‬ ‫تبیین در بازار مبتنی بر عرضه و تقاضا در بخش تولید و‬ ‫حتی در اموزش شد‪ .‬در محاسبه ارزش نیز او دو رویکرد‬ ‫داشت‪ :‬یا بر اساس هزینه های مراقبت‪ ،‬تغذیه و از این‬ ‫قبیل و یا بر مبنای درامدهای انتظاری اتی او‪ .‬بعدها‬ ‫روش هــای محاسبه ارزش پولی انسان به شیوه های‬ ‫متعدد دیگری نیز دنبال شد که همگی ریشه در این‬ ‫نگاه نظری به انسان داشت‪ .‬نکته مهم تر نیز ان بود که‬ ‫این ارزش برای کارفرما (صاحب سرمایه انسانی) براورد‬ ‫می شود و نه دارایی های ذاتی نیروی کار و این تمایز‬ ‫بسیار مهم و حیاتی در تلقی انچه به عنوان سرمایه‬ ‫انسانی مطرح می شود‪ ،‬است‪.‬‬ ‫واقع مطلب ان است که انسان جز در صورت نظام‬ ‫روابط مبتنی بر برده داری؛ قابل خرید و فروش‪ ،‬تجاری‬ ‫و بازاری شدن نیست و بدین جهت با صورت های‬ ‫دیگر از معنا و مفهوم سرمایه متفاوت است‪ .‬حتی این‬ ‫حق در مورد اینکه فردی خودش برای خودش چنین‬ ‫تعهدی را ایجاد کند و ازادی های مشروع خود را سلب‬ ‫کند‪ ،‬کمتر طرفداری دارد‪.‬‬ ‫اصطالح سرمایه انسانی را‬ ‫کنار اصطالح «نیروی کار»‬ ‫[‪ ]12‬به کار بــرده اســت؛ اما‬ ‫بسیاری از تحلیل گران منظور‬ ‫و مقصود او از این اصطالح‬ ‫را‪« ،‬بردگان» کمپانی هند شرقی دانسته اند‪.‬‬ ‫بنابراین سرمایه که روزگاری به معنای اورده مالی و دارایی‬ ‫ثابت در فرایند تولید تلقی می شد‪ ،‬موجب می شد نیروی‬ ‫کار‪ ،‬هم ردیف مواد خام تولید و ماشین االت قرار گیرد؛‬ ‫اما ‪ 38‬سال بعد که مجدد واژه سرمایه انسانی مطرح‬ ‫شد‪ ،‬هیچ اشاره ای به برده داری نشد‪ .‬ویلیام اسکارت‬ ‫(‪ )1875‬مورخ و سیاستمدار اسکاتلندی االصل بیان‬ ‫کرد که نیروی کار می تواند سرمایه یا ثروت باشد؛ وقتی‬ ‫چیزی را می توان به تملک و مورد مبادله ازاد قرار داد‪،‬‬ ‫سرمایه است‪ .‬درست مانند یک برده‪ .‬او قصد دفاع‬ ‫از برده داری را نداشت‪ ،‬بلکه محور انتقاد او متوجه‬ ‫استفاده از اصطالح «سرمایه» برای ظرفیت کار یک فرد‬ ‫یا یک کشور بود‪ .‬بدین جهت بود که مسائل مرتبط با‬ ‫برده داری‪ ،‬با مباحث مرتبط با مفهوم «سرمایه انسانی»‬ ‫در رویدادی به ظاهر متناقض با یکدیگر مرتبط شد‪.‬‬ ‫اصطالح سرمایه انسانی در مجالت علمی اقتصادی‪،‬‬ ‫توسط فیشر (‪ )1897‬استفاده شد؛ جایی که پیشنهاد‬ ‫داد همه عوامل تولید شامل زمین‪ ،‬تجهیزات فیزیکی‬ ‫تولید و نیروی کــار را به مـی تــوان به مثابه «سرمایه»‬ ‫توصیف کرد‪ .‬وبلن در ابتدای سده بیستم‪ ،‬به کارگیری‬ ‫این اصطالح را ریشه در تفکر مبتنی بر برده داری تلقی‬ ‫کرد و ان را حاصل عادت تفکر صاحبان کسب وکار‬ ‫نسبت به افرادی که برایشان کار می کند دانست‪.‬‬ ‫‪298‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .5‬نقطه سر خط‬ ‫ترتیبات نهادی اشتغال انسان توسط انسان دیگر‪،‬‬ ‫علی رغم تنوع های موجود؛ رشد انسان محور قابل توجهی‬ ‫‪299‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪[1]. Institutions are systems of rules‬‬ ‫[‪ .]2‬بر اساس مبانی ای که در ایه ‪ 32‬سوره مبارکه زخرف طر ح شده است‪.‬‬ ‫‪[2]. Employment relationship‬‬ ‫‪[4]. hire‬‬ ‫‪[5]. purchasing‬‬ ‫‪[6]. employing‬‬ ‫‪[7]. master and servant‬‬ ‫‪[8]. Wage labor‬‬ ‫‪[9]. capital‬‬ ‫‪[10]. human capital‬‬ ‫‪[11]. William Harris‬‬ ‫‪[12]. labor‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫اق ـ ـ ــت ـ ـ ــص ـ ـ ــاددان م ــش ــه ــور‬ ‫نئوکالسیک؛ پل ساموئلسون‬ ‫(‪ )1952‬در کـتــاب درســی‬ ‫مشهور اقتصاد خود می نویسد‪:‬‬ ‫«بسیار جالب توجه است‬ ‫که بخش وسیعی از درامد اقتصادی جامعه قابلیت‬ ‫انباشت به صورت سرمایه ای را نــدارد‪ .‬از زمانی که‬ ‫ب ــرده داری منسوخ شــد‪ ،‬قــدرت درامــدزایــی از محل‬ ‫انسان از طریق قانون ممنوع شد‪ .‬حتی یک مرد ازاد هم‬ ‫نمی تواند خودش را بفروشد‪ ،‬او باید خود را به ازای مبلغ‬ ‫مشخصی دستمزد اجاره دهد‪ ».‬اما علی رغم همه این‬ ‫محدودیت های مفهومی در مورد این اصطالح‪ ،‬جریان‬ ‫«سرمایه انسانی» به سراغ برنامه پژوهشی خواست خود‬ ‫رفت‪ .‬گویی فراموش کرد که برده و نه یک عامل ازاد‬ ‫اقتصادی‪ ،‬موجود قابل خرید و فروش در بازار ازاد است‪.‬‬ ‫بخش عمده ا یــن ا تــفــاق معلول بی ضابطگی در‬ ‫استفاده از مفاهیمی همچون «سرمایه» و افــراط‬ ‫در به کارگیری کلمه سرمایه به عنوان مضاف در‬ ‫معانی ای چون سرمایه اخالقی‪ ،‬طبیعی‪ ،‬اطالعاتی‪،‬‬ ‫سالمت‪ ،‬مذهبی‪ ،‬فرهنگی و زبانی‪ ،‬دانشی‪ ،‬شهرت‪،‬‬ ‫اجتماعی‪ ،‬سازمانی‪ ،‬ا کادمیک‪ ،‬نمادین‪ ،‬شناختی‪،‬‬ ‫محیطی‪ ،‬شبکه ای‪ ،‬سیاسی‪ ،‬هوشی‪ ،‬شخصی‪،‬‬ ‫فـکــری‪ ،‬معنوی‪ ،‬اعتماد جمعی‪ ،‬نـهــادی و‪...‬در‬ ‫دهه های اخیر توسط عالمان اجتماعی و تولید‬ ‫ادبیات بر اساس ان بوده است‪.‬‬ ‫نکرده است و تنها تغییرات‬ ‫در حـ ــد ج ــع ــل الـ ــفـ ــاظ و‬ ‫اص ـطــاحــات جــدیــد بــوده‬ ‫است‪ .‬روابط اجتماعی مبتنی‬ ‫بر نظام برده داری‪ ،‬فئودالیسم‪،‬‬ ‫سرمایه داری صنعتی و سرمایه داری دانش محور مبتنی‬ ‫بر توسعه سرمایه انسانی‪ ،‬تاریخ روابط کار را متحول‬ ‫کرده است اما هم چنان در ارائه یک الگوی اشتغال‬ ‫و استخدام انسانی مبتنی بر کرامت ذاتــی انسان و‬ ‫ارزش های وجودی او ناتوان مانده است‪.‬‬ ‫در این مسیر اگر بشریت عقب نرفته باشد‪ ،‬گام های‬ ‫چندانی روبه جلو برنداشته است‪ .‬گام های اینده در‬ ‫گروه تعریفی درست از نظام روابط وابسته انسانی در‬ ‫انجام فرایند جمعی کار بشری است‪ .‬طراحی الگوی‬ ‫مفهومی درست از نظام اشتغال و کار از منظر انسان گرایانه‬ ‫به گونه ای است که نه تنها انسان را از بردگی‪ ،‬بلکه‬ ‫از اجیر شدن برای دیگری نیز حتی االمکان رهایی‬ ‫بخشد و زمینه ای را فراهم اورد که «کار» صحنه بروز‬ ‫استعدادهای انسانی و عامل بسط عدالت و انسجام‬ ‫اجتماعی شود‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫روابــط اجتماعی مبتنی بر نظام بــرده داری‪،‬‬ ‫فئودالیسم‪ ،‬سرمایه داری صنعتی و سرمایه داری‬ ‫دانش محور مبتنی بر توسعه سرمایه انسانی‪،‬‬ ‫تاریخ روابط کار را متحول کرده است اما هم‬ ‫چنان در ارائه یک الگوی اشتغال و استخدام‬ ‫انسانی مبتنی بر کرامت ذاتی انسان و ارزش های‬ ‫وجودی او ناتوان مانده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دنیای امروز گرفتار چالش ها و مشکالت پیچیده و‬ ‫درهم تنیده ای است که بی شک ضعف سیاست های‬ ‫توسعه ای غرب از عوامل اصلی ان ها به شمار می رود‪.‬‬ ‫کاهش تدریجی منابع طبیعی (مانند اب پاک‪ ،‬نفت‪،‬‬ ‫جنگل ها و ذخیره ماهیان دریایی)‪ ،‬تغییرات اقلیمی‪،‬‬ ‫کاهش تنوع زیستی‪ ،‬عدم امنیت در ذخایر انرژی‪،‬‬ ‫فقر‪ ،‬بی عدالتی‪ ،‬خشونت و ترور تنها برخی مثال های‬ ‫ملموس مادی و قابل فهم در ادبیات غربی است که‬ ‫اعتبار سیاست گذار ی های گذشته را به چالش جدی‬ ‫فراخوانده است‪ .‬سیاست هایی که با عوارض جانبی‬ ‫خود‪ ،‬به طور خاص‪ ،‬سیستم های مختلف اجتماعی‬ ‫را در حوزه های انرژی‪ ،‬حمل ونقل‪ ،‬ارتباطات‪ ،‬اموزش‪،‬‬ ‫سالمت‪ ،‬کشاورزی و غذا دچار اختالل کرده اند‪.‬‬ ‫با توجه به تجربیات گذشته و همچنین عمق و ابعاد‬ ‫چالش های بروز یافته‪ ،‬سیاست گذاران و پژوهشگران‬ ‫رشته های علوم اجتماعی به این نتیجه رسیده اند که‬ ‫این مسائل را نمی توان از طریق بهبودهای تدریجی‬ ‫حل کرد‪ .‬حتی توسعه فناور ی های جدید و پیچیده‬ ‫نیز نمی تواند به تنهایی راه حلی برای برو ن رفت از این‬ ‫وضعیت باشد‪ .‬چراکه مداخالت فناورانه همچون‬ ‫گذشته‪ ،‬سیستم های مرتبط را در بلندمدت با صدمات‬ ‫جبران ناپذیری مــواجــه خــواهــد کــرد و مــزایــای ان را‬ ‫تحت الشعاع قرار می دهند‪.‬‬ ‫گذر از بهبودهای‬ ‫تدریجی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫محمد رضا ذوالفقاریان‬ ‫پژوهشگر هسته نواوری و فناوری مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری دانشکده مهندسی صنایع و‬ ‫علوم نواوری دانشگاه ایندهون هلند‬ ‫مطالعات گذار به بررسی و تسهیل تغییرات بنیادین در‬ ‫سیستم های اجتماعی می پردازد‬ ‫‪300‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪301‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یکی از گزینه های مطرح برای اصالح وضعیت موجود‬ ‫تغییر بنیادین در سیستم های فعلی است‪ .‬بدین منظور‪،‬‬ ‫مطالعه مکانیسم ها و فرایندهای هدایت و ایجاد‬ ‫تغییر در ساختارهای درهم تنیده فنی‪ ،‬اجتماعی‪،‬‬ ‫اقتصادی و سیاسی امری ضروری است‪ .‬همچنین‬ ‫بررسی نقش و تعامل میان بازیگران کلیدی (افراد‪،‬‬ ‫شرکت ها‪ ،‬سازمان ها و گروه های انسانی)؛ نهادها‬ ‫(هنجارهای فنی و اجتماعی‪ ،‬مقررات‪ ،‬معیارهای‬ ‫کنش مناسب)‪ ،‬مصنوعات فناورانه و دانش مرتبط‬ ‫با ان ها اجتناب ناپذیر است‪.‬‬ ‫در همین راستا‪ ،‬در سال های اخیر با تمرکز بر دستیابی‬ ‫به سیستم های متناسب با توسعه پایدار ‪ -‬به عنوان‬ ‫ابرپروژه قرن بیست ویکم با تمام ابهام ها و چالش های‬ ‫نظری و اجرایی ان‪ -‬حوزه ای جدید به نام مطالعات‬ ‫گــذار ظهور و بــروز یافته اســت‪ .‬مفاهیم و مصادیق‬ ‫گذار پیش ازاین نیز در حوزه ها و رشته های مختلف‬ ‫نظیر زیست شناسی‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬تــار یــخ‪ ،‬سیاست و‬ ‫جامعه شناسی مورد توجه قرار گرفته است‪ .‬بااین حال‪،‬‬ ‫این حوزه به طور خاص به دنبال ان است با استفاده‬ ‫از دانش و تجربه انباشته حوزه های علمی مختلف با‬ ‫رویکردی جامع (بین رشته و فرارشته ای) به مطالعه‪،‬‬ ‫بررسی و تسهیل تغییرات بنیادین در سیستم های‬ ‫اجتماعی بپردازد و به تعمیق فهم عوامل بازدارنده‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫و تقویت کننده این تغییرات در سطوح کالن و خرد‬ ‫جامعه کمک کند‪.‬‬ ‫اگر در تعریفی جامع‪ ،‬گذار را تغییر بنیادین سیستم های‬ ‫فعلی به سیستم های دیگر تعریف کنیم‪ ،‬مثال های‬ ‫فراوانی از ان را می توان در حوزه های اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی و فنی برشمرد‪:‬‬ ‫ •گــذار از سیستم های حمل ونقل حیوان محور به‬ ‫سیستم های حمل ونقل مــوتــوری کــه در نتیجه‬ ‫نواور ی های سیستمی و تغییرات ساختاری در‬ ‫حوزه صنعت (خودروسازی)‪ ،‬جاده سازی‪ ،‬قوانین‬ ‫راهنمایی و رانندگی‪ ،‬تجارت و حتی فرهنگ و‬ ‫سبک زندگی مردم به دست امده است‪.‬‬ ‫ •گذار از اقتصاد صنعتی به اقتصاد دانش بنیان و‬ ‫خدمت محور که مستلزم نواور ی های سیستمی‬ ‫در بخش های مختلف صنعت‪ ،‬حمل ونقل‪،‬‬ ‫اموزش‪ ،‬چارچوب ها و قوانین و نهادهای تجاری‬ ‫و اقتصادی است‪.‬‬ ‫ •گذار از مصرف انرژ ی های با سوخت فسیلی به‬ ‫مصرف انــرژ ی هــای تجدیدپذیر که نواور ی های‬ ‫سیستمی در حوزه تولید‪ ،‬توزیع و مصرف انرژی‪،‬‬ ‫ساخت وساز‪ ،‬تجارت‪ ،‬صنعت و قوانین و مقررات‬ ‫مرتبط را می طلبد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫این حوزه به طور خاص به دنبال ان است‬ ‫با استفاده از دانــش و تجربه انباشته‬ ‫حوزه های علمی مختلف با رویکردی جامع‬ ‫(بین رشته ای و فرارشته ای) به مطالعه‪،‬‬ ‫بــررســی و تسهیل تغییرات بنیادین در‬ ‫سیستم های اجتماعی بپردازد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در طی چهل سال اخیر‪ ،‬جامعه ایرانی‬ ‫گذارهای مطلوب و نامطلوب فراوانی را‬ ‫تجربه کرده است که گاه دور از دسترس و‬ ‫اطالع سیاستگذاران و برنامه ریزان کشور‬ ‫رخ داده است و تنها پس از وقوع‪ ،‬اثرات‬ ‫ان بر همگان روشن و اشکار شده است‪.‬‬ ‫دسترس و اطالع سیاست گذاران و برنامه ریزان کشور‬ ‫رخ داده است و تنها پس از وقوع‪ ،‬اثرات (گاه زیانبار)‬ ‫ان بر همگان روشن و اشکار شده است‪.‬‬ ‫گذارهای مطلوب را می توان گذارهایی نامید که در‬ ‫راستای اهداف و ارزش های نظام در حال وقوع هست‬ ‫(نظیر گذار به خودکفایی در کاالها و خدمات استراتژیک‬ ‫مثل مواد غذایی‪ ،‬انرژی‪ ،‬سالمت و بهداشت‪ ،‬گذار‬ ‫به دولت الکترونیکی)‪ .‬در این موارد‪ ،‬مطالعات گذار‬ ‫می تواند با استفاده از تحلیل عوامل کلیدی این تغییرات‪،‬‬ ‫بسته های سیاستی جامعی را برای افزایش سرعت و‬ ‫استمرار تغییرات و رسیدن به سیستم تعادلی جدید‬ ‫در افقی بلندمدت ارائه و پیشنهاد دهد‪.‬‬ ‫گذارهای نامطلوب گذارهایی است که برخالف اهداف‬ ‫و ارزش های نظام در حال وقوع هست (مانند گذار به‬ ‫زندگی حاشیه نشینی جمعیت قابل توجهی از مردم در‬ ‫کناره شهرهای بزرگ‪ ،‬گذار به ترکیب جمعیتی میانسال‬ ‫و پیر‪ ،‬گذار به سبک زندگی غربی نظیر مصرف گرایی)‪.‬‬ ‫در این مــوارد مطالعات گذار می تواند با پیش بینی‬ ‫و پیش گیری به موقع‪ ،‬مانع از بــروز زیــان هــای بیشتر‬ ‫غیرقابل بازگشت شود‪ .‬همچنین می تواند با بسته های‬ ‫سیاستی متناسب جهت گذارهای نامطلوب را در‬ ‫بلندمدت‪ ،‬تغییر و به سمت گذارهای مطلوب سوق داد‪.‬‬ ‫همچنین ممکن است نظام اسالمی بخواهد با توجه‬ ‫به وضعیت فعلی‪ ،‬نواور ی هایی را در سیستم های‬ ‫هر چند این گذارها در حوزه ها و مقیاس های مختلف‬ ‫رخ داده است اما می توان وجه اشتراک همه ان ها را‬ ‫در پویایی و پیچیدگی‪ ،‬چندبعدی‪ ،‬چند سطحی و‬ ‫غیرخطی بودن تغییرات‪ ،‬تعدد بازیگران کلیدی و‬ ‫طوالنی بودن مدت فرایند و استقرار سیستم جدید‬ ‫(بیش از یکی دو نسل) جستجو کرد‪.‬‬ ‫از عمر مطالعات گذار با شا کله ای که در این مقال‬ ‫مطرح شد بیش از دو دهه نمی گذرد‪ .‬در این مدت‬ ‫موسسات و پژوهشکده های متعددی بــا تمرکز بر‬ ‫سیستم های نواوری و مطالعات گذار تاسیس شده اند‬ ‫تا زیرساخت دانشی و تجربی مرتبط با این نوع پدیده ها‬ ‫را فراهم کنند‪ .‬بااین وجود‪ ،‬مفاهیم‪ ،‬ادبیات موضوع و‬ ‫دانش مرتبط و به تبع ان کاربردهای این حوزه در کشور‬ ‫ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است‪ .‬در بخش بعدی‬ ‫برانیم کمی نزدیک تر به مصادیق گذار در ایران اسالمی‬ ‫بپردازیم و تاملی اجمالی بر استفاده از این حوزه در‬ ‫کشور داشته باشیم‪.‬‬ ‫‪ .1‬ایران اسالمی در مسیر گذار‬ ‫انقالب اسالمی ایران در سال ‪ 1357‬با هدف تغییرات‬ ‫بنیادین در سیستم ها و ساختارهای اجتماعی و سیاسی‬ ‫و اقتصادی به پیروزی رسید‪ .‬در طی چهل سال اخیر‪،‬‬ ‫جامعه ایرانی گذارهای‪-‬ا گاهانه یا ناا گاهانه‪ -‬مطلوب‬ ‫و نامطلوب فراوانی را تجربه کرده است که گاه دور از‬ ‫‪302‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪303‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فنی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و سیاسی کشور اغاز نماید‬ ‫(مانند گذار به سیستم حمل ونقل الکتریکی‪ ،‬گذار‬ ‫به استفاده از انرژ ی های تجدیدپذیر در بخش های‬ ‫مختلف)‪ .‬در این موارد نیز مطالعات گذار می تواند‬ ‫با نگاهی همه جانبه در تدوین چشم انداز موردنظر به‬ ‫کار اید و با تحلیل و تبیین مسیرهای گذار زیرساختی‬ ‫فراهم کند تا با نگاهی دقیق و محاسبه شده مراحل‬ ‫گذار را مدیریت و مورد رصد و پایش مستمر قرار داد‪.‬‬ ‫بر این اساس به طور خالصه‪ ،‬چهارچوب ها و روش های‬ ‫تحلیل مطالعات گذار (صرف نظر از الزامات و بایسته های‬ ‫استفاده از ان ها در کشور) می توانند در تحلیل‪ ،‬تبیین‬ ‫و عبرت اموزی از گذارهای تاریخی رخ داده‪ ،‬مدیریت‬ ‫گذارهای (مطلوب و نامطلوب) در حال رخداد‪ ،‬همچنین‬ ‫طراحی و رهبری گذارهای جدید‪ ،‬بینش های عمیقی‬ ‫را در اختیار سیاست گذاران قرار دهند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫شایان ذکر است سیاست های گذار معموال به عنوان‬ ‫سیاست پنهان کشورها در سطحی کالن تر از سیاست ها‬ ‫و قوانین کــوتــاه مــدت و مـیــان مــدت مــوردتــوجــه قــرار‬ ‫می گیرند تا در گذر اجرای قوانین مختلف‪ ،‬تغییرات‬ ‫دلخواه بنیادین را در ساختارهای اجتماعی ایجاد‬ ‫کنند‪ .‬به این ترتیب این سیاست ها جایگزینی برای‬ ‫سیاست های معمول نخواهند بود بلکه با نگاهی‬ ‫بلندمدت‪ ،‬به تکمیل و تقویت و هم افزایی میان‬ ‫سیاست های کوتاه مدت خواهند پرداخت تا در افق‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫زمانی طوالنی تری‪ ،‬دستاوردهایی مطلوب با منفعت هایی‬ ‫بیشتر از هزینه های پرداخت شده به همراه داشته باشند‪.‬‬ ‫برای طراحی سیاست های گذار در کشور بایستی با‬ ‫رویکردی جامع‪ ،‬منسجم و هدفمند از تمام داشته های‬ ‫نظری و تجربی مرتبط استفاده کرد‪ .‬تدوین مکتب‬ ‫علمی و عملی گــذار در ایــران بــرای ایجاد تغییرات‬ ‫بنیادین در سیستم های مرتبط اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫اقتصادی و فناورانه می تواند گامی مهم در این مسیر‬ ‫باشد‪ .‬روشن است چنین رویکردی بایستی با لحاظ‬ ‫مبانی و شاخصه های اسالمی و بومی طراحی شود‬ ‫تا بتوان در چارچوب سنت ها‪ ،‬ارمان ها و ارزش های‬ ‫متعالی انقالب‪ ،‬ایرانی پیشرفته تر از لحاظ معنوی و‬ ‫مادی برای نسل های اینده به جای گذاشت‪.‬‬ ‫انچه گذشت تنها مقدمه ای برای معرفی مطالعات‬ ‫گذار در غرب و تاملی بر برخی مصادیق و مفاهیم ان در‬ ‫کشور بود‪ .‬شایان ذکر است ارائه و تبیین چارچوب های‬ ‫تحلیلی و روش های این حوزه‪ ،‬همچنین طراحی و‬ ‫تدوین نسخه ایرانی اسالمی گذار مجال و تالشی‬ ‫مفصل می طلبد‪ .‬بااین حال به نظر می رسد این گونه‬ ‫مطالعات و پژوهش ها می توانند کمک شایانی به‬ ‫گذر از چالش ها و مشکالت پیچیده کشور داشته‬ ‫باشند و به روش نظام مند تر‪ ،‬اثربخش تر و کارامدتری‬ ‫ایران اسالمی را در مسیر نیل به ارمان های متعالی اش‬ ‫یاری رسانند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عباس قائمی‬ ‫پژوهشگر حلقه افکار عمومی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حلقه های مفقوده‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫صنایع فرهنگی مجموعه سیاست هایی است که در‬ ‫سال های اخیر توسط دولت های مختلفی در جهان‬ ‫در سیاست گذاری فرهنگی مورد الگوبرداری قرار گرفته‬ ‫است‪ .‬این مجموعه سیاست که می توان گفت نوعی‬ ‫رویکرد به فرهنگ است‪ ،‬به بیان بسیار خالصه تالشی‬ ‫است برای افزایش ارزش های فرهنگی اما با دغدغه ی‬ ‫تولید ثروت و ایجاد ارزش افزوده ی اقتصادی است‪.‬‬ ‫پویانمایی به عنوان یکی از هنر‪-‬صنعت هایی که در‬ ‫کشورهای مختلف دنیا مورد توجه بسیاری قرار گرفته‬ ‫و درامدزایی سرشاری برای برخی کشورهای اسیایی‬ ‫(نظیر ژاپن) دارد‪ ،‬در کشور ما تاکنون با سفارش دهی‬ ‫سازمان صداوسیما و سیاست گذار ی های ناهمگون‬ ‫در دوران مدیران مختلف پیش رفته است‪ .‬در دولت‬ ‫یازدهم و دوازدهــم‪ ،‬با پیگیری های دفتر صنایع نرم‬ ‫و هویت ساز معاونت علمی ریاست جمهوری و از‬ ‫طرف دیگر‪ ،‬سیاست ها و مطالعات مرکز مطالعات‬ ‫استراتژیک ریاست جمهوری این سیاست ها بیشتر‬ ‫پیگیری شده است‪.‬‬ ‫افتتاح مرکز یکپارچه ی تولیدات پویانمایی «رایمون»‬ ‫به عنوان یک شتاب دهنده در حوزه ی تولید پویانمایی‬ ‫نقطه ی عطفی برای تشویق به تولید خصوصی و اتخاذ‬ ‫سیاست های حمایتی از تولیدکنندگان مستقل بود‪.‬‬ ‫صحبت های دکتر اشنا‪ ،‬مشاور رئیس جمهور و مدیر‬ ‫مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری در افتتاح‬ ‫ایــن مرکز حــاوی نکاتی اســت که پــرده از رویکردها‬ ‫تاسیس مرکز شتاب دهنده در حوزه تولید پویانمایی‪،‬‬ ‫اتفاق مبارکی بود اما تنها حلقه مفقوده این حوزه نبود‬ ‫‪304‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .1‬بخش اول‪ :‬پول در کار فرهنگی است!‬ ‫‪305‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫همان طور که دکتر اشنا نیز اشاره کردند‪ ،‬بخش فرهنگ‬ ‫پس از انقالب‪ ،‬به صورت پیش فرض‪ ،‬دولتی اداره شده‬ ‫و انتفاع مالی از تولید یک محصول فرهنگی برای‬ ‫سرمایه گذاران خصوصی شاید حتی در تصور برخی‬ ‫نمی گنجید‪ .‬اگر با دقت بیشتر به وضعیت اقتصاد‬ ‫فرهنگ در ایران بنگریم این وضعیت همچنان باقی‬ ‫است‪ .‬در شرایطی که ضمانت اجرای قانون حق تکثیر‬ ‫«جان من کپی نکنید» مهران مدیری منحصر‬ ‫در ایران به ِ‬ ‫می شود‪ ،‬نباید بیش از این انتظار داشت‪ .‬این در حالی‬ ‫است که حق تکثیر یا کپی رایت‪ ،‬یکی از مبانی اصلی و‬ ‫زمینه های اجرایی سیاست های صنایع فرهنگی است‪،‬‬ ‫تا جایی که یکی از تعابیری که برای اطالق به صنایع‬ ‫فرهنگی استفاده می شود «صنایع کپی رایت» است‪.‬‬ ‫تولید پویانمایی به دلیل هزینه های بسیار بیشتر ریسک‬ ‫بیشتری نیز داشته و تولید خصوصی ان بیش از دیگر‬ ‫محصوالت رسانه ای نیازمند بسترهای مناسب است‪.‬‬ ‫بازار محصوالت فرهنگی در چنین شرایطی هیچ گونه‬ ‫جذابیتی برای سرمایه گذاران خصوصی نخواهد داشت‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫و ایجاد امنیت سرمایه گذاری مشخصا و منحصرا‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫و سیاست های فرهنگی دولــت بــرم ـی دارد‪ .‬در این‬ ‫نوشتار قصد داریم سه مسئله ای که در این سخنان‬ ‫در ارتباط با هنر‪-‬صنعت پویانمایی مطرح شد را نقد‬ ‫و بررسی کنیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫وظیفه ی دستگاه های حا کمیتی (و نه فقط قوه ی‬ ‫مجریه) است‪.‬‬ ‫اما مسئل ه مهم تر پیش فرضی است که به نظر می رسد‬ ‫در کــام مشاور رئیس جمهور بــود‪ ،‬اهمیت و ارزش‬ ‫حرکت به سمت خصوصی سازی در اقتصاد فرهنگ‬ ‫است‪ .‬در این مورد باید بیان داشت که قبل از اقدام‬ ‫در این مسیر باید کمی در مورد الگوی اقتصاد فرهنگ‬ ‫ایرانی تامل نموده تا به دام الگوهایی که هنر را از تعالی‬ ‫ً‬ ‫بخشی روح انسان صرفا به یک کاالی مصرفی و تنها با‬ ‫هدف انتفاع مالی تولیدکنندگان تقلیل داده و به قدرت‬ ‫کمپانی های انحصاری روزبه روز می افزاید نیفتیم‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اساسا در دنیا (به غیر از کشور ایاالت متحده) دولت ها‬ ‫در صحنه ی اقتصاد هنر و فرهنگ حضور فعال دارند‪ .‬در‬ ‫برخی کشورها نظیر فرانسه این حضور ملموس و محسوس‬ ‫ً‬ ‫است‪ .‬مثال دولت در این کشور یاران ه مخصوصی برای‬ ‫بلیت سینما تعیین نموده است‪ .‬یا در کشور ژاپن‪،‬‬ ‫دولت به غیر از اعطای یارانه و دیگر کمک های مالی‪،‬‬ ‫در فرایند فروش و بازاریابی و همچنین مهارت افزایی و‬ ‫گزینش نیروی انسانی ورودی به صنعت پررونق انیمه‬ ‫ً‬ ‫(پویانمایی ژاپنی) مستقیما ورود می کند‪.‬‬ ‫میزان ورود و دخالت کشورها در فرهنگ برحسب‬ ‫رویکردهای انان و اهداف فرهنگی متفاوت است اما‬ ‫انچه مسلم است‪ ،‬حضور حساب شده ی دولت ها در‬ ‫بخش فرهنگ بوده و نباید تصور کرد که خصوصی‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫در شرایطی که ضمانت اجرای قانون حق‬ ‫«جان من کپی نکنید»‬ ‫تکثیر در ایران به‬ ‫ِ‬ ‫مهران مدیری منحصر می شود‪ ،‬نباید‬ ‫بیش از این انتظار داشت‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ایا از لحاظ شرعی نمایش زن بی حجاب در‬ ‫خانه در پویانمایی ها اشکال دارد؟ شاید‬ ‫یکی از جرقه های ابتدایی مطرح شدن‬ ‫این سوال نمایش شخصیت مادر‪ ،‬بدون‬ ‫حجاب در خانه و در پویانمایی «بچه های‬ ‫ساختمان گل ها» تولید شده توسط مرکز‬ ‫اوج کودک و نوجوان زده شد‪.‬‬ ‫البته قصد نگارنده نفی هرگونه مدل های دیگر نیست‪،‬‬ ‫امــا شاید بتوان با مهیا نمودن بسترهای مناسب‪،‬‬ ‫شرایطی را فراهم نمود که محصوالت فرهنگی هم با‬ ‫نیت انتفاع مالی و هم محصوالت «وقفی» هر دو و هر‬ ‫کدام در جایگاه و اهداف خود تولید شوند‪.‬‬ ‫شدن تام و تمام بخش فرهنگی به نفع همگان است‬ ‫و یا حتی در همه جا قابل اجرا‪.‬‬ ‫اگر نگاهی به تاریخ ایران شیعی بیندازیم خواهیم دید‬ ‫که «وقف» و «نذر» دو منبع بسیار اساسی در گردش‬ ‫مالی فرهنگ و هنر بوده است‪ .‬زندگی خطبا‪ ،‬مداحان‪،‬‬ ‫ً‬ ‫شاعران‪ ،‬زنده ماندن هیئت های مذهبی و … مستقیما‬ ‫ً‬ ‫از موقوفات و نــذورات که اتفاقا بسیار «مردمی» هم‬ ‫هست تامین می شده است‪ .‬هنر در این چارچوب‬ ‫فکری برای تعالی روح انسان‪ ،‬هدایت او و با نیت تقرب‬ ‫به خدا انجام می گرفته است‪ ،‬نه انتفاع شخصی‪ .‬چرا‬ ‫باید تصور کنیم که همچنان که به تعبیر دکتر اشنا‬ ‫جایگاه صلوات فرستادن و کف زدن بسته به شرایط‬ ‫ً‬ ‫مجلس متفاوت است‪ ،‬هنرهایی نظیر پویانمایی ذاتا‬ ‫باید خصوصی تولید شوند و باید مزیت تاریخی و بومی‬ ‫خود یعنی مدلی اقتصاد فرهنگ خود را در این عرصه‬ ‫ً‬ ‫حتما کنار بگذاریم؟ اگر ما معتقد هستیم که نیت در‬ ‫نتیج ه اعمال موثر است و مصرف محصول مادی اگر‬ ‫با مال حرام تولید شده باشد در زندگی مصرف کننده‬ ‫ً‬ ‫اثر تکوینی دارد‪ ،‬محصوالت فرهنگی که مستقیما روح‬ ‫ً‬ ‫مخاطب را مورد تاثیر قرار می دهد‪ ،‬حتما تاثیر بیشتری‬ ‫خواهد داشت‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬هنر پویانمایی که بیشتر‬ ‫کودکان را مخاطب خود می دهد‪ ،‬به خاطر تاثیرپذیری‬ ‫بیشتر کودکان از حساسیت بیشتری نیز برخوردار است‪.‬‬ ‫‪ .2‬بخش دوم‪ :‬بررسی فقهی ‪ -‬ارتباطی‬ ‫لزوم حجاب در پویانمایی‬ ‫ایا از لحاظ شرعی نمایش زن بی حجاب در خانه در‬ ‫پویانمایی ها اشکال دارد؟ شاید یکی از جرقه های‬ ‫ابتدایی مطرح شدن ایــن ســوال نمایش شخصیت‬ ‫مادر‪ ،‬بدون حجاب در خانه و در پویانمایی «بچه های‬ ‫ساختمان گل ها» تولید شده توسط مرکز اوج کودک‬ ‫و نوجوان زده شد‪.‬‬ ‫همان طور که رئیس مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‬ ‫جمهوری به ان اشاره کردند «پویانمایی محدودیت های‬ ‫سینما را نداشته و بدون حجاب می توانیم وارد فضای‬ ‫خانه شویم» و از نظر مراجع عظام تقلید حتی دیدن‬ ‫تصویر و فیلم واقعی زن نامحرم درصورتی که بیننده او‬ ‫را نشناسد نیز اشکال ندارد که البته برخی پخش زنده‬ ‫نبودن ان تصویر را نیز قید کرده اند‪ .‬بدین ترتیب دیدن‬ ‫پویانمایی با این صورت از لحاظ شرعی مانعی نداشته‬ ‫اما این قضیه سه فرع دیگر نیز می تواند داشته باشد‪.‬‬ ‫‪306‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪307‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫اول اینکه شاید این کار اشکال شرعی نداشته باشد‬ ‫اما ممکن است به روحیه «عفاف» مخاطبان ضربه‬ ‫وارد کند‪ .‬در جواب این اشکال مقدر می توان گفت که‬ ‫ً‬ ‫اتفاقا در نمونه ی ذکرشده یعنی «بچه های ساختمان‬ ‫گل ها» حضور بی حجاب مادر خانه و تقید به حجاب‬ ‫باقی ز ن هــای همسایه در حضور مــرد نامحرم (پدر‬ ‫سها؛ شخصیت اصلی داستان) می تواند به صورت‬ ‫غیرمستقیم مسائل حجاب و محرم و نامحرم را به‬ ‫کودکان امــوزش داده و بــرای انــان ملکه ساخته و به‬ ‫تعبیر جامعه شناسی کودکان را نسبت به این هنجار‬ ‫دینی «جامعه پذیر» نماید‪.‬‬ ‫اما اشکال دیگری که به این نمایش می توان وارد کرد‬ ‫این نکته است که با توجه به اینکه مراجع عظام عدم‬ ‫شناختن را در حلیت نظر به تصویر زن نامحرم شرط‬ ‫می دانند‪ ،‬نگاه به تصویر زن نامحرمی که توسط بیننده‬ ‫ً‬ ‫شناخته شده است حتما اشکال دارد؛ اما ایا شخصیت‬ ‫پویانمایی ای که بر اساس تصویر او ساخته شده است‬ ‫نیز «تصویر» او شامل می شود یا نه‪ ،‬سوالی است که‬ ‫ً‬ ‫باید برای پاسخ به ان به عرف مراجعه شود‪ ،‬اما احتماال‬ ‫علما عمل به احتیاط را در چنین موردی شایسته تر‬ ‫بدانند‪ .‬الزم به ذکر است که طراحی شخصیت ها‬ ‫به صورت صداپیشگان ان در پویانمایی رایج است و‬ ‫پویانمایی «تهران ‪ »۱۵۰۰‬از نمونه های ایرانی ان است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫و اما فرع سوم‪ :‬احکام ما در مسائل مربوط به ارتباط‬ ‫محرم و نامحرم‪ ،‬روی مسئل ه اصلی تمرکز کرده اند‪ :‬نظر‬ ‫(دیدن) حجاب (پوشاندن) اما مسئله ای که ما اکنون‬ ‫با ان سروکار داریم‪ ،‬از طرف بیننده مربوط به دیدن‬ ‫است‪ ،‬اما از نظر تولیدکننده و پخش کننده (تلویزیون)‬ ‫مربوط به «نمایش» است‪ .‬مسائل مربوط به حجاب‬ ‫مربوط به مکلف بـه صــورت فــرد اســت‪ ،‬درحالی که‬ ‫تکلیف رسانه های جمعی نسبت به نمایش عمومی‬ ‫تصاویر است و شاید این دو مقوله در ظاهر شبیه به‬ ‫ً‬ ‫هم باشند‪ ،‬اما مشخصا وظیفه ی رسانه های جمعی از‬ ‫حساسیت بیشتری برخوردار بوده و نباید به سادگی و با‬ ‫یکسان سازی ان با مسائل دیگر از کنار ان عبور نمود‪.‬‬ ‫بعد از فــارغ شــدن از بحث فقهی‪ ،‬الزم اســت این‬ ‫سوال را مطرح نماییم که نمایش زن در این حالت در‬ ‫پویانمایی «چه لزومی» دارد؟ چراکه مخاطبان داخلی‬ ‫بعد از مدتی مصرف محتوای رسانه ای این به این درک‬ ‫خواهند رسید که حجاب زن در خانه در فیلم های‬ ‫سینمایی و تلویزیونی حکم یک «نماد» را دارد که‬ ‫مخاطب ان را به «لباس خانگی» تفسیر می کند‪ .‬پس‬ ‫نبودن حجاب در خانه به این نماد ضربه وارد کرده و‬ ‫شاید ذهن مخاطبان را مشوش نماید و لزومی برای‬ ‫این شکل از نمایش دیده نمی شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫شتاب دهنده ای که توانایی رشد دادن و‬ ‫حمایت از گروه های کوچک تولید پویانمایی‬ ‫را داشته باشد‪ ،‬باید بر اطالعات و تجاربی‬ ‫غنی تکیه زند که متاسفانه چنین تجربه ای‬ ‫تا به حال کسب نشده است‪.‬‬ ‫حا کم است‪ ،‬توقع داشتن از پویانمایی برای رشد‪،‬‬ ‫تصوری ساده انگارانه است‪ ،‬چراکه صنایع فرهنگی نظیر‬ ‫صنایع مادی نسبت به یکدیگر وابستگی شدید دارند‪.‬‬ ‫از طرف دیگر‪ ،‬باید گفت وجود یک مرکز رشد که خدمات‬ ‫فنی و مشاوره ای به صورت تخصصی در حوزه ی پویانمایی‬ ‫ً‬ ‫و بازی رایانه ای ارائه می دهد‪ ،‬حقیقتا یکی از حلقه های‬ ‫مفقود ه توسعه ی صنعت پویانمایی در ایران است‪ ،‬اما‬ ‫تنها حلق ه مفقوده نیست‪ .‬زیرا شتاب دهنده ای که توانایی‬ ‫رشد دادن و حمایت از گروه های کوچک تولید پویانمایی‬ ‫را داشته باشد‪ ،‬باید بر اطالعات و تجاربی غنی تکیه‬ ‫زند که متاسفانه چنین تجربه ای تا به حال کسب نشده‬ ‫است‪ .‬چراکه تنها فیلم سینمایی پویانمایی که از لحاظ‬ ‫اقتصادی «موفق» تلقی می شود فیلم سینمایی شاهزاده ‬ ‫روم است و تمام تولیدات پویانمایی سینمایی که تا‬ ‫به حال موفق به اکران عمومی شده اند همه ورشکسته‬ ‫بوده اند‪ .‬در حوز ه پویانمایی تلویزیونی نیز وضعیت بهتر‬ ‫ً‬ ‫از این نیست‪ ،‬چراکه اساسا به خاطر حضور پررنگ‬ ‫ً‬ ‫مرکز صبا وابسته به صداوسیما‪ ،‬اساسا حجم اصلی‬ ‫پویانمایی های تلویزیونی مربوط به این مرکز بوده و این‬ ‫ً‬ ‫مرکز نیز اساسا تنها برای تولید پویانمایی هزینه می کند‬ ‫و هنوز به خاطر ساختار سازمانی حتی دغدغه ای برای‬ ‫کسب درامد از تولیدات خود ندارد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در چنین شرایطی که تقریبا هیچ کس این مسیر را تا‬ ‫انتها نرفته است‪ ،‬چه کسی صالحیت مشاوره دادن‬ ‫به گروه های کوچک و هدایت ان ها به سمت موفقیت‬ ‫مالی را دارد؟‬ ‫اما باید اضافه کرد که مخاطبان خارجی چنین درکی‬ ‫از حجاب نداشته و نمی توانند حجاب در خانه را‬ ‫به درستی تفسیر کنند‪ .‬با این تفسیر اگر اثری غیر از‬ ‫مخاطب داخلی مخاطب خارجی را مدنظر قرار دارد‪،‬‬ ‫به نظر می رسد که لزوم بیشتری در نمایش تصویری‬ ‫واقعی از خانه ی ایرانی وجود دارد‪.‬‬ ‫در هر صــورت باید توجه داشــت که با اینکه تصویر‬ ‫پویانمایی با تصویر واقعی یکسان نیست‪ ،‬اما نباید‬ ‫حساسیت در استفاده از ان را فراموش نموده و از‬ ‫خطوط قرمز مشخص به راحتی بگذریم‪.‬‬ ‫‪ .3‬بخش سوم‪ :‬رویکرد صنعتی به‬ ‫پویانمایی (چالش های پیش رو)‬ ‫الزمه ی اجرای رویکرد صنعتی به پویانمایی در کشور‪،‬‬ ‫تکمیل حلقه های مختلف و یا به اصطالح تخصصی‬ ‫«زنجیر ارزش کاال» در حوزه ی صنعت فرهنگ است‪.‬‬ ‫ادبیات و هنرهای زیبا به عنوان بخش مولد و نواورانه ی‬ ‫فرهنگ در کشور متاسفانه ازلحاظ کیفی و کمی برای‬ ‫کودکان و نوجوانان وضعیت قابل قبولی ندارد‪.‬‬ ‫عالوه بر این‪ ،‬رویکرد و عقبه هنری چه در پویانمایی‬ ‫ً‬ ‫و چه در سینمای ایران‪ ،‬عمدتا تمایل به سبک های‬ ‫هنری (تجربی) است‪ .‬یکی از مویدات این مطلب این‬ ‫است که مهم ترین رویداد کشور در حوزه ی پویانمایی‬ ‫جشنواره ی پویانمایی تهران است که توسط کانون‬ ‫ً‬ ‫پرورش فکری کودکان و نوجوانان و با رویکردی کامال‬ ‫هنری اجرا می شود‪ .‬در چنین شرایطی که از طرفی بر‬ ‫مردم و از طرف دیگر بر نخبگان و هنرمندان جامعه‬ ‫‪308‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫ما هنوز شناخت صحیحی از اینکه سلیق ه‬ ‫کودک ایرانی در پویانمایی چیست نداریم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪309‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫عالوه بر این‪ ،‬تولید در صنایع فرهنگی تکیه ی بسیار‬ ‫زیادی بر شناخت صحیح از سالیق مخاطب دارد‪.‬‬ ‫درحالی که شرکت های مخاطب پژوهی متعددی‬ ‫در سراسر دنیا در حال فعالیت هستند که سلیقه‬ ‫و ذائقه ی مخاطبان مختلف در کشورها و مناطق‬ ‫مختلف دنیا را تجزیه وتحلیل و در اختیار تولیدکنندگان‬ ‫بزرگ جهان قرار دهند‪ ،‬ما هنوز شناخت صحیحی‬ ‫از اینکه سلیقه کودک ایرانی در پویانمایی چیست‬ ‫ً‬ ‫نداریم‪ .‬چراکه اصال اطالع دقیقی سالیق مخاطبان‬ ‫وجود ندارد‪ .‬البته نظرسنجی های مرکز افکار سنجی‬ ‫سازمان صداوسیما و سامانه ی ارتباط با مخاطبان‬ ‫صداوسیما (‪ )۱۶۲‬می تواند مدیران را از ابهام کلی‬ ‫خارج سازد و تصویری کلی از شکست خوردن یک‬ ‫پروژه نمایش دهد‪ ،‬اما امارها و تحلیل های دقیقی که‬ ‫بتوان بر روی ان پژوهش صورت داده و تصمیمات اتی‬ ‫ً‬ ‫را شکل دهد‪ ،‬عمال وجود خارجی ندارد‪.‬‬ ‫حال در چنین شرایطی تصور کنید فردی که ایده ای‬ ‫دارد به این استودیو مراجعه کرده و تقاضای کمک و‬ ‫امکانات و مشاوره می کند‪ .‬این استودیو بر چه اساسی‬ ‫ایده و طرح فرد مورد نظر را بررسی و شکست یا موفقیت‬ ‫ان را پیش بینی کند؟‬ ‫نبود اطالعات و امار تنها به بخش خصوصی منحصر‬ ‫نمی شود و دامن گیر سیاست گذاران نیز خواهد شد‪.‬‬ ‫به طور مثال برای تدوین سیاست و اجرای ان در این‬ ‫حوزه اولین اطالعات موردنیاز شناخت «وضعیت‬ ‫موجود» است‪ .‬این در شرایطی است که امار دقیقی‬ ‫از تعداد شرکت های تولیدکننده‪ ،‬تعداد هنرمندان‪،‬‬ ‫میزان دقیق تولیدات‪ ،‬سبک هنری‪ ،‬میزان فروش و‬ ‫درامد‪ ،‬میزان فروش اجناس فرهنگی مرتبط‪ ،‬میزان‬ ‫فروش خارجی و… هیچ کدام در دسترس نیست‪ .‬البته‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫تالش های ستاد توسعه فناور ی های نرم و هویت ساز‬ ‫معاونت علمی ریاست جمهوری در راستای جمع اوری‬ ‫اطالعات‪ ،‬سیاست گذاری و ایجاد ارتباط در حوزه ی‬ ‫پویانمایی می تواند در مدتی کوتاه خالهای موجود را پر‬ ‫کند‪ ،‬اما این تالش ها کمبود تولید فرهنگی در هنرهای‬ ‫مرتبط نظیر داستان‪ ،‬رمان و طراحی را پوشش نمی دهد‪.‬‬ ‫عالوه بر این سیاست گذاران برای تدوین سیاست های‬ ‫تشویقی و حمایتی برای طرح ها و محصوالتی که عالوه‬ ‫بر رعایت استانداردهای کیفی‪ ،‬به محتوای اولویت دار‬ ‫ً‬ ‫انقالب اسالمی پرداخته اند‪ ،‬حتما نیازمند الگو و‬ ‫مولفه هاییعملیاتیبرایتشخیصمحصولالیقحمایت‬ ‫از غیرازان هستند‪ .‬این در حالی است که در برخی از‬ ‫مسائل هنوز بحث های بنیادینی وجود داشته و عدم‬ ‫وجود سازوکار مشخص به پشتیبانی تحقیقات علمی‬ ‫دقیق باعث خواهد شد که سلیقه ی شخصی مدیران‬ ‫تنها عاملیت موثر در جهت دهی و سیاست گذرای‬ ‫ً‬ ‫محتوایی خواهد شد‪ .‬به طور نمونه ایا اساسا استفاده‬ ‫از شخصیت های خیالی نظیر حیوانات برای انتقال‬ ‫مفاهیم برای کودکان ارزش بیشتری دارد؟ ایا پرداختن به‬ ‫داستان های دینی و پرداخت به شخصیت های مذهبی‬ ‫مولفه ی مثبتی در نظر گرفته می شود؟ نمایش صورت و‬ ‫چهره ی شخصیت های معصوم در پویانمایی چگونه‬ ‫باید باشد؟ ویژگی های یک قهرمان ملی و اسالمی در‬ ‫قالب پویانمایی چیست؟ و ده ها سوال نظیر این سواالت‬ ‫که مسیر و جهت رشد پویانمایی را در سال های اینده‬ ‫مشخص خواهد نمود در گرو پژوهش و تحقیق دقیق‬ ‫است که به نظر نگارنده دلیل تا کید دکتر اشنا بر روی‬ ‫تاسیس مرکزی برای تحقیق و پژوهش در این حوزه به‬ ‫دالیلی است که ذکر شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫محمد ازادی‬ ‫پژوهشگر هسته سالمت مرکز رشد‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد پیوسته مدیریت بازرگانی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫راهی فراتر از مکمل ها‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫با توجه به مبانی اقتصاد کالسیک‪ ،‬عوامل اقتصادی‬ ‫به خودی خود‪ ،‬می توانند در بازار ازاد «تعادل» ایجاد‬ ‫کنند‪ .‬برخی از اقتصاددانان نوظهور مثل ا کرلوف [‪]1‬‬ ‫یا استیگلیتز [‪ ]2‬با طرح کردن مباحثی مثل اطالعات‬ ‫نامتقارن یا مسئله لیموترش‪ ،‬به این گزاره اشکال وارد‬ ‫کرده اند‪ .‬اطالعات نامتقارن [‪ ]3‬حالتی است که بازیگران‬ ‫یک طرف مبادله‪ ،‬اطالعات بیشتری از طرف دیگر‪،‬‬ ‫نسبت به مبادله دارند و این خود‪ ،‬موجب انتخاب‬ ‫معکوس یا کژگزینی [‪ ]4‬می شود‪ .‬در نظام سالمت‪،‬‬ ‫این مسئله را می توان به صورت متعدد مشاهده کرد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مشتریان‬ ‫مثال بیمه گذارها همواره از عدم تقارن اطالعات با‬ ‫ِ‬ ‫بیمه در هراس هستند‪ .‬افرادی که می خواهند خود را‬ ‫بیمه کنند اطالعات بیشتری نسبت به بیمه گذار در‬ ‫مورد صحت و سالمتی خودشان دارند و به دو دسته ‬ ‫ً‬ ‫افراد کم خطر و پرخطر [‪ ]5‬تقسیم می شوند‪ .‬طبیعتا و‬ ‫ً‬ ‫غالبا افرادی خود را بیمه می کنند که سود احتمالی‬ ‫بیمه‪ ،‬برایشان بیش از پرداخت حق بیمه باشد‪ .‬این‬ ‫گزاره به معنای زیان شرکت های بیمه است‪ ،‬چون در‬ ‫اینده ای نزدیک باید بیش از انچه حق بیمه گرفته اند‪،‬‬ ‫برای بیمه شده ها هزینه کنند‪ .‬در نتیجه شرکت های‬ ‫بیمه‪ ،‬برای جبران این زیان‪ ،‬حق بیمه خود را افزایش‬ ‫می دهند‪ .‬در ادامه‪ ،‬افرادی که حق بیمه ی افزایش یافته‬ ‫ً‬ ‫را به صرفه نمی دانند (خصوصا افراد کم خطر) از بازار‬ ‫خــارج می شوند و تــعــداد اف ــراد تحت پوشش بیمه‬ ‫کاهش می یابد‪ .‬با افزایش زیان سرانه بیمه (به دلیل‬ ‫کاهش مشتریان بیمه)‪ ،‬شرکت ها دوبــاره حق بیمه‬ ‫خود را افزایش می دهند‪ .‬در نتیجه دوباره تعدادی از‬ ‫ً‬ ‫بیمه شدگان خصوصا افراد کم خطر‪ ،‬از بازار خارج شده‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫و بیمه گذار مجددا متضرر می شود‪ .‬این چرخه دائما‬ ‫مشکل عدم تقارن اطالعات در نظام سالمت را می توان‬ ‫با توسعه مدل ائتالف چندجانبه حل نمود‬ ‫‪310‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .2‬چالش «عدم‬ ‫تقارن اطالعات»‬ ‫‪ .3-1‬استفاده از سازوکار بیمه‬ ‫مکمل (بیمه تکمیلی)‬ ‫سازمان های بزرگ دولتی و خصوصی برای تامین سالمت‬ ‫کارمندان خود (و افراد تحت تکفل ان ها) راهکارهای‬ ‫مختلفی را در پیش می گیرند‪ .‬اتخاذ این سازوکارهای‬ ‫متفاوت می تواند فرصت ها و چالش هایی را بر سر راه‬ ‫سازمان ها قرار دهد که در ادامه به بررسی مختصر هر‬ ‫‪311‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .3‬سازمان های بزرگ و سالمتی کارکنانشان‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫گاهی سازمان های بزرگ برای تامین سالمتی کارکنانشان‬ ‫ً‬ ‫به صورت مستقیم ورود نکرده و اصطالحا ترجیح می دهند‬ ‫این کار را «برو ن سپاری» کنند‪ .‬در این حالت سازمان‬ ‫مورد نظر با یک شرکت بیمه ای وارد تعامل می شود‪.‬‬ ‫این تعامل برای استفاده از هر دو سطح بیمه ای (که در‬ ‫ایران به ان پایه و تکمیلی می گویند) یا حداقل سطح‬ ‫تکمیلی است‪ .‬به عنوان مثال گاهی زیرمجموعه های‬ ‫ً‬ ‫شرکتی برخی وزارت خانه ها (مخصوصا وزارت نیرو)‬ ‫حتی در سطح «بیمه پایه» نیز با یک شرکت خصوصی‬ ‫(مثل بیمه ایــران) قــرارداد امضا کرده و تا ‪ 80‬درصد‬ ‫هزینه های درمان کارکنانشان را پوشش می دهند‪ .‬فارغ‬ ‫از اینکه این شرکت ها دولتی بوده و ایا بایستی به این‬ ‫نحو از بیمه استفاده کنند یا خیر‪ ،‬و اینکه استفاده از‬ ‫شرکت های بیمه خصوصی و کوچک کردن بیمه های‬ ‫پایه مثل تامین اجتماعی و جدا کردن سفره خود از مردم‬ ‫عادی‪ ،‬چه لطمه هایی می توان به سالمت عمومی وارد‬ ‫کند‪ ،‬این مدل از تامین سالمت کارکنان در برخی از‬ ‫شرکت های بزرگ در ایران‪ ،‬پیاده می شود‪.‬‬ ‫این مدل اگرچه هزینه های ز یــادی بر سازمان مورد‬ ‫نظر تحمیل می کند اما فراغت نسبی سازمان از امور‬ ‫ً‬ ‫بیمه ای را به دنبال دارد‪ ،‬خصوصا این که بسیاری از‬ ‫سازمان ها‪ ،‬ماموریت و مهارتی بسیار متفاوت از سالمت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫انچه در این یادداشت محل بحث است‪ ،‬عدم تقارن‬ ‫اطالعات و دانش بین ارائه دهندگان خدمات سالمت‬ ‫(به طور خاص پزشکان) و مشتریان (بیماران) هست‪.‬‬ ‫این عدم تقارن‪ ،‬در هنگام خرید و دریافت خدمات‬ ‫سالمت می تواند اسیب های متعددی را به همراه‬ ‫داشته باشد‪ ]7[ .‬فردی که هیچ اطالعی از بیماری و‬ ‫ً‬ ‫فرایند درمان خود ندارد‪ ،‬طبیعتا تالش می کند تا تمام‬ ‫ً‬ ‫تجویزهای پزشک را‪ ،‬دقیقا و بدون هیچ کاستی اجرا‬ ‫کند‪ .‬چه بسا «پزشک»ی با تجویزها و عملیات های‬ ‫درمانی اضافی (القائی) باعث افزایش هزینه های‬ ‫درمان بیمار شود‪ .‬این بار مالی‪ ،‬نه تنها به بیمار‪ ،‬بلکه‬ ‫بر کل نظام سالمت و دولت تحمیل می شود‪ .‬از اهداف‬ ‫طرح های مختلف در نظام سالمت‪ ،‬کنترل این شکل‬ ‫از چالش «اطالعات نامتقارن» است‪ .‬مواردی مثل‬ ‫شبکه بهداشت و درمــان‪ ،‬پزشک خــانــواده‪ ،‬بیمه ‪،‬‬ ‫قدرت خریدار‬ ‫وضع گایدالین و‪ ...‬همه می خواهند تا ِ‬ ‫(بیمار) را افزایش دهند و از ناتوانی و ناا گاهی بیمار در‬ ‫مقابل پزشک و مراکز ارائه خدمات‪ ،‬جلوگیری کنند‪.‬‬ ‫کدام پرداخت ایم‪ .‬از جمله‬ ‫این چالش ها‪ ،‬چالش عدم‬ ‫تقارن اطالعات است که به‬ ‫نظر می رسد سازوکار سوم در‬ ‫این زمینه موفق تر عمل می کند‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫تکرار می شود و به شکست‬ ‫بازار می انجامد‪]6[ .‬‬ ‫فردی که هیچ اطالعی از بیماری و فرایند‬ ‫ً‬ ‫درمان خود ندارد‪ ،‬طبیعتا تالش می کند تا‬ ‫ً‬ ‫تمام تجویزهای پزشک را‪ ،‬دقیقا و بدون‬ ‫هیچ کاستی اجرا کند‪ .‬چه بسا «پزشک»ی‬ ‫با تجویزها و عملیات های درمانی اضافی‬ ‫(القائی) باعث افزایش هزینه های درمان‬ ‫بیمار شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اهمیت ان اســت کــه این‬ ‫صندو ق ها بیمه نیستند؛‬ ‫بیمه هنگامی معنا می یابد‬ ‫که تعداد افراد بیمه شده زیاد‬ ‫بــوده و با حمایت هایی که‬ ‫در ان به صورت داخلی و چندجانبه شکل می گیرد‪،‬‬ ‫بتواند به حیات خــود ادامــه دهــد‪ .‬به عبارت دیگر‪،‬‬ ‫بیمه ها با همراه کردن جوان با مسن ‪ ،‬فقیر با غنی و‬ ‫سالم با مریض سعی می کنند صندوق را خودگردان‬ ‫اداره کرده و از حمایت های بیرونی بی نیاز شوند‪ .‬در‬ ‫مقابل‪ ،‬هنگامی که شرکت ها به تاسیس صندوق روی‬ ‫می اورند در واقع‪ ،‬ماهیت بیمه ای و تشریک مساعی‬ ‫را کنار گذاشته و با تخصیص بودجه سعی می کنند‬ ‫خدمتی را به کارکنانشان ارائــه دهند‪ .‬ایــن امــر‪ ،‬از‬ ‫مزیت های بیمه فاصله گرفته و هزینه های زیادی را‬ ‫به کل سیستم تحمیل می کند‪.‬‬ ‫عالوه بر این‪ ،‬سازمان هایی که به این تصدی گری در‬ ‫ً‬ ‫حوزه درمان ورود می کنند‪ ،‬معموال تخصص و مهارت‬ ‫الزم را ندارند‪ .‬در نتیجه صندوق و بیمه شده هایش با‬ ‫ً‬ ‫مشکالتی مواجه می شوند مثال در یکی از این صندوق ها‪،‬‬ ‫با برپایی ساده «نسخه الکترونیکی سالمت» به طور‬ ‫متوسط تا ‪ 30‬درصد در هزینه ها صرفه جویی شده و‬ ‫این بدان معناست که این بیمه ها (صندو ق ها) به هیچ‬ ‫نحوه بهره ور اداره نمی شوند‪ .‬این سازمان ها گاهی پا را‬ ‫فراتر گذاشته و به تاسیس بیمارستان و راه اندازی مرکز‬ ‫ارائه خدمت رو می اورند‪ .‬این حرکت کار را به مراتب‬ ‫سخت تر کرده و عالوه بر مسائل قبلی‪ ،‬بار زیادی از توان‬ ‫اجرایی و عملیاتی سازمان های بزرگ را به خود معطوف‬ ‫می سازد‪ .‬به هرحال این مدل در برخی سازمان های بزرگ‬ ‫دارند و در صورت ورود به این‬ ‫ح ــوزه‪ ،‬بــا مشکالت جدی‬ ‫مواجه می شوند‪ .‬از سوی دیگر‪،‬‬ ‫اشکاالتی بر این مدل متصور‬ ‫است‪ .‬به طور حتم این سازمان‬ ‫بایستی در تعامل بیرونی ذیل قراردادها و خدمات‬ ‫ً‬ ‫تامین شده توسط ان بیمه حرکت کند؛ هرچند معموال‬ ‫این شرکت ها قراردادهای منعطفی دارند اما به هرحال‬ ‫در مقایسه با مدل سوم‪ ،‬امکان اعمال نظر و اثرگذاری‬ ‫بر کیفیت و ّ‬ ‫کمیت خدمات کمتر وجود دارد‪.‬‬ ‫نکته دیگر‪ ،‬این است که سازمان های بیمه گر در واقع‬ ‫به اطالعات سالمت این سازمان های بزرگ‪ ،‬دسترسی‬ ‫دارند و این شرکت ها در معرض درز اطالعات محرمانه‬ ‫ً‬ ‫هستند (خصوصا وقتی در فضای شدید رقابتی و‬ ‫یا شرایط امنیتی فعالیت می کنند)‪ ،‬اطالعاتی که‬ ‫ممکن است به راحتی توسط شرکت بیمه گر به افراد‬ ‫و یا سازمان های دیگر فروخته شود‪.‬‬ ‫‪ .3-2‬حضور تصدی گرانه‬ ‫برخی از سازمان ها به نحو دیگری در این زمینه اقدام‬ ‫می کنند‪ .‬ان ها به جای اینکه با سازمانی بیمه گر وارد‬ ‫تعامل شوند‪ ،‬خود صندوقی (که به اشتباه گاهی به‬ ‫ان بیمه اطالق می شود) را برای حمایت از سالمت‬ ‫کارکنانشان دائر می کنند‪ .‬این صندوق گاهی تا ‪100‬‬ ‫درصد هزینه های درمانی کارکنان را پوشش می دهد‪.‬‬ ‫سازوکار حا کم بر این صندو ق ها بیمه ای نبوده‪ ،‬بلکه‬ ‫ً‬ ‫معموال بودجه ای به صورت مستقل از جانب سازمان ها‬ ‫به این صندوق اختصاص می یابد؛ هرچند که ممکن‬ ‫است مقداری هم از حقوق کارکنان‪ ،‬برای تامین بخش‬ ‫اندکی از هزینه های صندوق‪ ،‬کسر شود‪ .‬نکته حائز‬ ‫‪312‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .3-3‬ائتالف چندجانبه‬ ‫خرید مستقیم خدمات درمانی توسط کارفرمایان‪،‬‬ ‫سازوکاری است که گروه کسب وکار سالمت پسیفیک[‪]9‬‬ ‫(‪ )PBGH‬با همراهی کارفرمایان خصوصی (نظیر‬ ‫جنرال الکتریک) و سازمان های دولتی به کار گرفته‬ ‫است‪ .‬در این طرح برای کارمندان شرکت های عضو‪،‬‬ ‫پوشش صددرصدی را برای تمام هزینه های پزشکی‬ ‫و حتی سفرهای درمانی‪ ،‬در مراکز درمانی منتخب‬ ‫(تامین کنندگان این طرح) فراهم شده است‪ ،‬به طور ی که‬ ‫بیمار هیچ پــرداخــتــی از جیب ن ــدارد‪ .‬کارفرمایان‬ ‫مشارکت کننده در این طرح از تضمین کیفیت مرکز‬ ‫درمانی و هم چنین صرفه جویی مالی سود می برند‪.‬‬ ‫مراکز درمانی نیز از افزایش سود خود در بلندمدت و‬ ‫ارتقای کارایی‪ ،‬منتفع می شوند‪.‬‬ ‫‪313‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬مثالی از مدل ائتالف چندجانبه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫در این حالت چند سازمان می توانند ذیل ائتالفی‬ ‫استراتژیک‪ ،‬شرکتی تاسیس کنند که جایگزین بیمه‬ ‫شده و نقش بیمه را (با تفاوت هایی) ایفا می کند‪ .‬این‬ ‫راهکار را می توان خرید مستقیم خدمات درمانی‪،‬‬ ‫توسط کارفرمایان دانست که برخی از شرکت های بزرگ‬ ‫خارجی مثل وال مارت‪ ،‬جنرال الکتریک‪ ،‬بوئینگ و‪...‬‬ ‫ان را اجرا کرده اند و البته تاکنون در ایران‪ ،‬دنبال نشده‬ ‫است‪ ]8[ .‬در این یادداشت‪ ،‬قصد داریم این راهکار‬ ‫را به صورت مفصل تری بررسی کنیم‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چگونه هم ه این مزیت ها کنار‬ ‫همدیگر جمع شده اند؟ پاسخ‬ ‫یک کلمه است؛ استفاده از‬ ‫قدرت انحصار در خرید‪ .‬این‬ ‫گروه با تعیین استانداردهای‬ ‫سخت گیرانه برای خرید خدمت از مراکز درمانی‪ ،‬ان ها‬ ‫را مجبور می کند با وجود ارائه کیفیت بهتر‪ ،‬حتی هزینه‬ ‫کمتری دریافت کنند؛ اما چرا این مراکز با وجود این‬ ‫سخت گیری ها با این طرح همکاری می کنند؟ پاسخ‬ ‫ان است که مراکز درمانی با افزایش بار مراجعاتی شان‪،‬‬ ‫از این همکاری منتفع می شوند‪.‬‬ ‫این طرح به منظور تحقق اهداف خود از روش های مختلفی‬ ‫بهره برده است؛ از جمله ارزیابی بر اساس نظر بیمار و‬ ‫همچنین استفاده از نظام پرداخت بسته ای‪ ]10[ .‬در‬ ‫نظام سالمت ایران‪ ،‬پرداخت به ازای خدمت یا همان‬ ‫پرداخت کارانه [‪ ]11‬شایع است که در ان بر اساس تعداد‬ ‫خدمت ارائه شده به بیمار (ویزیت‪ ،‬جراحی‪ ،‬ازمایش‪،‬‬ ‫رادیولوژی و‪ )...‬پرداخت صورت می گیرد‪ ،‬خواه این‬ ‫خدمات‪ ،‬مثمر ثمر باشد یا نه‪ .‬می توان شکل گیری برخی‬ ‫از خدمات القائی (خدمات غیرضروری به بیمار) را‬ ‫ویژگی ذاتی این نظام پرداخت دانست‪]12[ .‬‬ ‫اگر شیوه پرداخت کارانه و پرداخت سرانه (که به ازای‬ ‫تعداد افراد تحت پوشش‪ ،‬صرف نظر از انکه بیمار چه‬ ‫خدماتی دریافت کرده است‪ ،‬یک مبلغ سرانه پرداخت‬ ‫می شود) را دو سر طیف بدانیم‪« ،‬پرداخت بسته ای» در‬ ‫میانه ی این طیف قرار می گیرد‪ .‬پرداخت بسته ای‪ ،‬روشی‬ ‫برای جبران خدمات ارائه دهندگان خدمات بهداشتی‪-‬‬ ‫درمانی است که بر اساس «هزینه های پیش بینی شده‬ ‫برای بخش ها و مراحل از پیش تعریف شده ی درمان‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫کشور از جمله بانک ملی در‬ ‫حال اجراست و الزم است‬ ‫به صورت مفصل بررسی و‬ ‫واکاوی شود‪.‬‬ ‫در نظام سالمت ایران‪ ،‬پرداخت به ازای‬ ‫خدمت یا همان پرداخت کارانه شایع است‬ ‫که در ان بر اساس تعداد خدمت ارائه شده‬ ‫به بیمار پرداخت صورت می گیرد‪ ،‬خواه‬ ‫این خدمات‪ ،‬مثمر ثمر باشد یا نه‪ .‬می توان‬ ‫شکل گیری برخی از خدمات غیرضروری‬ ‫به بیمار را ویژگی ذاتی این نظام پرداخت‬ ‫دانست‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫پرداخت بسته ای‪ ،‬روشی برای جبران خدمات‬ ‫ارائه دهندگان خدمات بهداشتی‪-‬درمانی است‬ ‫که بر اساس «هزینه های پیش بینی شده برای‬ ‫بخش ها و مراحل از پیش تعریف شده ی درمان‬ ‫یک بیماری» تعیین می شود‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫یک بیماری» تعیین می شود‪ .‬به بیان ســاده‪ ،‬برای‬ ‫درمــان هر بیماری‪ ،‬صرف نظر از مدت اقامت بیمار‬ ‫یا تنوع خدماتی که دریافت می کند‪ ،‬هزینه ثابت و‬ ‫مشخصی پرداخت می شود‪ .‬این هزینه‪ ،‬مبتنی بر‬ ‫«بسته»ی خدمات مورد نیاز درمــان بوده که از قبل‬ ‫تعریف شده است‪.‬‬ ‫‪[1]. George Akerlof‬‬ ‫‪[2]. Joseph Stiglitz‬‬ ‫‪[3]. Asymmetric information‬‬ ‫‪[4]. Adverse selection‬‬ ‫[‪ .]5‬منظور از افراد پرخطر‪ ،‬افرادی هستند که بیشتر در معرض اسیب ها و‬ ‫بیماری ها قرار داشته و هزینه بیشتری را بر بیمه‪ ،‬تحمیل می کنند و افراد‬ ‫کم خطر بالعکس‪.‬‬ ‫[‪ .]6‬راه حل های متعددی برای این مسئله در صنعت بیمه‪ ،‬پیشنهاد شده‬ ‫ً‬ ‫که هرکدام مزیت ها و معایب خاص خود را دارد‪ .‬مثال ا گر شرکت بیمه‪ ،‬بتواند‬ ‫تفاوت بین افراد پرخطر و کم خطر را شناسایی کند‪ ،‬انگاه می تواند از ان ها‪،‬‬ ‫حق بیمه های مختلفی را مطالبه کند‪ .‬جدای از امکان پذیری تشخیص این‬ ‫تمایز‪ ،‬این اقدام شرکت بیمه منجر به پدیده عدالت احصائی (‪actuarial‬‬ ‫‪ )fairness‬می شود‪ .‬از نگاه برخی کارشناسان‪ ،‬این مقوله می تواند اثار مخربی‬ ‫داشته باشد که از موضوع این یادداشت خارج است‪ .‬هم چنین ا گر شرکت‬ ‫بیمه‪ ،‬نتواند میان افراد پرخطر و کم خطر‪ ،‬تمایز قائل شود‪ ،‬مجبور است که‬ ‫از ان ها حق بیمه یکسانی را دریافت کند‪ .‬همان طور که ابتدا ذکر شد‪ ،‬این‬ ‫اقدام می تواند به کژگزینی منتهی شود‪.‬‬ ‫[‪ .]7‬در این حالت‪ ،‬کژگزینی از سوی بازیگری که نسبت به مبادله‪ ،‬اطالعات‬ ‫کمتری دارد یعنی بیمار‪ ،‬رخ می دهد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫[‪ .]8‬البته در نظام سالمت ایران‪ ،‬بعضا خرید مستقیم و متمرکز اتفاق می افتد‬ ‫ً‬ ‫مثال گاهی در دانشگاه های علوم پزشکی‪ ،‬خرید تجهیزات پزشکی مورد نیاز‬ ‫بیمارستان ها‪ ،‬به صورت متمرکز انجام می شود اما این‪ ،‬مصداق بحث ما نیست‪.‬‬ ‫راهکار مذکور ناظر به حالتی است که بیمارستان ها و مرا کز درمانی در‬ ‫اوال سه‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫جایگاه فروشنده (و نه خریدار) قرار دارند‪ .‬ثانیا در این نوع از خرید تجهیزات‬ ‫ً‬ ‫پزشکی‪ ،‬بسیاری از اوقات اصال معضل اطالعات نامتقارن وارد نمی شود‪.‬‬ ‫‪[9]. Pacific Business Group on Health (PBGH):‬‬ ‫سازمانی غیرانتفاعی و تحت رهبری کارفرمایان است که نمایندگی خریداران‬ ‫مراقبت های درمانی عمومی و کارفرمایی را بر عهده دارد‪.‬‬ ‫‪[10]. Bundled payment‬‬ ‫‪[11]. Fee-For-Service‬‬ ‫ً‬ ‫[‪ .]12‬البته اخیرا برخی از دانشگاه ها و بیمارستان ها به سمت پرداخت مبتنی بر‬ ‫عملکرد‪ ،‬حرکت کرده اند‪ .‬ا گرچه صحبت پرداخت مبتنی بر عملکرد‪ ،‬سال هاست‬ ‫که از زبان برخی از مسئولین وزارت بهداشت‪ ،‬شنیده می شد اما به تازگی جامه ‬ ‫ً‬ ‫عمل پوشیده‪ ،‬مثال دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران‪،‬‬ ‫درست در فروردین ماه ‪ ،97‬راهنمای اجرای نظام پرداخت مبتنی بر عملکرد‬ ‫را منتشر کرده است‪.‬‬ ‫‪ .5‬نکته اخر‬ ‫اینکه هر کدام از راهکارهای باال تا چه میزان مسئله‬ ‫«عدم تقارن اطالعات» را حل کرده و منجر به افزایش‬ ‫قدرت خریدار شده‪ ،‬محل بررسی است‪ .‬جدای از‬ ‫مزیت های هر راهکار‪ ،‬به طور اجمالی در راهکار اول‬ ‫و دوم‪ ،‬هنوز هم خریدار (بیمار) قدرتی پیدا نکرده‬ ‫است‪ .‬مشکل نظارت بر عملیات درمانی و تجویزهای‬ ‫پزشکان‪ ،‬همچنان باقی است‪ .‬تضمینی برای کیفیت‬ ‫مناسب ارائه خدمات وجود ندارد‪ .‬عالوه بر این ها‪،‬‬ ‫ً‬ ‫بیمه هم (مخصوصا در مدل اول) به عنوان واسطه‪،‬‬ ‫منفعت خودش را دنبال می کند‪ .‬به نظر می رسد در‬ ‫حالت سوم تا حدی توانسته اند بر چالش عدم تقارن‬ ‫اطالعات فائق امده و بر کیفیت و ّ‬ ‫کمیت خدمات با‬ ‫اعمال مدیریت یکپارچه بیافزایند‪.‬‬ ‫‪314‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫مسعود بنافی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه تهران‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪315‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫شاخص سهولت انجام کسب وکار شاخصی بی طرف‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه مبلغ نئولیبرالیسم و دولت زدایی است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫نیمه ناپیدای یک‬ ‫پروژه بین المللی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫از حدود سال ‪ ،2002‬پروژه ای در بانک جهانی کلید خورد‬ ‫که بعدها اثرات شگرفی بر محیط کسب وکار در پهنای‬ ‫جهان داشت‪ .‬پروژه سهولت انجام کسب وکار‪ ،‬دست‬ ‫بر عرصه هایی گذاشت که پیش از ان‪ ،‬داده های اندکی‬ ‫درباره ان ها وجود داشت و بعدها نظام خط مشی گذاری‬ ‫کشورها را به میزان زیادی تحت تاثیر قرار داد‪ .‬بعد از‬ ‫معرفی‪ ،‬کشورها به تکاپو افتادند و وضعیت فرایندهایی‬ ‫که یک کسب وکار با ان ها مواجه است را گزارش کردند تا‬ ‫پس از اعمال میانگین یک جمع جبری در چند عرصه‪،‬‬ ‫در قالب یک عدد و یک رتبه به مقایسه گذارده شود‪.‬‬ ‫مطابق انچه در گزارش سال ‪ 2018‬شاخص سهولت‬ ‫انجام کسب وکار امده‪ 11 ،‬عرصه حیات کسب وکارها‬ ‫توسط این شاخص هدف قرار داده شده که از این میان‪،‬‬ ‫‪ 10‬مورد از ان ها برای رتبه بندی سال ‪ 2017‬مبنای عمل‬ ‫و محاسبه بوده است‪ .‬همچنین «مقررات بازار نیروی‬ ‫کار» نیز مورد توجه قرار گرفته که در گزارش امسال‪،‬‬ ‫لحاظ نشده است‪]2[ .‬‬ ‫معیار های جدول ‪ 1‬نشانگرها در شاخص سهولت‬ ‫انجام کسب وکار به شرح زیر است‪:‬‬ ‫انچه در قلب پروژه سهولت انجام کسب وکار تعبیه‬ ‫شده است‪« ،‬رتبه بندی» اعالمی بانک جهانی بر اساس‬ ‫«شاخص» تعریف شده ان است که تاثیر زیادی بر شهرت‬ ‫و معروف شدن این پروژه در میان سایر پروژه های بزرگ‬ ‫بین المللی داشته است‪.‬‬ ‫تاکنون مواجهه مسئوالن سیاسی‪ ،‬فعاالن کسب وکار‬ ‫و دان ـش پــژوهــان دانشگاهی بــا ایــن رژیــم سنجش‪،‬‬ ‫مواجهه ای ایجابی و با پذیرش کامل و بدون تامل در‬ ‫مبانی نظری ان بوده است‪ .‬به بیان واضح تر‪ ،‬فرض بر‬ ‫ان بوده و هست که قاعده ای پذیرفته شده در جهان به‬ ‫نام «سهولت انجام کسب وکار» وجود دارد و تنها نقش‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫جدول ‪ -1‬نشانگرها و معیارهای ذیل شاخص سهولت انجام کسب وکار‬ ‫عرصه‬ ‫نشانگر‬ ‫انچه اندازه گیری شده (معیارها)‬ ‫رتبه ایران‬ ‫(از ‪ 190‬کشور)‬ ‫‪1‬‬ ‫شروع (راه اندازی)‬ ‫کسب وکار‬ ‫رویه ها‪ ،‬زمان‪ ،‬هزینه و حداقل سرمایه موردنیاز پرداختی‬ ‫برای شروع یک شرکت با مسئولیت محدود‬ ‫‪97‬‬ ‫‪2‬‬ ‫اخذ مجوز برای‬ ‫ساخت وساز‬ ‫رویه ها‪ ،‬زمان و هزینه تکمیل همه تشریفات الزم برای ساخت یک انبار و‬ ‫سازوکارهای کنترل کیفیت و ایمنی در سیستم مجوزدهی ساخت وساز‬ ‫‪25‬‬ ‫‪3‬‬ ‫دسترسی به برق‬ ‫رویه ها‪ ،‬زمان و هزینه اتصال به شبکه برق‪ ،‬اطمینان پذیر‬ ‫بودن تامین برق و شفافیت تعرفه ها‬ ‫‪99‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ثبت مالکیت‬ ‫ رویه ها‪ ،‬زمان و هزینه انتقال یک مالکیت و کیفیت نظام اداره زمین‬ ‫‪87‬‬ ‫‪5‬‬ ‫اخذ اعتبارات‬ ‫قوانین سپردن وثایق اموال منقول [‪ ]3‬و سیستم های اطالعات اعتباری‬ ‫‪90‬‬ ‫‪6‬‬ ‫حمایت از‬ ‫ُ‬ ‫سرمایه گذاران خرد‬ ‫حقوق سهامداران خرد در مبادالت مرتبط با گروه [‪ ]4‬و در حاکمیت شرکتی‬ ‫‪170‬‬ ‫‪7‬‬ ‫پرداخت مالیات‬ ‫پرداخت ها‪ ،‬زمان و مالیات کل و نرخ مشارکت یک شرکت برای پیروی‬ ‫از همه مقررات مالیاتی و همچنین فرایندهای پس از پرونده سازی‬ ‫‪150‬‬ ‫‪8‬‬ ‫تجارت فرامرزی‬ ‫زمان و هزینه الزم برای صادرات محصوالت با‬ ‫مزیت رقابتی و واردات اجزای ماشینی‬ ‫‪112‬‬ ‫‪9‬‬ ‫اجرای قراردادها‬ ‫زمان و هزینه مورد نیاز برای حل یک اختالف تجاری و کیفیت فرایندهای قضایی‬ ‫‪145‬‬ ‫‪10‬‬ ‫پرداخت دیون‬ ‫زمان‪ ،‬هزینه‪ ،‬پیامدها و نرخ بازگشت یک دین تجاری‬ ‫و قدرت سیستم قانونی برای پرداخت دیون‬ ‫‪38‬‬ ‫‪11‬‬ ‫مقررات بازار‬ ‫نیروی کار‬ ‫انعطاف پذیری در مقررات استخدامی و ابعاد کیفیت شغلی‬ ‫از سال اتی در‬ ‫محاسبات‬ ‫لحاظ می شود‬ ‫‪ .1‬زایش پروژه بین المللی‬ ‫سهولت انجام کسب وکار‬ ‫کشورها‪« ،‬همراهی و همنوایی»‪« ،‬اجرای اصالحات تقاضا‬ ‫شده» و «تالش برای باال کشیدن خود در رتبه بندی»‬ ‫معروف سالیانه اعالمی توسط بانک جهانی است‪.‬‬ ‫قابل طرح است ان است که ایا‬ ‫سوالی که در اینجا ِ‬ ‫شاخص سهولت کسب وکار شاخصی خنثی و بدون‬ ‫جهت گیری نظری است؟ ایا پروژه سهولت کسب وکار‬ ‫خنثی‪ ،‬بدون ارزش های پشتیبان و عاری از جهت گیری‬ ‫است؟ و ایا به راستی بر فضای کسب وکار ایــران اثر‬ ‫گذاشته و ان را جهت می دهد؟ چون در اثرگذاری پیدا‬ ‫و پنهان این شاخص بر فضای کسب وکار کشور تردید‬ ‫وجود دارد‪ .‬در ادامه تالش می شود تا به این سواالت‬ ‫پاسخ داده شود‪.‬‬ ‫جریان توسعه‪،‬‬ ‫بخش مهمی از‬ ‫در دهه نود میالدی‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫در دست یکی از مهم ترین سازمان های سرمایه گذاری‬ ‫بین الملل‪ ،‬یعنی بانک جهانی بود‪ .‬این بانک که وظیفه‬ ‫قانونی و هدف ان‪ ،‬بهبود سرمایه گذاری از طریق ضمانت‬ ‫مالی خصوصی بود‪ ،‬نگاه‬ ‫وام ها و یا مشارکت در‬ ‫تامین ِ‬ ‫ِ‬ ‫خود را تغییر داد و به دنبال دالیــل بنیادین چرایی‬ ‫سرمایه گذاری اندک در برخی عرصه ها برامد و مهم ترین‬ ‫دلیل ان را مقررات بسیار زیاد کسب وکارها دانست‪.‬‬ ‫در همان زمان‪ ،‬دانش پژوهان دانشگاهی و پژوهشگران‬ ‫بانک‪ ،‬شروع به جمع اوری اطالعاتی کردند که بین‬ ‫‪316‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪317‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫همانند هر پروژه ای در عرصه بین الملل‪ ،‬پروژه سهولت‬ ‫کسب وکار نیز ُمنادی و وامدار مجموعه ای از اصول و‬ ‫ً‬ ‫مفروضات یک مکتب خاص است‪ .‬اساسا این پروژه‬ ‫در پی تقلیل و کاهش مقررات و مداخله از سوی طرف‬ ‫ً‬ ‫عرضه است که دقیقا ان را منطبق بر الگوی «دولت‬ ‫رقابتی» نئولیبرال در توسعه اقتصادی قرار می دهد‪.‬‬ ‫نئولیبرالیسم‪ ،‬تامین مالی مستقیم توسط دولت را برای‬ ‫شرکت های استراتژیک و بخش های اقتصادی رد می کند‬ ‫و سرمایه گذاری مستقیم خارجی را به عنوان عالی ترین‬ ‫شکل تامین مالی خارجی برای توسعه می داند و حتی‬ ‫ان را مقدم بر سرمایه گذاری پورتفویی‪ ،‬وام های تجاری‬ ‫یا کمک های توسعه ای خارجی می داند‪ .‬اولین شرط‬ ‫تحقق و جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی‪ ،‬حذف‬ ‫ً‬ ‫موانع مرزی و فراملی جریان های سرمایه است که دقیقا‬ ‫ُ‬ ‫منطبق بر خط مشی اقتصاد خرد «اجماع واشنگتن»‬ ‫است که از طریق یک شبکه جهانی از اقتصاددانان‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫این مقررات بیش ازحد‪ ،‬کسب وکارها را خفه کرده و‬ ‫مانع از رشد و توسعه ان ها می شود»‪ .‬در ا گوست سال‬ ‫‪ ،2002‬بانک جهانی توصیفی از انچه که گزارش سهولت‬ ‫کسب وکار را متمایز می کرد ارائه داد‪« :‬پایگاه داده این‬ ‫شاخص‪ ،‬با سایر گزارش های موجودی که در سطح‬ ‫ماهیت‬ ‫بین المللی تهیه شده تفاوت دارد و کاری با‬ ‫ِ‬ ‫اصالحات در مقررات که برای بهبود سرمایه گذاری‬ ‫الزم است نــدارد‪ .‬گزارش سهولت انجام کسب وکار‬ ‫به دنبال ایجاد دسته جدیدی از اهداف‪ ،‬سنجه های‬ ‫قابل سنجش مقررات کسب وکار و اعمال ان هاست‪».‬‬ ‫ً‬ ‫شاخص سهولت انجام کسب وکار‪ ،‬اگرچه عمدتا برای‬ ‫اندازه گیری رقابت پذیری یا کیفیت قوانین و مقررات‬ ‫خلق شده است‪ ،‬اما این پروژه بانک جهانی در عرصه‬ ‫کسب وکار برای تسهیل اصالحات خاصی طراحی شده‬ ‫است‪ .‬از سال ‪ 2003‬و از زمان طرح شاخص سهولت‬ ‫انجام کسب وکار‪ ،‬این شاخص‪ ،‬الهام بخش اصالحات‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫دولتی که توسط دانشگاه های‬ ‫حجم مقررات‪ ،‬سرمایه گذاری این پروژه در پی تقلیل و کاهش مقررات‬ ‫ایاالت متحده امریکا تربیت‬ ‫و نتایج اقتصادی مانند رشد و مداخله از سوی طرف عرضه است که‬ ‫ً‬ ‫شده اند نهادینه شده است‪.‬‬ ‫و توسعه پیوند تجربی برقرار دقیقا ا ن را منطبق بر الگوی «دولت رقابتی»‬ ‫شــاخــص س ـهــولــت ان ـجــام‬ ‫می کرد‪ .‬تعداد قابل توجهی نئولیبرال در توسعه اقتصادی قرار می دهد‪.‬‬ ‫ک ـس ـب وکــار ن ـیــز ب ــا تـکـیــه بر‬ ‫از این گزارش ها در سایت‬ ‫ازادس ــازی سرمایه‪ ،‬ابــزاری بــرای توسعه رژ یــم فراملی‬ ‫سازمان های بین المللی قابل رهگیریست‪.‬‬ ‫خط مشی گذاری نئولیبرال به اصالحات اقتصاد خرد‬ ‫مفهوم و روش شناسی های پشتیبان نشانگرهایی که‬ ‫است که برای بهبود «فضای سرمایه گذاری» طراحی‬ ‫قرار بود رتبه بندی بر مبنای ان انجام شود‪ ،‬رفته رفته‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫کامل شد و در مقاالت و نشریات دانش پژوهی که بسیار‬ ‫ً‬ ‫اصوال فرض زیربنایی شاخص سهولت انجام کسب وکار‬ ‫پر ارجاع بوده و مقررات زدایی و رویکردهای حمایت‬ ‫بر ان است که «اگر شرکت ها از مقررات کمتر‪ ،‬ارزان تر‬ ‫از سرمایه گذار را ترویج می کردند انعکاس داده شد و‬ ‫و ساده تری تبعیت کنند‪ ،‬با احتمال بیشتری رشد‬ ‫تعداد این مقاالت افزایش یافت‪ .‬مقاله طراح اصلی‬ ‫می کنند»‪ .‬در واقع این شاخص تالشی برای ارزیابی‬ ‫این پروژه که بر روی سایت بانک جهانی نیز قرار داده‬ ‫«حجم مقررات از دید شرکت های بخش خصوصی‬ ‫شده‪ ،‬و موضوع ان موانع راه انــدازی کسب وکارها در‬ ‫است» و نه منافع اجتماعی خالصی که از مقررات‬ ‫سرتاسر جهان است‪ ،‬با استناد به بخش دانش پژوهی‬ ‫حاصل می شود و نه توجه به کاهش فقر‪ .‬رتبه بندی ای‬ ‫گوگل‪ ،‬تاکنون ‪ 3996‬بار مورد ارجاع قرار گرفته است‪.‬‬ ‫که به کاهش هزینه های کسب وکار امتیاز می دهد حامل‬ ‫‪ .2‬عقبه نظری پروژه سهولت کسب وکار‬ ‫این پیام است که «روی کاغذ این گونه توجیه شده که‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫بسیار متعددی برای کشورها ازانجایی که سیاستمداران و بوروکرات های‬ ‫قرار گرفته است‪ .‬درعین حال‪،‬‬ ‫در همان زمان‪ ،‬یعنی در بازه‬ ‫بوده است که تا پیش از ان‪ ،‬ملی می دانند که ابروی ان ها در خطر است‪،‬‬ ‫سال های ‪ 2005‬تا ‪ ،2007‬حجم‬ ‫کمتر بر ان متمرکز بودند‪ .‬حتی از سویی نیت خود را برای حذف قوانین و‬ ‫سرمایه گذاریمستقیمخارجی‬ ‫کشورهایی نظیر عربستان و مقررات نشان می دهند و از طرف دیگر در‬ ‫که به گرجستان سرازیر شد‪،‬‬ ‫موریس‪ ،‬حضور در جمع ‪ 10‬پی انعکاس شایستگی خود با باال رفتن‬ ‫سه برابر شد‪ ،‬یعنی توانست‬ ‫کشور برتر در این زمینه را برای در رتبه بندی (رنکینگ) برمی ایند‪.‬‬ ‫رتبه نهم در جهان را در نسبت‬ ‫خود هدف گذاری کردند‪ .‬هر‬ ‫سرمایه گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی‬ ‫پیشرفت قابل توجهی کردند؛‬ ‫دو کشور در رتبه بندی‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫به درصد‪ ،‬به دست بیاورد‪ .‬در واقع‪ ،‬الگو و مدل این‬ ‫هر چند عربستان اخیرا در این شاخص‪ ،‬دچار نشیب‬ ‫رتبه بندی ها ان است که به جای پرداختن به وضعیت‬ ‫شده ولی در دوره ای تا رتبه ‪ 11‬هم پیش رفت و موریس‬ ‫ً‬ ‫یک کشور به صورت خاص‪ ،‬نزدیکی نسبی به یک مدل‬ ‫توانسته روند نسبتا پایداری را حفظ کند و اینک در رتبه‬ ‫ بندی نسبی‬ ‫‪ 23‬قرار دارد‪]5[ .‬‬ ‫بهینه را نشان می دهد و درجه بندی و رتبه ِ‬ ‫کشورها را با یکدیگر تعریف می کند‪.‬‬ ‫مفاهیم نهفته و تعبیه شده‬ ‫توانسته‬ ‫موفقیت‬ ‫این شاخص با‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫مدد این کمی سازی‪ ،‬عملیاتی کرده‬ ‫در بطن خود را به ِ‬ ‫‪ .3‬عرصه های اثرگذاری شاخص سهولت‬ ‫و جریانات فکری و ایدئولوژیک را با هم گره بزند تا در‬ ‫کسب وکار و شواهدی برای ان‬ ‫نتیجه‪ ،‬توسعه را با محیط مناسب کسب وکار کشورها‬ ‫هم بانک جهانی و هم تحلیل گران و مفسران ادعا دارند‬ ‫پیوند زند و بر موج مقررات زدایی ایجاد شده توسط‬ ‫که شاخص سهولت انجام کسب وکار‪ ،‬ابزاری اثرگذار‬ ‫اجماع واشنگتن که توسط اقتصاددانان هاروارد منتشر‬ ‫است‪ ،‬اما تا کنون مطالعات خیلی کمی این ادعا را‬ ‫شده و توسط بسیاری از نهادهای توسعه گرای مهم در‬ ‫به صورت نظام مند بررسی کرده اند ولی به صورت نظری‬ ‫جهان مورد حمایت قرار گرفته بود سوار شود‪.‬‬ ‫این ادعا پذیرفتنی و باورکردنی است‪ .‬ازانجایی که‬ ‫این شاخص در مدت حضور خود (حدود ‪ 15‬سال)‬ ‫سیاستمداران و بوروکرات های ملی می دانند که ابروی‬ ‫توانسته رهاوردهای قابل توجهی هم در عرصه بین الملل‬ ‫ان ها در خطر است‪ ،‬از سویی نیت خود را برای حذف‬ ‫و هم در داخل کشورها در زمینه انتقال خط مشی های‬ ‫قوانین و مقررات نشان می دهند و از طرف دیگر در‬ ‫نئولیبرالی به دنبال داشته باشد و جالب ان است که‬ ‫پی انعکاس شایستگی خود با باال رفتن در رتبه بندی‬ ‫کشورهای بازمانده از شوروی‪ ،‬جزء کشورهای موفق در زمینه‬ ‫(رنکینگ) برمی ایند‪ .‬این نمایش و تالش هایی که‬ ‫پذیرش و اخذ این خط مشی ها بوده اند‪ .‬به عنوان مثال‪،‬‬ ‫از خود نشان می دهند هم برای مخاطبان ملی و هم‬ ‫کشور گرجستان در سال ‪ ،2006‬از بین ‪ 155‬کشور در‬ ‫بین المللی و هم برای کسب وکارها و سرمایه گذاران‬ ‫رتبه صدم قرار داشت‪ ،‬اما در سال ‪ 2008‬خود را جزء ‪20‬‬ ‫مشهود و بارز است‪ .‬خود بانک جهانی همواره مداخالت‬ ‫کشور نخست در این عرصه قرار داده است‪ .‬این کشور‬ ‫هدفمندی را در کشورهایی که به ان ها وام داده انجام‬ ‫در سال ‪ 2018‬در رتبه نهم قرار دارد که در واقع نشان از‬ ‫می دهد‪ ،‬و این رتبه بندی اثر مهمی را بر روند تحوالت‬ ‫تغییرات جدی در عرصه مقررات در این کشور دارد‪]6[ .‬‬ ‫در بازارهای در حال ظهور در گوشه و کنار دنیا دارد‪.‬‬ ‫این تغییرات به نوبه خود باعث شد تا این کشور که جزء‬ ‫بازمانده های اقتصاد سوسیالیستی شوروی بود‪ ،‬تبدیل به‬ ‫یک بازار پیشگام شود‪ ،‬یعنی بازاری که در مسیر توسعه‬ ‫‪318‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ .1-3‬انگیزه ها‪ ،‬نیات‬ ‫و تصمیمات‬ ‫‪319‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫عرصه دوم اثرگذاری شاخص ها‪ ،‬تغییر در ساختارهای‬ ‫بوروکراتیک در واکنش به رتبه بندی در شاخص هاست‪.‬‬ ‫به بیان دیگر‪ ،‬در واکنش به رتبه بندی شاخص سهولت‬ ‫کسب وکار‪ ،‬به منظور کسب رتبه بهتر‪ ،‬کشورها دست‬ ‫بازارایی‬ ‫به مجموعه ای از اصالحات ساختاری یا‬ ‫ِ‬ ‫بوروکراتیک می زنند یا انکه یک واحــد یا کمیته را‬ ‫به صورت مجزا در دولت ایجاد می کنند تا اصالحات‬ ‫درخواستی مطابق با الزامات شاخص سهولت انجام‬ ‫کسب وکار را رصد و پیگیری کند‪ .‬گاه نیز وظایف را در‬ ‫یک دستگاه یا اداره خاص تجمیع می کنند‪.‬‬ ‫طبق گ ــزارش ســال ‪ 2018‬شاخص سهولت انجام‬ ‫کسب وکار‪ ،‬در طول دهه گذشته‪ ،‬بیش از ‪ 60‬کشور‪،‬‬ ‫کمیته اصالحات در مقررات را در کشورشان راه اندازی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2-3‬بازارایی بوروکراتیک‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫یکی از راه های فهم اثرگذاری‪،‬‬ ‫پیدا کــردن شــواهــدی بــرای‬ ‫اثرگذاری بر انگیزه ها و نیات‬ ‫خط مشی گذاران و فعاالن‬ ‫عرصه کسب وکار است‪ .‬بدین‬ ‫منظور‪ ،‬شواهد چندی که در‬ ‫رسانه ها‪ ،‬سخنرانی های مسئولین امر و گفتگوهای سطح‬ ‫ملی در ایران اتفاق افتاده را ذکر می کنیم‪ .‬این موارد از‬ ‫باب نمونه است و تعداد شواهد بسیار بیشتر است‪.‬‬ ‫ •تمامی مسائل با رونق در سایه بهبود محیط کسب وکار‬ ‫امکان پذیر است و این مسئله یکی از اهداف دولت‬ ‫بنده یعنی دولت تدبیر و امید است و این دولت‬ ‫در کوتاه مدت نیز بسته های تشویقی امید خواهد‬ ‫داشت (حسن روحانی‪)1392/03/06 ،‬‬ ‫ •اگر من مسئولیت دولت اینده را بر عهده بگیرم قانون‬ ‫گردش اطالعات‪ ،‬شفافیت و بهبود مستمر فضای‬ ‫کسب وکار را مورد توجه قرار خواهم داد و ظرف ‪90‬‬ ‫روز اول ایین نامه های مربوط به ان تدوین‪ ،‬ابالغ‬ ‫و اجرا می شود (حسن روحانی‪.)1392/03/13 ،‬‬ ‫ •اساس سیاست ما باال بردن ثروت ملی‪ ،‬رونق تولید‬ ‫و اشتغال و بهبود فضای کسب وکار است (حسن‬ ‫روحانی‪ ،‬مناظرات انتخاباتی‪.)1392/03/22 ،‬‬ ‫ •اشتغال شرایطش یعنی شرایط کسب وکار در جامعه‬ ‫ما بهبود یافته‪ .‬اساس اشتغال شرایط کسب وکار‬ ‫است که از رتبه ‪ 152‬رسیده به ‪120‬؛ بنابراین شرایط‬ ‫کسب وکار در جامعه بهتر شده است‪ .‬این محیط‬ ‫کسب وکار مهم ترین مسئله است (رئیس جمهور‪،‬‬ ‫‪)1396/02/08‬‬ ‫ •دولت تدبیر و امید در چهار سال گذشته فعالیت های‬ ‫قابل توجهی برای بهبود فضای اقتصادی انجام‬ ‫داده که نتیجه ان تغییرات مثبت شاخص های‬ ‫مهم در کشور به گــواه مراجع بین المللی دارای‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ص ــاحـ ـی ــت بـ ـ ـ ــوده اس ــت‬ ‫(جمشید انصاری‪ ،‬معاون‬ ‫رئیس جمهور‪.)1396/02/16 ،‬‬ ‫ •در حــال حــاضــر از‬ ‫نظر شاخص های بین المللی‬ ‫نظیر نواوری جهانی‪ ،‬سهولت‬ ‫کسب وکار و‪ ...‬بــه جایگاه‬ ‫مــنــاســبــی در کــشــور دســت‬ ‫پیدا کرده ایم (شهیندخت‬ ‫موالوردی‪ ،‬دستیار رئیس جمهور‪.)1396/06/06 ،‬‬ ‫ •از ابتد ای د ولت یازد هم مجموعه وزارت اقتصاد ‬ ‫و قانون گذار رویکرد ی اتخاذ کر د مبنی بر اینکه بر‬ ‫ارزیابی های نهاد های ناظر بیرونی د رباره شاخص های‬ ‫اقتصاد ی د اخل کشور اهمیت د هد ‪ .‬د ولت یازد هم‬ ‫و د وازد هــم رویکرد د ولت قبل مبنی بر بی تفاوتی‬ ‫نسبت به انچه نهاد های ناظر مطرح می کنند را‬ ‫تغییر د اد ه و بنا را بر این گذاشته است که اگر حتی‬ ‫د ولی‬ ‫اختالف نظرهایی هم با ان نهاد ها د اشته باش ‬ ‫رویکرد کلی ان را بپذیرد (حسین میرشجاعیان‬ ‫حسینی‪ ،‬معاون وزیر اقتصاد‪.)1396/09/02 ،‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تعیین تکالیف دستگاه ها برای ارتقای جایگاه ایران‬ ‫در شاخص های سهولت انجام کسب وکار به منظور‬ ‫مقررات زدایی از این عرصه‪ ،‬در تاریخ ‪1396/04/04‬‬ ‫ابالغ کرده است‪ .‬قبل از این تاریخ نیز‪ ،‬ابالغیه های‬ ‫دیگری سابقه داشته است‪.‬‬ ‫کرده اند؛ و در این مدت‪ ،‬کشورها بیش از ‪ 3180‬مورد‬ ‫اصالحات در مقررات را گزارش کرده اند که ‪ 920‬تای‬ ‫ان‪ُ ،‬ملهم از شاخص توسعه کسب وکار بوده است‪]7[ .‬‬ ‫شواهد متعددی در کشورهای مختلف در دست است‬ ‫که نشان می دهد کشورها به این رتبه بندی واکنش‬ ‫نشان می دهند و ساختارهای متناسب ایجاد کرده‬ ‫یا بازارایی بوروکراتیک انجام می دهند‪ .‬این بحث را‬ ‫با ذکر شواهدی در ایران شفاف می کنیم‪.‬‬ ‫در کشور ما بحث هایی برای راه اندازی یک ساختار‬ ‫ های اجرایی کشور‪،‬‬ ‫بوروکراتیک در عالی ترین دستگاه ِ‬ ‫برای پیگیری و تعقیب جایگاه ایران در شاخص سهولت‬ ‫انجام کسب وکار در جریان است‪ .‬در این زمینه‪ ،‬نسبت‬ ‫به تجمیع این ساختار در وزارت اقتصاد اقدام شده و‬ ‫حتی تصمیم بر ان بوده یک مرکز فرماندهی نیز برای ان‬ ‫ً‬ ‫تاسیس شود‪ .‬معاون اول رئیس جمهور صریحا به این‬ ‫موضوع اشاره کرده است‪« :‬وزارت اقتصاد مهم ترین‬ ‫دستگاهی است که در حوزه تسهیل کسب وکار ماموریت‬ ‫یافته درحالی که رضا ویسه در ابتدای دولت پیشنهاد‬ ‫داده بود که نهادی بــرای تسهیل فضای کسب وکار‬ ‫در ریاست جمهوری تشکیل شود؛ اما من مخالف‬ ‫و معتقد بودم که کار باید در وزارت امور اقتصادی و‬ ‫دارایی پیگیری شود‪ .‬امسال تنزل رتبه کسب وکار را‬ ‫در شاخص های بانک جهانی شاهد هستیم و حتی‬ ‫دانشگاه طرف قرارداد وزارت اقتصاد نیز کار را رها کرده‬ ‫است که موضوع توجیهی ندارد‪ .‬در اداره کشور نباید‬ ‫در رودربایستی گیر کنیم‪( ».‬اسحاق جهانگیری در‬ ‫جلسه اقتصاد مقاومتی‪)1395/08/24 ،‬‬ ‫دولت های یازدهم و دوازدهم‪ ،‬به عنوان مهم ترین رکن‬ ‫اجرایی کشور‪ ،‬تنها به دستورالعمل های ارشادی اکتفا‬ ‫نکرده و مصوبه ای را نیز در زمینه بهبود جایگاه کشور در‬ ‫شاخص سهولت انجام کسب وکار ارائه کرده اند‪ .‬معاون‬ ‫اول رئیس جمهوری تصویب نامه هیئت وزیران را درباره‬ ‫‪ -4‬جمع بندی‬ ‫با انکه شاخص سهولت انجام کسب وکار در کشور‪،‬‬ ‫ً‬ ‫عمدتا شاخصی «خنثی و بی طرف»‪« ،‬بدون انگیزه های‬ ‫پیشینی» و «پروژه ای خیرخواهانه» دانسته می شود‪،‬‬ ‫ّاما شواهد و استدال ل هایی که در این مطالعه ارائه‬ ‫شد نشان می دهد در پشت این پروژه‪ ،‬رگه های جدی‬ ‫«اقتصاد نئولیبرال» و «دول ـت زدایــی» نهفته است‪.‬‬ ‫مواجهه مسئولین عالی‪ ،‬فعاالن و دست اندرکاران عرصه‬ ‫کسب وکار و همچنین بدنه کارشناسی کشور با این‬ ‫شاخص‪ ،‬موید باور ایشان به خنثی بودن‪ ،‬عاری بودن‬ ‫ش و خیرخواهانه بودن این شاخص است‪ .‬مرور‬ ‫از ارز ‬ ‫و بررسی مطالعات‪ ،‬اخبار و مقاالت موجود در فضای‬ ‫وب و تحلیل گفتمان مسئولین عالی دست اندرکار در‬ ‫ً‬ ‫فضای قویا حا کی از اعتقاد تمامی بدنه کارشناسی‬ ‫و بــدنــه تصمیم گیر و فـعــاالن عــرصــه کــسـب وکــار به‬ ‫نجات بخش بودن نسخه این شاخص‪ ،‬و تالش و عزم‬ ‫ملی‪ ،‬برای باال رفتن در این شاخص است و به عنوان‬ ‫یک تجویز موثر در کسب وکار ایران دانسته می شود‪.‬‬ ‫این نوشته به سهم خود تالش کرد بخشی از زوایای‬ ‫ناپیدای این پروژه را نه به جهت مقابله‪ ،‬بلکه برای‬ ‫مواجهه ا گاهانه تر با ان تبیین نماید‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪[1]. Besley‬‬ ‫[‪ ]2‬و [‪ ]5‬و [‪ ]6‬و [‪ .]7‬گزارش سهولت انجام کسب وکار‪.2018 ،‬‬ ‫‪[3]. Movable collateral laws‬‬ ‫‪[4]. Related-party transaction‬‬ ‫‪320‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمد رحمتی‬ ‫پژوهشگر هسته نواوری و فناوری مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت فناوری دانشگاه علم و صنعت‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪321‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫برای سنجش میزان موفقیت در اقتصاد مقاومتی نیازمند‬ ‫برنامه ای دقیق‪ّ ،‬‬ ‫کمی و جزئی نگر هستیم‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫سنجش‬ ‫ کش‬ ‫ِ‬ ‫خط ِ‬ ‫اقتصاد مقاومتی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مسئله تولید ملی و حمایت از تولید داخل تا زمانی که‬ ‫در حد شعار و به صورت نظری باقی بماند تاثیری بر‬ ‫بهبود و توسعه تولیدات کشور نخواهد داشت‪ .‬با وجود‬ ‫مطرح شدن اسامی و شعارهای اقتصادی توسط رهبر‬ ‫معظم انقالب در دهه گذشته و به طور خاص در چند‬ ‫سال اخیر و تا کید دوچندان بر مسئله کاالی ایرانی‪،‬‬ ‫سیاست گذاران و مجریان و حتی مردم براورد دقیقی‬ ‫ً‬ ‫از میزان حرکت و پیشرفت در این مسیر ندارند و غالبا‬ ‫تنها به شاخص های مختلف بین المللی اقتصادی‬ ‫چون رتبه فضای کسب وکار‪ ،‬افزایش تولید ناخالص‬ ‫ملی‪ ،‬تعداد شرکت های دانش بنیان و شاخص هایی‬ ‫از این قبیل اکتفا می شود‪.‬‬ ‫به منظور رصد و سنجش دقیق حرکت اقتصاد کشور‬ ‫در فضای اقتصاد مقاومتی و هم چنین تولید ملی‪،‬‬ ‫م ـی تــوان بــا بــررسـی هــا و مشخص کــردن مولفه های‬ ‫اقتصاد مقاومتی که کم وبیش به صورت نظری نیز‬ ‫صورت گرفته است‪ ،‬به یک شاخص و سنجه جهت‬ ‫سنجش حرکت دقیق در این مسیر دست پیدا کرد‪.‬‬ ‫به همین منظور مشابه با چنین رویکردی‪ ،‬یک تجربه‬ ‫بین المللی در حوزه اقتصاد در کشور چین را به جهت‬ ‫روشن شدن و کمک کردن به چارچوب مندی حرکت‬ ‫مرور می نماییم‪.‬‬ ‫کشور چین به منظور پیشتازی در مسیر علمی و اقتصادی‬ ‫خود برنامه ای را تحت عنوان «ساخت چین ‪]1[ »2025‬‬ ‫در سال ‪ 2015‬در ده صنعت پیشرفته به تصویب رساند‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫کرده است که در صنایع پیشرفته نیز بتوانند با سرعت‬ ‫بیشتری حرکت کنند و چالش تولید انبوه و کم کیفیتی‬ ‫کاالهای چینی را نیز پشت سر بگذارند‪.‬‬ ‫چین با مشاهده وضعیت اقتصادی خود که به نوعی‬ ‫در برخی صنایع به یک کارگاه صنعتی بــرای جهان‬ ‫تبدیل شده بود؛ در دهه های اخیر تالش های فراوانی‬ ‫را برای اصالح این رویکرد در اقتصاد خود اغاز کرده‬ ‫است‪ .‬برخی تحلیلگران این راهبردها که «ساخت چین‬ ‫‪ »2025‬یکی از گام های سه گان ه ان محسوب می شود را‬ ‫به نوعی گرته برداری و الگوی تقلیدی از راهبرد «صنعت‬ ‫‪ »4.0‬المان می دانند که به دنبال بهبود صنایع المان و‬ ‫ماشینی سازی ان ها بود‪ .‬در مورد المان هم ذکر این نکات‬ ‫خالی از فایده نیست که الگوی المان به عنوان کشوری‬ ‫که اسیب های جدی ای در جنگ های جهانی به ان وارد‬ ‫شد و به نوعی بخش زیادی از اقتصاد خود را از دست داد‪،‬‬ ‫می تواند بسیار مهم و قابل مطالعه باشد‪ .‬از سویی دیگر‬ ‫تفکیک بین المان شرقی و غربی که از سال ‪ 1949‬اغاز‬ ‫گردید و برای چند دهه ادامه داشت تا سرانجام در سوم‬ ‫اکتبر سال ‪( 1990‬مهرماه ‪ )1367‬به وضعیت سابق خود‬ ‫برگردد؛ اسیب های فراوانی به فرهنگ‪ ،‬مردم و حاکمیت‬ ‫المان وارد نمود‪ .‬با وجود تمامی این مشکالت دولت و‬ ‫ملت المان با سخت کوشی و تالش امروز در جایگاهی‬ ‫در این برنامه راهبردی کشور چین موظف شده است‬ ‫تا در صنایع رایانه‪ ،‬رباتیک‪ ،‬هوایی‪ ،‬دریایی‪ ،‬راه اهن‪،‬‬ ‫خودروهای سبز هوشمند‪ ،‬انرژ ی های نو‪ ،‬کشاورزی‪،‬‬ ‫مواد پیشرفته و صنایع دارویی به سهم مشخصی از‬ ‫بومی سازی برسد‪ .‬این برنامه به صورت جزئی و با یک‬ ‫هدف گذاری دقیق میزان بومی سازی در هر صنعت‬ ‫را در این افق ده ساله مشخص نموده اســت‪ .‬برای‬ ‫مثال در صنایع کشاورزی چین در افق ‪ 2025‬بایستی‬ ‫حداقل به میزان ‪ 95‬درصد از ابزاراالت‪ ،‬تجهیزات و‬ ‫ماشین های کشاورزی را به صورت بومی و در چین‬ ‫تولید کند‪ .‬این مجموعه راهبردها و برنامه تا جایی‬ ‫پیش رفت که موجب واکنش هایی از سوی امریکا نیز‬ ‫شد‪ .‬وزیر بازرگانی امریکا در یکی از سخنرانی های خود‬ ‫ً‬ ‫رسما هشدارهایی را به چین می دهد و این برنامه را‬ ‫خطرناک ارزیابی می کند؛ زیرا چین واردات خود را در‬ ‫این افق به حداقل ممکن می خواهد برساند‪.‬‬ ‫چین با وجــود اینکه در بسیاری از صنایع توانسته‬ ‫موفقیت های بزرگی را کسب نماید؛ اما هنوز به فناور ی های‬ ‫نوین و جدید نیازمندی های باالیی دارد و نتوانسته است‬ ‫به صورت کامل در صنایع پیشرفته موفق ظاهر شود‪.‬‬ ‫این برنامه که به نوعی در واکنش به این چالش اتخاذ‬ ‫شده است به نوعی این امید را در دل چینی ها ایجاد‬ ‫‪322‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪323‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫ایستاده اند که به نوعی موتور محرکه اقتصاد اتحادیه اروپا‬ ‫به شمار می روند‪ .‬اقتصادی که باوجود بحران های فراگیر‬ ‫در سال های اخیر در اتحادیه اروپا نه تنها دچار بحران‬ ‫نشد بلکه به نوعی جبران کننده نقش سایر اقتصادهای‬ ‫ضعیف اتحادیه اروپا را نیز ایفا می کرد‪.‬‬ ‫در مورد تولیدات کشور المان‪ ،‬کاالهای المانی که‬ ‫زمانی در انگلستان در اوایل قرن بیستم به دلیل عدم‬ ‫کیفیت مجبور بــودنــد بــا عالمت «ســاخــت المان»‬ ‫مشخص گردند تا خریداران انگلیسی فرق جنس های‬ ‫بنجل المانی را با اجناس اصلی و باکیفیت انگلیسی‬ ‫تشخیص دهند‪ ،‬امروزه به یک هویت برای کاالهای‬ ‫المانی تبدیل شده اند‪ .‬در حال حاضر به لحاظ کیفیت‬ ‫کاالهای المانی جزو باکیفیت ترین کاالها در جهان و‬ ‫ایران شناخته می شوند و در اذهان مصرف کنندگان‬ ‫بسیار مثبت و مرغوب به شمار می روند‪ .‬این امر در‬ ‫مورد تولیدات کشور امریکا نیز به نوع دیگری خود را‬ ‫نشان می دهد‪ .‬استفاده از نشان «ساخت امریکا» تنها‬ ‫در صورتی توسط صنایع امریکایی قابل استفاده است‬ ‫که استانداردها و قواعد خاصی ‪-‬که در کمیته مربوطه‬ ‫تصویب شده و ‪ -‬در مکان و نحوه تولید ان ها به کار‬ ‫گرفته شده باشد و با این حرکت امکان صادرات هر‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کاالیی با برچسب ساخت امریکا که محل تولیدش‬ ‫امریکا بوده باشد وجود ندارد‪.‬‬ ‫گام هایی که چین در برنامه های راهبردی خود و در گام‬ ‫‪ 2025‬خود به دنبال حرکت در مسیر ان است به نوعی‬ ‫مسیری است که المان ها و یا امریکایی ها نیز در مراحل‬ ‫تولید خود با ان مواجه بوده اند‪ .‬مسئله کیفیت در برخی‬ ‫صنایع چینی به عنوان یک نقطه ضعف جدی به شمار‬ ‫می رود که چین را بر ان داشته است تا این مرحله را پشت‬ ‫سر بگذراند‪ .‬همان طور که در دهه های قبل چین مونتاژگر‬ ‫به چین کپی کار تبدیل شد‪ ،‬هم اکنون نیز چین می تواند‬ ‫در طی اقدامات اتی خود از صنایع کمتر پیشرفته به‬ ‫رهبری صنایع پیشرفته دست پیدا کند‪.‬‬ ‫درس هایی که از این مدل برنامه های راهبردی مختلف‬ ‫برای کشور می توان اموخت می تواند در قالب یک شاخص‬ ‫یا یکسری از اهداف معین نمود پیدا کند‪ .‬برای مثال‬ ‫در سطح دولت می توان مشابه با برنامه ساخت چین‬ ‫‪ 2025‬برای هر یک از صنایع کشور یک هدف گذاری‬ ‫خاص انجام داد و در محورهایی چون قابلیت های‬ ‫تولیدی‪ ،‬بــازار هــدف‪ ،‬سهم ابــزاراالت تولید داخل‪،‬‬ ‫میزان صادرات محصوالت با دانش فنی باال و ‪ ...‬را‬ ‫مال ک ارزیابی و سنجش قرار داد‪ .‬کلی گویی و تعیین‬ ‫اهداف کلی در برخی صنایع زمینه حرکت زیگزاگی و‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫استفاده از نشان «ساخت امریکا» تنها در صورتی‬ ‫توسط صنایع امریکایی قابل استفاده است که‬ ‫استانداردها و قواعد خاصی ‪-‬که در کمیته مربوطه‬ ‫تصویب شده و ‪ -‬در مکان و نحوه تولید ان ها به کار‬ ‫گرفته شده باشد و با این حرکت امکان صادرات‬ ‫هر کاالیی با برچسب ساخت امریکا که محل‬ ‫تولیدش امریکا بوده باشد وجود ندارد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫سنجش و رصد حرکت در مسیر حمایت از اقتصاد مقاومتی‬ ‫و کاالهای تولید داخل ابتدائا نیاز به یک خط کش جهت‬ ‫سنجش دارد و تا وقتی که چنین خط کشی برای سنجش‬ ‫وجود نداشته باشد نمی توان محاسبه کرد که ایا عملکرد‬ ‫موفقی در گذشته داشته ایم‪.‬‬ ‫نامتوازن را در برخی بخش های اقتصادی سبب شده‬ ‫است‪ .‬تا کید بر ظرفیت های نواورانه تولید داخل‪ ،‬مسئله‬ ‫ادغام و یکپارچه سازی برخی واحدها‪ ،‬توان تولیدی‬ ‫و قابلیت های فناورانه تولید‪ ،‬تا کید بر کیفیت و برند‬ ‫ملی و ‪ ...‬از جمله نقاطی است که در راهبردهای ذکر‬ ‫شده کشور چین وجود دارد که به نوعی مشکل کشور‬ ‫ما نیز محسوب می شوند و غالب ان ها به عنوان یک‬ ‫چالش در صنایع و اقتصاد ما به شما می روند‪.‬‬ ‫این سنجه و برچسب را می توان برای مصرف کننده‬ ‫داخلی نیز طراحی کرد‪ .‬به این صورت که با مشخص‬ ‫کــردن چند محور از جمله محل تولید‪ ،‬استفاده از‬ ‫کارگر ایرانی‪ ،‬دانش فنی‪ ،‬ابزاراالت تولید‪ ،‬تحت برند‬ ‫و لیسانس ایرانی بودن هر یک از تولیدات‪ ،‬یک نمره‬ ‫در مقیاس ‪ 100‬را برای هر کاالی ایرانی در نظر گرفت‪.‬‬ ‫مشتری و مصرف کننده ایرانی نیز با توجه به تمایل‬ ‫خــود بــرای مصرف کــاالی ایرانی می تواند بر اساس‬ ‫این برچسب کاالهای تولید ایرانی قضاوت بهتر و‬ ‫هدفمندتری از کــاالی داخلی داشته باشد‪ .‬چنین‬ ‫برچسبی عالوه بر مصرف داخلی برای سیاست گذاری‬ ‫و نحوه حمایت از کاالهای تولیدی نیز می تواند مال ک‬ ‫حمایت ها و مشوق های مالیاتی و یا تولیدی باشد‪.‬‬ ‫چنین سیاست هایی که به نوعی ذیل سیاست های‬ ‫طــرف تقاضا قــرار می گیرند‪ ،‬می توانند جهت دهی‬ ‫مناسبی را جهت حمایت از شرکت های با ارزش افرینی‬ ‫باال برای تولید داخل فراهم اورنــد که جای ان ها در‬ ‫سیاست گذار ی های دهه های اخیر در حــوزه علم‪،‬‬ ‫نواوری و فناوری بسیار خالی بوده است‪.‬‬ ‫ً‬ ‫طبعا به جهت عملیاتی شدن چنین ایده ای و امکان‬ ‫برنامه ریزی دقیق برای ایجاد چنین شاخصی‪ ،‬چه در‬ ‫سطحی کالن برای اقتصاد مقاومتی و چه برای صنایع‬ ‫و کاالها و به منظور استفاده مصرف کنندگان‪ ،‬نیازمند‬ ‫بررسی ها و تحلیل های جامع تری است؛ اما کلیت ایده‬ ‫قابلیت عملیاتی شدن را دارد و ممکن است بر روی‬ ‫جزئیات و یا نحوه اجرایی شدن ان اختالف نظرهایی‬ ‫وجود داشته باشد‪ .‬سنجش و رصد حرکت در مسیر‬ ‫حمایت از اقتصاد مقاومتی و کاالهای تولید داخل‬ ‫ابتدائا نیاز به یک خط کش جهت سنجش دارد و تا‬ ‫وقتی که چنین خط کشی برای سنجش وجود نداشته‬ ‫باشد نمی توان محاسبه کرد که ایا عملکرد موفقی در‬ ‫گذشته داشته ایم و یا اینکه در مسیر اتی خود باید چه‬ ‫گام هایی را برداریم‪.‬‬ ‫پی نوشت‬ ‫‪[1]. Made in China 2025‬‬ ‫‪324‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دکتر مهدی موحدی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانش اموخته دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪325‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫چرا مردم برای خرید کاالهایی که در یک شوک تورمی‬ ‫گران تر شده صف می کشند؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫«ترس» و «طمع»‪:‬‬ ‫دمیدن در اتش‬ ‫شوک های تورمی‬ ‫به عنوان مقدمه الزم اســت به ارائــه نکاتی در مورد‬ ‫شوک های تورمی بپردازیم‪.‬‬ ‫شوک های تورمی به عنوان یک سنت معمول اقتصادی‪،‬‬ ‫بالی هر چند سال یک بار اقتصاد کشور شده اند‪.‬‬ ‫اینکه چه عواملی این قبیل شوک های تورمی را به‬ ‫ً‬ ‫وجود می اورد‪ ،‬بحث مفصلی را می طلبد اما اجماال‬ ‫می توان ادعا کرد عمده شوک های تجربه شده در اقتصاد‬ ‫کشور ما‪ ،‬معطوف به سمت تقاضا هستند‪ .‬دراین بین‬ ‫ساختار معیوب کشور در نظام مالیه و پولی کشور‪ ،‬در‬ ‫حال تولید نقدینگی افسارگسیخته ای است‪ .‬در درک‬ ‫هولنا ک بــودن رشد افسارگسیخته حجم نقدینگی‬ ‫کشور همین بس که در یک مقایسه ساده از ‪ 50‬سال‬ ‫پیش تاکنون تولید ناخالص داخلی ایالت متحده (به‬ ‫قیمت های ثابت) چهار برابر و رشد نقدینگی ان ‪13‬‬ ‫برابر شده است درحالی که با افزایش دو برابری کشور‬ ‫ما در تولید ناخالص داخلی‪ ،‬میزان حجم نقدینگی‬ ‫ما در این سال ها‪ ،‬تا سه ماهه اول سال ‪32000 ،97‬‬ ‫(سی ودو هزار) برابر شده است! این نقدینگی‪ ،‬الجرم‬ ‫باید در اقتصاد جریان یابد و طبیعت افزایش سرعت‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سه سوال‪:‬‬ ‫‪« .1‬چرا مردم برای خرید برخی از کاالهایی که در یک‬ ‫شوک تورمی گران تر شده صف می کشند؟»‬ ‫ً‬ ‫‪ .2‬ایا توصیه هایی مثل اینکه «لطفا برای خرید فالن‬ ‫کاال هجوم نبرید‪ ،‬چون باعث گران تر شدن ان می شود»‬ ‫اثرگذار است؟‬ ‫‪ .3‬در مواجهه با این رفتارهای عمومی‪ ،‬باید چه کرد؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫گردش این میزان باال و سیل اسا از نقدینگی در هر بخش‬ ‫مستعد جذب نقدینگی از اقتصاد‪ ،‬هر از چند گاهی‬ ‫افزایش قیمت در ان بخش را به دنبال خواهد داشت‪.‬‬ ‫شبیه به قانون ظروف مرتبطه در فیزیک‪ ،‬افزایش قیمت‬ ‫در یک بازار‪ ،‬قیمت کاال در سایر بخش های اقتصاد را‬ ‫نیز به تناسب میزان ارتباط بین بخشی افزایش می دهد‪.‬‬ ‫به حتم ّ‬ ‫مفری از تخلیه فشار این حجم از نقدینگی‬ ‫(حداقل هر چند سال یکبار) در افزایش سطح عمومی‬ ‫کلیه قیمت ها در اقتصاد نیست‪ .‬دراین بین نقش ارز و‬ ‫تعدیل قیمت ان به عنوان یکی از مجاری اصلی تخلیه‬ ‫فشار نقدینگی در اقتصاد کشور و کمک به تعدیل کلیه‬ ‫قیمت ها در زمان کوتاه غیرقابل انکار است‪ .‬برای مثال‬ ‫در تعدیل قیمت ها در شوک های تورمی سال های ‪،67‬‬ ‫‪ 74‬و ‪ 91‬به ترتیب با ‪ 50 ،30‬و ‪ 37‬درصد تورم‪ ،‬این‬ ‫تعدیل های قیمتی همواره با جلوداری افزایش قیمت‬ ‫ارز همراه بوده است‪.‬‬ ‫عالوه بر مشکالت عمومی شوک های تورم همچون ایجاد‬ ‫نااطمینانی و وخیم کردن اوضاع اجتماعی‪-‬اقتصادی‪،‬‬ ‫یکی از نگرانی های عمده‪ ،‬افزایش مبادالت سفته بازانه‬ ‫ّ‬ ‫و غیرمولد در بازار کاالهای اساسی و اثرگذار بر اقتصاد‬ ‫همچون بازار ارز (دالر)‪ ،‬مسکن‪ ،‬طال‪ ،‬خودرو و این قبیل‬ ‫کاالهاست‪ .‬بنابراین یکی از اهداف باید مدیریت اثر‬ ‫تخریب گری ورود این حجم نقدینگی افسارگسیخته‬ ‫در بازار کاالهای اساسی و مورد نیاز عموم باشد‪.‬‬ ‫حال به پاسخ سواالت مطرح شده بپردازیم‪:‬‬ ‫‪ -1‬پاسخ سوال (‪)1‬‬ ‫در شرایط تورمی‪ ،‬مــردم به اقتضای میزان درامــد و‬ ‫انگیزه های مالی‪ ،‬در تقاضاهای کاالهای مختلف‬ ‫به سه تقسیم می شود‪ :‬دسته اول کسانی هستند که‬ ‫انگیزه اصلی ان ها برای تقاضای این کاالهای مورد نظر‪،‬‬ ‫نیاز مصرفی ان هاست‪ .‬برای مثال متقاضی خانه ای‬ ‫برای سکونت و یا متقاضی ارز برای مسافرت به خارج‬ ‫کشور است‪ .‬بنابراین هیچ ارتباطی بین شرایط تورمی‬ ‫اقتصاد و تقاضای ان ها از این کاالها وجود ندارد‪ .‬دسته‬ ‫دوم کسانی هستند که تحت تاثیر شرایط نامطمئن‬ ‫اقتصادی اقدام به تقاضای کاالیی می کنند‪ .‬این افراد‬ ‫خود ممکن است به دو دلیل این گونه رفتار کنند‪:‬‬ ‫نخست به جهت ترس از دست دادن اندوخته های‬ ‫فعلی خود (و یا حفظ شرایط موجود) و دوم‪ ،‬ترس از‬ ‫سود نکردن به اندازه سایر مردم‪ .‬برخالف تقاضای‬ ‫ً‬ ‫افــراد دسته اول که صرفا تقاضای مصرفی دارنــد‪،‬‬ ‫افراد دسته دوم می توانند هر دو نوع تقاضای مصرفی‬ ‫و سرمایه ای را داشته باشند‪ .‬طبیعی است که شرایط‬ ‫تورمی‪ ،‬بدترین شرایط را برای کسانی که پول نقد دارند‬ ‫رقم می زند‪ .‬بنابراین شاید طبیعی باشد که عده ای‬ ‫برای حفظ ارزش پول و تبدیل ان به یک دارایی نقد‬ ‫شونده‪ ،‬متقاضی کاالهای سرمایه ای شوند‪ .‬دسته‬ ‫ســوم‪ :‬کسانی هستند که به دنبال ماهی گرفتن از‬ ‫ً‬ ‫اب گل الود اقتصادند‪ .‬این افراد عموما سفته بازانی‬ ‫و سودا گرانی هستند که یا به طمع دستیابی به سود‬ ‫بیشتر از خــر یــدوفــروش پـی در پــی کــاالهــا‪ ،‬متقاضی‬ ‫کاالهای سرمایه ای شده اند و یا به طمع از دست‬ ‫ندادن سود انتظاری‪ ،‬به احتکار کاالهای اساسی رو‬ ‫ اورده اند؛ کاالهایی که ماهیت سرمایه ای یافته اند‪.‬‬ ‫برای مثال کسانی که با مقوله ای مثل مسکن ‪-‬که برای‬ ‫بسیاری کاالهای اساسی محسوب می شود‪ -‬برخوردی‬ ‫سرمایه ای‪ ،‬سوداگرانه و سفته بازانه دارند‪.‬‬ ‫‪326‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫جدول ‪ - 1‬عوامل انگیزشی هجوم مردم به خرید‪ ،‬در زمان بروز شوک های تورمی‬ ‫هدف‪/‬‬ ‫انگیزه‬ ‫عدم زیان‬ ‫مصرف کنندگان‬ ‫معمولی‬ ‫کاالهای مصرفی‬ ‫ترس‬ ‫ترس از دست دادن وضعیت موجود‬ ‫ترس از سود نکردن‬ ‫به اندازه سایر مردم‬ ‫بسیاری از افراد جامعه‬ ‫کاالهای مصرفی‬ ‫و سرمایه ای‬ ‫طمع‬ ‫طمع از دست ندادن سود انتظاری‬ ‫طمع دستیابی‬ ‫به سود بیشتر‬ ‫سوداگران و سفته بازان‬ ‫کاالهای مصرفی‬ ‫و سرمایه ای‬ ‫نیاز‬ ‫کسب سود‬ ‫تنها برای رفع نیاز و بدون توجه به سود و زیان‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫همان طور که به نوعی در پاسخ به ســوال اول به ان‬ ‫اشاره شد نیاز (‪ ،)Need‬ترس (‪ )Fear‬و طمع (‪،)Greed‬‬ ‫عوامل انگیزشی مهمی هستند که می توان مبتنی بر ان‪،‬‬ ‫مردمی را که در زمان بروز شوک های تورمی برای خرید‬ ‫کاالهایی خاص صف کشیده اند‪ ،‬دسته بندی کرد؛‬ ‫برخی نیاز دارند‪ ،‬برخی می ترسند و برخی طمع کارند‪.‬‬ ‫سه عامل انگیزشی نیاز و ترس و طمع بنیان انتخاب های‬ ‫اقتصاد متعارف را شکل می دهند اما اگر دراین بین عامل‬ ‫انگیزشی نیاز را که به طور علی السویه در همه شرایط‬ ‫اقتصادی ‪ -‬اعم از شرایط بحران یا ثبات‪ -‬عامل ورود‬ ‫به بازار است را کنار بگذاریم‪ ،‬بسیاری از به اصطالح‬ ‫پیشرفت های اقتصادی و بحران های اقتصادی را‬ ‫می توان به ترتیب به مدیریت و عدم مدیریت دو عامل‬ ‫انگیزشی مهم ترس و طمع نسبت داد‪ .‬این اثرگذاری در‬ ‫شرایط نامطمئن اقتصادی به مراتب عمیق تر و گسترده تر‬ ‫است‪ .‬یکی از این جمله شرایط‪ ،‬زمان بروز شوک های‬ ‫تورمی است که در ان احساس ترس و طمع‪ ،‬با ایجاد‬ ‫ذهنیت گله ای (‪ ،)Herd Mentality‬حرکت جمعی و‬ ‫مقلدانه مردم به سمت برخی از کاالها را بدون توجه به‬ ‫باورهای پیشینی و همچنین عواقب پسینی ان شکل‬ ‫می دهد‪ .‬رفتار گله ای ناشی از طمع و ترس‪ ،‬به ترتیب‬ ‫نقش قابل مالحظه ای در باد کردن و ترکاندن حباب های‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ -2‬پاسخ سوال (‪)2‬‬ ‫اقتصادی دارند‪ .‬دراین بین عدم التفات افراد به اثر‬ ‫پروانه ای (‪ )Butterfly effect‬انتخاب هایشان باعث‬ ‫می شود اثر تصمیمات اقتصادی ان ها در شکل دهی‬ ‫و شدت بخشیدن به نتیجه ّ‬ ‫مخرب این قبیل رفتارها‬ ‫در عرصه اقتصاد‪ ،‬ناچیز و یا حتی بی اثر انگاشته شود‪ .‬‬ ‫ازاین رو در این میدان نه تنها توصیه هایی مثل اینکه‬ ‫ً‬ ‫«لطفا برای خرید فالن کاال هجوم نبرید‪ ،‬چون باعث‬ ‫گران تر شدن ان می شود» اثرگذار نخواهد بود بلکه‬ ‫ً‬ ‫ممکن اســت اثــری نسبتا معکوس از خــود به جای‬ ‫بگذارد‪( .‬جدول ‪)1‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫افراد‬ ‫متقاضی‬ ‫‪ -3‬پاسخ سوال (‪)3‬‬ ‫‪ .1-3‬مواجهه با نیاز مصرف کنندگان‬ ‫اگر افرادی به این کاال نیاز دارند‪ ،‬اشکالی در تقاضای‬ ‫ان نیست و حتی ا گــر فــرد تمکین مالی الزم بــرای‬ ‫تصاحب این کاال را نداشته باشد باید سیستم های‬ ‫حمایتی دولت‪ ،‬با کمک های مالی بهره مندی از این‬ ‫‪327‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫برای کاهش اثرات ّ‬ ‫مخرب این شوک های تورمی در‬ ‫ایجاد حباب های اقتصادی چه باید کرد؟ همان طور‬ ‫که به ان اشاره شد‪ ،‬در شوک های تورمی ناشی از سمت‬ ‫تقاضا‪ ،‬هیچ ّ‬ ‫مفری از تخلیه فشار نقدینگی نیست اما‬ ‫تمام تالش باید در جهت اثرگذاری کمتر ان بر کاالهای‬ ‫اساسی مورد نیاز مردم باشد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫وضع مالیات هایی برای افزایش هزینه‬ ‫نگه داری دارایی هایی که ماهیت مصرفی‬ ‫نیز دارند همچون مالیات ساالنه بر امالک‬ ‫ً‬ ‫می تواند ان ها را به جرگه کاالهای صرفا‬ ‫مصرفی برگرداند‪.‬‬ ‫کاال را برای وی فراهم اورند‪ .‬برای مثال اجاره نشینان‬ ‫کم توان نیازمند مسکن ازاین دست افراد هستند‪ .‬این کار‬ ‫مالیاتی برخوردار از نظام یکپارچه‬ ‫مستلزم پیوند نظام‬ ‫ِ‬ ‫اطالعاتی با نظام تامین اجتماعی یک کشور است‪.‬‬ ‫‪ .2-3‬مواجهه با ترس مصرف کنندگان‬ ‫مواجهه با این جمله موارد باید طراحی سازوکارهایی‬ ‫برای گرفتن خاصیت سرمایه ای از کاالهای اساسی‬ ‫باشد‪ .‬بــرای مثال وضع مالیات هایی بــرای افزایش‬ ‫هزینه نگه داری دارایی هایی که ماهیت مصرفی نیز‬ ‫دارند همچون مالیات ساالنه بر امال ک می تواند ان ها‬ ‫ً‬ ‫را به جرگه کاالهای صرفا مصرفی برگرداند‪.‬‬ ‫شوک های تورمی با خود موج افزایش قیمت قابل پیش بینی‬ ‫در غالب بازارها را می اورند‪ .‬این موج گرانی‪ ،‬ترسی از‬ ‫کاهش قدرت خرید را به مصرف کنندگان اتی این کاالها‬ ‫منتقل می سازد‪ .‬هر چند ترس از کاهش قدرت خرید‬ ‫دغدغه ای پذیرفته شده است اما باید دانست که این‬ ‫هجوم برای انبار کردن کاالهای مصرفی بیشتر از سطح‬ ‫متعارف‪ ،‬همان نتیجه (اقرار‪ ،‬اقرار) بازی معمای زندانی ها‬ ‫(‪ )Prisoner’s dilemma‬را به دنبال خواهد داشت‪ :‬یعنی‬ ‫ضرر همگان‪ .‬شاید این مورد از جمله مواردی باشد که‬ ‫برای مقابله با ان به جای بهره گیری از الزامات حقوقی‬ ‫بایستی از التزامات اخالقی پیشینی بهره برد‪.‬‬ ‫طمع دستیابی به ســود بیشتر در احتکار کاالهای‬ ‫مصرفی و یا حتی کاالهای سرمایه ای که ماهیتی‬ ‫مصرفی نیز دارنــد مثل احتکار خانه های خالی‪ ،‬از‬ ‫جمله عرصه هایی است که حضور پررنگ دولت را‬ ‫برای مقابله با ان می طلبد‪ .‬این مقابله می تواند به طور‬ ‫قضایی باشد و یا با وضع مالیات هایی برای افزایش‬ ‫هزینه نگه داری دارایی های احتکار شده؛ برای مثال‬ ‫مالیات بر خانه های خالی جهت هزینه بر کردن احتکار‬ ‫و اعمال ابزارهای انگیزشی جهت عرضه ان ها به بازار‪.‬‬ ‫‪ .3-3‬مواجهه با ترس سرمایه گذاران‬ ‫‪ .5-3‬مواجهه با طمع سوداگران‬ ‫ترس از دست دادن شرایط موجود به واسطه کاهش قدرت‬ ‫خرید ناشی از موج تورم‪ ،‬افراد را مجاب می سازد تا برای‬ ‫حفظ قدرت خرید خود در اینده‪ ،‬نقدینگی موجود خود‬ ‫را به یک دارایی سرمایه ای با خاصیت نقد شوندگی باال‬ ‫تبدیل کنند‪ .‬این دغدغه برای سرمایه گذاری بر روی‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫دارایی های صرفا سرمایه ای کامال پذیرفته شده است؛‬ ‫اما دراین بین کاالهایی وجود دارند که هم اساسی و‬ ‫مصرفی اند و هم سرمایه ای‪ .‬یکی از وظایف دولت در‬ ‫یکی از وظایف دولت در مواجهه با این مورد‪ ،‬طراحی‬ ‫ســازوکــارهــایــی بــرای گرفتن خاصیت ســرمــایـه ای از‬ ‫کاالهای اساسی اســت‪ .‬یکی از مهم ترین ابزارهای‬ ‫مورداستفاده دولت جهت کاهش طمع سوداگران از‬ ‫سفته بازی کاالهای اساسی‪ ،‬وضع مالیات بر عایدی‬ ‫سرمایه (‪ )Capital Gain Tax‬است‪ .‬خاصیت این گونه‬ ‫مالیات ها‪ ،‬کاهش سود انتظاری حاصل از سفته بازی‬ ‫و مبادالت ّ‬ ‫مکرر در کوتاه مدت است‪.‬‬ ‫‪ .4-3‬مواجهه با طمع احتکارگران‬ ‫‪328‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫دکتر محمدحسین قوام‬ ‫استاد هادی حلقه بانکداری اسالمی مرکز رشد‬ ‫عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسالمی و مدیریت دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫یکی از سریع ترین راه حل هایی که در شرایط وقوع‬ ‫بحران های اقتصادی در کشور ارائه می گردد‪ ،‬اجرای‬ ‫سیاست های استاندارد نهادهای اقتصادی بین المللی‬ ‫چون صندوق بین المللی پول و بانک جهانی‪ ،‬پیرامون‬ ‫اقتصاد ایــران بــدون در نظر گرفتن سابقه تحوالت‪،‬‬ ‫بحران ها و سیاست های پیشین اتخاذ شده در کشور‪،‬‬ ‫اســت‪ .‬بسیاری از ایــن سیاست ها در بحران اخیر‬ ‫تحت سرفصل هایی شبیه ازادسازی بازار ارز و اتکا‬ ‫صرف بر روی سیاست های پولی جهت کنترل تورم‬ ‫تجویزهای سازمان های بین المللی‪ ،‬قوانین فسادزا‪،‬‬ ‫نفوذی ها و برجام واره ها چاه های پیش روی بحران‬ ‫اقتصادی اخیر ایران است‬ ‫‪329‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪ّ .2‬‬ ‫سم و مرهم نهادهای اقتصادی بین المللی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫از چاله بحران‬ ‫تا چاه پسابحران‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫به نظر می رسد در بسیاری از موارد‪ ،‬بحران های اقتصادی‬ ‫ً‬ ‫ایران که اکثرا دارای یک هسته ماهوی به صورت بحران‬ ‫بازار پول یا بحران بازار ارز می باشند‪ ،‬هیچ دلیل عمده ای‬ ‫جزء اقدامات اصالحی مربوط به دوران پسابحران های‬ ‫قبلی‪ ،‬ندارند‪ .‬در بحران مالی اخیر در اقتصاد ایران‬ ‫(شش ماهه اول سال ‪ )۹۷‬که طی ان نرخ ارز (دالر)‬ ‫از کانال سه هزار تومان به کانال دوازده هزار تومان و‬ ‫نرخ سکه بهار ازادی از ‪ ۱/۵‬میلیون تومان به باالی ‪۴‬‬ ‫میلیون تومان‪ ،‬رسید‪ ،‬بیم ان وجود دارد که راهکارهای‬ ‫اصالحی و سیاست های ماخوذه در دوران بروز کامل‬ ‫بحران و پسا بحران‪ ،‬اقتصاد کشور را با بحران های‬ ‫جدیدی در اینده مواجه نماید و به اصطالح‪ ،‬اقتصاد‬ ‫کشور را از چاله کنونی دربیاوریم و به چاه بیندازیم‪.‬‬ ‫بنابراین در این یادداشت به برخی چاه های اطراف‬ ‫چاله بحران کنونی اقتصاد ایران‪ ،‬اشاره می نماییم‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫باید مراقب بود هنگام تالش برای درامدن‬ ‫از چاه تالطم های کنونی اقتصاد کشور‬ ‫و نوسانات ارزی موجود‪ ،‬در معرض چاه‬ ‫پذیرش و اجرایی سیاست های بومی‬ ‫نشده و تجویزی نهادهای اقتصادی‬ ‫بین المللی قرار نگیریم‪،‬‬ ‫و تحریک اشتغال و کاهش‬ ‫بــیــکــاری مــطــرح م ـی گــردد‪.‬‬ ‫پ ـیــشــن ـهــاد هــای سیاستی‬ ‫مذکور در شرایطی صورت‬ ‫مـی گـیــرد کــه در ســال هــای‬ ‫‪ ۱۳۷۳‬و ‪ ،۱۳۷۴‬کشور سیاست گذاری مشابهی را‬ ‫تحت عنوان سیاست های تعدیل اقتصادی تجربه‬ ‫نموده و فشار متغیرهای قیمتی بر روی مردم در دوره‬ ‫اجرای سیاست های مذکور‪ ،‬شرایطی را فراهم نمود که‬ ‫سیاست گذاران دولت وقت مجبور گردیدند تا از اجرای‬ ‫سیاست های مذکور عقب نشینی نمایند‪ .‬باید مراقب‬ ‫بود هنگام تالش برای درامدن از چاه تالطم های کنونی‬ ‫اقتصاد کشور و نوسانات ارزی موجود‪ ،‬در معرض چاه‬ ‫پذیرش و اجرایی سیاست های بومی نشده و تجویزی‬ ‫نهادهای اقتصادی بین المللی قرار نگیریم‪ ،‬ان هم در‬ ‫شرایطی که چنین چاله و چاه هایی را در سابقه تاریخی‬ ‫ً‬ ‫اقتصاد ایران‪ ،‬تجربه کرده ایم‪ .‬البته قطعا دریافت و‬ ‫مطالعه راهکاری ارائه شده توسط نهادهای مذکور بدون‬ ‫تا کیدات و الزامات خودساخته مدیریت اقتصادی‬ ‫کشور بر اجرای بی قیدوشرط ان ها‪ ،‬می تواند مفید فایده‬ ‫باشد‪ .‬در این زمینه همواره می بایست اجــازه ارائه‬ ‫راه حل های خالقانه کوتاه مدت و بلندمدت را به محققین‬ ‫و مدیران جوان کشور داد و مراقب بود پیشنهادهای‬ ‫سیاستی نهادهایی مانند صندوق بین المللی پول‬ ‫و بانک جهانی و صاحب نظران مرتبط با ایشان به‬ ‫پشتوانه نام های به پراوازه ان ها یا نظرات کارشناسی‬ ‫و سیاستی مدیران باسابقه عرصه مدیریت اقتصادی‬ ‫کشور به پشتوانه نام و شهرت ان ها‪ ،‬مانع میدان دادن‬ ‫و اعتماد کردن به متخصصین جوان عرصه نظری و‬ ‫کاربردی سیاست گذاری در‬ ‫اقتصاد کشور نشود‪.‬‬ ‫‪ .3‬فساد قانونی یا‬ ‫قوانین مفسد‬ ‫یکی از واقعیت هایی که در وقایع اخیر اقتصاد ایران‪،‬‬ ‫رخ نمایی می کند عبارت است از وجود یک فضای‬ ‫فساد اقتصادی یا منفعت طلبی بدون استحقاق‪ ،‬که در‬ ‫سالیان گذشته ابتدا از فاز قانون شکنی کار خود را اغاز‬ ‫نمود‪ ،‬لیکن پس از عبور از فاز قانون گریزی و دور زدن‬ ‫قوانین‪ ،‬اکنون وارد مرحله قانون سازی گردیده است‪.‬‬ ‫اکنون این احتمال قوت گرفته که نفوذ جریانات مفسد‬ ‫اقتصادی در ساختار مدیریتی کشور به همراه ورود‬ ‫مدیران سالم سالیان گذشته به مرحله منفعت طلبی های‬ ‫ً‬ ‫افراطی و بعضا فساد اقتصادی‪ ،‬موجب گردیده تا‬ ‫ً‬ ‫اساسا برخی قوانین و ایین نامه به گونه ای ایجاد یا تغییر‬ ‫یابند که بتوانند فضای حرکت ایمن تری را برای ابتیاع‬ ‫جریانات مذکور‪ ،‬ایجاد نمایند‪ .‬شناسایی و دستگیری‬ ‫برخی افراد حقیقی یا پیگرد برخی اشخاص حقوقی در‬ ‫ارتباط با نوسانات ارزی اخیر کشور‪ ،‬خاصه تخلفات‬ ‫مرتبط با دریافت ارز دولتی و فروش کاالها با به نرخ ارز‬ ‫ازاد و حتی کشف برخی تخلفات به صورت دریافت‬ ‫ارز دولتی برای واردات و فروش ارز در بازار ازاد بدون‬ ‫واردات هیچ گونه کاال‪ ،‬و کشف و پیگرد تخلفات مشابه‪،‬‬ ‫امیدهایی را برای مبارزه با فساد در بین نخبگان و عامه‬ ‫مردم ایجاد کرده‪ ،‬لیکن اعالم برخی نهادهای حاکمیتی‬ ‫مبنی بر اطالع از فعالیت های این افراد و تحت نظارت‬ ‫بودن ان ها و ارائه مجموعه ای از دالیل ایین نامه ای و‬ ‫توجیهات قانونی برای نوع عملکرد افراد و شرکت های‬ ‫فوق الذکر به نهادهای قضایی کشور‪ ،‬گمانه زنی های‬ ‫‪330‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪331‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫یکی از چاه های پیش پای سیاست گذاران و حوزه‬ ‫سیاست گذاری اقتصادی کشور به ویژه در دوران بروز‬ ‫کامل و پسا بحران‪ ،‬بی اعتنایی به روش های علمی و‬ ‫مطالعاتی حوزه سیاست های اقتصادی و اتخاذ رویکرد‬ ‫ازمون وخطا در مورد سیاست های اقتصادی است‪.‬‬ ‫انچه در این دوران می بایست مدنظر سیاست گذاران‬ ‫اقتصادی قــرار بگیرد‪ ،‬ایــن اســت که اگــر سیاستی‬ ‫به صورت اشتباه انتخاب یا به صورت غلط اجرا شود‪،‬‬ ‫این مردم هستند که اثار منفی و فشارهای متعاقب ان‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .4‬سیاست گذاری اقتصادی‪:‬‬ ‫اتاق عمل یا ازمایشگاه؟‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫نخبگانی متعددی را در جامعه پیرامون ورود کشور به‬ ‫مرحله وضع و تصویب برخی مقررات و ایین نامه های‬ ‫جهت دار و مبتنی بر منفعت گروه های خاص‪ ،‬ایجاد‬ ‫نموده است‪ .‬اعالم خلق الساعه محدودیت های ثبت‬ ‫سفارش و گمرکی بابت خودروهای خارجی و انتفاع‬ ‫گسترده واردکنندگان عمده از جهش قیمتی خودروهای‬ ‫مذکور در بازار و لغو مقررات مذکور ظرف مدت کوتاه‪،‬‬ ‫تنها یکی از اخرین شواهد موجود در این زمینه است‪.‬‬ ‫به عنوان جمع بندی مطالب فــوق‪ ،‬مـی تــوان گفت‬ ‫به احتمال زیاد‪ ،‬ما در حال مواجهه با پدیده ای تحت‬ ‫عنوان قوانین و مقررات مفسد هستیم‪ .‬لیکن راهکارهایی‬ ‫بــرای مهار ایــن پدیده موثر به نظر می رسد از جمله‬ ‫دقت الزم در تصویب قوانین و ایین نامه های کشور با‬ ‫مالحظه اجتناب از هرگونه تزاحم منافع در نگارندگان‬ ‫و وضع کنندگان قوانین و دستورالعمل های فوق الذکر‪،‬‬ ‫ارزیابی دقیق و مستمر مقررات و قوانین موجود ناظر به‬ ‫مصالح کالن اقتصاد کشور‪ ،‬ملغی نمودن یا اصالح‬ ‫مقررات ناکارا و‪. ...‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫را تحمل نموده و فلذا ازمون و خطاهای ایشان در این‬ ‫حوزه می تواند برای عموم مردم خاصه اقشار ضعیف‬ ‫جامعه بسیار هزینه زا باشد و این در حالی است که‬ ‫اکثر مسئولین خاصه دولتمردان کنونی کشور به علت‬ ‫تمکن های مادی‪ ،‬فشار چندانی در این تحوالت احساس‬ ‫نخواهند نمود‪ .‬به عنوان مثال پس از تالطم های اولیه‬ ‫نرخ ارز در اردیبهشت و خردادماه ‪ ،۹۷‬ما شاهد اتخاذ‬ ‫سیاست نسنجیده اعالم سیستم تک نرخی دستوری‬ ‫‪ ۴۲۰۰‬تومانی برای مبادالت ارزی در کشور و ممنوعیت‬ ‫هرگونه معامالت در بازار ثانویه و قاچاق دانستن ان‪،‬‬ ‫بودیم به گونه ای که این سیاست موجبات تالطم بیشتر‬ ‫و افزایش نرخ از کانال پنج هزارتومانی به کانال دوازده‬ ‫هزارتومانی در بازار غیررسمی ارز‪ ،‬خروج مبالغ قابل‬ ‫توجه ارز از کشور و بروز تخلفات ارزی گسترده را در‬ ‫کشور فراهم نموده و در نهایت رییس کل جدید بانک‬ ‫مرکزی را مجبور به عقب نشینی از ان گردید‪.‬‬ ‫باید بدانیم که صحنه سیاست گذاری اقتصادی‪ ،‬به‬ ‫علت ایجاد فشار و اسیب های گسترده به سفره عامه‬ ‫مردم به ویژه اقشار کم درامد‪ ،‬به هیچ وجه نباید مبتنی بر‬ ‫نگاه ازمایشگاهی باشد بلکه واقعیت حوزه مذکور‪ ،‬اتاق‬ ‫عمل جراحی است که هرگونه اشتباه می تواند موجب‬ ‫ایجاد اسیب های جبران ناپذیر یا همان مرگ بیمار‪،‬‬ ‫گردد‪ .‬بنابراین این بیم وجود دارد که چاله وضعیت‬ ‫متالطم کنونی اقتصاد ایران و عدم کارایی سیاست های‬ ‫متعارف پیشین‪ ،‬موجبات افتادن کشور در چاه اتخاذ‬ ‫ازمایشگاهی سیاست های ناپخته و شـتــاب زده و‬ ‫تالطم های احتمالی بیشتر‪ ،‬یعنی ریسک کــردن با‬ ‫هزینه کرد از جیب خالی عموم مردم خاصه دهک های‬ ‫پایین درامدی را فراهم اورد‪ .‬الزم به ذکر است که مهم ترین‬ ‫راهکار اجتناب از چاه های فوق الذکر‪ ،‬انتخاب یا طراحی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ً‬ ‫قطعا شیوه غلط مــذاکــره با کشورهای‬ ‫ش از اندازه برای ایجاد‬ ‫اروپایی و صبر بی ‬ ‫یک «برجام واره» جدید در قالب دریافت‬ ‫تضمین های مربوطه از ایــشــان‪ ،‬خود‬ ‫می تواند کشور به سمت چاه ضربه پذیری‬ ‫مجدد از کشورهای سلطه گر غربی از طریق‬ ‫عدم اجرایی سازی دقیق تضمین ها یا لغو‬ ‫ان ها‪ ،‬هدایت نماید‪.‬‬ ‫سیاست های اقتصادی با‬ ‫استفاده از مطالعات نظری‬ ‫دقیق‪ ،‬مطالعه تجربه تاریخی‬ ‫سیاست گذار ی های مشابه‬ ‫در ای ــران و سایر کشورها و‬ ‫انتخاب رویکرد دقیق‪ ،‬کارا‬ ‫و محتاطانه (در شرایط بروز کامل بحران) مبتنی بر‬ ‫ارزیابی و بازخوردگیری مستمر در هنگام اجرا‪ ،‬البته با‬ ‫تا کید بر اعتماد و به کارگیری جراحان جوان‪ ،‬خوش فکر‪،‬‬ ‫شجاع‪ ،‬خالق و ایده پرداز‪ ،‬در کنار اساتید و مدیران‬ ‫اجرایی باتجربه و کهنه کار‪ ،‬در حــوزه هــای جراحی‬ ‫اقتصاد کشور‪ ،‬است‪.‬‬ ‫‪ .5‬برجام واره های اقتصاد کشور‬ ‫بــه بــیــان بــرخــی صــاحـب نــظــران اقــتــصــادی‪ ،‬یکی از‬ ‫مهم ترین عوامل موثر در توسعه اقتصادی‪ ،‬تبادالت‬ ‫اقتصادی یک کشور با سایر کشورها است که این‬ ‫تبادالت نیازمند ارتباطات مالی با کشورهای فوق و‬ ‫یا به تعبیر دقیق تر‪ ،‬نیازمند ارتباط با نظام مالی جهانی‬ ‫ً‬ ‫اســت‪ .‬دقیقا به علت همین نیاز‪ ،‬دشمنان کشور‪،‬‬ ‫تحریم هایی را بر روی حوزه ارتباطات مالی ایران با‬ ‫سایر نقاط دنیا خاصه ارتباطات بانکی کشور‪ ،‬برقرار‬ ‫کرده اند‪ .‬متاسفانه نوع گویش و عملکرد و سیاست های‬ ‫اقتصادی کشور خاصه در پنج سال گذشته‪ ،‬دشمن‬ ‫را به این باور قطعی رساند که ایران برای برو ن رفت از‬ ‫مشکالت اقتصادی خود‪ ،‬راهی جز ارتباط مالی با‬ ‫کشورهای مستکبر غربی خاصه ایاالت متحده ندارد‬ ‫و به عبارت دیگر‪ ،‬نوع عملکرد خاص مدیریت اجرایی‬ ‫کشور‪ ،‬امریکا را به این جمع بندی رساند که ابزار تحریم‬ ‫که در زمان دولت اوباما به صورت عمده برای فشار بر ایران‬ ‫استفاده شده‪ ،‬ابزاری بسیار‬ ‫کارا و موثر بوده است‪ .‬فلذا‬ ‫شاید بتوان گفت مهم ترین‬ ‫دلیل خروج دولت ترامپ از‬ ‫برجام‪ ،‬نوع عملکرد و تالش‬ ‫ما در مذاکرات برای رسیدن‬ ‫به یک توافق هسته ای و میزان اعالم احساس رضایت‬ ‫ما از امضا برجام‪ ،‬بوده است‪.‬‬ ‫البته اگر کمی به عقب تر برگردیم شاید اصلی ترین‬ ‫دلیل وقوع مرگ در سال ‪ ۹۷‬برای برجام متولد شده در‬ ‫سال ‪ ۹۴‬را بتوان بیان این مفهوم توسط رییس جمهور‬ ‫در سال ‪ ۹۲‬در نیویورک دانست به این مضمون که‬ ‫«وقتی سمت ریاست جمهوری را تحویل می گرفتم‪ ،‬فکر‬ ‫نمی کردم که خزانه کشور تا این حد خالی باشد‪.»...‬‬ ‫بیان همین مفهوم‪ ،‬حکم مرگ قطعی برجام را پیش‬ ‫از تولد ان‪ ،‬صادر نمود زیرا نشان داد که کشور از روی‬ ‫فقدان هیچ گونه گزینه جایگزین برای اقتصاد خود‪ ،‬به‬ ‫سمت گزینه مذاکره و امضا توافق هسته ای‪ ،‬پیش رفته‬ ‫و اگر این توافق هم نقض و نابود شود‪ ،‬باز ایران مجبور‬ ‫است برای توافق دیگری مذاکره کند‪ .‬اگر گره زدن رفع‬ ‫مشکالت اقتصادی کشور به توافق هسته ای و امضا‬ ‫برجام به شکل کنونی را یک چاله برای اقتصاد کشور‬ ‫ً‬ ‫بدانیم‪ ،‬قطعا شیوه غلط مذاکره با کشورهای اروپایی و‬ ‫ش از اندازه برای ایجاد یک «برجام واره» جدید‬ ‫صبر بی ‬ ‫در قالب دریافت تضمین های مربوطه از ایشان‪ ،‬خود‬ ‫می تواند کشور به سمت چاه ضربه پذیری مجدد از‬ ‫کشورهای سلطه گر غربی از طریق عدم اجرایی سازی‬ ‫دقیق تضمین ها یا لغو ان ها‪ ،‬هدایت نماید‪ .‬مهم ترین‬ ‫راهکار در این زمینه‪ ،‬اتکا بر توان تحقیقاتی‪ ،‬علمی و‬ ‫اجرایی اساتید و مدیران باتجربه در کنار متخصصین‬ ‫‪332‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪333‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نظارت دقیق در نظامات اقتصادی یکی از ضرورت های‬ ‫انکارناپذیر است و یکی از مهم ترین شواهد ان‪ ،‬وضعیت‬ ‫کنونی فساد و تخلفات ارزی به ویژه در نیمه اول سال‬ ‫‪ ۹۷‬است‪ .‬تعداد باالی پرونده های تشکیل شده در قوه‬ ‫قضاییه در همین دوره زمانی بیانگر وجود ضعف های‬ ‫فراوان در فرایندهای نظارتی در نظام اقتصادی کشور‬ ‫است‪ .‬نمونه هایی از این پرونده ها پیرامون شرکت هایی‬ ‫است که ارز دولتی گرفته اما کاالهای وارداتی خود را با‬ ‫نرخ ارز ازاد در بازار فروخته یا شرکت ها و افرادی که ارز‬ ‫دریافت نموده و ارزها نیز به صرافی هایی در کشورهای‬ ‫خارجی منتقل شده اما هیچ کاالیی در ان کشورها‬ ‫به مقصد ایران بارگیری نشده و البته اخبار متعددی‬ ‫نیز وجود دارد مبنی بر اینکه معادل ریالی ارز ارسالی‬ ‫به خارج کشور‪ ،‬از نمایندگان صرافی های خارجی در‬ ‫داخل به حواله کنندگان داخلی (اعم از افراد حقیقی‬ ‫و حقوقی) پرداخت شده است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .6‬از شفافیت تا عرصه نگاه پلیسی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫و صــاح ـب ن ـظــران ج ــوان و‬ ‫اســتــفــاده از ظــرفــیـت هــای‬ ‫داخ ـلــی و منطقه ای بــرای‬ ‫حــل مشکالت اقتصادی‬ ‫کشور و عدم امیدافرینی در‬ ‫بدنه مدیریتی کشور نسبت‬ ‫دریافت تضمین های پایدار و بلندمدت از کشورهای‬ ‫اروپایی یا هر طرف خارجی دیگر‪ ،‬است‪ ،‬به عبارت‬ ‫گره خوردن زدن توسعه اقتصاد کشور به برجام چاله ای‬ ‫دردنــا ک بود لیکن امید بستن و معطل کردن کشور‬ ‫ً‬ ‫در پشت «بــرجــام واره» های اتی‪ ،‬قطعا چاهی است‬ ‫مرگ اور‪...‬که هزار بار ازموده را ازمودن‪ ،‬خطاست‪.‬‬ ‫نتیجه تخلفات مذکور و موارد‬ ‫مشابه‪ ،‬انتقال بی قاعده منابع‬ ‫ارزی کشور به خارج و ایجاد‬ ‫تالطم در بازارهای حقیقی و‬ ‫مالی کشور اســت‪ .‬طبیعی‬ ‫است با مشاهده چاله فقدان‬ ‫سیستم نظارتی دقیق و کارا در نظام اقتصادی کشور‪،‬‬ ‫شاید یکی از نزدیک ترین و سهل الوصول ترین راهکاری‬ ‫که ممکن است به ذهن سیاست گذاران اقتصادی‬ ‫دلسوز کشور خطور کند‪ ،‬افزایش ناگهانی‪ ،‬غیرهدفمند‬ ‫و نامتناسب فرایندهای کنترلی و نظارتی افراطی و به‬ ‫تعبیر بهتر‪ ،‬ایجاد یک فضای امنیتی و پلیسی‪ ،‬در‬ ‫اقتصاد کشور و متعاقب ان ایجاد محدودیت های‬ ‫فراوان ان هم با غلبه نگاه شکاکانه و مبتنی بر سوظن‬ ‫کارگاهی به کلیه فعالین حقیقی و حقوقی باشد‪.‬‬ ‫راهکاری که می تواند اقتصاد کشور را به سمت یک‬ ‫چاه عمیق به نام منفی و تیره وتار شدن افق کسب وکار‬ ‫و سرمایه گذاری‪ ،‬رهنمون سازد‪ .‬به عنوان یک نمونه‬ ‫مثال‪ ،‬مشاهده موارد متعدد احتکار کاال توسط برخی‬ ‫فعالین اقتصادی با هدف سفته بازی و کسب سودهای‬ ‫ناعادالنه و اسیب های اقتصادی گسترده منتج از‬ ‫این گونه فعالیت ها بر اقتصاد کشور‪ ،‬ان هم به علت‬ ‫عدم وجود نظارت صحیح بر انبارهای موجود در کشور‬ ‫و وجود انبارهای غیررسمی و مخفی متعدد (به عنوان‬ ‫یک نمونه از چاله های کنونی اقتصاد کشور)‪ ،‬بالتبع‬ ‫می تواند موجب تشدید ناگهانی نظارت ها‪ ،‬کنترل ها و‬ ‫برخوردهای قضایی و افزایش احتمال ضبط انبارهای‬ ‫ً‬ ‫برخی بازرگانان و تولیدکنندگان داخلی که اساسا‬ ‫به علت نوع خاص کسب وکار خود‪ ،‬دارای گردش‬ ‫ً‬ ‫موجودی انبار باال می باشند و یا طبیعتا در هنگام‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫تالش های نظری در حوزه اقتصاد اسالمی‪،‬‬ ‫نتوانست منجر به ارائه یک چهارچوب‬ ‫نظری منسجم و متقن‪ ،‬جهت مدیریت‬ ‫نظام اقتصادی براساس مبانی اسالمی‬ ‫در ایران شود‪.‬‬ ‫تالطم های اقتصادی می بایست برای مدیریت ریسک‬ ‫نزول مطالبات خود از مشتریان حقیقی و حقوقی در‬ ‫بازار و نه با نیت احتکار‪ ،‬دوره گردش موجودی انبار‬ ‫خود را افزایش دهند‪ ،‬گردد (به عنوان نمونه ای دیگر‬ ‫از چاه های پیش روی اقتصاد کشور)‪ .‬الزم به ذکر‬ ‫است که ضمن لزوم برخورد قضایی سریع و عادالنه‬ ‫با تخلفات اقتصادی در کشور‪ ،‬همان گونه که در نامه‬ ‫ریاست قوه قضاییه به مقام معظم رهبری حفظه اهلل‬ ‫و پاسخ معظم له مشهود است‪ ،‬می بایست توجه نمود‬ ‫که راهکار اصلی پیرامون مشکالت فوق‪ ،‬پیشگیری‬ ‫قبل از وقوع تخلف ان هم از طریق تدقیق و کارا سازی‬ ‫ساختارهای نظارتی ان هم با محور ایجاد شفافیت‬ ‫اطالعاتی و فرایندی و دوری از رانت ها و‪ ،...‬است‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫‪ .7‬زورازمایی اقتصاد اسالمی و متعارف‬ ‫تالطم های کنونی اقتصاد کشور و اتخاذ سیاست های‬ ‫ً‬ ‫اصالحی زیگزاگی (و گاهی کامال متناقض) و عدم‬ ‫ً‬ ‫توفیق این سیاست ها در مهار بحران و حتی بعضا‬ ‫تشدید بحران پس از اجرای ان ها‪ ،‬می تواند یک حس‬ ‫ناامیدی در امکان اصالح ساختار اقتصادی کشور در‬ ‫چهارچوب اقتصاد اسالمی را در میان برخی متخصصین‬ ‫و صاحب نظران اقتصادی ایجاد نماید‪ .‬واقعیت این‬ ‫است که در طول چهل سال گذشته و پس از پیروزی‬ ‫انقالب اسالمی و استقرار ساختار اقتصاد اسالمی و‬ ‫بانکداری بدون ربا در کشور‪ ،‬در دوره های مختلف‬ ‫شاهد تالطم و بحران های اقتصادی مشابه بوده ایم‪.‬‬ ‫عدم توفیق مدیریت کالن اقتصادی کشور در حذف‬ ‫دائمی این بحران ها‪ ،‬می تواند به ناامیدی های فوق‬ ‫دامن بزند؛ اما مخاطره اصلی انجا رخ می نمایاند که‬ ‫این ناامیدی ها به قوت گرفتن احتمال توجه ساختار‬ ‫مدیریتی اقتصادی کشور به برخی توصیه ها مبتنی بر‬ ‫عدم امکان اداره اقتصاد کشور در چهارچوب اقتصاد‬ ‫اسالمی یا به تعبیر دقیق تر‪ ،‬عدم امکان اجرای یک نظام‬ ‫مالی اسالمی و بانکداری اسالمی کمک می نماید‪.‬‬ ‫متاسفانه در بعضی مصاحبه های برخی اساتید دانشگاه‬ ‫و مشاورین اقتصادی مدیریت کالن اجرایی کشور‪،‬‬ ‫مشاهده می شود که گاهی عدم تفاوت بین بانکداری‬ ‫متعارف (غربی) و بانکداری اسالمی مطرح شده و حتی‬ ‫پدیده بانکداری بدون ربا را به عنوان نتیجه یک سو‬ ‫تفاهم بین اندیشمندان اقتصاد اسالمی و چهارچوب‬ ‫نظری و عملیاتی اقتصاد و نظام بانکداری غربی‪ ،‬معرفی‬ ‫می نمایند و گاهی پیشنهاد تغییر چهارچوب کالن‬ ‫اقتصاد کشور به ساختار اقتصاد سرمایه داری متعارف‬ ‫(جریان غالب نظریات اقتصاد کالن در غرب)‪ ،‬ارائه‬ ‫می شود؛ اما برای بیان بطالن ادعاهای فوق می بایست‬ ‫دو واقعیت را در نظر بگیریم‪ .‬یکی اینکه کشورهای‬ ‫دارای سیستم اقتصاد سرمایه داری متعارف نیز همواره‬ ‫و به صورت دوره ای شاهد بحران های مالی و اقتصادی‬ ‫عمیقی بوده که عالوه بر ایجاد اسیب های اقتصادی‬ ‫و اجتماعی گسترده در کشورهای منشا بحران‪ ،‬سرریز‬ ‫بحران به سایر کشور‪ ،‬موجبات ایجاد تالطم و بحران های‬ ‫وارداتی در این کشورها و حتی در کل اقتصاد جهانی‬ ‫را فراهم اورده و بحران مالی اخیر کشور امریکا در سال‬ ‫‪ ،۲۰۰۸‬یکی از اخرین نمونه های این بحران ها است‪.‬‬ ‫‪334‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪335‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حجم باالی مشکالت اقتصادی و تعلیل این مشکالت‬ ‫ناظر به ســوء مدیریت های موجود در ساختار کالن‬ ‫اقتصادی کشور‪ ،‬تخلفات و سوءاستفاده های اقتصادی‬ ‫و تحریم ها و اقدامات خصمانه صریح دشمن‪ ،‬نباید‬ ‫توجه مسئولین کشور را نسبت به پدیده نفوذ اقتصادی‬ ‫کاهش دهد‪ .‬اکنون که درگیر یک نبرد تمام عیار اقتصادی‬ ‫هستیم‪ ،‬ستون پنجم سپاه دشمن‪ ،‬همواره می تواند نقش‬ ‫بی بدیلی را برای موفقیت دشمن در صحنه نبرد رودررو‬ ‫ایفا نماید‪ .‬در تحوالت و تالطم سال های اخیر اقتصاد‬ ‫کشور خاصه بحران ماه های اخیر‪ ،‬علیرغم اینکه شاید‬ ‫نتوان به صراحت و اتقان‪ ،‬پدیده نفوذ را اثبات و افراد‬ ‫نفوذی در ساختار مدیریتی و سیاست گذاری اقتصاد‬ ‫کشور را معرفی نمود‪ ،‬لیکن برخی کارشناسان معتقدند‬ ‫که ردپای این پدیده در تالطم ها و بحران اخیر اقتصادی‬ ‫کشور‪ ،‬بسیار محسوس است‪ .‬نوع برخورد با موضوع‬ ‫موسسات مالی و اعتباری و مدیریت بسیار مشکوک‬ ‫این پدیده که عالوه بر ایجاد نارضایتی های اجتماعی‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪ .8‬نفوذ در ساختاری مدیریت اقتصادی کشور‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫دوم اینکه در طول سالیان پس از پیروزی انقالب‪،‬‬ ‫تالش های انجام شده جهت اداره اقتصاد کشور بر‬ ‫اساس موازین اقتصادی اسالم و نوشته شدن مقاالت‬ ‫و کتب متعدد در این زمینه و حتی نگارش‪ ،‬تصویب‬ ‫و اجرایی سازی قانون بانکداری بدون ربا‪ ،‬نتوانست‬ ‫منجر به ارائه یک چهارچوب نظری و بالتبع عملی‬ ‫منسجم و متقن‪ ،‬برای طراحی‪ ،‬ساخت و مدیریت‬ ‫نظام اقتصادی و مالی اسالمی در ایران شود‪ .‬شاید یکی‬ ‫از مهم ترین دالیل این عدم توفیق‪ ،‬ارائه محصوالت‬ ‫علمی نظری و فاقد قابلیت اجرایی سازی از یک سو و‬ ‫درگیری دائمی برخی دیگر از صاحب نظران این حوزه‬ ‫با مسائل جاری اقتصاد کشور و بالتبع افزایش اقبال به‬ ‫رویکرد زودبازده و ملموس تر تطبیقی در حوزه دانشی‬ ‫و تحقیقات اقتصاد و مالی اسالمی در مقابل رویکرد‬ ‫تاسیسی‪ ،‬باشد‪ .‬بدیهی است اگر جمع های نخبگانی‬ ‫متشکل از محققین دانشگاهی و متخصصین حوزه‬ ‫اجرا را با ترکیبی مناسب از افراد جوان و خالق و افراد‬ ‫کهنه کار و باتجربه‪ ،‬بتوان در دانشگاه های مختلف‬ ‫کشور‪ ،‬شکل داد و با یک مدیریت مناسب‪ ،‬تمام این‬ ‫هسته های نخبگانی را در شبکه کال ن تری در کل‬ ‫کشور سازماندهی نمود‪ ،‬می توان امید داشت که در‬ ‫اینده نه چندان دور‪ ،‬بتوان شاهد تولید چهارچوب های‬ ‫نظری تاسیسی و بالتبع اجــرایــی و عملیاتی برای‬ ‫ساخت و مدیریت نظام اقتصادی کشور باشیم که‬ ‫نه تنها موجب حل مشکالت کنونی و تعالی اقتصاد‬ ‫کشور گردد‪ ،‬بلکه بتوان چهارچوب نظری و عملیاتی‬ ‫فوق را به سایر کشورهای دنیا عرضه و مرجعیت علمی‬ ‫در حوزه دانش اقتصاد و مالی اسالمی را برای کشور به‬ ‫همراه اورد‪ .‬الزم به ذکر است که فحوای محوری مطالب‬ ‫فوق‪ ،‬این هشدار است که مبادا از چاله عدم توفیق در‬ ‫طراحی کارا و اجرایی سازی دقیق اقتصاد اسالمی در‬ ‫چاه روی اوردن به چهارچوب نظری و عملی اقتصاد‬ ‫متعارف غربی بیافتیم‪ ،‬زیرا که در این چاه‪ ،‬وضعیتمان‬ ‫به مراتب بدتر از چاله کنونی خواهد بود‪ ،‬هم از لحاظ‬ ‫دنیوی و هم از لحاظ اخروی‪. ...‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫اکنون که درگیر یک نبرد تمام عیار اقتصادی‬ ‫هستیم‪ ،‬ستون پنجم سپاه دشمن‪ ،‬همواره‬ ‫می تواند نقش بی بدیلی را برای موفقیت‬ ‫دشمن در صحنه نبرد رودررو ایفا نماید‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫متعدد‪ ،‬منجر به تزریق عــددی در حــدود چهل هزار‬ ‫میلیارد تومان به اقتصاد کشور شده‪ ،‬ان هم مدت زمان‬ ‫کوتاهی پیش از اعالم خروج ایاالت متحده از برجام و‬ ‫اغاز تالطم های ارزی گسترده در بازار ارز کشور (به دلیل‬ ‫وجود نقدینگی باال و سرگردان)‪ ،‬در زمانی هنوز تحریم ها‬ ‫ً‬ ‫رسما بازنگشته اما در پیش است و اتخاذ سیاست های‬ ‫رژیم تک نرخی ارز و نفی بازار ثانویه و عدم نظارت در‬ ‫تخصیص ارز دولتی و تخلیه بسیار سوال برانگیز توان‬ ‫ذخایر ارزی و طالی کشور پیش از اعمال مجدد رسمی‬ ‫تحریم ها و نقش افرینی همزمان برخی مدیران‪ ،‬شرکت ها‬ ‫و افراد خاص در این پدیده‪ ...‬همه این ها نشانه هایی‬ ‫است که می تواند ردپای پدیده نفوذ را محسوس تر نماید‪،‬‬ ‫به ویژه در انجا که به نظر می رسد نمی توان نوع فعالیت‬ ‫ً‬ ‫برخی افراد یا شرکت ها را در زمینه های فوق الذکر‪ ،‬صرفا‬ ‫بر اساس انگیزه های سودجویانه تعریف نمود زیرا برخی‬ ‫از اقدامات ایشان به معنی اتش زدن عرصه حیات‬ ‫اقتصادی و کسب وکار خود همین فعالین‪ ،‬ان هم توسط‬ ‫خودشان‪ ،‬باشد و این نوع فعالیت ها زمانی به طور کامل‬ ‫معنی پیدا می کند که هدف فعالین فوق‪ ،‬تنها کسب‬ ‫سود و نفع اقتصادی نباشد‪ ...‬انچه مهم است حضور‬ ‫اقتصاد کشور در چاله نفوذ بسیار محتمل است لیکن‬ ‫تمرکز بر اثر تحریم های بین المللی و صریح امریکا‪ ،‬نباید‬ ‫ما را از امکان دریافت ضربه های اقتصادی دشمن از‬ ‫میان بدنه حاکمیتی و اجرایی کشور‪ ،‬غافل نماید که این‬ ‫ً‬ ‫غفلت قطعا چاهی به مراتب عمیق تر را در برابر اقتصاد‬ ‫کشور‪ ،‬می تواند ایجاد نماید‪ .‬در جنگ و هنگامه نبرد‪،‬‬ ‫همواره پشت سر را نیم نگاهی باید‪. ...‬‬ ‫‪ .9‬حرف اول و اخر‬ ‫انچه در باال بیان شدن‪ ،‬عبارت است از رسم نقشه ای‬ ‫هر چند ناقص اما هدفمند و مفید‪ ،‬از مختصات برخی‬ ‫از چاه های پیرامونی چاله بحران و شرایط کنونی اقتصاد‬ ‫کشور‪ . ...‬لیکن الزم به ذکر است ضمن تا کید بر صحت‬ ‫و دقت راهکارهای ارائه شده جهت اعراض از چاه های‬ ‫مذکور‪ ،‬باید گفت که جامع ترین‪ ،‬کاراترین و پایدارترین‬ ‫راهکار‪ ،‬عبارت است از تربیت نیروهای تراز انقالب‬ ‫اسالمی در حوزه نظام اقتصادی و مالی کشور در دو‬ ‫ً‬ ‫ساحت نظری و اجرایی‪ ...‬واقعیت این است که دقیقا‬ ‫همان رویکرد ایمانی و روحیه ایثار و جهاد که موجبات‬ ‫به ثمر نشستن انقالب و پیروزی بر دشمن در جنگ‬ ‫تحمیلی گردید‪ ،‬باعث شد در سال های پس از دفاع‬ ‫مقدس‪ ،‬جوانان کشور بتوانند به چنان دستاوردهایی‬ ‫در عرصه موشکی و هسته ای دست یابند که در زمان‬ ‫حال می توان با اتقان کامل اعالم نمود که این دو حوزه‬ ‫اکنون جزء مولفه های قطعی و غیرقابل انکار قدرت‬ ‫جمهوری اسالمی است‪ .‬لذا می توان با قطعیت بیان‬ ‫نمود که مهم ترین راهکار برو ن رفت اقتصاد کشور از‬ ‫چاله بحران کنونی‪ ،‬اجتناب از سقوط در چاه های‬ ‫پیرامونی و رسیدن به قله یک اقتصاد اسالمی ناب‬ ‫و مقاوم‪ ،‬تربیت و نقش افرینی جوانان متخصص و‬ ‫انقالبی در عرصه اقتصاد کشور است به گونه ای که‬ ‫این عرصه نیز همانند حوزه های موشکی و هسته ای‪،‬‬ ‫به مولفه قدرت نظام جمهوری اسالمی تبدیل شده و‬ ‫ً‬ ‫دشمن از ضربه زدن به کشور در این عرصه نیز‪ ،‬کامال‬ ‫ناامید گردد‪ ،‬انشاء اهلل‪. ...‬‬ ‫‪336‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫علی مصطفوی ثانی‬ ‫پژوهشگر هسته عدالت پژوهی مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪337‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫مالی سازی اقتصاد با خلق بدهی و گسترش سفته بازی‪،‬‬ ‫نابرابری فزاینده و ساختاری به جامعه تحمیل می کند‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫توزیع بدهی‬ ‫یا توزیع درامد؟‬ ‫وقوع بحران اقتصادی و مالی در سال های پایانی دهه‬ ‫‪ 2000‬میالدی و ایجاد جریانات مختلف اجتماعی‬ ‫متاثر و متضرر از این بحران در جامعه امریکا از جمله‬ ‫«جنبش اشغال وال استریت» سواالت زیادی در مورد‬ ‫اثرات و دالیل ایجاد بحران های اقتصادی و مالی و‬ ‫همچنین ساختار نابرابر توزیع قدرت و ثروت در جوامع‬ ‫سرمایه داری ایجاد کرد‪.‬‬ ‫با وجود سهم باالی امریکا در ثروت و درامد جهانی‪،‬‬ ‫شاخص های نابرابری و عدالت نشان از گسترش‬ ‫روزافزون سطح نابرابری در این کشور دارد‪ .‬با در نظر‬ ‫گرفتن ضریب جینی نابرابری درامــدی در امریکا به‬ ‫باالترین حدود خود از سال ‪ 1940‬تاکنون رسیده است‪.‬‬ ‫امار جدید دولت امریکا نشان می دهد که دهک باالی‬ ‫درامــدی در امریکا ‪ 73‬درصد ثروت این کشور را در‬ ‫اختیار دارد‪ .‬حال انکه ‪ %40‬پایین جامعه امریکا کمتر‬ ‫از ‪ 1‬درصد ثروت این کشور را در اختیار دارند‪ .‬جالب‬ ‫انکه تنها یک درصد باالی جامعه امریکا ‪ 40‬درصد از‬ ‫ثروت این کشور را در اختیار دارد! (نمودار ‪)1‬‬ ‫نگاه ساختاری به مسئله نابرابری بر اساس امارهای‬ ‫امریکا از جهتی دیگر نشان می دهد که دستمزدها تا‬ ‫اواسط دهه ‪ 1970‬به میزان رشد بهره وری افزایش یافته‬ ‫است؛ اما از ان به بعد شاهد واگرا شدن این دو هستیم‪،‬‬ ‫یعنی دستمزدها ثابت مانده اند اما بهره وری کماکان‬ ‫رشد داشته است‪ .‬رشد واقعی دستمزد در اقتصاد‬ ‫امریکا در طول ‪ 40‬سال گذشته تنها ‪ 19‬درصد بوده‬ ‫است حال انکه بهره وری ‪ 151‬درصد رشد نموده است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .1‬مالی شدن اقتصاد‪ :‬مورد امریکا‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نمودار ‪2‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نمودار ‪1‬‬ ‫رشد واقعی دستمزد در اقتصاد امریکا در طول ‪ 40‬سال گذشته تنها ‪ 19‬درصد‬ ‫بوده است حال انکه بهره وری ‪ 151‬درصد رشد نموده است‪.‬‬ ‫تفاوت بین میزان دستمزد کارگران و بهره وری به واقع‬ ‫نشان دهنده کاهش دریافتی کارگران به نسبت بهره وری‬ ‫ان ها در چرخه تولید است‪ .‬بهره وری مازاد از دستمزد‪،‬‬ ‫در طول این دوران نصیب سرمایه داران شده است‪.‬‬ ‫همچنین مقایسه عایدی حاصل از سرمایه و درامد‬ ‫حاصل از دستمزد در اقتصاد امریکا نیز مهر تاییدی‬ ‫بر این گفته است که علت افزایش شکاف طبقاتی و‬ ‫نابرابری‪ ،‬حرکت جریان منافع تولید به سمت سرمایه داران‬ ‫در طول این سال ها است‪( .‬نمودار ‪)2‬‬ ‫حال می بایست به این سوال پاسخ داد که منشا ایجاد‬ ‫این نابرابری چیست؟ و چه سازوکارهایی مولد این‬ ‫جریان تولید نابرابری است؟ عالئم و نشانه های حرکت‬ ‫اقتصاد به سمت این نابرابری ساختاری چیست؟‬ ‫‪338‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪339‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫برای درک سازوکارهای مولد جریان نابرابری در اقتصاد‬ ‫می بایست به رصد مهم ترین سیاست های اقتصادی‬ ‫در بازه زمانی ایجاد و گسترش این شکاف طبقاتی‬ ‫پرداخت‪ .‬یکی از مهم ترین تغییرات در دهه ‪1970‬‬ ‫بــه ایـن ســو‪ ،‬تغییر جایگاه بــازارهــای مالی در نظام‬ ‫اقتصادی جهان است‪ .‬در این دهه بازارهای مالی از‬ ‫نقش مفید و سنتی خود در اقتصاد کالن کالسیک‬ ‫یعنی زمینه سازی و تسهیل تبدیل پس اندازه ها به‬ ‫سرمایه گذاری (یا انتقال وجوه از دارندگان مازاد وجوه‬ ‫به متقاضیان) گامی فراتر نهادند‪.‬‬ ‫بخش مالی‪ ،‬همواره نقشی اصلی و تعیین کننده در‬ ‫انباشت سرمایه داشته و بازارهای پول و سرمایه نیز‬ ‫نقشی تعیین کننده در اقتصاد مبتنی بر بازار ایفا نموده‬ ‫اســت‪ ،‬امــا در ایــن دوره‪ ،‬مــقــررات زدایــی‪ ،‬اهمال در‬ ‫نظارت و اعمال مقررات‪ ،‬یارانه های ضمنی دولت و‬ ‫سیاست های پولی سهل گیرانه موجب افزایش فزاینده‬ ‫فعالیت های مالی و نهادهای مالی قانون گذار نشد‪،‬‬ ‫بلکه موجب افزایش پیچیدگی مالی شد‪ ،‬به نحوی که‬ ‫رشد بخش مالی به نسبت دیگر بخش های اقتصادی‬ ‫سریع تر بوده و اندازه و اهمیت ان در مقایسه با دهه های‬ ‫قبل از دید سنجه هایی چون سهم در تولید ناخالص‬ ‫داخلی‪ ،‬سهم در اشتغال‪ ،‬حجم دارایی های مالی و‬ ‫میانگین دستمزدها افزایش چشمگیری یافت‪.‬‬ ‫بسیاری از محققان و اندیشمندان بر این باورند که‬ ‫علی رغم تمام هشدارهای داده شده در طول سالیان‬ ‫گذشته‪ ،‬حرکت بدون کنترل و غیرضابطه مند اقتصاد‬ ‫کشورهای توسعه یافته در طول این چند دهه‪ ،‬به سمت‬ ‫«مالی گرایی» [‪ ،]1‬خود متضمن و مولد ایجاد نابرابری و‬ ‫بحران های اقتصادی بوده است‪ .‬اصطالح «مالی گرایی»‬ ‫یا «مالی شدن» در چند دهه اخیر در توصیف نظام یا‬ ‫فرایندهای اقتصادی تدوین شده و در پی ان است که‬ ‫همه ارزش های قابل مبادله (مشهود‪ ،‬نامشهود‪ ،‬اتی‪،‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫کنونی و‪ )...‬را به ابزاری مالی یا بـه مشتقی از ابزار مالی‬ ‫بـدل کند‪ .‬در این شرایط‪ ،‬نقش و اثرگذاری انگیزه های‬ ‫مالی‪ ،‬بــازارهــای مالی‪ ،‬بازیگران مالی و موسسات‬ ‫مالی بر سیاست ها و پیامدهای اقتصادی افزایش‬ ‫بسیاری را شاهد بود‪ .‬دو ویژگی بارز مالی شدن یک‬ ‫اقتصاد‪ ،‬افزایش حجم بدهی ها در چارچوب اقتصاد‬ ‫و گسترش سفته بازی و حباب های ناشی از ان در‬ ‫بازارهای مختلف است‪.‬‬ ‫مالی شدن اقتصادها پیامدهای اقتصادی منفی ای‬ ‫در کشورهای توسعه یافته داشته ازجمله‪:‬‬ ‫‪ -1‬کاهش دستمزدها و سودهای غیرمالی در درامد‬ ‫ملی یا انتقال درامد از بخش واقعی به بخش مالی‬ ‫‪ -2‬کاهش متعاقب در تشکیل سرمایه ثابت در بخش‬ ‫غیرمالی اقتصاد‬ ‫‪ -3‬رشد اقتصاد کند و لرزان در بخش واقعی اقتصاد‬ ‫‪ -4‬شدت گرفتن سفته بازی‬ ‫‪ -5‬افزایش ورشکستگی و اختالل در اقتصاد‬ ‫‪ -6‬وجود بی اطمینانی مالی و اقتصادی معنادار‬ ‫‪ -7‬افزایش سریع نسبت بدهی به دارایی شرکت ها‬ ‫‪ -8‬افزایش نسبت بدهی به درامد خانوارها‬ ‫‪ -9‬افزایش شتابان تسلط و غلبه بخش مالی بر بخش‬ ‫واقعی‬ ‫‪ -10‬بدتر شدن توزیع درامد و افزایش نابرابری درامدی و‬ ‫در نهایت حرکت از یک اقتصاد مبتنی بر پس انداز‪-‬‬ ‫سرمایه گذاری‪ -‬تولید‪ -‬صادرات به یک اقتصاد‬ ‫مبتنی بر استقراض‪ -‬بدهی‪ -‬مصرف‪ -‬واردات‬ ‫ازاین رو در اقتصادهای مالی شده تبعیت بخش مالی‬ ‫از بخش واقعی اقتصاد بسیار کاهش می یابد‪ ،‬یعنی‬ ‫نقطه ثقل فعالیت های اقتصادی به فعالیت های مالی‬ ‫منتقل می شود و به موازات ان اهمیت بخش واقعی‬ ‫اقتصاد کاهش می یابد که موجب تفوق بخش مالی‬ ‫بر بخش واقعی اقتصاد می شود‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫‪ .2‬مالی شدن اقتصاد‪ :‬مورد ایران‬ ‫بالغ بر ‪ ۵۰‬درصــد مــردم ایــران هیچ گونه دسترسی به‬ ‫تسهیالت بانکی ندارند!‬ ‫ایران برای رسیدن به متوسط جهانی تعداد شعبات‬ ‫بانکی به ازای هر صد هزار نفر بزرگسال‪ ،‬باید تعداد‬ ‫شعبات بانکی خود را به ‪ 8868‬شعبه برساند که‬ ‫به عبارتی دیگر مستلزم حذف ‪ 11730‬شعبه بانکی در‬ ‫کشور است‪ .‬گسترش نامتعارف شبکه شعب بانکی‪،‬‬ ‫نشان از قدرت گرفتن بخش مالی در اقتصاد ایران‬ ‫است و در بازار پول‪ ،‬عموم موسسات پولی و اعتباری‬ ‫چنان قدرتی دارنــد که هیچ نهادی قادر به متوقف‬ ‫ساختن ان ها نیست‪ .‬این قدرت اقتصادی و سیاسی‬ ‫باعث شده است که بانک ها به نوعی سکان دار کشتی‬ ‫اقتصاد ایران شده اند‪.‬‬ ‫نگاهی به ساختار بانک ها نشان می دهد که بانک ها در‬ ‫اقتصاد ایران از یک واسط بین دارندگان و متقاضیان‬ ‫وجوه تبدیل به شرکت های بزرگ چندرشته ای شده اند‬ ‫و در پــیــرامــون ستاد بانکی و مالی خــود انبوهی از‬ ‫شرکت های تابعه دارند که به فعالیت های مختلفی‬ ‫ً‬ ‫در عرصه اقتصاد مشغول اند؛ این فعالیت ها عمدتا‬ ‫پیرامون فعالیت های مالی‪ -‬بازرگانی‪ ،‬ساخت وساز‬ ‫و فعالیت در حوزه مستغالت و پیمانکاری است و‬ ‫ً‬ ‫ازاین رو عمال بانک ها تبدیل به شرکت های چندرشته ای‬ ‫انحصارگر در اقتصاد کشور شده اند‪.‬‬ ‫حاصل این وضعیت تضعیف بخش واقعی اقتصاد‬ ‫و حکمرانی بخش مالی بر کل اقتصاد کشور شده‬ ‫در طول ‪ 20‬سال گذشته این جابجایی در اقتصاد ایران‬ ‫نیز رخ داده است و می توان نشانه های حرکت اقتصاد‬ ‫ایران در مسیر مالی شدن را کم وبیش مشاهده نمود‪.‬‬ ‫از نشانه های بارز پدیده مالی شدن‪ ،‬افزایش اندازه و‬ ‫تاثیرگذاری بخش مالی در اقتصاد است‪ .‬از سال ‪1377‬‬ ‫که بانک مرکزی مجوز تاسیس بانک های خصوصی را‬ ‫صادر نموده تاکنون ‪ 20‬بانک خصوصی و عالوه بر این‪،‬‬ ‫تعداد زیادی تعاونی و صندو ق های مالی و اعتباری‬ ‫در کشور تاسیس شده است‪ .‬طبق امار بانک مرکزی‪،‬‬ ‫‪ 23230‬شعبه در قالب ‪ 42‬بانک و موسسه در سراسر‬ ‫کشور فعال هستند که سهم هر ‪ ۳۴۰۰‬ایرانی معادل‬ ‫یک شعبه بانکی است‪.‬‬ ‫طبق گزارش بانک جهانی‪ ،‬در سال ‪ ،2016‬متوسط تعداد‬ ‫شعب بانک های تجاری جهان به ازای هر صد هزار‬ ‫نفر بزرگسال‪ 12.5 ،‬بوده است‪ .‬در حالی که این تعداد‬ ‫برای ایران ‪ 31.3‬به ازای هر صد هزار نفر گزارش شده‬ ‫ً‬ ‫که تقریبا بیش از دو برابر متوسط منطقه خاورمیانه و‬ ‫شمال افریقا(‪ )MENA‬است‪ .‬امارهای بانک جهانی‬ ‫در این زمینه نشان می دهد که تعداد شعب بانک ها‬ ‫در ایران نه تنها از استاندارد جهانی باالتر است که از‬ ‫استاندارد کشورهای با درامد متوسط به باال نیز بسیار‬ ‫بیشتر اســت‪ .‬سرانه شعب بانکی در ایــران بیشتر از‬ ‫ً‬ ‫کشورهای توسعه یافته ای مثل انگلیس و نروژ و تقریبا‬ ‫دو برابر اتریش و المان است‪ .‬این گسترش نامتعارف‬ ‫شعب بانکی در حالی انجام گرفته است که امروزه‬ ‫‪340‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪[1]. Financialization‬‬ ‫‪341‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫پی نوشت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫است‪ .‬نتیجه این شرایط‪ ،‬عدم حرکت نقدینگی به‬ ‫سمت بخش های تولیدی و رســوب در بخش های‬ ‫مالی است که موجب شکل گیری دائمی حباب های‬ ‫مالی و حــرکـت هــای سفته بازانه در اقتصاد کشور‬ ‫است‪ .‬حجم نقدینگی در طول این سال ها در کشور‬ ‫به شدت افزایش یافته است و نقدینگی در طول ‪15‬‬ ‫سال گذشته «یکهزار هزار میلیارد تومان» افزایش یافته‬ ‫است‪ .‬به نحوی که در سال ‪ 1396‬حجم نقدینگی از‬ ‫حجم تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری بیشتر‬ ‫شده است و به دلیل غلبه مالی گرایی در اقتصاد کشور‬ ‫باوجوداین حجم از نقدینگی‪ ،‬بخش مالی نتوانسته‬ ‫است خدمت رسان به بخش واقعی و تولید اقتصاد‬ ‫کشور باشد و بنگاه های تولیدی و مولد کشور به شدت‬ ‫دچار تنگنای اعتباری و مالی هستند‪.‬‬ ‫البته در اقتصاد ایران و اقتصادهایی که بخش مالی بسیار‬ ‫گسترش پیدا می کند‪ ،‬بخش مالی کارایی مناسبی برای‬ ‫خود بخش مالی دارد؛ زیرا مجاز به خلق بدهی و ایجاد‬ ‫شرایط اهرمی بر روی دارایی ها است‪ .‬بخش بانکی با‬ ‫افزایش سود تسهیالت و به تبع افزایش نرخ سود سپرده ها‬ ‫برای جذب بیشتر نقدینگی‪ ،‬موجب از رونق افتادن‬ ‫فعالیت های تولیدی و اوج گرفتن فعالیت هایی می شوند‬ ‫که توان پرداخت سودهای باال را دارند‪ .‬درنتیجه سرمایه‬ ‫مالی بدون درگیر شدن در فعالیت های مولد (با حاشیه‬ ‫سود پایین)‪ ،‬با سوداگری در انواع کاالها و خدمات‪ ،‬بر‬ ‫ارزش خود افزوده و از طریق سفته بازی فزاینده بخش‬ ‫گتــری از کیک اقتصادی را تصرف کــرده است‪.‬‬ ‫بــزر ‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نگاهی به صورت های مالی بانک های موجود در بورس‬ ‫اوراق بهادار نشان می دهد که این بانک ها بالغ بر ‪100‬‬ ‫هزار میلیارد تومان سود سپرده (پول) پرداخت کرده اند‬ ‫ً‬ ‫که با توجه به رکود اقتصادی‪ ،‬این سود قطعا در بخش‬ ‫واقعی و مولد اقتصاد تولید نشده و بخش قابل توجهی‬ ‫از سودهای حاصله محصول فعالیت های سوداگری‬ ‫بــوده اســت‪ .‬این نوع ســوداوری سرمایه مالی موجب‬ ‫تفوق بیشتر بخش مالی بر بخش مولد و واقعی اقتصاد‬ ‫می شود‪ .‬حال انکه جریان مولد اقتصاد است که کاهنده‬ ‫نابرابری است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬با توجه به اینکه ‪ ۸۵‬درصد‬ ‫سپرده های بانکی در کشور تنها در اختیار ‪ ۲.۵‬درصد‬ ‫جامعه است و در اقتصاد ایران سود سپرده‪ ،‬مشمول‬ ‫مالیات نیز نمی شود‪ ،‬این نوع سوددهی سرمایه های‬ ‫مالی بر شکاف طبقاتی در اقتصاد ایران خواهد افزود‪.‬‬ ‫می توان گفت برای جلوگیری از مالی شدن اقتصاد‬ ‫کشور نیاز است با مقررات گذاری صحیح بخش مالی‬ ‫جلوی بازده نامعقول بازارهای سفته بازی (ازجمله‬ ‫مسکن‪ ،‬طال و ارز) گرفته شود و با وضع مالیات بر‬ ‫سوددهی سپرده و عایدی سرمایه‪ ،‬اثرات توزیع درامد‬ ‫و ثروت بین طبقات اجتماعی را کنترل نمود تا حرکت‬ ‫سرمایه به سمت بخش واقعی اقتصاد تقویت شده و‬ ‫درنتیجه چارچوب های نهادی برای کاهش شکاف‬ ‫طبقاتی تقویت شود‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بانک ها بالغ بر ‪ 100‬هزار میلیارد تومان سود سپرده (پول)‬ ‫پرداخت کرده اند که با توجه به رکود اقتصادی‪ ،‬این‬ ‫ً‬ ‫سود قطعا در بخش واقعی و مولد اقتصاد تولید نشده‬ ‫و بخش قابل توجهی از سودهای حاصله محصول‬ ‫فعالیت های سوداگری بوده است‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد ضعیف و‬ ‫ساختارهای ضعیف تر‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مجید کریمی‬ ‫پژوهشگر حلقه اقتصاد تحریم مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نقش خاص دولت در اقتصاد به همراه نقدینگی فراوان‪،‬‬ ‫بیشتر از شوک های ارزی ضربه می زنند‬ ‫نرخ در بازار ارز مانند هر بازار دیگری بر اثر نیرو ی های‬ ‫عرضه و تقاضا شکل می گیرد‪ .‬در اقتصاد ایران طرف‬ ‫تقاضای ارز شامل تقاضای سفته بازی‪ ،‬احتیاطی و‬ ‫حقیقی است‪ .‬تقاضای حقیقی ارز برای رفع نیازهای‬ ‫واردات و خروج سرمایه صورت می گیرد‪ .‬انچه از منظر‬ ‫سیاستگذار حاکمیتی در ارتباط با تقاضای ارز نیاز به‬ ‫کنترل و مدیریت دارد تقاضای سفته بازی‪ ،‬احتیاطی‬ ‫و تقاضای حقیقی برای خروج سرمایه و واردات قاچاق‬ ‫است‪ .‬دراین ارتباط نیز دقت به عوامل بنیادین در تعیین‬ ‫این چهار تقاضا است که می تواند سرچشمه نوسانات‬ ‫ارزی را تا حد ممکن از بین ببرد‪ .‬چهار تقاضای مذکور‬ ‫بیشتر در پاسخ به احساس بی اطمینانی از فضای‬ ‫اقتصاد کالن و کسب وکار صــورت می گیرد‪ .‬عمده‬ ‫بی اطمینانی نسبت به اینده نرخ ارز‪ ،‬رشد اقتصادی‬ ‫(چرخه های تجاری) و تورم است‪ .‬این بی اطمینانی ها‬ ‫ً‬ ‫منجر می شود عاملین اقتصاد نسبت به اینده کامال‬ ‫بدبین باشند‪ ،‬قادر به برنامه ریزی بلندمدت نبوده‪،‬‬ ‫ً‬ ‫دائما قراردادهای بلندمدت را تعدیل کرده و قراردادهای‬ ‫کوتاه مدت ببندند‪ .‬به عبارت بهتر تقاضاکنندگان ارز‬ ‫برای واردات کاال و خدمات با این تصور که اینده نرخ‬ ‫ارز مشخص نیست اقدام به تقاضای احتیاطی ارز‬ ‫می کنند‪ ،‬سفته بازها نیز با مشاهده ی نوسانات و بازده بازار‬ ‫نرخ ارز و بی اطمینانی از بازدهی فعالیت های حقیقی‬ ‫اقدام به تقاضای ارز می کنند و در سوی دیگر کسانی‬ ‫هستند که به دلیل عدم فضای مطلوب اقتصادی و‬ ‫بی اطمینانی نسبت به اینده اقتصاد ترجیح می دهند‬ ‫فعالیت های تولیدی خود را در خارج از کشور دنبال‬ ‫کنند‪ .‬همچنین باال بودن سطح قیمت ها در داخل‬ ‫‪342‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫تا زمانی که اقتصاد با بی اطمینانی مواجه‬ ‫باشد مدیریت موثر از سمت تقاضای ارز‬ ‫کشور غیرممکن خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ .1‬دولت انحصارگر و سیاستگذار‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪343‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫خرید اجباری ارز حاصل از صادرات نفتی از سوی‬ ‫بانک مرکزی (ناشی از سیاست های مالی‪ -‬بودجه ای‬ ‫دولت متکی بر درامدهای نفتی) به هر میزان که دولت‬ ‫تمایل داشته باشد‪ ،‬خالص دارایــی خارجی بانک‬ ‫مرکزی را به اصلی ترین موتور محرک رشد نقدینگی‬ ‫(ناشی از رشــد هزینه های دولــت) در کشور تبدیل‬ ‫کــرده اســت‪ .‬باید توجه داشــت دولــت هم به عنوان‬ ‫بزرگ ترین عرضه کننده و هم بزرگ ترین تقاضا کننده‬ ‫ارز در کشور مطرح است‪ -‬به عبارتی می توان ادعا کرد‬ ‫دولت می تواند به عنوان انحصار گر در بازار ارز عمل‬ ‫کند‪ .‬از سوی دیگر دولت خود به عنوان سیاستگذار‬ ‫ارزی مطرح است‪ ،‬لذا مسئله تضاد منافع را خواهیم‬ ‫داشت و این مسئله خود عامل ایجاد نوسانات ارزی و‬ ‫کاهلی دولت در جلوگیری از نوسانات ارزی می شود‪.‬‬ ‫اولین اقدام قطع ارتباط بین درامدهای دالری نفت‬ ‫با بودجه دولت است؛ بدین صورت که می توان کل‬ ‫درامدهای نفتی را در صندوق توسعه ملی واریز کرد و‬ ‫دولت نیز نیاز ریالی خود را در بودجه قید می کند‪ .‬این‬ ‫امر منجر می شود دولت به عنوان سیاستگذار ارزی دیگر‬ ‫با مسئله تضاد منافع روبرو نشود و به صورت مستقل و‬ ‫بر اساس منافع اقتصاد ملی عمل کند‪ ،‬البته صندوق‬ ‫توسعه ملی نیز برای بر عهده گرفتن چنین مسئولیت‬ ‫خطیری اصالح گردد‪.‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫نسبت به خــارج که به دلیل بی اطمینانی تورمی و‬ ‫نقدینگی ایجاد می شود تقویت کننده واردات قاچاق‬ ‫است‪ .‬در نتیجه برای مدیریت بنیادین طرف تقاضای‬ ‫ارز نیاز است نوسانات و بی ثباتی های اقتصاد کالن‬ ‫ً‬ ‫مدیریت شود که ان نیز صرفا با ایجاد هماهنگی و‬ ‫سازگاری و درعین حال استقالل بین سیاست های‬ ‫پولی‪ ،‬مالی‪ ،‬ارزی و مدیریت بدهی های دولت ممکن‬ ‫اســت‪ .‬به عنوان مثال اگر سیاست دولــت انبساطی‬ ‫باشد دولت نباید با استقراض و یا فروش ارز به بانک‬ ‫مرکزی پایه پولی را زیاد کند‪ .‬چون در این حالت بانک‬ ‫مرکزی مجبور می شود عرضه پول را متناسب با نیاز‬ ‫مالی دولت تنظیم کند نه متناسب با اینده اقتصاد‪.‬‬ ‫ضمن انکه کل سیاست های مالی باید در خدمت‬ ‫مدیریت چرخه های تجاری باشد نه اینکه دولت‬ ‫بدون توجه به شرایط رکود و رونق اقتصاد همواره کسری‬ ‫داشته باشد‪ .‬همچنین دولت باید به تسویه بدهی های‬ ‫خودش متعهد باشد نه اینکه با انباشت بدهی منجر‬ ‫به تعطیلی بنگاه های اقتصادی خصوصی و فشار بر‬ ‫شبکه بانکی شود‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬تا کید بیش ازحد بر‬ ‫تثبیت نرخ ارز به تخلیه ذخایر ارزی کشور و همچنین‬ ‫شکل گیری بازار سیاه‪ ،‬رانت و فساد منجر می شود و‬ ‫بهتر است بر نرخ شناور مدیریت شده تا کید شود‪ .‬به‬ ‫عبارت بهتر نوسانات نرخ ارز کنترل شود‪ .‬به هرحال تا‬ ‫زمانی که اقتصاد با بی اطمینانی مواجه باشد مدیریت‬ ‫موثر از سمت تقاضای ارز کشور غیرممکن خواهد بود‪.‬‬ ‫انچه بازار ارز را دچار تالطم کرده واردات کاال و خدمات‬ ‫نیست بلکه سایر مصارف ارزی مانند قاچاق‪ ،‬خروج‬ ‫سرمایه و خرید ارز برای سفته بازی است‪ .‬لذا در ادامه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫بحث خود به برخی از موارد سوء مدیریت و نهادهای‬ ‫داخلی ناکارا که ما را در مقابل تحریم اسیب پذیر کرده‬ ‫است اشاره می کنیم‪:‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫در صورت تسویه یا عدم تسویه دولت‬ ‫با بخش خصوصی؛ دولت مشمول نرخ‬ ‫بهره نمی شود و این در حالی است که‬ ‫بدهی بخش خصوصی به نظام بانکی‬ ‫مشمول نرخ بهره بانکی است‪.‬‬ ‫‪ .2‬مضر و بسیار‪ :‬بدهی‬ ‫بدهی های دولت در اقتصاد ایران حدود ‪ 40‬درصد‬ ‫از تولید ناخالص داخلی را شامل می شود و از سوی‬ ‫دیگر حدود ‪ 70‬درصد این بدهی مربوط به نهادهای‬ ‫غیرسپرده پذیر است‪ .‬ادعا بر این است که ایجاد بدهی‬ ‫توسط دولت ها به نسبت سود ناخالص داخلی در حال‬ ‫افزایش است و دولت ج‪.‬ا‪.‬ایران نسبت به نرخ هایی‬ ‫که گاهی ‪ 80‬الی ‪ 90‬درصد و بیش از این هم می رسد‬ ‫فاصله زیادی دارد‪ .‬در مورد ایران مالحظاتی وجود دارد‬ ‫که باید بدان توجه شود؛ تنها حدود ‪ 40‬درصد از اقتصاد‬ ‫ایران در دست بخش خصوصی است‪ ،‬بدهی دولت‬ ‫ً‬ ‫نیز تقریبا ‪ 40‬درصد تولید ناخالص داخلی است‪70 ،‬‬ ‫درصد از این میزان بدهی دولت به بخش خصوصی‬ ‫است‪ .‬لذا حدود ‪ 70‬درصد درامدهای بخش خصوصی‬ ‫ً‬ ‫در دست دولت اصطالحا فریز شده است‪ .‬در صورت‬ ‫تسویه یا عدم تسویه دولت با بخش خصوصی؛ دولت‬ ‫مشمول نرخ بهره نمی شود و این در حالی است که‬ ‫بدهی بخش خصوصی به نظام بانکی مشمول نرخ‬ ‫بهره بانکی اســت‪ .‬لــذا بــار بدهی بخش خصوصی‬ ‫به نظام بانکی باعث ناپایداری بدهی در این بخش‬ ‫خواهد شــد‪ .‬در ایــن صــورت تــوان بخش خصوصی‬ ‫نیز برای پرداخت مالیات به دولت کاهش می یابد و‬ ‫این مسئله ناپایداری بدهی برای دولت که همواره در‬ ‫حال افزایش بوده است را به دنبال خواهد داشت‪.‬‬ ‫این مکانیسم خود منجر به تعطیلی بخش خصوصی‬ ‫و ورود ان به بخش سفته بازی اقتصاد خواهد شد تا‬ ‫هم بتواند بدهی های خود را به نظام بانکی پرداخت‬ ‫کند و هم از میزان سود بیشتر منتفع گردد‪ .‬با ادامه‬ ‫این روند جریان گرفتن تسهیالت از نظام بانکی نیز به‬ ‫سمت خطر اخالقی و انتخاب معکوس پیش خواهد‬ ‫رفت‪ .‬به این معنا که تسهیالت خوب شکل نخواهد‬ ‫گرفت‪ ،‬تخصیص ها در جریان سفته بازی اقتصاد ادامه‬ ‫می یابد و وضعیت ترازنامه بانک ها نیز با شکاف در‬ ‫طرف دارایــی و بدهی های دولت افزایش می یابد؛ و‬ ‫معوقات بانکی افزون می شود‪ .‬توجه به عملکرد اقتصاد‬ ‫ایران نشان می دهد که بخش عمده سفته بازی اقتصاد‬ ‫در بازار ارز‪ ،‬سکه‪ ،‬زمین و ساختمان شکل می گیرد‪.‬‬ ‫سفته بازی در بخش زمین و ساختمان منجر به افزایش‬ ‫سطح قیمت کاالهای غیرقابل تجارت می شود که‬ ‫کنترل این افزایش قیمت برای دولت چندان مقدور‬ ‫نیست و باال بودن این سطح قیمت از یک سو‪ ،‬خود‬ ‫منشا فساد و ارتشا می تواند باشد و از سوی دیگر قدرت‬ ‫رقابت پذیری بخش واقعی اقتصاد را کاهش می دهد‪.‬‬ ‫مسئله سفته بازی در ارز و سکه نیز به کاهش ارزش پول‬ ‫ملی‪ ،‬تورم‪ ،‬تخلیه ذخایر ارزی و طالی بانک مرکزی‬ ‫کشور منجر می شود‪.‬‬ ‫‪ .3‬ارز دیجیتال مشترک بین ایران و شرکا‬ ‫محدودیت های مربوط به نقل و انتقاالت پولی در‬ ‫شبکه بانکی بین المللی سبب شــده تا جمهوری‬ ‫اسالمی ایــران نتواند از منافع حاصل از درامدهای‬ ‫ارزی خود استفاده بهینه و دلخواهی داشته باشد‪.‬‬ ‫رصد و کنترل این انتقاالت توسط ایاالت متحده از‬ ‫یکسو و همکاری نظام بانکی کشورها و سایر نهادهای‬ ‫‪344‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪345‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫یکی از چالش مهم در ارتباط با تعیین نرخ ارز به محل‬ ‫مصارف حواله های ارزی مربوط است‪ .‬طی سال های‬ ‫اخیر محل مصارف حواله ارزی ایران‪ ،‬دبی بوده است‪.‬‬ ‫نظام بانکی امارات از همکاری با بانک ها و تجار ایرانی‬ ‫در ارتباط با مبادالت ارزی‪-‬مالی منع شد و در نتیجه‬ ‫انتقال حواله ها توسط صراف ها و یا شبه صراف ها‬ ‫صورت می گرفت‪ .‬با اجرای مالیات بر ارزش افزوده در‬ ‫دبی از ابتدای سال ‪ ،2018‬صراف ها و شبه صراف ها‬ ‫نیز ترجیح دادند با ارز نقدی کار کنند‪ .‬نتیجه این‬ ‫امر خروج ارز از کشور به صورت قاچاق به سمت دبی‬ ‫و همچنین سلیمانیه بود‪ .‬لذا به نظر می رسد که بازار‬ ‫حواله نسبت به بازار نقدی در تعیین نرخ ارز از اهمیت‬ ‫ً‬ ‫بیشتری برخوردار است‪ .‬با توجه به اینکه تقریبا به صورت‬ ‫انحصاری قیمت گذاری ارز به صورت حواله در دبی‬ ‫اتفاق می افتد لذا سیاست های داخلی این محل‬ ‫مزید علت بر مشکالت داخلی کشور ما خواهد بود‪.‬‬ ‫مثل این است که عالوه بر تحمل مشکالت مربوط به‬ ‫تحریم ها باید بار مسئولیت سیاست های اقتصادی‬ ‫داخلی امارات را نیز به دوش کشیم‪ .‬استفاده از ساختار‬ ‫و سیستم صرافی صرفه های زیادی برای ما بخصوص‬ ‫در زمان تحریم به دنبال داشته است و استفاده از این‬ ‫مکانیسم در کنار نظام بانکی و مشکالتی که تحریم ها‬ ‫برای ما به وجود اورده اند ضروری می نماید؛ اما نیاز به‬ ‫نظارت و بازتعریف مسئولیت ان ها در شرایط فعلی دارد‪.‬‬ ‫متنوع کردن مبادی حواله از ضرورت ها است و دراین بین‬ ‫ً‬ ‫مناطق ازاد مالی می تواند کمک یار ما باشد‪ .‬اصطالحا‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بین المللی با ایاالت متحده از سوی دیگر منجر به‬ ‫ناکارایی کانال های رسمی روابط مالی بین الملل شده‬ ‫است‪ .‬یکی از این نهادها سوئیفت است که وجود ان‬ ‫ثبت و رصد انتقاالت پولی داخلی و بین الملل ما را‬ ‫برای دشمن به دنبال دارد و تحریم ان چرخه انتقال‬ ‫پول کشور ما را در عرصه بین الملل مختل می کند‪.‬‬ ‫لذا باید به دنبال جایگزینی برای کارایی در انتقاالت‬ ‫پولی خود باشیم‪ .‬یکی از راهکارهایی که با پیشرفت‬ ‫دانش فناوری اطالعات و ارتباطات حاصل گردیده‬ ‫است تکنولوژی بال ک چین است که نیاز به تائید‬ ‫نهاد ثالث همچون سوئیفت را برای انتقاالت پولی‬ ‫مرتفع می سازد‪ .‬لذا با توجه به محدودیت های شبیه‬ ‫ایــن مــورد بــرای کشورهایی که منافع مشترکی با ما‬ ‫دارنــد‪ ،‬استفاده از ظرفیت همکاری با این کشورها‬ ‫در بستر بال ک چین می تواند مفید فایده واقع شود‪.‬‬ ‫برای مثال تعریف ارز دیجیتال مبتنی بر سبد کاالیی‬ ‫مشخص و مورد توافق می تواند در بستری امن و کارا‬ ‫انتقاالت را به خوبی انجام دهد‪ .‬اینکه بر سبد کاالیی‬ ‫واقعی مشخص تا کید می گردد به دلیل ان است که‬ ‫از نوسانات ارز بدون پشتوانه جلوگیری شده و ثبات‬ ‫اقتصادی کشورها نیز حفظ گردد‪ .‬برای مثال این توافق‬ ‫می تواند برای مبادالت بین المللی در حوزه صادرات‪،‬‬ ‫واردات و سرمایه گذار ی های بین المللی بین کشورهای‬ ‫ایران‪ ،‬روسیه‪ ،‬ترکیه‪ ،‬عراق‪ ،‬سوریه‪ ،‬چین و پا کستان‬ ‫تعریف و مهندسی گردد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪ .4‬گسترش نقشه ارزی‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اگرچه فشارهای خارجی و محدودیت های‬ ‫اعمال شده در نظام پرداخت بین المللی‬ ‫شوک های ارزی را ایجاد می نماید اما منشا‬ ‫اصلی بــرای دامنه وسیع این شوک ها‪،‬‬ ‫نقدینگی بی مهابا در اقتصاد است‪.‬‬ ‫نباید تمامی تخم مرغ های خود‬ ‫را در یک سبد قــرار دهیم‪.‬‬ ‫دراین بین شاید روسیه‪ ،‬چین و منطقه ازاد مالی البوان‬ ‫مالزی‪ ،‬قطر و ترکیه محل های خوبی برای این امر باشد‪.‬‬ ‫لذا باید توجه داشت که ارتباط با مناطق متنوع ازاد‬ ‫بین المللی یکی از راهکارهای فرار از شوک های ارزی‬ ‫می تواند باشد‪.‬‬ ‫‪ -5‬بازار بین بانکی معامالت ریالی و ارزی‬ ‫یکی از بازارهای مهم‪ ،‬در شکل گیری نرخ بهره بدون‬ ‫ریسک در اقتصاد یک کشور‪ ،‬بــازار بین بانکی است‬ ‫که متاسفانه در کشور ما مکانیسم و ابزار مرتبط با ان‬ ‫وجود ندارد‪ .‬بازار بین بانکی بازار ابزار سرمایه گذاری با‬ ‫سررسید کمتر از یک سال است که نیاز به بازار ثانوی‬ ‫نیز دارد و این بازار ثانوی در واقع مشخص کننده نرخ‬ ‫خواهد بود‪ .‬در بازار بین بانکی دو ابزار اساسی وجود‬ ‫دارد‪ :‬یکی اوراق قرضه دولتی و دیگری وام دهی های‬ ‫کوتاه مدت بانک ها به یکدیگر برای تامین نقدینگی‪.‬‬ ‫در شبکه بانکی ما متاسفانه نرخ ها به صورت دستوری‬ ‫ً‬ ‫مشخص می شود و عمال انچه تعیین کننده نرخ بهره‬ ‫بدون ریسک در اقتصاد است سود سپرده هاست‪ .‬حتی‬ ‫اوراق دولتی که طی سالیان گذشته مورد استفاده دولت‬ ‫بود از نرخ سپرده بانکی تبعیت می کند که این مسئله‬ ‫هزینه پول در اقتصاد را باال می برد‪ .‬با توجه به اینکه این‬ ‫میزان سود در فعالیت های اقتصادی بخش واقعی و‬ ‫بخصوص تولید حاصل نمی شود لذا جریان نقدینگی‬ ‫خود به سمت بانک ها سوق می یابد که بار دیگر به خلق‬ ‫نقدینگی می انجامد‪ .‬وجود بازار بین بانکی و استفاده از‬ ‫اوراق بهادار اسالمی دولتی بین نهادهای فعال در شبکه‬ ‫بانکی می تواند به واقعی کردن‬ ‫و شکل گیری درست نرخ بهره‬ ‫اقتصادی منجر شود و جریان نقدینگی را تا حدودی‬ ‫کنترل کند‪ .‬جریان بیمار نقدینگی و عدم ظرفیت بخش‬ ‫واقعی اقتصاد برای ان گزینه ای جز فعالیت های مخرب‬ ‫و سوداگرانه برای اقتصاد به دنبال نخواهد داشت و بازار‬ ‫سوداگرانه را در بخش های غیر مولد از جمله بازار ارز‬ ‫تقویت می کند‪ .‬باید توجه داشت که اگرچه فشارهای‬ ‫خارجی و محدودیت های اعمال شده در نظام پرداخت‬ ‫بین المللی شوک های ارزی را ایجاد می نماید اما منشا‬ ‫اصلی برای دامنه وسیع این شوک ها‪ ،‬نقدینگی بی مهابا‬ ‫در اقتصاد است‪.‬‬ ‫یکی از راه ه ــای کنترل ایــن نقدینگی تقویت بــازار‬ ‫بین بانکی با شرح مذکور است‪ .‬در کنار بازار بین بانکی‬ ‫معامالت ریالی‪ ،‬می توان به معامالت بازار بین بانکی‬ ‫دالری نیز اشــاره کــرد‪ .‬به این صــورت که استقراض‬ ‫ارزی بانک ها بــرای پوشش کمبود نقدینگی روزانــه‬ ‫موردنیاز خود در شبکه بانکی و بین بانک ها تامین‬ ‫شود‪ ،‬در این صورت قیمت ارز نیز در شبکه داخلی‬ ‫بانکی مشخص می شود؛ اما این فرایند بدون ارتباط‬ ‫شبکه بانکی با نظام بانکی بین المللی ابتر است‪ ،‬زیرا‬ ‫هر تقاضاکننده ارزی به دنبال حواله یا تحویل ارز در‬ ‫خارج از کشور است (به جز مصارف محدود)‪ .‬در نتیجه‬ ‫الزامی وجود ندارد که متقاضی ارز جهت تقاضای‬ ‫ارز به شبکه بانکی مراجعه کند؛ به عبارت دیگر بازار‬ ‫بین بانکی ارزی با وجود محدودیت های مربوط به روابط‬ ‫بین المللی بانک ها از عمق کافی برخوردار نخواهد بود‬ ‫و حتی ترس این وجود دارد که کارکرد چنین مکانیسم‬ ‫ناقصی تقویت سفته بازی ارزی باشد‪.‬‬ ‫‪346‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫هادی حبیب اللهی‬ ‫پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت مالی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪347‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫فقر مردم بنگالدش دغدغه محمد یونس شد؛ با دغدغه اش‬ ‫زیست‪ ،‬عذاب کشید‪ ،‬گریه کرد و در اخر ان را حل نمود‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫باید یک‬ ‫محمد یونس باشیم‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ً‬ ‫اصال موضوعی که محمد یونس کار کرده و بانکی‬ ‫که تاسیس کرده در نوشته من اهمیت ندارد‪ .‬محور‬ ‫نوشتارم پرداختن به این موضوع است که چگونه یک‬ ‫فرد یک مسئله را کشف می کند؛ چگونه ان را به دغدغه‬ ‫زندگی اش تبدیل می کند و چگونه برای حل ان اقدام‬ ‫می کند‪ .‬البته نمی دانم قلمم چقدر می تواند تامالتم از‬ ‫این کتاب را منتقل کند‪ .‬شاید بهترین توصیه‪ ،‬مطالعه‬ ‫خود کتاب باشد‪ .‬کتابی که داستان زندگی محمد یونس‬ ‫را بیان می کند و به خوبی نشان می دهد یک فرد چگونه‬ ‫می تواند نسبت به مسائل پیرامونش بی تفاوت نباشد‪.‬‬ ‫هر جا رفته و هر چه را دیده برایش مسئله بود‪ .‬همیشه‬ ‫راه بهترشدن را می پیمود‪ .‬زمانی بهتر شدن را در مطالعه‬ ‫مجله های علمی به جای کتاب های مدرسه می دید‪،‬‬ ‫زمانی ادامه تحصیل و اخذ مدرک دکتری اقتصاد در‬ ‫امریکا را هدف قرار داد‪ ،‬زمانی بازگشت و خدمت به‬ ‫کشور خودش را انتخاب می کند‪ ،‬و زمانی با وجود همه‬ ‫سابقه درخشان علمی که داشته و مدیر گروه اقتصاد‬ ‫معتبرترین دانشگاه کشورش بود‪ ،‬کشاورزی در کنار‬ ‫هم وطنانش را مهم ترین وظیفه زندگی اش یافته است‪.‬‬ ‫تامالتم از این کتاب را که برای یکی از اساتید تعریف‬ ‫می کردم‪ ،‬به داستان دوران کودکی اش که روضه امام‬ ‫حسین؟ع؟ را زبان مادرش شنیده اشاره کردم‪ .‬حرف‬ ‫استاد برایم جالب بود‪« .‬کسی که روضه امام حسین؟ع؟‬ ‫را شنیده و گریه کرده‪ ،‬ادم به دردبخوری است‪ ،‬اگر‬ ‫می توانی پیدایش کن و حتی دعوتش کن و ببینید‬ ‫چه کارکرده‪ ».‬محمد یونس در کل مسیر زندگی اش‬ ‫حق طلب بود؛ در دل امریکا در دوران دانشجویی اش‬ ‫هر جا حقی پایمال می شد سکوت نمی کرد‪ .‬از تاسیس‬ ‫هر انجمنی که به احقاق حق مظلومان و مظلومیت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫داستان زندگی محمد یونس به خوبی‬ ‫نشان می دهد یک فرد چگونه می تواند‬ ‫نسبت به مسائل پیرامونش بی تفاوت‬ ‫نباشد‪ .‬یونس هر جا رفته و هر چه را دیده‬ ‫برایش مسئله بود‪.‬‬ ‫مردم کشورش کمک می کرد‪،‬‬ ‫دریغ نکرده و رهبر و عضو فعال‬ ‫همه جنبش های دانشجویی‬ ‫مرتبط بوده است‪.‬‬ ‫بازگشت به کشور و ماجراهای بعدازان‪ ،‬تازه شروع داستان‬ ‫شنیدنی محمد یونس است‪ .‬از این جای داستان‬ ‫بغضی در گلوی اوست که وقتی می نویسد‪ ،‬ناخودا گاه‬ ‫خواننده گریه اش می گیرد‪ .‬کشور قحطی زده «بنگالدش»‬ ‫به قدری روایت های سوزناک از مردم به شدت فقیر دارد‬ ‫که محمد یونس نتواند بی تفاوت از کنار ان ها بگذرد‪.‬‬ ‫بنگالدش افراد سیاستمدار و تحصیل کرده کم نداشته‪،‬‬ ‫افرادی که دلسوز کشورشان بودند کم نداشته‪ ،‬حتی‬ ‫کسانی که اقداماتی هم در جهت رفع فقر انجام داده اند‬ ‫کم نداشته‪ ،‬ولی هیچ کدام محمد یونس نمی شدند‪.‬‬ ‫دیدن زنان به شدت فقیر که سرپرست خانواده هم‬ ‫هستند‪ ،‬خــواب را از چشمانش گرفته بــود‪ .‬صحنه‬ ‫دلخراش کودکانی که از گرسنگی جان می دادند هنوز‬ ‫در خاطر اوست‪ .‬باورش نمی شده کسی برای ‪ 2‬سنت‬ ‫درامد در روز کار کند‪ .‬او که با انبوهی از دانش از امریکا‬ ‫برگشته‪ ،‬سعی می کند در کتاب های درسی‪ ،‬راهی برای‬ ‫کاهش فقر در کشورش بیابد‪ .‬ولی هرچه دانش خود‬ ‫را ورق می زند‪ ،‬راهکاری که به داد مردم بنگالدش‬ ‫ً‬ ‫برسد نمی یابد‪ .‬اساسا معتقد است مطالبی که در‬ ‫کتاب ها نوشته شده‪ ،‬شاید به دردبخور باشند‪ ،‬ولی به‬ ‫درد کسانی می خورد که در مواجهه با ان ها ان دانش‬ ‫تولید شده است‪ .‬محمد یونس مخالف راهکارهای‬ ‫کلی است که به درد همه کشورها و دولت ها بخورد‪.‬‬ ‫لذا به این نتیجه می رسد که دانش روز رشته و حتی‬ ‫ساختارهای موجود در کشور راه حلی برای معضل فقر‬ ‫در کشورش ندارند؛ بنابراین مسیر علمی خود را عوض‬ ‫می کند‪ .‬دانشجویانش را به‬ ‫میان مردم می فرستد تا درد‬ ‫ان ها را بشنوند‪ ،‬مشکالتشان را‬ ‫یادداشت کنند‪ ،‬موانع کسب وکارشان را لیست کنند‪،‬‬ ‫تعداد فقرا را درمی اورد و هر امار و اطالعاتی که به درد‬ ‫می خورد را جمع اوری کند‪.‬‬ ‫مطالعاتشان را شروع می کنند‪ .‬عقل هایشان را رو ی هم‬ ‫مـی گــذارنــد و ایــده هــایــی کــه بــه ذهنشان می رسید‬ ‫را یــادداشــت می کنند‪ .‬مجموع مطالعاتشان نشان‬ ‫مــی داد رونــق ک ـشــاورزی می تواند باعث بــرو ن رفــت‬ ‫مردم از قحطی و خشکسالی شود‪ .‬با دانشجویانش‬ ‫که همگی دانشجوی اقتصاد بودند روی کشاورزی‬ ‫متمرکز می شوند‪ .‬راهکارهایی را استخراج می کنند و‬ ‫با مسئوالن مربوطه و کشاورزان مطرح می کنند‪ .‬همه‬ ‫راهکارها از هر دو طرف مسخره می شدند‪ .‬گویا هیچ کس‬ ‫اراده کار کردن ندارد‪ .‬یاس و ناامیدی دامن جامعه را‬ ‫گرفته است‪ .‬ولی استاد «دانشگاه چیتاگونگ» ناامید‬ ‫نشده است‪ .‬استین هایش را باال می زند و در زمین‬ ‫کشاورزی به کاشت برنج مشغول می شود‪ .‬می خواهد‬ ‫همه تئور ی های خود را پیاده کند‪ .‬دانشجویانش هم‬ ‫کمکش می کنند‪ .‬هنوز هم مردم قحطی زده مسخره شان‬ ‫ً‬ ‫می کنند‪ .‬اصال نمی فهمند چرا یک استاد دانشگاه باید‬ ‫دلش برای ان ها بسوزد‪ .‬انگار با این مفهوم غریبه اند‪.‬‬ ‫لذا همچنان نظاره می کنند‪ .‬طرح های محمد یونس‬ ‫موفقیت امیز می شود‪ .‬دستاوردهای خوبی به دست‬ ‫مــی اورد‪ .‬در نهایت ســودی که از این کار به دست‬ ‫می اورد را با کشاورزان منطقه تقسیم می کند‪ .‬او اکنون‬ ‫به ان ها اعتمادبه نفس هم اعطا کرده است و مرتب‬ ‫ان ها را تشویق به کار می کند‪.‬‬ ‫‪348‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫محمد یونس به فقیرترین اقشار جامعه‬ ‫انفاق نمی کرد‪ .‬بلکه به ان ها وام می داد‪.‬‬ ‫وامی که باید برگردانده می شد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪349‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫محمد یونس به مرور متوجه‬ ‫می شود که حتی کشاورزی‬ ‫نمی تواند مشکل فقر مردمانش‬ ‫را حل کند‪ .‬سود کشاورزی‬ ‫همچنان به کــام مال کان و‬ ‫صاحبان زمین است و بهره‬ ‫ناچیزی به کارگران می رسد‪.‬‬ ‫او معتقد است وقتی فقر بر‬ ‫جامعه حــا کــم ش ــده‪ ،‬باید‬ ‫مستقیم به ان موضوع پرداخت‬ ‫و نمی توان با پرداختن به مسائل حاشیه ای و ایجاد رفاه‬ ‫عمومی‪ ،‬انتظار رفع فقر را داشت‪ .‬چراکه معتقد است‬ ‫هرچه رفاه عمومی بیشتر شود‪ ،‬همچنان ثروتمندان‬ ‫جامعه بهره بیشتری از امکانات می برند و فاصله‬ ‫طبقاتی بیشتر می شود‪ .‬اعتقادی که پیدا کرده بود با‬ ‫همه دانش روز رشته اش در تضاد بود‪ .‬همه سندهای‬ ‫حمایتی نهادهای بین المللی و برنامه های ان ها را‬ ‫برای فقرزدایی زیر سوال می برد‪ .‬ازاین رو هیچ اعتقاد‬ ‫و اعتمادی به سیاست های فقرزدایی بانک جهانی‬ ‫نداشت و به این نتیجه رسیده بود که خودش باید‬ ‫کاری کند‪.‬‬ ‫او متوجه شــد‪ ،‬کـشــوری کــه اکثر مــردم ان بی سواد‬ ‫هستند‪ ،‬بانک ها با سازوکارهای ادار ی شان هیچ کمکی‬ ‫نمی توانستند بکنند‪ .‬مردم فقیری که هر روز فقیرتر‬ ‫می شدند‪ ،‬برای راه اندازی کسب وکار نمی توانستند از‬ ‫بانک ها وام بگیرند و هزاران مسئله دیگر که موانع جدی‬ ‫رفع فقر در کشور محمد یونس محسوب می شدند‪.‬‬ ‫همچنان نمی خواهم به مدلی که محمد یونس اجرا‬ ‫کرده اشاره کنم و ان را به عنوان الگو معرفی کنم؛ اما‬ ‫از باب اشاره این موضوع را مطرح می کنم‪ .‬درست یا‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫ً‬ ‫غلطش اصال مهم نیست ولی‬ ‫محمد یونس به این اعتقاد‬ ‫رسیده بود که اگر ز ن ها به جای‬ ‫مردها در بانکی که تاسیس‬ ‫کرده وام بگیرند خیلی بهتر‬ ‫است‪ .‬چیزی که حتی‪ 1‬درصد‬ ‫ً‬ ‫هم در جامعه اکثرا مسلمان‬ ‫منطقه خودشان تاکنون اتفاق‬ ‫نیفتاده بود‪ .‬او ز ن ها را دلسوزتر‬ ‫و دارای ازخودگذشتگی بیشتر‬ ‫شناخته و به مرور با اجرای این مدل به نتایج خوبی‬ ‫رسیده است‪ .‬غرض از اشاره به این مطلب این بود‬ ‫که همین اقدام محمد یونس باعث می شود مالهای‬ ‫مسلمان بنگالدش وی را مسیحی معرفی کنند و او‬ ‫را به اینکه می خواهد زنان را بی حجاب کند و باعث‬ ‫ً‬ ‫تفرقه خانواده ها شود متهم می کنند‪ .‬ظاهرا جو بسیار‬ ‫بدی علیه وی رقم می خورد ولی او از اعتقادش منصرف‬ ‫نمی شود‪ .‬همه کار می کند تا اعتماد مردان و مالها را‬ ‫به خودش جلب کند‪ .‬به انواع راهکارهای اعتمادزا‬ ‫فکر می کند و به صورت ازمون وخطا اجرا می کند‪ .‬کار‬ ‫به جایی می رسد که از وی به عنوان فردی که باعث‬ ‫تحکیم بنیان خانواده ها در بنگالدش شده تجلیل‬ ‫می شود‪ .‬ز ن ها از اینکه می توانند در خانه کار کنند و در‬ ‫معرض نامحرم نباشند‪ ،‬بسیار راضی هستند و مردها‬ ‫از اینکه معیشت زندگی شان بهتر شده شاکر هستند‪.‬‬ ‫محمد یونس به فقیرترین اقشار جامعه انفاق نمی کرد‪.‬‬ ‫بلکه به ان هــا وام مــی داد‪ .‬وامــی که باید برگردانده‬ ‫می شد‪ .‬در جایی از کتابش می نویسد وقتی به یک‬ ‫فقیر صدقه می دهی مثل این است که یک دیوار بلند‬ ‫دور او کشیده ای و از باالی دیوار برای او غذا پرتاب‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫محمد یونس معتقد است سیاستمداران دنیا دلشان‬ ‫به حال فقرا نسوخته و فقط شعار می دهند‪ .‬همه‬ ‫ً‬ ‫اقداماتی هم که انجام می دهند صرفا نمادین است‬ ‫و متناسب با خواست و نیاز مردم نیست‪.‬‬ ‫می کنی‪ .‬ولی وقتی به وی وام پرداخت می کنی‪ ،‬مثل‬ ‫این است که طنابی انداخته ای تا بتواند از حصار دیوار‬ ‫رها شود؛ اما می گوید نوع وامی که به افراد فقیر باید داد‬ ‫متفاوت از ثروتمندان است‪ .‬معادالتش فرق می کند‪.‬‬ ‫تضمین هایش فرق می کند و به طورکلی بانکش فرق‬ ‫می کند‪ .‬او می گوید این مردم نیستند که نزد بانک ها‬ ‫تضمین ندارند بلکه بانک ها هستند که روابط بین‬ ‫مردم را نمی فهمند و ان ها را باور ندارند‪.‬‬ ‫‪ 20‬سال طول می کشد که محمد یونس جهانی می شود‪.‬‬ ‫اکنون مدل اجرایی او در بسیاری از کشورها اجرا می شود‬ ‫ً‬ ‫و «گرامین بانک» شعبه های بین المللی دارد‪ .‬ظاهرا‬ ‫مشکل فقر مطلق را در کشور بنگالدش تا حد زیادی‬ ‫ً‬ ‫ریشه کن کرده و تقریبا یک سوم مشتریان بانکش اندکی‬ ‫زیر خط فقر هستند‪ .‬محمد یونس با مردمی کار کرده‬ ‫که در مرز تلف شدن از شدت گرسنگی بودند و این‬ ‫دستاورد بیشتر شبیه یک معجزه می ماند‪ .‬به همین‬ ‫خاطر روسای بانک جهانی و نهادهای مالی بین الملل‬ ‫در جلسات متعدد از وی دعوت می کنند‪ .‬اکثر ان ها‬ ‫خواهان کمک بیشتر به گرامین بانک هستند؛ اما‬ ‫ازانجایی که مدل های حمایتی ان ها را نمی پسندد همه‬ ‫را رد می کند‪ .‬معتقد است وام های بانک جهانی ان ها را‬ ‫فقیرتر می کند‪ .‬می گوید سیاست مداران دنیا دلشان به‬ ‫حال فقرا نسوخته و فقط شعار می دهند‪ .‬همه اقداماتی‬ ‫ً‬ ‫هم که انجام می دهند صرفا نمادین است و متناسب با‬ ‫خواست و نیاز مردم نیست‪ .‬حتی با دولت بنگالدش ‪-‬بر‬ ‫سر اینکه چرا حمایت ها را نمی پذیرد‪ -‬درگیری مستمر‬ ‫دارد‪ .‬او معتقد است که «پول بد» اگر وارد سیستمش‬ ‫شود‪ ،‬کل کار را خراب می کند‪ .‬لذا تاکنون سعی کرده‬ ‫بانکش را مستقل اداره کند‪ .‬مطابق میل هیچ فردی‬ ‫عمل نکند و ازادانه زیست کند‪.‬‬ ‫محمد یونس یک مثال از هزاران مثالی است که در‬ ‫سرتاسر دنیا زیست کرده و می کنند‪ .‬بسیاری از ان ها‬ ‫در جامعه خودمان هستند و کم وبیش شناخته شده یا‬ ‫ً‬ ‫نشده هستند؛ مثال نام «حاج عبداهلل والی» همیشه با‬ ‫محرومان یاد می شود‪ .‬یا نام و یاد شهدا به مراتب خاطر‬ ‫انسان هایی بسیار بزرگ تر را در وجود ما زنده می کند؛‬ ‫اما محمد یونس هم مرد بزرگی است‪ .‬مطالعه زندگی او‬ ‫ارزش دارد‪ .‬وقتی متوجه شدم که او جایزه صلح نوبل را‬ ‫دریافت کرده است‪ ،‬به جایزه نوبل هم خوش بین شدم‪.‬‬ ‫هنوز هم می گویم‪ ،‬مدلی که محمد یونس اجرا کرده شاید‬ ‫ان قدر اهمیت ندارد‪ ،‬چون نه کشور ما بنگالدش است‬ ‫و نه مسئله فقر در کشور ما مشابه کشور اوست‪ .‬حتی‬ ‫قضاوتی هم در خصوص اینکه ایا درست عمل کرده‬ ‫یا خیر ندارم‪ ،‬ولی روش و منش حل مسئله او ستودنی‬ ‫است‪ .‬همه ما باید نحوه تعامل با محیط‪ ،‬شناخت و‬ ‫حل مسئله را بلد باشیم‪ .‬باید ازخودگذشتگی داشته‬ ‫باشیم‪ .‬باید غــرور و خودبزرگ بینی را کنار گذاشته‬ ‫و درعین حال عزتمند و معتقد باشیم و در مقابل‬ ‫سختی ها کمر خم نکنیم‪ .‬باید با مسئله خود زندگی‬ ‫کنیم و همان طور که او شب ها از درد و رنج فقرا خواب‬ ‫ندارد‪ ،‬نسبت به مسئله و دغدغه خود این گونه باشیم‪.‬‬ ‫اگر یک مسئول در گوشه و کنار این مرزوبوم هستیم‪،‬‬ ‫اگر دانشجو یا استاد هستیم‪ ،‬اگر شهروندی از جامعه‬ ‫هستیم‪ ،‬باید یک محمد یونس باشیم‪.‬‬ ‫‪350‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫رضا پاینده‬ ‫پژوهشگر هسته نواوری و فناوری مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت نواوری دانشگاه تهران‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫‪351‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫فناوری مالی با تکیه بر سواد مالی‪ ،‬در حال تهدید بانکداری‬ ‫سنتی و نواوری اساسی در نظام بانکی است‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫انقالب اموزش و‬ ‫فوران فین تک‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫بانک ها و موسسات مالی‪ ،‬نهادهایی سرد و بی روح‬ ‫هستند‪ .‬نظام مالی متعارف‪ ،‬ساحت اقتصادی و مالی‬ ‫عموم مردم را تضعیف می کند و فعالیت اقتصادی‬ ‫را به گروه های خاصی در جامعه محدود و منحصر‬ ‫می سازد‪ .‬نظام مالی فراگیر به همه اقشار و گروه های‬ ‫مختلف اجازه می دهد به اندازه نیاز و تمایل خود‪،‬‬ ‫درگیر خدمات مختلف بانکی شوند‪ .‬حال انکه بعضی‬ ‫نظامات فعلی‪ ،‬فقط برای اقشار خاصی در جامعه‬ ‫کشش دارن ــد‪ .‬از ســوی دیــگــر‪ ،‬صنعت مالی مانند‬ ‫بسیاری از صنایع مصرفی نیست و عدم استفاده از‬ ‫محصوالت و خدمات ان‪ ،‬تاثیر عظیمی بر کیفیت‬ ‫زندگی افراد می گذارد‪ .‬ماهیت زیرساختی این صنعت‬ ‫موجب شده تا میزان بهره مندی افراد از خدمات مالی‪،‬‬ ‫سایر ابعاد زندگی انان را تحت تاثیر قرار دهد‪« .‬پایگاه‬ ‫داد ه شمول مالی جهانی» از بانک جهانی (موسوم به‬ ‫گلوبال فیندکس) [‪ ]1‬و «امارهای دسترسی مالی»[‪]2‬‬ ‫از صندوق بین المللی پول‪ ،‬دسترسی مردم جهان به‬ ‫نهادهای مالی را نشان داده و چند شاخص خاص‬ ‫مثل دسترسی به بانک‪ ،‬دریافت اعتبار از موسسات‬ ‫تحت نظارت و بسامد استفاده از حساب‪ ،‬گواهی بر‬ ‫این مدعاست‪.‬‬ ‫در ســاده تــر یــن سطح‪ ،‬بانک های تـجــاری خــرد سه‬ ‫عملیات کلیدی فراهم می کنند‪ )1 :‬سپرده می پذیرند‬ ‫و محل امنی برای پس انداز پول نقد مشتری فراهم‬ ‫می اورند تا به پشتوانه حق بیمه و مقررات مشخص‪،‬‬ ‫سود به دست اورند‪ )2 .‬از طریق خدمات متنوع شامل‬ ‫پول نقد‪ ،‬کارت ها و انتقال وجه‪ ،‬پرداخت ها را تسهیل‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫نظام مالی غرب‪ ،‬برای اشتی مردم با نظام‬ ‫مالی و به نوعی گسترش شمول مالی‪،‬‬ ‫راهکارهای مختلفی را تجربه کرده است‬ ‫از جمله سواد مالی و فناوری مالی‪.‬‬ ‫می کنند ‪ )3‬و در نهایت‪ ،‬پول‬ ‫قرض می دهند‪ .‬بر این اساس‪،‬‬ ‫نظام مالی باید محصوالتی‬ ‫نظیر پ ـس انــداز‪ ،‬پــرداخــت‪،‬‬ ‫اعتبار و مدیریت ریسک را به مردمی عرضه کند که‬ ‫طیف وسیعی از نیازها را دارند‪ .‬نظا م مالی همه جانبه تر‬ ‫که دسترسی بیشتری به گستره خدمات مالی مناسب‬ ‫ً‬ ‫می دهد احتماال به نفع گروه های عمومی تر جامعه‬ ‫عمل خواهد کرد‪ .‬برای مثال‪ ،‬دسترسی به سازوکار‬ ‫رسمی پس انداز و تامین اعتبار ممکن است باعث‬ ‫تسهیل سرمایه گذاری در فعالیت های مولد همچون‬ ‫اموزش و کارافرینی شود‪ .‬با نبود چنین دسترسی‪ ،‬افراد‬ ‫برای اموزش یا کارافرینی باید به پس اندازهای محدود‬ ‫غیررسمی خود متکی باشند‪ .‬همچنین‪ ،‬بنگاه های‬ ‫کوچک نیز مجبورند برای استفاده از موقعیت های‬ ‫رشد به درامدهای محدود خود اتکا کنند‪ .‬این موضوع‪،‬‬ ‫نابرابری را ماندگار می کند و به رشد اقتصادی کم منجر‬ ‫ می شود‪]3[ .‬‬ ‫نظام مالی غرب‪ ،‬برای اشتی مردم با نظام مالی و به نوعی‬ ‫گسترش شمول مالی‪ ،‬راهکارهای مختلفی را تجربه‬ ‫کرده است که در این نوشته به دو راهکار مکمل یعنی‬ ‫سواد مالی و فناوری مالی پرداخته می شود‪ .‬سواد مالی با‬ ‫ا گاهی بخشی در مقاطع مختلف زندگی‪ ،‬از کودکستان‬ ‫تا بازنشستگی‪ ،‬افراد را با گستره خدمات مالی اشنا‬ ‫می کند و فناوری مالی (فین تک) با کاربست نواورانه‬ ‫فناوری‪ ،‬مردم را نسبت به استفاده از خدمات مالی‬ ‫توانمندتر می سازد‪ .‬سواد مالی به دنبال نهادینه کردن‬ ‫تفکر اقتصادی و مالی در مردم است و فناوری مالی‪،‬‬ ‫این تفکر را خیلی سریع به منصه ظهور می رساند‪ .‬سواد‬ ‫مالی‪ ،‬کانون توجه نظام مالی را به سمت مردم سوق‬ ‫می دهد و فناوری مالی به مردم قدرت می دهد‪ .‬سواد‬ ‫مالی‪ ،‬پیشران نواوری در جانب تقاضای نظام مالی و‬ ‫فناوری مالی‪ ،‬پیشران نواوری‬ ‫در جانب عرضه نظام مالی‬ ‫است‪ .‬سواد مالی‪ ،‬زیربنای‬ ‫نظام مالی و فناوری مالی‪،‬‬ ‫روبنای نظام مالی است‪ .‬در واقع راهبردهای جدید‬ ‫در نظام مالی‪ ،‬تقاطعی از مــردم‪ ،‬دانــش‪ ،‬فناوری و‬ ‫پول هستند‪ .‬زمانی که این عناصر چهارگانه به هم‬ ‫می رسند‪ ،‬نظام مالی سازوکارهای خود را بازتعریف‬ ‫می کند و حتی بخش عمده ای از ظرفیت عملیاتی و‬ ‫مالی خود نظام مالی صرف این دو راهکار می شود‪.‬‬ ‫تجارب کشورهای جهان در این زمینه نشان می دهد‪،‬‬ ‫دو راهکار فوق بخش جدی از راهبردهای مالی را به‬ ‫خود اختصاص داده است‪:‬‬ ‫▪ بیش از ‪ 110‬کشــور و ‪ 250‬ســازمــان در شــبکه‬ ‫بین المللی اموزش سواد مالی [‪ ]4‬مشارکت داشته و‬ ‫کشورهای عضو تاکنون بیش از ‪ 400‬برنامه گوناگون‬ ‫به شکل های مختلف اجرا کرده اند‪.‬‬ ‫▪ دولــت امریکا به طور مستقیم هر سال رقمی در‬ ‫حدود ‪ 670‬میلیون دالر به منظور امــوزش مالی‬ ‫هزینه می کند‪.‬‬ ‫▪ «گروه اموزش امور مالی شخصی» در انگلیس‪ ،‬بیش‬ ‫از ‪ 3000‬معلم را اموزش داده که موجب بهره مندی‬ ‫‪ ۲۲۳۰۰‬دانش اموز در کوتاه مدت شده است‪.‬‬ ‫▪ هزینه ساالنه دولتی برای اموزش سواد مالی در روسیه‬ ‫‪ 18‬میلیون یورو و در رژیم غاصب صهیونیستی‬ ‫‪ 8‬میلیون یورو گزارش شده است‪.‬‬ ‫▪ دولت کانادا‪ ،‬حدود ‪ 7‬میلیون یورو به سازمان های‬ ‫فعال در بهبود سواد مالی این کشور‪ ،‬کمک مالی‬ ‫می کند‪.‬‬ ‫▪ شــورای تربیت اقتصادی امریکا در سال گذشته‬ ‫به طور مســتقیم به بیش از ‪ 10‬هزار دانش اموز در ‪44‬‬ ‫ایالت امریکا اموزش های ســواد مالی را ارائه کرده‬ ‫‪352‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫‪353‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫است‪ .‬این شورا تنها در‬ ‫ایالت نیویورک بیش از‬ ‫‪ 3000‬معلم برای اموزش‬ ‫کودکان و دانش اموزان‬ ‫تربیت نموده است‪.‬‬ ‫▪ در استرالیا‪ ،‬طرحی اجرا‬ ‫شد که طی ان‪ ،‬بیش از‬ ‫‪ 20‬هزار نفر از مردم با درامد پایین‪ ،‬با توسعه مهارت ‬ ‫و دانش‪ ،‬به پس انداز تشویق شدند‪.‬‬ ‫▪ برای اجرایی کردن استراتژی ملی سواد مالی در‬ ‫برزیل‪ 891 ،‬مدرسه داوطلب شدند و ‪ 1200‬معلم‬ ‫اموزش دیدند و بیش از ‪ 27000‬دانش اموز ‪ 14‬تا‬ ‫‪ 17‬ساله تحت پوشش این طرح قرار گرفته اند‪.‬‬ ‫▪ ترکیه در یک برنامه مشترک با برخی بانک های‬ ‫داخلی و نهادهای خارجی از جمله یونیسف‪،‬‬ ‫برنامه اموزش مالی را در ‪ 45000‬مدرسه و برای ‪12‬‬ ‫میلیون دانش اموز اجرا کرده است‪.‬‬ ‫▪ ســایت برنامه اموزش سواد مالی [‪ ]5‬در هلند به عنوان‬ ‫یک برنامه موفق اموزش سواد مالی در این کشور‪،‬‬ ‫ساالنه بیش از ‪ 2‬میلیون نفر بازدیدکننده دارد‪.‬‬ ‫ائتالف جامپ استارت بــرای ســواد مالی شخصی‪،‬‬ ‫بزرگ ترین تشکل در جهان [‪ ]6‬برای اموزش سواد مالی‬ ‫است و هدف ان غنی سازی برنامه درسی دانش اموزان‬ ‫است تا این اطمینان به وجــود اید که مهارت های‬ ‫اصلی مدیریت مالی شخصی در طول دوره تحصیلی‬ ‫پیش دبستانی تا پایه دوازدهــم حاصل می شود‪ .‬این‬ ‫نهاد که از ائتالف ‪ 180‬سازمان از بخش های دولتی‪،‬‬ ‫خصوصی‪ ،‬غیرانتفاعی و دانشگاهی ایجاد شده‬ ‫سواد مالی را این گونه تعریف کرده است‪« :‬سواد مالی‪،‬‬ ‫مجموعه ای از دانش ها‪ ،‬مهارت ها‪ ،‬گرایش ها و رفتارهای‬ ‫مالی است که ارتقای ان‪ ،‬تدبیر مالی و رشد اقتصادی‬ ‫فرد و جامعه را در پی خواهد داشت و حاصل ان‪ ،‬رهایی‬ ‫ـذران زندگی و‬ ‫از دغدغه گ ـ ِ‬ ‫ایستاییدر مشکالتمعیشتی‬ ‫روزانه است؛ تا با دستیابی‬ ‫به ازادی و امنیت مالی‪ ،‬هر‬ ‫حیات فراتر از روزمرگی‬ ‫انسانی‪ِ ،‬‬ ‫را تجربه کند»‪ .‬در استاندارد‬ ‫اموزشی [‪ ]7‬که این ائتالف‬ ‫بــرای پــایـه هــای مختلف امــوزشــی در چهار سطح‪:‬‬ ‫کودکستان‪ ،‬دانش اموزان تا پایه چهارم‪ ،‬دانش اموزان تا‬ ‫پایه هشتم و دانش اموزان تا پایه دوازدهم منتشر می کند‬ ‫محورهای زیر پوشش داده می شود‪:‬‬ ‫خرج و پس انداز‪ :‬به کارگیری استراتژی هایی برای پایش‬ ‫درامدها و هزینه ها‪ ،‬برنامه ریزی برای خرج و پس انداز‬ ‫برای اهداف اینده‬ ‫اعتبار و بدهی‪ :‬به کارگیری استراتژی هایی برای کنترل‬ ‫و مدیریت بدهی و اعتبار‬ ‫استخدام و درامد‪ :‬به کارگیری برنامه شغلی برای بهبود‬ ‫ظرفیت های درامد شخصی‬ ‫سرمایه گذاری‪ :‬اجرای استراتژی سرمایه گذاری متنوع‪،‬‬ ‫سازگار با اهداف مالی شخصی‬ ‫مدیریت ریسک و بیمه‪ :‬به کارگیری استراتژ ی های‬ ‫مناسب و مقرو ن به صرفه مدیریت ریسک‬ ‫تصمیم گیری مالی‪ :‬تصمیم گیری نظام مند در تصمیمات‬ ‫مالی شخصی و به کارگیری اطالعات قابل اعتماد‬ ‫طبیعی است که شکل گیری چنین فعالیت نظام مند‬ ‫و ریشه ای از دوران کودکی‪ ،‬به درگیری و مشارکت هر‬ ‫چه بیشتر افراد در نظام مالی منتج می شود‪ .‬البته همه‬ ‫فعالیت نظام مالی غرب در این موضوع‪ ،‬به تدوین‬ ‫استانداردهای اموزشی سواد مالی خالصه نمی شود‬ ‫و هر کشوری در سطح کالن‪ ،‬استراتژی ملی برای خود‬ ‫می نویسد و اجرا می کند‪ ]8[ .‬انچه در سواد مالی دنیا‬ ‫اتفاق افتاده یک حرکت بلندمدت و چند دهه ای است‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫فناوری مالی یا فین تک یک اصطالح برای‬ ‫معرفی شرکت هایی است که فناوری مدرن‬ ‫و مدل های کسب وکار نواورانه را در عرصه‬ ‫خدمات مالی ارائه می کنند‪.‬‬ ‫که از پیوندهای چندالیه ای و‬ ‫پوششی بازیگران در سطوح‬ ‫مختلف جهانی ناشی شده‬ ‫است‪ .‬زیربنایی بودن سواد مالی به این معناست که‬ ‫ا گاهی عمومی‪ ،‬تقاضای خدمات را افزایش داده و‬ ‫این افزایش تقاضا منجر به تشدید رفتارهای رقابتی‬ ‫در نظام مالی می شود‪ .‬سواد مالی‪ ،‬انتظار مشتری را به‬ ‫استانه می رساند و این انتظار‪ ،‬فرصتی برای کسب وکار‬ ‫ایجاد می کند‪.‬‬ ‫تجربه جهانی بحران مالی در ده سال پیش از یک سو‬ ‫و افزایش سواد مالی در قرن اخیر‪ ،‬هندسه نظام مالی‬ ‫را با تغییراتی مواجه ساخته و تغییراتی زیستی در‬ ‫نهادهای مالی ایجاد کرد‪ .‬از یک سو‪ ،‬اعتماد عمومی‬ ‫به نهادهای مالی کاهش یافت [‪ ]9‬و از سوی دیگر‪،‬‬ ‫نهادهای جدیدی به نام فین تک ظهور کردند که در‬ ‫قالب جدیدی از فناوری‪-‬نهاد‪ ،‬خدمات مالی را ارائه‬ ‫می کنند‪ .‬فناوری مالی یا فین تک یک اصطالح برای‬ ‫معرفی شرکت هایی است که فناوری مدرن و مدل های‬ ‫کسب وکار نواورانه را در عرصه خدمات مالی ارائه می کنند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫شرکت های فین تک معموال استارتاپ ها و شرکت های‬ ‫نوپایی هستند که به کمک فناور ی های جدید و با‬ ‫استفاده از اینترنت‪ ،‬کلیه خدمات و مسائل مربوط‬ ‫به حوزه های مالی را در عین حفظ امنیت و کیفیت‬ ‫خدمات‪ ،‬با سرعت و شفافیت بیشتر و هزینه کمتر‬ ‫انجام می دهند‪ .‬به عبارتی فین تک شامل موج جدیدی‬ ‫از شرکت هایی است که روش های متداول پرداخت‪،‬‬ ‫ارسال پول‪ ،‬استقراض‪ ،‬وام دهی و سرمایه گذاری را تغییر‬ ‫می دهند‪ .‬چنین شرکت هایی از سال ‪ 2010‬به یک روند‬ ‫قابل توجه جهانی تبدیل شده اند‪ .‬شرکت های فین تک‬ ‫اغلب شرکت های کوچک و متوسط​​هستند که ارزش‬ ‫اقتصادی زیادی ندارند‪ ،‬اما ایده روشنی برای بهبود‬ ‫خدمات مالی موجود دارند‪.‬‬ ‫بر اساس براوردهای مختلف‪،‬‬ ‫تعداد کسب وکارهای نوپای‬ ‫فین تک تا کنون به بیش از ده هزار شرکت رسیده است‬ ‫که ‪ 56‬درصد ان ها در کشورهای اسیایی استقرار دارند‪.‬‬ ‫به عنوان یک قانون نانوشته‪ ،‬سرمایه گذاری خطرپذیر‬ ‫و جمع سپاری‪ ،‬برای تامین مالی این شرکت ها مورد‬ ‫استفاده قرار می گیرد‪.‬‬ ‫در چهار کلمه ساده‪ ،‬فین تک یعنی «اعطای قدرت‬ ‫به مردم»‪ .‬برای نمونه در زمینه انتقال پول‪ ،‬افراد را قادر‬ ‫می سازند که روی پول خودشان کنترل داشته باشند‪.‬‬ ‫این نواوری تاثیر اجتماعی بزرگی دارد‪ ،‬به ویژه وقتی‬ ‫استارتاپ هایی وجود داشته باشند که در انواع خاصی‬ ‫از انتقال پول به صورت تخصصی فعالیت می کنند؛‬ ‫مانند ترنسفروایز‪ .‬بازار بالقوه برای کاربران خدمات‬ ‫ً‬ ‫فین تک بسیار گسترده است‪ .‬اساسا تمام جمعیت‬ ‫بالغ در جهان مشمول این بازار است‪ .‬بر اساس صفحه‬ ‫اجتماعی مک کینزی نزدیک به ‪ 2/2‬میلیارد بزرگسال‬ ‫در افریقا‪ ،‬اسیا‪ ،‬امریکای التین و خاورمیانه‪ ،‬خدمات‬ ‫مالی الزم را دریافت نمی کنند‪ .‬این جمعیت‪ ،‬شامل ‪8‬‬ ‫درصد از جمعیت کشورهای ‪ OECD‬با درامد باال (‪60‬‬ ‫میلیون بزرگساالن)‪ 65 ،‬درصد جمعیت در امریکای‬ ‫التین (‪ 250‬میلیون بزرگسال)‪ 49 ،‬درصد جمعیت در‬ ‫اسیای مرکزی و اروپای شرقی (‪ 193‬میلیون نفر بزرگسال)‪،‬‬ ‫‪ 67‬درصد جمعیت خاورمیانه (‪ 136‬میلیون بزرگسال)‪،‬‬ ‫‪ 80‬درصــد جمعیت در کشورهای جنوب صحرای‬ ‫افریقا (‪ 326‬میلیون بزرگسال)‪ 59 ،‬درصد جمعیت در‬ ‫شرق و جنوب شرقی اسیا (‪ 876‬میلیون نفر بزرگسال)‬ ‫و ‪ 58‬درصد جمعیت در جنوب اسیا (‪ 612‬میلیون‬ ‫بزرگساالن) است‪ .‬این افراد کاربران بالقوه خدمات‬ ‫فین تک هستند‪ .‬افزایش تعداد افراد در سراسر جهان که‬ ‫‪354‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪[1]. Demirguc-Kunt, Asli, Leora Klapper, Dorothe Singer, Saniya Ansar,‬‬ ‫‪and Jake Hess. 2018. The Global Findex Database 2017: Measuring‬‬ ‫‪Financial Inclusion and the Fintech Revolution: The World Bank.‬‬ ‫‪[2]. http://fas.imf.org‬‬ ‫[‪ .]3‬برای مثال‪ ،‬به گزارش ها و مقاالت زیر مراجعه کنید‪:‬‬ ‫‪Beck, T., Demirguc-Kunt, A., & Levine, R. (2007). Finance,‬‬ ‫‪inequality and the poor. Journal of Economic Growth, 12(1), 27-49.‬‬ ‫‪Beck, T., & Honohan, P. (2008). Finance for all?: Policies and pitfalls in‬‬ ‫‪expanding access (Vol. 41792). World Bank Publications.‬‬ ‫‪[4]. International Network on Financial Education‬‬ ‫‪[5]. www.wijzeringeldzaken.nl‬‬ ‫[‪ .]6‬در کنار جامپ استارت‪ ،‬موسسات دیگری همچون مرکز ملی اموزش‬ ‫و اقتصاد (‪ ،)NCEE‬شورای تربیت اقتصادی‪ ،‬موسسه مالی کاپیتال وان‪،‬‬ ‫وقف ملی برای تربیت مالی‪ ،‬ا کادمی سواد مالی‪ ،‬موسسه موفقیت جوانان‪،‬‬ ‫کمیسیون سرمایه گذاری و اوراق بهادار استرالیا‪ ،‬کمیته ملی برزیل برای اموزش‬ ‫سواد مالی‪ ،‬مرکز تعالی سواد مالی جهانی (‪ ،)GFLEC‬گروه اموزشی امور مالی‬ ‫شخصی (‪ ،)pfeg‬سازمان تنظیم مقررات صنعت مالی‪ ،‬بنیاد مشاوره ریسک و‬ ‫بیمه‪ ،‬بانک من و موسسه پس انداز امریکا و بسیاری نهادهای دیگر‪ ،‬در زمینه‬ ‫اموزش سواد مالی در دنیا مشغول فعالیت هستند‪.‬‬ ‫‪[7]. National Standards in K-12 Personal Finance Education (2015),‬‬ ‫‪Jump$tart.‬‬ ‫[‪ .]8‬برای مشاهده وضعیت استراتژی ملی سواد مالی هر کشور مراجعه کنید به‪:‬‬ ‫‪Grifoni, A., & Messy, F. A. (2012). Current status of national strategies‬‬ ‫‪for financial education.‬‬ ‫[‪ .]9‬مراجعه کنید به‪:‬‬ ‫‪.)2018( Edelman Trust Barometer Report‬‬ ‫‪355‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫پی نوشت‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫به دالیل مختلف نمی توانند‬ ‫از خدمات بانکداری سنتی‬ ‫اسـتــفــاده کنند یــا مــایــل به‬ ‫استفاده از ان نیستند‪ ،‬به‬ ‫توسعه فین تک که خدمات مشابه اما سریع تر‪ ،‬ارزان تر‬ ‫و سود اورتر ارائه می دهد‪ ،‬کمک می کند‪ .‬برای بانک ها‪،‬‬ ‫این روند به معنی افزایش ریسک های عملیاتی و البته‬ ‫خطرات درازمدت است‪.‬‬ ‫فین تک ها مزایایی نسبت به غول های عظیم مالی‬ ‫دارند‪ .‬اندازه کوچک ان ها‪ ،‬فرهنگ ناب‪ ،‬پیشرفت فنی‬ ‫و توانایی جذب استعدادهای فوق العاده به ان ها یک‬ ‫توان رقابتی می بخشد که از ماهیت طبیعی ان ها نشات‬ ‫می گیرد‪ .‬استارتاپیسم‪ ،‬فلسفه مولد فین تک هاست؛‬ ‫مسیر ایده‪-‬عمل‪ ،‬ضریب موفقیت فین تک ها‬ ‫ازاین رو‪ ،‬طی ِ‬ ‫را افزایش داده و موجب شده که خود را متناسب با‬ ‫خواست فعلی مشتری تنظیم کنند‪ .‬در حقیقت‪،‬‬ ‫فین تک ها‪ ،‬تراز کیفیت خدمات بانکداری سنتی‬ ‫مشتری با سواد مالی‬ ‫را تا سطح رضایت بخشی برای‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫باال‪ ،‬افزایش می دهند‪ .‬ازانجاکه تمرکز فین تک ها عمدتا‬ ‫بر روی یک یا تعداد محدودی از خدمات مشخص‬ ‫مالی است‪ ،‬امکان نــواوری بدون مرز در محصول و‬ ‫همچنین نواوری در مدل کسب وکار فراهم می شود‪.‬‬ ‫ورود نواوری به یک صنعت تا حد زیادی‪ ،‬رقابت را‬ ‫افزایش می دهد؛ تا انجا که برای مثال‪ ،‬شرکت پی پال‬ ‫به عنوان یکی از فین تک های موفق‪ ،‬بیش از ‪ 100‬میلیون‬ ‫حساب کاربری فعال دارد و روزانه به طور میانگین‪،‬‬ ‫‪ 315‬میلیون دالر تراکنش پرداختی انجام می دهد‬ ‫و هم نفس با بانک ها می تازد‪ .‬مسئله صنعت مالی‬ ‫اینک این است که گوگل‪ ،‬اپل‪ ،‬وال مارت‪ ،‬بیت کوین‪،‬‬ ‫سی اف پی بی و لندینگ کالب نسبت به موسسات‬ ‫مالی سنتی تهدیدهای بسیار بزرگ تری برای بانک ها‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫بقای صنعت‬ ‫هستند‪ .‬چالش ِ‬ ‫بانکداری به نواوری گره خورده‬ ‫است‪ .‬البته بانک ها رفتارهای‬ ‫گونا گونی در مواجهه با این‬ ‫چالش داشته اند؛ بعضی شتاب دهنده و مرکز رشد‬ ‫ایجاد کــرده انــد مثل شتاب دهنده بارکلیز‪ ،‬بعضی‬ ‫شرکت سرمایه گذاری خطرپذیر تاسیس کرده اند مثل‬ ‫سانتاندرز اینوونچرز و بعضی هم به سمت مشارکت‬ ‫با فین تک ها حرکت کرده اند مثل متروبانک و زوپا‪.‬‬ ‫استراتژ ی ها متفاوت است ولی کانون هدف نواوری‬ ‫است‪ .‬این گفته بیل گیتس که «به صنعت بانکداری‬ ‫نیاز داریم اما به بانک ها‪ ،‬نه» به این معناست که نواوری‬ ‫در اصل و بنیان بانک در حال وقوع است‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫مسئله صنعت مــالــی ایـنــک ای ــن اســت‬ ‫کــه گــوگــل‪ ،‬اپــل‪ ،‬وال مـ ــارت‪ ،‬بیت کوین‪،‬‬ ‫سی اف پی بی و لندینگ کالب نسبت به‬ ‫موسسات مالی سنتی تهدیدهای بسیار‬ ‫بزرگ تری برای بانک ها هستند‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫ابادی من؛‬ ‫سکانس دوم‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫محسن باقری‬ ‫پژوهشگر هسته حکمرانی مردم بنیان مرکز رشد‬ ‫دانشجوی دکتری مدیریت دولتی دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫نیازمند ده ها خانه توسعه گلباف هستیم تا حکمرانی‬ ‫مردم بنیان شکل گیرد‬ ‫اسم این منطقه را از قبل شنیده بودم و مشتاق بودم‬ ‫که از نزدیک با فعالیت های مردم ان اشنا شوم‪ .‬تالش‬ ‫جمعی و زیاد گروهی کوچک برای شکل دادن یک‬ ‫حرکت بــزرگ‪ ،‬چیزی نیست که بتوان ان را نادیده‬ ‫گرفت‪ .‬حاال اینجا به یک منطقه الگو و زبانزد تبدیل‬ ‫شده است‪ .‬با قابلیت های باال در کشاورزی و تولید‬ ‫محصوالتی دیگر‪ .‬طبق قرار قبلی به همراه دوستان‬ ‫از یکی از مزارعی که به کشت ترخون می پرداختند‬ ‫بازدید کردیم‪ .‬ترخون یک گیاه دارویی و معطر ارزشمند‬ ‫است که ضمن استفاده خوراکی‪ ،‬از فــراوری ان در‬ ‫صنایع دارویی و غذایی استفاده می شود‪ .‬برداشت‬ ‫این محصول از خردادماه اغاز شده و تا چند مرحله‬ ‫برداشت از ان تا اخر تابستان ادامه می یابد‪.‬‬ ‫در گلباف چندین خانوار به کشت ترخون می پردازند‬ ‫و پس از برداشت و خشک کردن‪ ،‬به فروش می رسانند‪.‬‬ ‫این محصول محل امرارمعاش چندین خانواده است‪.‬‬ ‫با وجود اینکه افراد زیادی درگیر این کار نیستند‪ ،‬اما‬ ‫بیشترین میزان ترخون را در کشور تولید می کنند‪ .‬از‬ ‫طریق تولید این گیاه دارویی و معطر‪ ،‬فرصت صادراتی‬ ‫قابل توجهی فراهم شده است‪ .‬نا گفته های زیادی از‬ ‫مشکالت صادرات در بخش گیاهان دارویی وجود دارد‪.‬‬ ‫متاسفانه به دلیل اینکه سازوکارهای مشخصی برای‬ ‫صادرات در این بخش وجود ندارد‪ ،‬فروش محصوالت‬ ‫بازیچه دست افراد محدودی است که این داستان را‬ ‫‪356‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫حمایت فنی و تخصصی‪:‬‬ ‫حمایت در فرایند تولید نیز عامل تسهیلگر مهمی‬ ‫است که افــراد را در مسیر کارامدی و اثربخشی قرار‬ ‫می دهد تا محصوالت باکیفیت تولید شود‪ .‬بسیاری از‬ ‫افرادی که به دنبال ایجاد کسب وکارهای خرد هستند‪،‬‬ ‫با فرایند تخصصی تولید نااشنا هستند‪ .‬این مسئله‬ ‫به طور خاص در مناطق روستایی یا مناطقی که از‬ ‫فرصت های اموزشی کمتری برخوردار هستند بیشتر‬ ‫گریبان گیر افراد است و ضرورت حمایتگری نهادهای‬ ‫جمعی بیشتر احساس می شود‪.‬‬ ‫بازاریابی و فروش‪:‬‬ ‫ایجاد زیرساخت های صادراتی و گمرکی برای تولید‬ ‫و ص ــادرات پــایــدار بر عهده دولــت اســت‪ .‬دولت ها‬ ‫باید تالش کنند که امر تولیدکنندگان را از هر گونه‬ ‫‪357‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫در خصوص سازوکارهای تولید و فروش در مناطق‬ ‫ضعیف‪ ،‬کشورهای مختلف تجربیات متنوعی را‬ ‫پشت سر گذاشته اند‪ .‬ان ها تالش کرده اند با شکل‬ ‫دادن برخی قالب های نهادی‪ ،‬در امر تولید و فرایند‬ ‫بازاریابی‪ ،‬تسهیال تی را برای تولیدکنندگان خرد در‬ ‫قالب کنش جمعی فراهم کنند‪ .‬در کشور ما نیز تالش‬ ‫شد در قالب هایی مثل تعاونی ها یا شوراها مسائل و‬ ‫مشکالت مربوط به تولید به خصوص در بخش روستایی‬ ‫مرتفع شود؛ اما این اتفاق به خوبی صورت نگرفت‪ .‬در‬ ‫عرصه شکل گیری کنش جمعی‪ ،‬خدماتی که از این‬ ‫نهادهای کنش جمعی ناشی می شود متعدد است‬ ‫که به چند مورد اشاره می شود‪:‬‬ ‫یکی از مشکالت کسب وکارهای خرد در روستا و شهر‪،‬‬ ‫تامین سرمایه است‪ .‬تا جایی که بسیاری از فرصت های‬ ‫کسب وکار به دلیل عدم تامین اعتبار مالی‪ ،‬از دست‬ ‫می رود‪ .‬این نهادهای جمعی در تامین سرمایه برای‬ ‫ً‬ ‫تولید در سطح خرد بسیار تسهیل گر هستند‪ .‬خصوصا‬ ‫وقتی که امکان تامین سرمایه را به سهولت برای همه‬ ‫افراد جویای کار فراهم کنند‪.‬‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .1‬سازوکارهای جمعی برای رونق کسب وکار‬ ‫تامین سرمایه خرد‪:‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫مطابق با خواست خود رقم می زنند‪ .‬عالوه بر ان این‬ ‫محصول مثل بسیاری از دیگر موارد به صورت خام‬ ‫صادر می شود و فرصت رقابتی قابل توجهی را از این‬ ‫طریق از دست می دهیم‪ .‬چراکه فراوری این محصوالت‬ ‫تا چندین برابر ارزش صادراتی ان را ارتقا می دهد‪.‬‬ ‫درصورتی که سازوکارهای تولید و صادرات به خوبی‬ ‫فراهم شود‪ ،‬کسب وکار گیاهان دارویی باعث احیا‬ ‫و ساخته شدن بسیاری از مناطق روستایی یا مناطق‬ ‫کمتر توسعه یافته خواهد شد‪.‬‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫درصورتی که سازوکارهای تولید و صادرات‬ ‫به خوبی فراهم شود‪ ،‬کسب وکار گیاهان‬ ‫داروی ـ ــی بــاعــث احــیــا و ســاخــتــه شــدن‬ ‫بسیاری از مناطق روستایی یا مناطق‬ ‫کمتر توسعه یافته خواهد شد‪.‬‬ ‫مرکز رشد‬ ‫دانشگاه امام صادق؟ع؟‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫خــانــه تــوس ـعــه گ ـل ـبــاف تــوان ـس ـتــه اســت‬ ‫نهادساز ی های الزم را برای شکل گیری‬ ‫کارافرینی اجتماعی ایجاد کند‪.‬‬ ‫ارتعاش های بیرونی که اسیب زا و مخرب است حفظ‬ ‫و حمایت کنند‪ .‬چراکه بی ثباتی در فضای اقتصاد و‬ ‫تولید بیشترین اسیب را متوجه بخش های تولیدی خرد‬ ‫می کند؛ اما از سوی دیگر تولیدکننده خرد به سختی‬ ‫می تواند با بازار بین المللی ارتباط بگیرد و محصوالت‬ ‫خود را به فروش برساند‪ .‬لذا یک نهاد میانی به غیر‬ ‫از دولت الزم است تا ارتباط با فضای بین المللی را‬ ‫ایجاد کند و مناسبات و زیرساخت های الزم برای‬ ‫فروش پایدار را ایجاد کند که این از جمله خدمات‬ ‫نهادهای جمعی است‪.‬‬ ‫بهبود فضای مقررات گذاری‪:‬‬ ‫در فضای تقنینی کسب وکار‪ ،‬موانعی وجود دارد که‬ ‫الزمه ان ارتباط با الیه حاکمیتی برای اصالح است‪.‬‬ ‫این ارتباط به صورت فردی محقق نمی شود و باید در‬ ‫بستر یک کنش جمعی‪ ،‬ارتباط منسجم و ساختارمند‬ ‫با الیه حاکمیتی جهت اصالح وضعیت ایجاد شود‪.‬‬ ‫ازانجاکه در الیه کنش جمعی افراد از نزدیک با مسائل‬ ‫مقررات گذاری دست وپنجه نرم می کنند‪ ،‬امکان این را‬ ‫دارند که بازخوردهای دقیقی را به الیه حاکمیتی انتقال‬ ‫دهند و برای اصالح ان چانه زنی کنند‪.‬‬ ‫اموزش و توانمندسازی‪:‬‬ ‫در مسیر شکل دادن حرکت های جمعی انچه حائز‬ ‫اهمیت است اموزش و توانمندسازی است‪ .‬چراکه‬ ‫ضعف نگرشی و ناتوانی مردم بومی از جمله موانع‬ ‫اخالل گر شکل گیری یک کنش جمعی فراگیر است‪.‬‬ ‫فرایند اموزش و توانمندسازی با دو رویکرد از باال به‬ ‫پایین و از پایین به باال صورت می گیرد‪ .‬در رویکرد از‬ ‫باال به پایین نهادهای دولتی سازوکاری را برای اموزش‬ ‫و توانمند کردن افراد در نظر گرفته اند‪ .‬در این فرایند‬ ‫بوروکراتیک برای تمام شعبه های دولتی دفتری را به‬ ‫این کار اختصاص می دهند‪ .‬همان طور که در حال‬ ‫حاضر در اداره های ذیل «جهاد کشاورزی» واحدی را به‬ ‫این بخش اختصاص داده اند‪ .‬اما انچه در این رویکرد‬ ‫حاصل شده است‪ ،‬با اثر و کارامدی مطلوبی همراه‬ ‫نبوده است‪ .‬در سازمان های مربوطه دیگر مثل سازمان‬ ‫«جنگل ها‪ ،‬مراتع و ابخیزداری» فرایندهای اموزش با‬ ‫تشکیل برخی دوره ها و کارگاه ها پیگیری شده است‪.‬‬ ‫علی رغم زحمتی که دست اندرکاران زحمت کش این‬ ‫سازمان های دولتی متحمل می شوند‪ ،‬ولی به دلیل‬ ‫عدم استمرار و ثبات‪ ،‬این مسیر ان گونه که شایسته‬ ‫است به نتیجه و اثر نرسیده است‪.‬‬ ‫در رویکرد اموزش و توانمندسازی از پایین به باال این‬ ‫فرایند از سوی فرد یا گروهی از درون یک منطقه شکل‬ ‫می گیرد‪ .‬ممکن است این افراد که دارای شایستگی های‬ ‫علمی و عملیاتی خاصی هستند بومی همان محل‬ ‫باشند‪ .‬یا اینکه از بیرون منطقه به انجا متصل شده اند؛‬ ‫اما درهرحال نقطه استقرار خود را در همان محل قرار‬ ‫داده انــد‪ .‬این فرد یا گروه به نوعی «زیستن با مسئله»‬ ‫مبادرت می کنند و تمام هم وغم خــود را بــرای حل‬ ‫مسئله مورد نظر از طریق اموزش و به حرکت دراوردن‬ ‫افــراد مبذول می کنند‪ .‬فرایند توانمندسازی در این‬ ‫سبک شامل برگزاری کارگاه‪ ،‬تبیین مسئله به صورت‬ ‫‪358‬‬ ‫دوفصلنامه‬ ‫فرهنگ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‬ ‫‪ -3‬جمع بندی‬ ‫تجربه کنش جمعی در گلباف یکی از ده ها تجربه موفقی‬ ‫است که در کشور وجود دارد‪ .‬در مناطق متعددی در شرق‬ ‫و غرب کشور افرادی با کمترین امکانات خود را مجهز‬ ‫و مهیا کرده و توانسته اند روستاها و شهرهای محرومی‬ ‫را که در استانه فراموشی و فروپاشی بوده نجات دهند‪.‬‬ ‫این تجربه ها بسیار ارزشمند‪ ،‬درس اموز و الهام بخش‬ ‫ولی نا کافی است‪ .‬باید گفت به تعداد مسئله ها‪ ،‬به‬ ‫تعداد شهرها و روستاها نیازمند این کنش های جمعی‬ ‫هستیم تا اقتصاد مقاومتی محقق شود‪ .‬هر کدام از این‬ ‫جوشش های مردمی موفق‪ ،‬قطعه ای از پازل حکمرانی‬ ‫مردم بنیان را شکل خواهند داد‪.‬‬ ‫‪359‬‬ ‫اقتصاد و مدیریت‬ ‫تجربه موفقی که در شهر گلباف در استان کرمان شکل‬ ‫گرفته است‪ ،‬دسترنج جمعی از جوانان خوش فکر و‬ ‫فرهیخته این منطقه است که عمر و سرمایه خود را‬ ‫برای شکل یافتن «خانه توسعه گلباف» شکل داده اند‪.‬‬ ‫این مجموعه در واقع یک نمونه بومی و بسیار موفق از‬ ‫یک کنش جمعی است که اقداماتی از قبیل اموزش‪،‬‬ ‫حمایت مالی و فنی‪ ،‬بازاریابی و سایر تسهیل گری ها‬ ‫را ایجاد کرده است‪ .‬خانه توسعه محملی است که‬ ‫حلقه تولید‪ ،‬پردازش و بازاریابی را به نحو مطلوبی به‬ ‫همدیگر گره زده است‪ .‬البته این فعالیت در چند حوزه‬ ‫محدود از جمله گیاهان دارویی و با توجه به مزیت های‬ ‫نسبی این منطقه شکل یافته و ادامــه یافته است‪.‬‬ ‫فرایند اموزش و توانمندسازی با همت این جوانان و‬ ‫در بستر خانه توسعه گلباف از پایین و در بافت بومی‬ ‫این شهر شکل یافته است‪ .‬تا جایی که تاکنون بعد از‬ ‫گذشت نزدیک به دو سال توانسته اند تعداد زیادی از‬ ‫افراد جویای کار را اموزش داده و به تدریج به حوزه های‬ ‫کاری مختلف جذب کنند‪.‬‬ ‫خانه توسعه گلباف توانسته است نهادساز ی های الزم‬ ‫را برای شکل گیری کارافرینی اجتماعی ایجاد کند‪ .‬از‬ ‫یک سو در بستر اموزش‪ ،‬فرهنگ کسب وکار را تقویت‬ ‫فرهنگ و اندیشه‬ ‫‪ .2‬تجربه موفق خانه توسعه گلباف‬ ‫حمایت از کاالی ایرانی‬ ‫شفاهی و رودررو‪ ،‬تالش برای ایجاد مقدمات کار و‬ ‫همراهی برای راه اندازی کار است‪.‬‬ ‫سیاست و اجتماع‬ ‫کرده است‪ .‬از طرف دیگر حلقه های کسب وکار در‬ ‫حوزه های مختلف را با شکل گیری زنجیره ارزش راهبری‬ ‫می کند‪ .‬زنجیره ارزش کسب وکارها با کمک گرفتن از‬ ‫نهادهای موجود دانشگاهی‪ ،‬دولتی و خصوصی برای‬ ‫مدیریت دانش‪ ،‬تامین اعتبار کسب وکارهای خرد‪،‬‬ ‫طراحی محصول‪ ،‬تامین مواد اولیه‪ ،‬تولید و بازاریابی و‬ ‫فروش صورت می گیرد‪ .‬حتی در سطح قانون گذاری که‬ ‫مربوط به الیه حاکمیتی است‪ ،‬ازانجاکه این مجموعه‬ ‫دارای اتقان کافی بوده است‪ ،‬کنش هایی از جنس‬ ‫مذاکره و ارائه پیشنهاد برای تسهیل مقررات در حوزه‬ ‫کسب وکار صورت داده است‪.‬‬