گاهنامه درفش شماره 6

‫اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﻰ داﻧﺸﺠﻮﯾﻰ ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﻰ‬ ‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻰ‪ :‬ﺳﺎل دوم ‪ -‬ﺷﻤﺎره ﺷﺸﻢ ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺷﻤﺎره ﻣﻰﺧﻮاﻧﯿﺪ‬ ‫ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﻮﺳﺎزی‬ ‫ﺗﺮازوی ﻋﺪاﻟﺖ در دﮐﺎن ﻗﺎﺟﺎر‬ ‫وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ‬ ‫اﻧﺎﻫﻴﺘﺎ‪ٔ ،‬‬ ‫ﻣﻠﮑﻪ ابﻫﺎ‬ ‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﻣﺘﺤﺮک ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و ﭼﺮخدﻫﻨﺪهﻫﺎی ﺣﻴﺎﺗﯽ ان‬ صفحه 1 ‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻰ داﻧﺸﺠﻮﯾﻰ درﻓﺶ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ‪:‬‬ ‫انجمن علمی دانشجویی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺌﻮل ‪:‬‬ ‫ناهید بدیهی‬ ‫ﺳﺮدﺑﯿﺮ ‪:‬‬ ‫محمدجواد محسنی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺷﻤﺎره ‪:‬‬ ‫ناهید بدیهی‪ ،‬دالرام حسینی‪ ،‬کیمیا حسینی‬ ‫مینا رمضانبیک‪ ،‬نرجس مسلمینیا‪ ،‬سوزان گرکیراق‬ ‫خشایار رضوی‪ ،‬محمدجواد محسنی‪ ،‬حمید علمچی میبدی‬ ‫وﯾﺮاﺳﺘﺎر ‪:‬‬ ‫زهرا هاشمی‬ ‫ﻃﺮاح ﺟﻠﺪ و ﺻﻔﺤﻪارا ‪:‬‬ ‫محمدجواد محسنی‬ صفحه 2 1 صفحه 3 ‫��‬ ‫ا�ان � �ﯾﺎن �ﺠﺎرب �ر ﯽ �ﺪ�ﺪ‬ صفحه 4 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫عباس میرزا‪ ،‬فرزند جریان نوسازی‬ ‫ناهید بدیهی ‪ -‬مینا رمضان بیک‬ ‫دانشجویان کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫در عــر حیــات عبــاس میــرزا‪ ،‬اگرچــه در ظاهر نشــان‬ ‫داده می شــد‪ ،‬کــه امــور اصالحــی در حــال پیشــرفت‬ ‫اســت‪ ،‬امــا در اصــل عامل هــای مختلفــی اجــازه بــه‬ ‫ثمــر رســیدن اصالحــات را نمـی داد‪ .‬بــا وجــود اختیاراتــی‬ ‫کــه عبــاس میــرزا بــه عنــوان شــخص دوم مملکــت‬ ‫پــس از پــدرش داش ـت ‪ ،‬امــا رقبــای قدرتمنــد وی کــه‬ ‫توســط بیگانــگان حمایــت می شــدند‪ ،‬بــر اثــر عوامــل‬ ‫متعــددی چــون غــرض ورزی شــخصی‪ ،‬احســاس خطــر‬ ‫کــردن از اصالحــات یــا قانــع نشــدن دربــارۀ اصالحــات‪،‬‬ ‫نــه تنهــا بــا عبــاس میــرزا مخالفــت کردنــد و بــه وی‬ ‫کمــک نکردنــد‪ ،‬بلکــه موانعــی هــم بــرای او ایجــاد‬ ‫کردنــد‪ .‬بعــد از مــرگ عبــاس میــرزا‪ ،‬تمامــی اصالحــات‬ ‫متوقــف شــد‪ .‬حــال در مــورد موانــع موجــود بــر ســر راه‬ ‫وی صحبــت می کنیــم‪.‬‬ ‫موانعی از جانب دربار قاجار‬ ‫شــاه فــرد مســتبدی بــود کــه در رابطــه بــا تمــام‬ ‫مــوارد شــخص ًا حکــم مـی داد‪ ،‬امــا برخــی از امــور را بــه‬ ‫زیردســتان خــود واگــذار می کــرد و اصالحــات از جملــه‬ ‫امــوری نبــود کــه بــدون نظــر شــخص شــاه بــه جایــی‬ ‫برســد‪ .‬شــاه صاحــب مــال و جــان تمــام کســانی بــود که‬ ‫در قلمــرو او زندگــی می کردنــد‪ .‬از جملــه ویژگی هــای‬ ‫شــاهان قاجــار بــه ویــژه فتحعلــی شــاه‪ ،‬خساســت وی‬ ‫بــود‪(.‬گاردان‪ ،1362،‬ص‪ )167.‬انچنــان کــه گفته شــده‪،‬‬ ‫وی ثــروت بســیاری را جمــع اوری کرده بــود‪ ،‬امــا‬ ‫عالقــۀ او بــه پــول اجــازه بــه جریــان انداختــن ثــروت را‬ ‫نم ـی داد‪ .‬در ایــن هنــگام تامیــن هزینه هــای اصالحــات‬ ‫قشــون ایــران کــه مبلــغ کمــی هــم نبــود مــورد توجــه‬ ‫شــاه قــرار نگرفــت‪.‬‬ ‫فتحعلــی شــاه پادشــاه کشــوری بــود کــه قشــون‬ ‫هماهنگــی نداشــت و وفــاداری میــان ایالت هــا بــا‬ ‫گروگان گیــری برقــرار شــده بود‪ .‬بــه گفتــه کــرزن‪،۱‬‬ ‫خواســته های شــاه از قشــون‪ ،‬عشــایر و ایل هایــی‬ ‫بــود کــه بــا افتخــار بــرای وی می جنگیدنــد و هزینــۀ‬ ‫خــود را نیــز از راه غــارت و راهزنــی تامیــن می کردنــد‬ ‫و بدیــن خاطــر عبــاس میــرزا کــه قصــد اصالحــات‬ ‫داشــت‪ ،‬نمی توانســت اهــداف اصالحــی خــود را عملــی‬ ‫کنــد‪ .‬بــا توجــه بــه خساســت پــدر وی‪ ،‬خالــی شــدن‬ ‫خرانــۀ خــودش‪۲‬و از دســت دادن گرجســتان و درامدهــای‬ ‫مربــوط بــه ان‪ ،‬ناتوانــی عبــاس میــرزا در اصالحــات‬ ‫قابــل توجیــه اســت‪.‬‬ ‫در ایــن میــان بیشــتر از هــر چیــز دیگــر توانایی های‬ ‫خــود شــاه بــود کــه کارهــا را پیــش می بــرد‪ .‬شــاه بــرای‬ ‫گســترش و اســتوار شــدن نیروهایــش در سرتاســر ایــران‪،‬‬ ‫افــراد ایــل قاجــار را در پایگاه هــای مهــم مملکــت بــه‬ ‫خدمــت گرفــت‪ .‬افــراد در مقابــل پادشــاه تامیــن مالــی و‬ ‫محمد‬ ‫علی میرزا‬ ‫برای نابودی برنامه های‬ ‫عباس میرزا و برکناری وی‪،‬‬ ‫به هر اقدامی دست می زد؛ او‬ ‫حتی از همدستی با اشخاصی همچون‬ ‫یرمولف‪ ،‬نماینده جنگ خواه روسیه که‬ ‫به خاطر پافشاری های عباس میرزا در‬ ‫امر اصالحات‪ ،‬از وی دلخوشی نداشت‬ ‫نیز دریغ نکرد‪ .‬به هر حال محمد‬ ‫علی میرزا توانست مخالفان عباس‬ ‫میرزا را چه در دربار و چه‬ ‫در قشون به سمت خود‬ ‫بکشد‪.‬‬ ‫جانــی نداشــتند و ایــن هــم شــامل ســپاه و هــم شــامل‬ ‫بخش هــای دیوانســاالری می شــد کــه دو نتیجــه‬ ‫دربرداشــت‪:‬‬ ‫‪1 .1‬افزایش بی اعتمادی در میان دولتمردان‪.‬‬ ‫‪2 .2‬رواج خیانــت بــه شــاه و عبــاس میــرزا‪.‬‬ ‫رقیب هــای وی هرگونــه موفقیــت در کار او‬ ‫را از پیــروزی در جنگ هــا گرفتــه تــا امــر‬ ‫اصالحــات را نمی پذیرفتنــد و بــه بدگویــی‬ ‫وی بــه طــور پنهانــی و اشــکار مــی پرداختنــد‪.‬‬ ‫(ژویــر‪،1347،‬ص‪)214.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫وزیــر وی قائــم مقــام نیــز دشــمنان زیــادی داشــت‪.‬‬ ‫حمایــت او از امــور اصالحــی نیــز موجــب شــد تــا او در‬ ‫معــرض تهمت هــا و مخالفت هــای بســیار قــرار گیــرد‪.‬‬ ‫عبــاس میــرزا بــه جهــت ترویــج امــور اصالحــی‪ ،‬اعــزام‬ ‫دانشــجو بــه اروپــا و امــوزش زبــان و علــوم و فنــون‬ ‫اروپایــی را تشــویق کــرد و از پیشــنهاد جیمــز موریــه‬ ‫دربــارۀ دریافــت کتــاب کــه در رفــع نقایصــی‪ ،‬مفیــد‬ ‫واقــع شــده بود‪ ،‬حمایــت کرد‪(.‬ژویــر‪،1347،‬ص‪)55.‬‬ ‫از مهم تریــن دشــمنان عبــاس میــرزا‪ ،‬محمــد علــی‬ ‫میــرزا دولتشــاه‪ ،‬فرزنــد بــزرگ شــاه بــود کــه بــه منظــور‬ ‫کارشــکنی در امــور اصالحــات‪ ،‬ان هــا را مخالــف اســام‬ ‫نشــان مــی داد‪ .‬در میــان فرزنــدان فتحعلــی شــاه دو‬ ‫دســتگی اشــکاری وجــود داشــت‪ .‬تعــدادی کــه حامــی‬ ‫ولیعهــدی عبــاس میــرزا بودنــد و گروهــی کــه ولیعهــدی‬ ‫بــرادر بزرگتــرش محمدعلــی را خواســتار بودنــد‪.‬‬ ‫(کوتزبویــه‪،1365،‬ص‪)100.‬‬ ‫محمــد علــی میــرزا بــرای نابــودی برنامه هــای‬ ‫عبــاس میــرزا و برکنــاری وی‪ ،‬بــه هــر اقدامــی دســت‬ ‫مــی زد؛ او حتــی از همدســتی بــا اشــخاصی همچــون‬ ‫یرمولــف‪ ،‬نماینــده جنگ خــواه روســیه کــه بــه خاطــر‬ ‫پافشــاری های عبــاس میــرزا در امــر اصالحــات‪ ،‬از‬ ‫وی دلخوشــی نداشــت نیــز دریــغ نکــرد‪ .‬بــه هــر حــال‬ صفحه 5 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫محمــد علــی میــرزا توانســت‪ ،‬مخالفــان عبــاس میــرزا را‬ ‫چــه در دربــار و چــه در قشــون بــه ســمت خــود بکشــد‪.‬‬ ‫مخالفــان عبــاس میــرزا مدعــی بودنــد کــه تقلیــد از‬ ‫بیگانــگان از جملــه اقدامــات کفرامیــز اســت و بدیــن‬ ‫خاطــر عبــاس میــرزا شایســتگی ولیعهــدی را نــدارد‪.‬‬ ‫(دروویــل‪،1367،‬ص‪)519.‬‬ ‫موانعی ازجانب قشون‬ ‫اکثــر رقبــای عبــاس میــرزا یــا از میــان فرزنــدان‬ ‫شــاه بودنــد کــه احســاس برابــری بــا وی را داشــتند‬ ‫یــا از میــان خوانیــن و روســای ایالتــی بودنــد کــه‬ ‫عــادت بــه حکومــت نیمــه مســتقالنه خــود داشــتند و‬ ‫اکنــون اصالحــات جدیــد ولیعهــد را نمی پذیرفتنــد‪ .‬از‬ ‫طرفــی دیگــر اراده ای کــه ولیعهــد در ایــن میــان از‬ ‫خــود نشــان مــی داد و موجــب برهــم خــوردن نظــم‬ ‫ایلیاتــی می شــد و نمی توانســت مــورد تاییــد روســای‬ ‫ایــن ایــات باشــد کــه هســته اصلــی قشــون ایــران‬ ‫را تشــکیل می دادنــد‪ .‬در هنــگام جنــگ‪ ،‬هــر ایــل‬ ‫بایــد بــه نســبت جمعیــت خــود تعــدادی جنگجــو بــه‬ ‫قشــون بدهد(دروویــل‪،1367،‬ص‪ )577.‬و همانطــور کــه‬ ‫گفتیــم‪ ،‬ایــن افــراد تنهــا از فرمانــدۀ طایفــۀ خــود پیــروی‬ ‫می کردند‪(.‬ملکــم‪،1379،‬ص‪ )571.‬شــاهزادگانی کــه اداره‬ ‫یــک ســرزمین را بــر عهــده داشــتند نیــز بایــد بــرای‬ ‫قشــون ســرباز تامیــن می کردنــد کــه بیشــتر از میــان‬ ‫ســپاهیان ویــژۀ فرمانــدار یــا کشــاورزان بودنــد‪ .‬نظــم‬ ‫نوینــی کــه عبــاس میــرزا ســعی در ایجــاد ان داشــت‬ ‫موجــب می شــد تــا نفــوذ روســای ایــل تــا حــد زیــادی‬ ‫از میــان بــرود‪ .‬قبــل از اصالحــات روال بــر ان بــود کــه‬ ‫ســربازان فقــط از فرمانــده خــود فرمانبــرداری کننــد‪ ،‬امــا‬ ‫ولیعهــد ایــن چنیــن مقــرر کرده بــود‪:‬‬ ‫"افــراد و احــاد افــواج نظــام رعایــت ایلیــت و‬ ‫رعیتــی صاحــب طایفــه و حاکمــی ننمایــد و در تمامــی‬ ‫مراتــب مناصــب نظــر ایشــان بــر حکــم و فرمــان‬ ‫ان حضــرت باشــد و بــر حکــم او تابــع امیرنظــام و‬ ‫صاحــب منصبــان واالمقــام بوده باشــند و اختیــار‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫عــزل را بــه احــدی از صاحب منصبــان محــول‬ ‫نفرمود‪(".‬میرخوانــد‪،1339،‬ص‪)8039.‬‬ ‫بــا ایــن حــال در اصــل موضــوع هیــچ فرقــی‬ ‫ایجــاد نکــرد‪ ،‬ســربازان تنهــا بــه دســتور روســای خــود‬ ‫توجــه نشــان می دادنــد و تمرین هــای نظامــی فرنگــی‬ ‫انجــام می دادنــد و لباس هــای نظامــی بیگانــگان‬ ‫می پوشــیدند و بــا وجــود انکــه پذیــرش ذهنــی الزم‬ ‫بــرای ایــن امــر را پیــدا نکــرده بودنــد بــه جبهه هــای‬ ‫جنــگ احضــار می شــدند‪ .‬بــرای نظــارت بــر اجــرای‬ ‫ایــن امــور از طــرف ولیعهــد محاکمــی تشــکیل شــد‪.‬‬ ‫روســای ایــل بــه توهــم انکــه تغییر هــای جدیــد از‬ ‫اعتبارشــان می کاهــد بــا اصالحــات جدیــد مخالــف‬ ‫بودنــد‪ .‬گذشــته از روســای ایــل‪ ،‬حکمرانــان و دولتمــردان‬ ‫روحانیون‬ ‫در میان مردم به‬ ‫پاکی شناخته می شدند و گناه‬ ‫و دروغ از انان به دور بود‪ .‬چون‬ ‫انان پاک بودند تنها شایستگان اموزش‬ ‫و پرورش فرزندان خانواده ها دانسته‬ ‫می شدند‪ .‬انان نیز در برخی از موارد شفیع‬ ‫گناهکاری در نزد پادشاه می شدند و شاه به‬ ‫واسطه پایگاه اجتماعی‪ ،‬میانجی گری انان‬ ‫را می پذیرفت‪ .‬به خاطر نفوذ اجتماعی‬ ‫روحانیت و ساختار دین گرایانه ای که‬ ‫ایران داشت‪ ،‬دین و دنیا در هم‬ ‫امیخته بودند و مرزی میان ان‬ ‫دو وجود نداشت‪.‬‬ ‫نیــز چنیــن روشــی را در پیــش گرفتــه بودنــد‪ .‬ســپاهی‬ ‫کــه در ابتدایی تریــن شــئون نظامی گــری از جملــه‬ ‫پرداخــت مواجــب‪ ،‬دریافــت اســلحه و ایجــاد انضبــاط‬ ‫نظامــی دچــار دشــواری های زیــادی اســت تــن بــه‬ ‫پذیــرش اصالحاتــی کــه زمینــه ذهنــی مناســبی هــم‬ ‫در مــورد ان نداشــت‪ ،‬نمــی داد‪ .‬اکثــر عشــایر بی ســواد‬ ‫و بــه دور از تربیــت شــهری بودنــد و از تربیــت علمــی‬ ‫برخــوردار نبودنــد‪ .‬انــان وابســتگی زیــادی بــه قبیلــه‬ ‫داشــتند و بــدون نــام بــردن از ملیتشــان خــود را بــا‬ ‫قبیلــه می شناســاندند‪(.‬ژویر‪،1347،‬ص‪)281.‬‬ ‫درســت اســت کــه ایــران بــا کشــور های همســایه‬ ‫روابــط فرهنگــی و تجــاری داشته اســت امــا انــان‬ ‫اکثــراً مســلمان بودنــد و ایــران بعــد از صفویــان اگرچــه‬ ‫بــا مســیحیان اشــنا بــود امــا پذیــرش اداب انــان‬ ‫هرگــز مــورد توجــه و تاییــد نبــود‪ .‬ایرانیــان بــه اداب‬ ‫و رســوم کهــن و ســنتی خــود تعلــق خاطــر داشــتند‬ ‫و حاضــر نبودنــد کــه تغییراتــی در ان اعمــال شــود‪،‬‬ ‫چــه برســد بــه تغییراتــی کــه توســط بیگانــگان کافــر‬ ‫ایجــاد شــود‪(.‬کوتزبویه‪،1365،‬ص‪ )99.‬کوتزبوئــه روســی‬ ‫در مــورد امــوال ایرانیــان می گویــد‪" :‬کســی کــه از‬ ‫عالقمنــدی ایرانیــان بــه حفــظ اداب و رســوم قدیمــه‬ ‫خــود اطــاع داشــته باشــد‪ ،‬می فهمــد کــه تغییــرات‬ ‫تــازه چقــدر بــه چشــم مــردم ناگــوار اســت‪ ".‬همچنیــن‬ ‫تفاوت هــای مذهبــی از ارتبــاط بــا غربیــان و اگاه‬ ‫شــدن ان هــا از تحــوالت جهانــی‪ ،‬جلوگیــری می کــرد‪.‬‬ ‫(کوتزبویــه‪،1365،‬ص‪)104.‬‬ ‫اوژن فالنــدن در ســفرنامۀ خــود نوشته اســت‪:‬‬ ‫"انگلیســی ها کــه پــی بــه اســتعداد ایرانیــان بــرده‬ ‫ بودنــد و می دانســتند در کمتریــن مدتــی ممکــن‬ ‫اســت بــا اصالحــات ارتــش ایــران‪ ،‬ایــن کشــور از‬ ‫قوی تریــن دول گــردد‪ ،‬درصــدد اشــوبی برامدند‪...‬دســت‬ ‫افســران فرانســوی را کوتــاه کردنــد(‪۱۸۰۹‬م)‪(".‬اوژن‬ ‫فالنــدن‪،1374،‬ص‪)127-126.‬‬ ‫موانعی از جانب مذهب‬ ‫روحانیــان قاجــار هــم هماننــد بــزرگان شــیعه کــه‬ ‫بــا فرمانروایــان رابطــۀ خوبــی نداشــتند بــا شــاهان قاجــار‬ ‫‪4‬‬ صفحه 6 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫رابطــۀ خوبــی نداشــتند و از برخــورد بــا ان هــا هــم‬ ‫دوری می کردنــد‪ .‬انــان عقیــده داشــتند کــه مســائل‬ ‫دینــی و داوری میــان مســلمانان در حیطــه مجتهــدان‬ ‫اســت و فرمانروایــی و سیاســت زیــر نظــر مجتهــدان و در‬ ‫دســت شــاهان قــرار می گیــرد؛ امــا در ایــن بــاره اتفــاق‬ ‫نظــر وجــود نداشــت و بســته بــه شــرایط نظــرات تغییــر‬ ‫می کــرد‪ .‬مثــا نراقــی‪ ،‬هنگامــی حکومــت قاجارهــا‬ ‫را مشــروع دانســته و زمانــی دیگــر سیاســت را فقــط‬ ‫شایســته مجتهــدان دانســته اســت‪ .‬کاش ـف الغطا در ایــن‬ ‫زمینــه بــه فرمانروایــی مجتهــدان عقیــده داشته اســت؛‬ ‫وی شــاه را بنــدۀ خــود و عبــاس میــرزا را نیــز محتــاج بــه‬ ‫شــفاعت خــود می دانســت‪ .‬میــرزا ابوالقاســم قمــی نیــز‬ ‫پادشــاهی شــاهان را بــدون اذن مجتهــدان بــه رســمیت‬ ‫نمی شناس ـد ‪ .‬دوران فتحعلــی شــاه روی هــم رفتــه دورۀ‬ ‫مناســبات میــان شــاه و روحانیــت اســت‪ .‬شــاه خــود را‬ ‫نایــب مجتهدیــن در امــر ســلطنت و ارزومنــد «خدمــت‬ ‫ائمــه هــادی متحدیــن» می شناســاند‪ .‬روحانیــت هــم‬ ‫بــرای نگهــداری مناســبات دوســتانه بــا شــاه و دربــار‬ ‫تــاش می کــرد و حتــی گاهــی بــه ســتایش شــاه و‬ ‫عباس میــرزا می پرداخــت‪ .‬روحانیــون همچنیــن تفســیر‬ ‫قانون هــای دینــی‪ ،‬تکفیــر مخالفــان و جانشــینی امــام‬ ‫عصــر کــه فقــط ادعایــی بــود بــر حکومــت را نیــز بــه‬ ‫عهــده داشــتند‪ .‬روحانیــون در میــان مــردم بــه پاکــی‬ ‫شــناخته می شــدند و گنــاه و دروغ از انــان بــه دور بــود‪.‬‬ ‫چــون انــان پــاک بودنــد تنهــا شایســتگان امــوزش و‬ ‫پــرورش فرزنــدان خانواده هــا دانســته می شــدند‪ .‬انــان‬ ‫نیــز در برخــی از مــوارد شــفیع گناهــکاری در نــزد‬ ‫پادشــاه می شــدند و شــاه بــه واســطه پایــگاه اجتماعــی‪،‬‬ ‫میانجی گــری انــان را می پذیرفــت‪ .‬بــه خاطــر نفــوذ‬ ‫اجتماعــی روحانیــت و ســاختار دین گرایانـه ای کــه ایــران‬ ‫داشــت‪ ،‬دیــن و دنیــا در هــم امیختــه بودنــد و مــرزی‬ ‫میــان ان دو وجــود نداشــت‪(.‬ملکم‪،1379،‬ص‪)550.‬‬ ‫بــه خاطــر ایــن کــه عبــاس میــرزا بــه فنــاوری‬ ‫اروپایــی عالقــه داشــت و در تــاش بــود بــه ان دســت‬ ‫پیــدا کنــد و حتــی لباس هــای انــان را بــر تــن می کــرد‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫و از طرفــی دیگــر روابــط دوســتانه ای بــا اقلیت هــای‬ ‫مذهبــی از جملــه مســیحیان اذربایجــان و قفقــاز و‬ ‫یهودیــان تبریــز داشــت‪ ،‬روحانیــون بــا وی رابطــۀ‬ ‫خوبــی نداشــتند‪ .‬امــا نبایــد از ویژگــی رهبــری عــوام در‬ ‫روحانیــت غافــل شــد‪ .‬ایــن ویژگــی در میــدان جنــگ‬ ‫و دوگانگــی رهبــران دینــی و رهبــران ســپاهی قطعــا‬ ‫باعــث مشــکل می شــد‪(.‬ژویر‪،1347،‬ص‪)212.‬‬ ‫دودستگی‬ ‫که در نتیجۀ‬ ‫برنامه های اصالحی در‬ ‫میان سران نظام و قشون هویدا‬ ‫شد‪ ،‬اگرچه ریشه در غرض ورزی‬ ‫شخصی مخالفان و رقبای عباس میرزا‬ ‫داشت‪ ،‬همه بًه حساب اصالحات گذاشته ‬ ‫می شد‪ .‬اگرچه روحانیت برای دفاع از‬ ‫مملکت فتوایی را صادر می کرد اما‬ ‫هدف در واقع مشروعیت دادن به‬ ‫بخشی از این سلسله بود‪.‬‬ ‫مثــا اقــا ســید محمــد مجتهــد کــه ابتــدا بــا عباس‬ ‫میــرزا همــراه بــود بعــد از مدتــی بــا ولیعهــد دوگانگــی‬ ‫پیــدا کــرد و ولیعهــد را تــرک کرد‪(.‬ژویــر‪،1347،‬ص‪)153.‬‬ ‫همچنیــن بــا گذشــت زمــان‪ ،‬نمود هــای فرنگــی‬ ‫اصالحــات بیشــتر اشــکار می شــد و رنــگ اروپایــی‬ ‫ان اشــکارتر می شــد‪ .‬دودســتگی کــه در نتیجــۀ‬ ‫برنامه هــای اصالحــی در میــان ســران نظــام و قشــون‬ ‫هویــدا شــد‪ ،‬اگرچــه ریشــه در غــرض ورزی شــخصی‬ ‫مخالفــان و رقبــای عبــاس میــرزا داشــت‪ ،‬همــه بــه‬ ‫حســاب اصالحــات گذاشــت ه می شــد‪ .‬اگرچــه روحانیــت‬ ‫بــرای دفــاع از مملکــت فتوایــی را صــادر می کــرد امــا‬ ‫هــدف در واقــع مشــروعیت دادن بــه بخشــی از ایــن‬ ‫سلســله بــود‪ .‬روحانیــون غرض ورزی هــای شــخصی‬ ‫هــم داشــتند؛ چنانکــه تعــدادی پشــتیبان محمد علــی‬ ‫دولتشــاه بــرادر بزرگتــر و رقیــب عبــاس میــرزا بودنــد که‬ ‫ادعــا می کــرد‪" :‬روابــط صمیمانــه بــرادرش بــا اروپاییــان‪،‬‬ ‫دیــر یــا زود عقایــد مــردم را تغییــر داده و حتــی لبــاس‬ ‫و مذهــب ان هــا را عــوض خواهــد کــرد‪ ".‬اوضــاع ایــن‬ ‫بخــش از جامعــه در ایــران‪ ،‬بــه هــر حــال نمی توانســت‬ ‫بــا اصالحــات همــراه شــود‪( .‬کوتزبویــه‪،1365،‬ص‪)105.‬‬ ‫یادداشت‬ ‫‪1 .1‬وی خبرنــگاری انگلیســی بــود کــه در دوران‬ ‫ناصرالدیــن شــاه وارد ایــران شــد و کتابــی بــا‬ ‫عنــوان "ایــران و مســئلۀ ایــران" نوشــت‪.‬‬ ‫‪2 .2‬خزانــۀ عبــاس میــرزا بــه خاطــر اصالحــات خالــی‬ ‫شــده بود‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫‪5‬‬ ‫●سپهر‪ ,‬محمد تقی (‪ .)1379‬ناسخ التواریخ‪ .‬تهران‪.‬‬ ‫●مفتــون دنبلــی‪ ,‬عبدالــرزاق بــن نجفقلــی (‪ .)1383‬ماثــر‬ ‫الســلطانیه‪ .‬تهــران‪ :‬اطالعــات‪.‬‬ ‫●قاجــار‪ ,‬احمــد میــرزا (‪ .)1344‬تاریــخ عضــدی‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫بابــک‪.‬‬ ‫●ژوبــر‪ ,‬پیرامــده امیلیــن پــروب (‪ .)1347‬مســافرت بــه‬ ‫ایــران و ارمنســتان‪ .‬امریــکا‪ :‬فرانکلیــن‪.‬‬ ‫●موریــه‪ ,‬جیمــز جاســتی نیــن (‪ .)1386‬ســفرنامۀ جیمــز‬ ‫موریــه‪ .‬مشــهد‪ :‬تــوس‪.‬‬ ‫●ملکــم‪ ,‬ســرجان (‪ .)1379‬تاریــخ کامــل ایــران‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫افســون‪.‬‬ ‫●قاجــار‪ ,‬نــادر میــرزا (‪ .)1373‬تاریــخ و جغرافــی‬ ‫دارالســلطنه تبریــز‪ .‬تبریــز‪ :‬ســتوده‪.‬‬ ‫●اعتضــاد الســلطنه‪ ,‬علــی قلــی بــن فتحعلــی (‪.)1395‬‬ ‫اکســیر التواریــخ‪ .‬تهــران‪ :‬اســاطیر‪.‬‬ ‫●ســایکس پرســی‪ ,‬مولــزورث (‪ .)1343‬تاریــخ ایــران‪.‬‬ ‫تهــران‪ :‬علمــی‪.‬‬ ‫●میرخوانــد‪ ,‬محمربــن خاوندشــاه (‪ .)1339‬تاریــخ روضــه‬ ‫الصفــا‪ .‬تهــران‪ :‬مرکــزی‪.‬‬ ‫●گاردان‪ ,‬الفــرد کنــت دو (‪ .)1362‬ماموریــت ژنــرال‬ ‫گاردان در ایــران‪ .‬تهــران‪ :‬نــگاه‪.‬‬ ‫●دوکوتزبوئــه‪ ,‬موریــس (‪ .)1365‬مســافرت بــه ایــران‪.‬‬ ‫تهــران‪ :‬جاویــدان‪.‬‬ ‫●دروویــل‪ ,‬گاســپار (‪ .)1367‬ســفر در ایــران‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫شــباویز‪.‬‬ ‫●شاردن‪ ,‬ژان (‪ .)1362‬سفرنامۀ شاردن‪ .‬تهران‪ :‬نگاه‪.‬‬ ‫●شــیرازی‪ ,‬میــرزا صالــح (‪ .)1362‬گــزارش ســفر میــرزا‬ ‫صالــح شــیرازی‪ .‬تهــران‪ :‬راه نــو‪.‬‬ صفحه 7 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫ترازوی عدالت در دکان قاجار‬ ‫مروری بر نظام حقوقی ایران در عصر قاجار‬ ‫نرجس مسلمی نیا‬ ‫دانشجوی کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫تاری�خـ حق��وق ونظ��ام حقوق��ی بخ�شـ عم��ده ای‬ ‫ازتاریــخ تمــدن اســت و اگاهــی از ســیر تطــور و تکامــل‬ ‫تمــدن‪ ،‬مســتلزم درک درســتی از نهادهــای حقوقــی‬ ‫مختلــف در اعصــار و قــرون گذشــته اســت‪ ،‬چــرا کــه‬ ‫صــرف نظــر از اســباب و عللــی کــه موجــب ظهــور و‬ ‫ســقوط دولت هــا و فرازوفــرود تمدن هــا و فرهنگ هــای‬ ‫کهــن در گوشــه و کنــار جهــان شده اســت‪ ،‬در همــه‬ ‫حــال داشــتن نوعــی نظــام حقوقــی در مفهــوم کلــی‬ ‫ان‪ ،‬الزمــۀ ادامــۀ هرگونــه دولــت و مدنیتــی بــوده و‬ ‫می باشــد؛ در واقــع تاریــخ حقــوق ایــران همــان کشــف‬ ‫رخدادهــای بــه وقــوع پیوســته در ایــران در زمینــه‬ ‫حقــوق اســت‪.‬‬ ‫تاریــخ حقــوق ایــران‪ ،‬رخدادهــای حقوقــی و قضائــی‬ ‫هســتند کــه علی االصــول بــا اســناد و مــدارک و گاهــی‬ ‫هــم بــر اســاس شــواهد و قرائــن و امــارات قابــل‬ ‫اثباتنــد امــا بــه هــر حــال بــر اســاس اســتدالل و عقــل‪،‬‬ ‫بازســازی و بازافرینــی می شــوند‪ .‬اهمیــت و ارزش تاریــخ‬ ‫حقــوق ایــران از ایــن جهــت قابــل توجــه اســت کــه مــرز‬ ‫تاریخــی میــان توحــش و تمــدن را مشــخص می نمایــد‬ ‫و نظــام حقوقــی را ســامان می دهــد و قواعــدی را کــه‬ ‫در گذشــته بــه مثابــه قانــون بــر روابــط جمعــی حاکــم‬ ‫بــوده اســت‪ ،‬معلــوم می دارد‪.‬تاریــخ هــر ملتــی در‬ ‫چارچــوب شــرایط زندگــی مشــخصی شــکل می گیــرد‪.‬‬ ‫ســاختارهای سیاســی‪ ،‬اجتماعــی و حقوقــی کــه ســنن‪،‬‬ ‫اداب و رســوم‪ ،‬مراســم‪ ،‬مناســک و مجموعــه ارزشــهای‬ ‫ان ملــت را بازتــاب می دهنــد؛ در ایــن قالــب فرهنگــی‬ ‫تعریــف می شــود و بنحــوی تــداوم می یابــد‪ .‬فرهنــگ‬ ‫مســلط ایــران بــه ویــژه ازدورۀ قاجــار متاثــر از نظــام‬ ‫اندیشــۀ شــرعی اســت و بنابرایــن نظــام حقوقــی ایــران‬ ‫بویــژه دردورۀ قاجــار‪ ،‬برخاســته از احــکام شــرع اســت‪.‬‬ ‫نظــام حقوقــی ایــران درعصرقاجــار‪ ،‬در واقــع ادامــۀ‬ ‫نظــام حقوقــی ایــران در دورۀ صفویــه بــود‪ .‬بویــژه‬ ‫زمانیکــه احــکام شــرع گفتــار مســلط ان دوره ی تاریخــی‬ ‫را شــکل مـی داد‪ .‬در دورۀ قاجــار نیــز ماننــد دورۀ صفویــه‬ ‫عم ـ ً‬ ‫ا‪ ،‬دو نــوع محکمــه وجــود داشــت‪ :‬محاکــم شــرع‬ ‫و محاکــم عــرف‪ .‬از انجاییکــه عــرف بــه نحــوی ذیــل‬ ‫شــرع مفهــوم پیــدا می کــرد و بــه عبــارت منطقیــون‪،‬‬ ‫نســبت ان دو عمــوم و خصــوص مطلــق بــود‪ ،‬بیــن ایــن‬ ‫دو حــوزه تعارضــی پیــش نمــی امــد‪ .‬جامــۀ شــریعت‬ ‫پوشــیدن عــرف‪ ،‬ریشــه در ســنت پیامبــر اســام دارد‪.‬‬ ‫ایشــان ضمــن اوردن دینــی نــو‪ ،‬کلیــۀ میــراث عصــر‬ ‫جاهلیــت را مــردود نشــمرد‪ ،‬بلکــه عناصــری از عــرف‬ ‫و احــکام عرفــی ایــن دوره را در دوران اســامی تــداوم‬ ‫یافــت‪ .‬بــه احــکام عرفــی‪ ،‬احــکام امضایــی یــا احــکام‬ ‫عملــی نیــز گفته می شــود کــه ذیــل احــکام تشــریعی‬ ‫معنــا پیــدا می کنــد‪ .‬بنابرایــن عــرف در طــول شــرع‬ ‫قــرار دارد‪.‬‬ ‫بررسی‬ ‫تاریخی نظام‬ ‫حقوقی مرز میان توحش‬ ‫و مدنیت را مشخص می سازد‬ ‫و ساختارهای حقوقی‪ ،‬اجتماعی و‬ ‫سیاسی سنن اداب و رسوم و مجموع‬ ‫ارزش های یک ملت را بازتاب می دهند‪.‬‬ ‫ساختارهای نظام حقوقی ایران در دور ٔه‬ ‫قاجار بر پای ٔه محاکم عرف و شرع بنا‬ ‫شده است بگونه ای که عرف ذیل شرع‬ ‫معنا می یافت‪ .‬در کشوری مانند ایران‬ ‫با تکثر قومی و زبانی گسترده به‬ ‫تبع تفاوت در عرف تفاوت در‬ ‫احکام قضایی نیز بوجود‬ ‫می امد‪.‬‬ ‫درکشــوری ماننــد ایــران بــا تعــدد و تکثــر قومــی‬ ‫و زبانــی در جامعــۀ ایلــی و عشــیره ای‪ ،‬بنابــر موقعیــت‬ ‫جغرافیایــی عــرف و عــادت متفــاوت بــود‪ ،‬در واقــع بــه‬ ‫تناســب تفــاوت در عــرف نقــاط مختلــف کشــور‪ ،‬احــکام‬ ‫قضایــی متفاوتــی هــم در نقــاط مختلــف کشــوروجود‬ ‫داشــت‪ .‬در دوران قاجــار قــدرت شــاه مطلقــه بــود امــا‬ ‫حقیقــت ایــن اســت کــه شــرع دســت کــم در مقــام‬ ‫نظــر‪ ،‬قــدرت او را محــدود می ســاخت‪ ،‬هرچنــد التــزام‬ ‫‪6‬‬ ‫بــه اجــرای عملــی احــکام شــرعی معیــار مشــروعیت‬ ‫حکومــت ســلطان بوده اســت‪ .‬دیــوان مظالــم بــه نوعــی‬ ‫در دورۀ قاجــار هــم وجــود داشــت‪ .‬منشــی دیــوان عبــاس‬ ‫میــرزا‪ ،‬ســنت بــه مظالــم نشســتن ولیعهــد را تشــریح‬ ‫می کنــد و خاطرنشــان می نمایــد‪ «:‬ماهــی یــک روز‬ ‫قــوی و ضعیــف می تواننــد عرایــض خــود را در حضــور‬ ‫او عرضــه دارنــد‪ .‬درعیــن حــال ولیعهــد امنــای شــرع در‬ ‫هــر بلــد تعییــن فرمودندکــه حافــظ حــدود شــرع باشــند و‬ ‫نگذارنــد کــه کســی پــای از جــادۀ شــرع بیــرون گــذارد‪».‬‬ ‫در دوران ناصرالدیــن شــاه هــم کــه نهــادی بــرای‬ ‫دادرســی بــه نــام دیــوان بیگــی تاســیس شــد‪ ،‬ضمــن‬ ‫اینکــه وظیفــه داشــت بــا حــکام ایــاالت مرتبــط باشــد‬ ‫و می بایســت موقعیــت روحانیــان را هــم مدنظــر قــرار‬ ‫دهــد‪ ،‬بــه عبارتــی موازنــۀ بیــن عــرف و شــرع را تنظیــم‬ ‫می کــرد‪ .‬بــه محاکــم عــرف در دورۀ قاجــار «دیــوان»‬ ‫و بــه محاکــم شــرع «محضــر» می گفتنــد‪ .‬ریاســت‬ ‫محضــر بــا مجتهــد جامع الشــرایطی بــود کــه شــرط‬ ‫عدالــت در وی برجســته باشــد و بیــن تــودۀ مــردم بــه‬ ‫ایــن عنــوان شــهرت داشته باشــد‪ .‬محضــردار نــه تنهــا‬ ‫برخــی امــور حقــوق مدنــی ماننــد ازدواج و طــاق را‬ ‫انجــام مــی داد بلکــه بــر دیــات و امــور حســبیه هــم‬ ‫نظــارت می کــرد و دربــاره ی انــان حکــم صــادر مــی‬ ‫کــرد‪ .‬احــکام صــادره توســط حاکــم شــرع الزم االجــرا‬ ‫بــود و بــا اینکــه حاکــم شــرع از ســوی دولــت منصــوب‬ ‫نمی شــد امــا حکومــت می بایســت‪ ،‬دســتورات و فتــوای‬ ‫او را اجــرا می نمــود ‪.‬‬ ‫عــده ای تصــور کرده انــد کــه در دوران قاجــار نظــام‬ صفحه 8 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫حقوقــی یــا قانــون مــدون مدنــی و مشــخصی وجــود‬ ‫نداشــته اســت‪ ،‬زیــرا احــکام منســوخ توســط قضــات‬ ‫صــادر می گردیــد و عدالــت رعایــت نمی شــد‪ .‬نحــوۀ‬ ‫اعمــال مقــررات جزایــی شــرع بــه اســتنباط مجتهــدی‬ ‫بخصــوص بــاز می گشــت‪ .‬بــه طــور مثــال شــیخ‬ ‫محمدباقرشــفتی کــه عقیــده داشــت در دوران غیبــت‬ ‫می تــوان‪ ،‬قوانیــن حــدود و قصــاص را جــاری ســاخت‬ ‫دراصفهــان نظــام قضایــی خــاص خــود را برقــرار‬ ‫کرده بــود و خــود قضــاوت می کــرد و حکــم صــادر‬ ‫می‪‎‬نمــود؛ ازجملــه اینکــه حــدود هفتــاد نفــر را بــه حــدود‬ ‫شــرعی‪ ،‬قصــاص کــرد‪ .‬حتــی در دوران مظفرالدیــن‬ ‫شــاه‪ ،‬شــیخ هــادی نجــم ابــادی کــه ســال ها در تهــران‬ ‫مرجــع تدریــس فقــه و قضــاوت شــرعی بــوده‪ ،‬قضــاوت‬ ‫شــرعی می کــرد و در رســیدگی بــه امــور دقیــق و در‬ ‫صــدور احــکام بســیار محتــاط عمــل می کــرد‪.‬‬ ‫«عدلیــه» پیشــین دادگســتری و عنــوان ســوم‬ ‫دادرســی ایــران در عصــر قاجــار اســت‪ .‬ایــن تشــکیالت‬ ‫در دورۀ ناصرالدیــن شــاه قاجــار شــکل گرفــت‪ ،‬در‬ ‫ســال های بعــد مــورد اصــاح و بازنگــری قــرار گرفــت‬ ‫و در عصــر رضاخــان بــه دادگســتری تغییــر نــام داد‪ .‬ولــی‬ ‫نــه در عصــر قاجــار و نــه در عصــر پهلــوی‪ ،‬اثرچندانــی‬ ‫از «عــدل» و «داد» در ان وجــود نداشــتند‪ .‬نظــام‬ ‫قضــاوت و دادرســی در دوران قاجــار «دیوان خانه هــا»‬ ‫بــود کــه روســای ان توســط شــاه منصــوب می شــدند‪،‬‬ ‫دیوان خانــه در حقیقــت مکانــی بــرای رســیدگی بــه‬ ‫شــکایات مــردم بــود‪ .‬طــرز کار دیوان خانــه چنیــن‬ ‫بــود کــه شــکایات و دعــوای حقوقــی را بــه حــکام‬ ‫شــرع ارجــاع می دادنــد و حاکــم شــرع یعنــی روحانــی‬ ‫و مجتهــد دربــاره شــکایات حکــم م ـی داد‪ .‬ایــن احــکام‬ ‫ضمانــت اجرائــی نداشــت‪ .‬دعــاوی غیرحقوقــی نیــز در‬ ‫ادارات دولتــی حل وفصــل می شــد‪ ،‬در شهرســتان ها‬ ‫نیــز امــور شــرعی را علمــا و امــور جزایــی و انتظامــی را‬ ‫حکومت هــا حل وفصــل می کردنــد‪.‬‬ ‫دیــوان خانــه تشــکیالتی بــود کــه اگــر چــه بــه‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫دســتور شــاه بــه وجــود امــد امــا شــاه نظــارت چندانــی‬ ‫بــر فعالیــت ان نداشــت و تنهــا گــزارش هــای ان را‬ ‫دریافــت می کــرد‪ .‬مشــکل اصلــی دیوانخانــه ان بــود‬ ‫کــه بســیاری از شــکایات بــه انجــا نمی رســید و‬ ‫حــکام‪ ،‬شــاهزاده ها‪ ،‬ارباب هــا و والیــان در هــر کــوی‬ ‫و والیــت‪ ،‬بــرای خــود تشــکیالتی ســاخته و بــا همــان‬ ‫اقتــدار ســلطان مطابــق میــل خــود حکــم می دادنــد و‬ ‫مشــکالت مــردم را نــه بــر اســاس عدالــت بلکــه بــه‬ ‫تشــخیص خــود و در چارچــوب مصالــح و منافــع خــود‬ ‫حل وفصــل می کردنــد‪ .‬قضــاوت بســیاری از روحانیونــی‬ ‫کــه بــه عنوان«حاکمــان شــرع» نظــر می دادنــد‪ .‬متاثــر‬ ‫از فضای«حاکــم و محکــوم» ان زمــان بــود‪.‬‬ ‫وزارت‬ ‫عدلیه‪ ،‬دیوانخانه‬ ‫و محاکم شرع در دوران‬ ‫قاجار و سپس سیستم دادگستری‬ ‫در دوران پهلوی از جمله عناوین‬ ‫سیستم دادرسی ایران هستند‪ .‬محاکم‬ ‫عرف و یا دیوان به دعاوی عرفی‬ ‫از قبیل زدوخورد‪ ،‬جنایت و برقراری‬ ‫نظم و امنیت و محاکم شرع به دعاوی‬ ‫شرعی از قبیل موقوفات‪ ،‬دعاوی حقوق‬ ‫مدنی‪ ،‬دیات و امور حسبیه رسیدگی‬ ‫می کردند و احکام صادره از سوی‬ ‫شیخ االسالم یا حاکم شرع‬ ‫الزم االجرا بود‪.‬‬ ‫دســتگاه قضایــی در عصــر قاجاریــه در ســه‬ ‫مقطــع مــورد بازنگــری قــرار گرفــت‪ .‬یکــی در عصــر‬ ‫میــرزا تقــی خــان امیرکبیــر‪ ،‬دیگــری در عصــر میــرزا‬ ‫حســین خــان مشــیرالدوله قزوینــی و ســوم در تحــوالت‬ ‫جنبــش مشــروطه کــه مــوارد اخیــر منتهــی بــه تشــکیل‬ ‫‪7‬‬ ‫«عدالتخانــه» گردیــد‪ .‬بــا ایــن حــال اصالحــات مزبــور‬ ‫بــه نــدرت ســبب اجــرای عدالــت در کشــور شــد و کمتــر‬ ‫موجــب ارتقــاء سیســتم دادرســی و قضــا گردیــد‪.‬‬ ‫پــس از تاســیس عدالتخانــه در دوران مظفرالدیــن‬ ‫شــاه‪ ،‬اصــل ‪ 27‬متمــم قانــون اساســی‪ ،‬قــوه قضائیــه را‬ ‫قــوه ای مســتقل اعــام کــرد‪ .‬امــا اصــل‪ ، 71‬تفکیــک‬ ‫صالحیــت محاکــم شــرع و عــرف را کــه ســنت قضایــی‬ ‫از دوران صفــوی بــود‪ ،‬همچنــان بــه رســمیت شــناخت‪.‬‬ ‫بــر اســاس ایــن اصــل وزارت عدلیــه و دادگاه هــای‬ ‫عرفــی مســئول رســیدگی بــه شــکایت های همــۀ‬ ‫ایرانیــان شــناخته شــدند‪ .‬همچنــان بــر اســاس اصــل ‪،72‬‬ ‫رســیدگی بــه جرائــم سیاســی در صالحیــت دادگاه هــای‬ ‫عــام قــرار گرفــت‪ .‬از ســوی دیگراصــل ‪ 80‬ایــن قانــون‪،‬‬ ‫مقــرر کــرده بــود کــه قضــات محاکــم بــر اســاس قانــون‬ ‫انقــاب و بــا تشــخیص شــخص شــاه منصــوب شــوند‪.‬‬ ‫ضمــن اینکــه دادســتان کل کشــور را بایــد شــاه بــا‬ ‫مشــاوره بــا حاکمــان شــرع منصــوب می کــرد‪ .‬امــا در‬ ‫عمــل شــرط مشــورت کــردن بــا مراجــع مذهبــی‪ ،‬اغلــب‬ ‫در طــول رژیــم مشــروطه ســلطنتی نادیــده انگاشــته شــد‬ ‫و ایــن امــر تحــت تاثیــر روابــط بیــن روحانیــون عالــی‬ ‫مرتبــه بــا مقامــات حکومتــی قــرار می گرفــت‪.‬‬ ‫نخســت وزیــر عدلیــه پــس از مشــروطیت‪،‬‬ ‫احمدخــان مشیرالســلطنه بــود کــه تنهــا ‪ 8‬روز در ایــن‬ ‫مقــام مشــغول فعالیــت بــود و پــس از از ایــن زمــان جای‬ ‫خــود را بــه عبدالحســن میــرزا فرمانفرمــا داد‪ .‬در زمــان‬ ‫فرمانفرمــا چهــار محکمــۀ ابتدائــی‪ ،‬جزایــی‪ ،‬اســتیناف و‬ ‫محکمــه تمیــز فعالیــت خــود را اغــاز کردنــد‪ .‬امــا بــرای‬ ‫رســیدگی بــه دعــاوی ایــن محاکــم قانــون قابــل اتکایــی‬ ‫وجــود نداشــت‪.‬‬ ‫در ســال های بعــد و بــا حضــور مشــیرالدوله پیرنیــا‬ ‫در وزارت عدلیــه بــرای نخســتین بــار‪ ،‬اداره مدعی العمــوم‬ ‫و دیــوان تمییــز بــر تشــکیالت عدلیــه افــزوده شــد و‬ ‫قانــون جدیــدی بــرای تغییــر ســازمان قضایــی کشــور به‬ ‫نــام «قانــون موقــت تشــکیالت عدلیــه» در کمیســیون‬ صفحه 9 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫وزارت عدلیــه مجلــس بــه تصویــب رســید و بــر اســاس‬ ‫ان داده هــای رســمی کشــور‪ ،‬بــر اســاس سلســله مراتــب‬ ‫اهمیــت‪ ،‬بــه ســه دســتۀ صلــح ‪ ،‬اســتیناف و تمیز تقســیم‬ ‫شــدند‪.‬‬ ‫قوانیــن « اصــول محاکمــات حقوقــی»‪ « ،‬اصــول‬ ‫محاکمــات جزایــی» و « اصــول محاکمــات تجــاری»‬ ‫نیــز در همیــن دوران بــه تصویــب کمیســیون عدلیــه‬ ‫مجلــس رســید‪ .‬امــا بــا وجــود ایــن‪ ،‬اجــرای ایــن قوانیــن‬ ‫بــه دلیــل ادامــۀ صالحیــت عمومــی حــکام شــرع‪،‬‬ ‫کاپیتوالســیون‪ ،‬اعمــال نفــوذ اعیــان و اشــراف و همچنین‬ ‫روســای ایــات و عشــایر‪ ،‬بــه ســادگی امکان پذیــر‬ ‫نبــود‪ ،‬تــا انجــا کــه ســرانجام محمدعلــی فروغــی(ذکاء‬ ‫الملــک) در ســال ‪ 1290‬ه‪.‬ق بــه مــدت شــش مــاه‬ ‫و پــس از ان در ســال ‪ 1292‬ه‪.‬ق بــه مــدت هفــده‬ ‫مــاه بــه وزارت عدلیــه رســید و بــا توجــه بــه ســوابق‬ ‫تدریــس خــود در مدرســه علــوم سیاســی از یــک ســو و‬ ‫ســابقه قضایــی در مقــام ریاســت دیــوان از ســوی دیگــر‪،‬‬ ‫موفــق شــد‪ ،‬رونــد اجرایــی شــدن ایــن قوانیــن را تــا‬ ‫انــدازه زیــادی در چهارچــوب دیدگاه هــای خــاص خــود‬ ‫فعــال کنــد‪.‬در هــر حــال بــه زعــم اقداماتــی کــه پیــش‬ ‫از ایــن در زمــان وزارت مشــیرالدوله در عدلیــه صــورت‬ ‫گرفتــه بــود‪ ،‬دادرســی در ایــران همچنــان در دادگاه هــای‬ ‫قدیــم انجــام می شــد و در نبــود دادگاه هــای متمرکــز‬ ‫دولتــی‪ ،‬دولتمــردان محلــی و افــراد صاحــب نفــوذ بــر‬ ‫ائیــن دادرســی و صــدور احــکام بــه نفــع خــود اعمــال‬ ‫نفــوذ می کردنــد‪.‬‬ ‫اصالحــات صــورت گرفتــه در شــکل و ســاختار نظام‬ ‫قضاییــ قب��ل از امیرکبی��ر‪ ،‬عموماـ ًـ بیشــتر در محاکــم‬ ‫عــرف ب��ود و محاکـ�م شــرع بهــ علماــ واگذــار شــد ولــی‬ ‫در دورۀ امیرکبیــر‪ ،‬در کنــار دیگــر تحــوالت ســاختاری و‬ ‫بنیــادی‪ ،‬بــه نظــام قضایــی نیــز توجــه جــدی و بــرای ان‬ ‫برنامه ری��زی ش��د‪ .‬از مهمتریــن ایــن تحــوالت می تــوان‬ ‫بــه تحــول در محاکــم شــرع‪ ،‬توســعه دیوان خانــۀ عدالــت‬ ‫و وابســته کــردن قطعیــت حکــم محاکــم شــرع بــه تاییــد‬ ‫دیــوان خانــه عدالــت‪ ،‬اصــاح دادخواهــی اقلیت هــای‬ ‫مذهبــی‪ ،‬تثبیــت لغــو شــکنجه‪ ،‬الغــای رســم تحصــن و‬ ‫بست نشیــنی وکاهـ�ش مواجـ�ب و حقـ�وق علم��اء اشــاره‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫کــرد‪.‬‬ ‫در ســال ‪ 1275‬ه‪.‬ق و در دورۀ وزارت عباســقلی خان‬ ‫معتمدالدولــه جوانشــیر‪ ،‬بــرای نخســتین بــاز وزارت عدلیه‬ ‫ایجــاد شــد‪ .‬امــا تحــول مهم تــر بــا صــدارت سپهســاالر‬ ‫اغــاز شــد‪ .‬وی دســتگاه قضایــی را از اســتقالل نســبی‬ ‫برخــوردار ســاخت و شــش مجلــس در وزارت عدلیــه‬ ‫ایجــاد کردکــه بــه ترتیــب عبارتنــداز‪ :‬تحقیــق‪ ،‬تنظیــم‬ ‫قانــون‪ ،‬جنایــات‪ ،‬اجــرا‪ ،‬امــاک وتجــارت‪ .‬بعــد از‬ ‫«مهاجــرت صغــری» و اعــام قبــول درخواســت های‬ ‫مــردم از طــرف مظفرالدیــن شــاه در بهــار ‪1285‬‬ ‫مهاجرت‬ ‫صغری و مهاجرت‬ ‫کبری که به ترتیب در‬ ‫سالهای ‪ 1284‬و ‪1285-1284‬‬ ‫جنبشی تحت عنوان عدالتخانه براه‬ ‫انداختند که در واقع مجمعی از نمایندگان‬ ‫اصناف و طبقات مردم بود که به منظور‬ ‫پایان دادن به خودسری های مظفرالدین‬ ‫شاه تدوین قانون اساسی را مطرح‬ ‫کردند‪.‬جنبش عدالتخانه با نقش‬ ‫برجسته شیخ فضاهلل نوری به‬ ‫مشروطیت منجر شد‪.‬‬ ‫ســاختار قضایــی ایــران درعصرقاجــار ادامــۀ‬ ‫شــالوده ای بــود کــه صفویــان بنیــان نهادنــد‪ ،‬در طــول‬ ‫ایــن دورۀ نســبتاً طوالنــی عرصه هــای مختلــف سیاســی‪،‬‬ ‫اقتصــادی‪ ،‬اجتماعــی و فرهنگــی ایــران در معــرض‬ ‫فرا زو نشــیب های فراوانــی قــرار گرفــت‪ .‬تغییــرات‬ ‫ســطحی کــه تنهــا شــکل و ســاختار نظــام قضایــی را‬ ‫شــامل می شــد و نــه بنیان هــا و اصــول زیربنایــی ان‬ ‫‪ ،‬از ویژگی هــای مهــم تحــول نظــام قضایــی در ایــن‬ ‫دوره اســت‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫ه‪.‬ق از طــرف مــردم درخواســتی بــه شــاه تقدیــم شــد‬ ‫کــه تقاضــا نمودنــد تــا شــاه دســتور اجــرای تاســیس‬ ‫عدالتخانــه را صــادر نمایــد‪ .‬او کــه نمی خواســت بــه‬ ‫خواســته های مــردم تــن دهــد‪ ،‬بــا امــروز و فــردا کــردن‬ ‫و اختالف افکنــی میــان مــردم و علمــاء و تبعیــد کــردن‬ ‫فعــاالن سیاســی قصــد داشــت‪ ،‬غائلــه را ختــم کنــد کــه‬ ‫در ادامــۀ ایــن رونــد علمــاء‪ ،‬خواســتار خــروج از تهــران‬ ‫شــدند و در حــرم حضــرت معصومــه بســت نشســتند‬ ‫کــه بــه «مهاجــرت کبــری» معــروف شــد‪ .‬پیامــد ایــن‬ ‫مهاجــرت صــدور فرمــان مشــروطه از طــرف مظفرالدیــن‬ ‫شــاه بــود‪ .‬جنبــش عدالتخواهــی بــه مشــروطه منجــر‬ ‫شــد و علمــاء تهــران نقــش برجســته ای را ایفــا کردنــد‪.‬‬ ‫●‬ ‫●ابادیــان‪ ،‬حســین (‪ .)1389‬موازنــه شــرع و عــرف در‬ ‫نظــام حقوقــی ایــران دوره قاجــار‪ .‬فصلنامــه مطالعــات‬ ‫تاریــخ اســام‪ .‬ص ‪.15-9‬‬ ‫●امیــن‪ ،‬ســید حســن (‪ .)1384‬امیرکبیــر و اصالحــات‪.‬‬ ‫فصلنامــه حافــظ‪ .‬ص ‪ 53‬و ‪.54‬‬ ‫●امیــن‪ ،‬ســید حســن (‪ .)1382‬نظــام حقوقــی ایــران از‬ ‫اغــاز قاجــار تــا انقــاب مشــروطیت‪ .‬فصلنامــه پژوهــش‬ ‫حقــوق عمومــی‪ .‬ص ‪ 31-29‬و ‪.53-51‬‬ ‫●مالئــی توانــی‪ ،‬علیرضــا (‪ .)1391‬مالحظاتــی در مفهــوم‬ ‫عدالتخانــه‪ .‬فصلنامــه پژوهــش هــای تاریخــی‪ .‬ص‬ ‫‪114‬و‪.115‬‬ ‫●ابوالحســنی‪ ،‬علــی (‪ .)1382‬از عدالتخانــه تــا مشــروطه‪:‬‬ ‫راه هــا و بیراهه هــا‪ .‬مرکــز تحقیقــات رایانــه ای قائمیــه‬ ‫اصفهــان‪ .‬ص ‪ 6‬و ‪.18‬‬ ‫●امینــی‪ ،‬علیرضــا و شــیرازی‪ ،‬ابوالحســن (‪.)1382‬‬ ‫تحــوالت سیاســی و اجتماعــی ایــران از قاجاریــه تــا‬ ‫رضاشــاه‪ .‬نشــر قومــس‪ .‬ص ‪.176‬‬ ‫منابع اینترنتی و روزنامه ها‬ ‫● ●مولــف نامشــخص (‪ ۲۳ ،۱۳۹۵‬مهــر) نظــام قضایــی در‬ ‫دورۀ قاجاریــه‪ .‬بازیابــی شــده از‬ ‫‪https://b2n.ir/822360‬‬ ‫● ●صفــی خانــی‪ ،‬بهــاره (‪ 11 ،1389‬دی) ســاختار قضایــی‬ ‫قاجاریــه و صفویــه‪ .‬بازیابــی شــده از‬ ‫‪http://plawiauctb89.blogfa.com/post/21‬‬ ‫● ●مولــف نامشــخص‪ 8 ،1363( .‬فروردیــن) فرمــان‬ ‫مشــروطیت و تاســیس عدالتخانــه‪ .‬بازیابــی شــده از‬ ‫‪h t t p : / / m a s h r o o t i a t . p c h i . i r / s h o w.‬‬ ‫‪php?page=contents&id=4000‬‬ ‫‪8‬‬ صفحه 10 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫وثوق الدوله‪ ،‬در خدمت یا خیانت انگلیس‬ ‫بررسی علل ناکامی قرارداد ‪ ۱۹۱۹‬میالدی‬ ‫خشایار رضوی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫پــس از گذشــت صد ســال از امضــای قــرارداد ‪۱۹۱۹‬‬ ‫م‪ ،‬غبارهــای تردیــد در مــورد ان زدوده نشده اســت‪ .‬متــن‬ ‫قــراردادی کــه هیچوقــت اجرایــی نشــد‪ ،‬ننگیــن‪ ،‬خوانــده‬ ‫می شــود‪ .‬ایــا واقعــ ًا بــه موجــب ایــن قــرارداد تمامــی‬ ‫امــورات کشــوری و لشــکری ایــران زیــر نظر مستشــاران‬ ‫انگلیســی و بــا مجــوز انــان صــورت می گرفــت و‬ ‫انگلیــس صاحــب اختیــار امــور مالــی‪ ،‬اقتصــادی و ارتــش‬ ‫ایــران می شــد و تعرفــه گمرکــی نیــز بــه ظاهــر بــرای‬ ‫حفــظ منافــع ایــران و در حقیقــت بــه ســود بریتانیــا‬ ‫تغییــر می یافــت؟ بررســی متــن قــرارداد خــاف ایــن‬ ‫ادعاهــا را اثبــات می کنــد‪.‬‬ ‫شرایط ایران در استانه جنگ جهانی اول‬ ‫پــس از پیــروزی انقــاب مشــروطه‪ ،‬ایــران بــه‬ ‫ســوی هــرج و مــرج رفــت و در جریــان جنــگ اول‬ ‫جهانــی اشــوب ها بــه اوج خــود رســید‪ .‬جنبــش جنــگل‬ ‫از یکســو‪ ،‬ناامنــی و راهزنــی مناطــق مــرزی توســط نایب‬ ‫حســین کاشــی و خودســری ایــات و عشــایر‪ ،‬قحطــی و‬ ‫شــیوع انفوالنــزا اســپانیایی کــه جــان دو میلیــون نفــر را‬ ‫گرفــت‪ .‬پــس از انقــاب روســیه‪ ،‬روس هــا دیگــر هزینــه‬ ‫قــوای قــزاق را نمی دادنــد و در نتیجــه انگلیــس ماهــی‬ ‫صــد هــزار تومــان هزینــه قزاق هــا را مــی پرداخــت و‬ ‫عــاوه بــر ان ماهــی ‪ ۳۵۰‬هــزار تومــان هــم بــرای اداره‬ ‫امــور دولــت می پرداخــت‪.‬‬ ‫احمدشــاه نیزکــه در اســتانه جنــگ جهانــی اول‬ ‫تاجگــذاری کــرد‪ ،‬ســلطنتش بــا اشــغال ایــران از طــرف‬ ‫قــوای انگلیــس و روس و عثمانــی و تشــکیل یــک‬ ‫دولــت در مهاجــر در کرمانشــاه‪ ،‬در مقابــل دولــت مرکزی‬ ‫ایــران ادامــه یافــت‪ .‬بــا درگرفتــن جنــگ‪ ،‬چنــد هــزار‬ ‫ایرانــی ازجملــه ســید حســن مــدرس‪ ،‬اربــاب کیخســرو‬ ‫نماینــدۀ زردشــتیان‪ ،‬محمدعلــی خــان مافــی‪ ،‬میــرزا‬ ‫قاسـم خان تبریــزی‪ ،‬حســین ســمیعی و میــرزاده عشــقی‬ ‫و‪...‬بــه کرمانشــاه رفتنــد‪ ،‬و بــا پــول المــان کــه از طریــق‬ ‫عثمانــی می رســید؛ دولــت در تبعیــد تشــکیل دادنــد و‬ ‫منتظــر شکســت بریتانیــا و روســیه ماندنــد و عاقبــت هــم‬ ‫دســت از پــا درازتــر بازگشــتند‪.‬‬ ‫در چنیــن شــرایطی وثــوق الدولــه نخســت وزیــر‬ ‫ایــران شــد‪ .‬وثــوق نخســت وزیــری بــود کــه در‬ ‫ســال های اوج تالطــم سیاســت در ایــران توانســت‪،‬‬ ‫نزدیــک بــه دو ســال بــر اریکــۀ قــدرت باقــی بمانــد‪.‬‬ ‫وثــوق از فروپاشــی ایــران جلوگیــری کــرد؛ ســرکوب‬ ‫راهزنانــی چــون نایــب حســین کاشــی‪ ،‬مصالحــه و‬ ‫توافــق بــا اســماعیل اقــا ســمیتقو در شــمال غــرب و‬ ‫نهضــت جنــگل در شــمال‪ ،‬حفــظ ارامــش نســبی در‬ ‫خراســان و فــارس و همچنیــن بــه بازســازی نیــروی‬ ‫ژانــدارم کــه در خــال جنــگ متالشــی شــده بــود؛‬ ‫پرداخــت‪.‬‬ ‫برخالف‬ ‫نص صریح قرارداد که‬ ‫استقالل ایران به رسمیت شناخته‬ ‫شده بود این سوءظن وجود داشت‬ ‫که قرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬درواقع برای‬ ‫تحت الحمایه کردن ایران است‪.‬‬ ‫جنــگ جهانــی اول کــه فروکــش کــرد‪ ،‬قــدرت‬ ‫مســلط خارجــی در کشــور مــا انگلســتان بــود‪ .‬چــون نــه‬ ‫تنهــا نیروهــای عثمانــی و حامیــان المانــی انهــا شکســت‬ ‫خــورده و از خاورمیانــه بیــرون رانــده شــده بودنــد‪ ،‬بلکــه‬ ‫روســیه هــم‪ ،‬بــا انقــاب بلشــویکی‪ ،‬و پیامدهــای ان‬ ‫ازجملــه جنــگ داخلــی‪ ،‬روبــرو بــود‪ .‬وقتــی تزارهــا در‬ ‫روســیه ســرنگون شــدند‪ ،‬بــه اشــتباه گمــان می رفــت‬ ‫البــد انگلیســی ها‪ ،‬اســتقالل و تمامیــت ایــران را‬ ‫محتــرم می شــمارند ولــی همینکــه ســپاهیان روس‬ ‫خــاک ایــران را تــرک کردنــد‪ ،‬انگلیس ـی ها جــای خالــی‬ ‫انهــا را گرفتــه و بــه مرزهــای قفقــاز و اســیای میانــه‬ ‫نزدیــک شــدند و نیروهــای خــود را تــا شــمال ایــران‬ ‫هــم پیــش راندنــد‪ .‬انگلیــس بــه علــت تامیــن امنیــت‬ ‫در هنــد و جلوگیــری از خطــر بلشــویک هــا‪ ،‬نگــران‬ ‫امنیــت و فروپاشــی ایــران بــود‪ .‬انگلســتان ضمنـ ًا بــرای‬ ‫جلوگیــری از نفــوذ روســیه همیشــه می خواســت ایــران‬ ‫‪9‬‬ ‫را بــه عنــوان کشــوری حائــل دراورد‪ ،‬دلیلــش واضــح‬ ‫بــود‪ ،‬بــا حضــور روس هــا در ایــران منافــع بریتانیــا در‬ ‫هنــد بــه خطــر می افتــاد‪ .‬جــورج کــر ُزن وزیــر خارجــۀ‬ ‫انگلیــس تصریــح می کــرد‪ «:‬قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ ، .‬از ان‬ ‫رو الزم اســت کــه ایرانیــان بــا موقعیــت حســاس خــود‬ ‫بیــن هندوســتان و بین النهریــن (میــان رودان)‪ ،‬کــه بــه‬ ‫تازگــی تحــت قیمومیــت بریتانیــا درامــده‪ ،‬بــه دامــان‬ ‫بلشــویک ها نیفتنــد‪».‬‬ ‫از طرفــی وخامــت وضــع کشــور و ضــرورت کســب‬ ‫کمــک و حمایــت خارجــی بــرای رهایــی از بحران هایــی‬ ‫کــه دولــت بــا ان درگیــر بــود؛ دولــت وثــوق را مجبــور‬ ‫ســاخت قــرارداد ‪ 1919‬م‪ .‬را امضــا کنــد‪ .‬ایــران کــه‬ ‫در جنــگ جهانــی اول اســیب دیــده بــود و از عهــده‬ ‫دفــاع از ســرحدات خــودش هــم برنمی امــد‪ ،‬درصــدد‬ ‫ایجــاد ارتشــی متحدالشــکل بــود و نیــاز بــه تربیــت‬ ‫صاحب منصبــان‪ ،‬تامیــن ذخائــر و مهمــات داشــت و‬ ‫قــرارداد همــکاری فنــی بــا دولتــی دیگــر دور از انتظــار‬ ‫نبــود‪ .‬ان زمــان ظاهــراً دولــت دیگــری امادگــی ایــن‬ ‫همــکاری را نداشــت و بــر خــاف انگلیــس ذی نفــع هــم‬ ‫نبــود‪ .‬طبیعیتـ ًا کــه هزینــه را متقاضــی بایــد می پرداخــت‬ ‫و دولــت انگلیــس حاضــر بــود بــرای دولــت ایــران وام‬ ‫الزم را تــدارک ببینــد‪ ،‬چــون بــرای احــداث صنایــع و‬ ‫راه اهــن نیــاز بــه منابــع مالــی داشــتیم و اقدامــات‬ صفحه 11 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫مشــترک بــا انگلیــس راجــع بــه تامیــن و حفــظ راه اهــن‬ ‫یــا اقســام دیگــر وســایل نقلیــه‪ ،‬کار غلطــی نبــود؛ بویــژه‬ ‫کــه در ان ایــام ایــران قحطـی زده‪ ،‬حتــی راه دســتیابی به‬ ‫اســتان های خــودش را هــم نداشــت و ســاخت راه اهــن‬ ‫از ارزوهــای دیریــن ایرانیــان بــود‪ .‬دولــت بریتانیــا اعــام‬ ‫امادگــی بــرای همــکاری نمــود و ان را هــم منــوط بــه‬ ‫موافقــت کــرد‪.‬‬ ‫پــس از پایــان جنــگ جهانــی اول‪ ،‬وثوق الدولــه‬ ‫نخســت وزیــر وقــت‪ ،‬پیش نویــس قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬را‬ ‫بــا انگلســتان امضــا کــرد و بعــد از ان‪ ،‬هــر کســی از ظــن‬ ‫خــود ان را نگریســت و هنــوز هــم چنیــن اســت‪ .‬گفتنــد‬ ‫ایــن قــرارداد ایــران بــر بــاد دهنــده و خائنان ـه اســت و‬ ‫طــراح ان وثوق الدولــه نیــز‪ ،‬بــدون تردیــد خائــن‪ .‬بــرای‬ ‫نمونــه میــرزاده عشــقی نوشــت‪ «:‬ای وثــوق الدولــه‬ ‫ایــران ملــک بابایــت نبــود اجرت المثــل زمــان بچگــی‬ ‫هایــت نبــود‪ ».‬البتــه افــرادی همچــون ملــک الشــعرا‬ ‫بهــار نظــر دیگــری داشــتند‪ ،‬وی در مقالــه خــود بــا‬ ‫عنــوان «کــرزن چــه می گویــد؟» اقــدام رئیــس دولــت‬ ‫را بــه عقــد قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬بــا بریتانیــا‪ ،‬جبــر تاریــخ‬ ‫و تنهــا راه خــروج از بن بســتی کــه دولــت ان روز بــا‬ ‫ان مواجــه بــود‪ ،‬معرفــی کــرده و بــر ان اقــدام صحــه‬ ‫می گــذارد‪ .‬بــه رغــم واکنش هــای تنــدی کــه مخالفــان‬ ‫نســبت بــه ایــن توافــق نشــان دادنــد‪ ،‬بعیــد اســت کــه از‬ ‫مفــاد ان اطــاع داشــته باشــند‪.‬‬ ‫وثــوق دو هــدف عمــده را در دوران نخســت وزیــری‬ ‫پیگیــری کــرد‪ :‬اول تحقــق برنامــه تجــدد و دوم تثبیــت‬ ‫اســتقالل و تمامیــت ارضــی ایــران‪ .‬موضوعــی کــه‬ ‫بــه دنبــال قــرارداد پنهــان ‪ 1907‬م‪ .‬میــان روســیه و‬ ‫انگلســتان و ســال های جنــگ جهانــی اول بــه شــدت‬ ‫زیــر ســوال رفتــه بــود‪ .‬بــرای رســیدن بــه ایــن اهــداف‪،‬‬ ‫او در مذاکــرات صلــح‪ ،‬در تــاش بــرای مجــاب کــردن‬ ‫قدرت هــای جهانــی بــود‪ .‬او بــا انگلیسـی ها وارد مذاکــره‬ ‫شــد؛ چــرا کــه می دانســت مهم تریــن دولــت خارجــی‬ ‫موثــر بــر وضعیــت ایــران‪ ،‬انگلســتان اســت‪ .‬کشــوری‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫کــه در شــمال و جنــوب ایــران حضــور نظامــی داشــت‬ ‫و هزینــه جــاری دولــت ایــران را پرداخــت می کــرد‪.‬‬ ‫تاکتیــک سیاســی او در عرصــۀ بین الملــل تنهــا محــدود‬ ‫بــه مذاکــره بــا انگلســتان نبــود‪ .‬هنگامــی کــه خبــر‬ ‫خوشــی از پاریــس بــه وثــوق نرســید‪ ،‬او چــاره ای جــز‬ ‫نهایــی کــردن قــرارداد ‪ 1919‬م‪ .‬بــا انگلســتان نداشــت‪.‬‬ ‫در نامه نگاری هــای میــان ســر پرســی ســایکس وزیــر‬ ‫مختــار انگلیــس در تهــران و وثــوق‪ ،‬انگلســتان متعهــد‬ ‫می شــود کــه از خواســته های ایــران مبنــی بــر اخــذ‬ ‫غرامــت از متجاوزیــن بــه خــاک ایــران یعنــی روســیه‬ ‫و عثمانــی و همچنیــن ادعاهــای ارضــی در کردســتان و‬ ‫مخالفت‬ ‫مردم با توافق‬ ‫از یک سو‪ ،‬و پیاده شدن‬ ‫واحدهای دریایی ارتش سرخ در‬ ‫انزلی و تسخیر شمال ایران توسط‬ ‫روسها ادامه زمامداری وثوق الدوله را‬ ‫ناممکن کرد و قرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬عمالً‬ ‫اجرا نشد‪ ،‬بویژه که دستگاه تبلیغاتی‬ ‫فرانسه حمالت شدیدی از بابت ان به‬ ‫بریتانیا نمود و سفیر امریکا در‬ ‫تهران نیز اعالمیه ای بر ضد‬ ‫قرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬منتشر‬ ‫ساخت‪.‬‬ ‫قفقــاز حمایــت کنــد و در تعدیــل تعرفه هــای اقتصــادی‬ ‫قراردادهــای میــان ایــران و روســیه‪ ،‬بــه ایــران کمــک‬ ‫کنــد‪ .‬وثــوق بــه دنبــال ایــن بــود کــه اهــداف او در‬ ‫یــک چارچــوب بیــن المللــی بــا نظــر عمــدۀ قــدرت‬ ‫هــای جهانــی محقــق شــود و حــاال در تعامــل بــا یــک‬ ‫قــدرت جهانــی پیــروز در جنــگ کــه بیــش تریــن نفــوذ‬ ‫را بــر وضعیــت ایــران داشــت‪ ،‬محقــق می شــد‪ .‬انتشــار‬ ‫قــرارداد بــا واکنش هــای گســترده ای بــه خصــوص در‬ ‫‪10‬‬ ‫فرانســه همــراه بــود‪ .‬و ایــن موضــوع را مطــرح کردنــد‬ ‫کــه بــا ایــن قــرارداد ایــران تحــت الحمایــه انگلســتان‬ ‫قــرار گرفتــه اســت‪.‬‬ ‫علل شکست قرارداد ‪ 1919‬م‪.‬‬ ‫‪1 .1‬مخالفت های داخلی‬ ‫شکســت قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬م‪ ،.‬دو دلیل اساســی داشــت‪:‬‬ ‫دلیــل اول‪ ،‬مبــارزۀ بی امــان ایرانیــان اهــل سیاســت بــا‬ ‫ان بــود کــه معلــوم نیســت چــرا برخــاف نــص صریــح‬ ‫قــرارداد کــه منتشــر شــده بــود؛ ایــن ســوءظن وجــود‬ ‫داشــت کــه ایــن قــرارداد در واقــع بــرای تحت الحمایــه‬ ‫کــردن ایــران اســت‪.‬‬ ‫بــرای مثــال‪ ،‬روحانیــون در مســجد شــیخ‬ ‫عبدالحســین بــه نــام روضه خوانــی‪ ،‬چــادر برپــا کــرده؛‬ ‫علیــه قــرارداد هیاهــو راه انداختنــد‪ .‬وثوق الدولــه کــه‬ ‫معتقــد بــود در مــورد قــرارداد ســوءتفاهم شــده‪ ،‬از وزیــر‬ ‫مختــار بریتانیــا در تهــران خواســت‪ ،‬یــک یاداشــت‬ ‫توضیحــی بنویســد تــا در روزنامه هــای تهــران منتشــر‬ ‫شــود‪ .‬پرســی کاکــس‪ ،‬ضمــن تاکیــد احتــرام بریتانیــا بــر‬ ‫اســتقالل ایــران بــه عنــوان کشــوری کهن ســال‪ ،‬بــر‬ ‫مضمــون قــرارداد پــای فشــرد کــه دولــت بریتانیــا بــه‬ ‫صریح تریــن بیــان‪ ،‬قولــی را کــه در گذشــته بــه کــرات‬ ‫بــه دولــت ایــران داده‪ ،‬بــار دیگــر بــه موجــب ایــن‬ ‫قــرارداد تاییــد کــرده و برعهــده می گیــرد کــه اســتقالل‬ ‫و تمامیــت ارضــی ایــران را محتــرم بشــمارد‪ .‬نامــه وی‬ ‫نتوانســت غائلــه را بخوابانــد و متاســفانه کار بیــخ پیــدا‬ ‫کــرد‪ ،‬تــا اینکــه نوعــی حکومــت نظامــی اعــام شــد‬ ‫و شــماری از معترضیــن بــه کاشــان و قزویــن تبعیــد‬ ‫شــدند‪ .‬مشــیرالدوله‪ ،‬امــام جمعــه خویــی‪ ،‬ظهیراالســام‪،‬‬ ‫ســید حســن مــدرس و شــماری دیگــر در صــف مخالفین‬ ‫بودنــد و عــارف قزوینــی‪ ،‬ادیــب پیشــاوری و میــرزاده‬ ‫عشــقی نیــز بــر ضــد ان شــعر ســرودند‪.‬‬ ‫جامعــه ایــران‪ ،‬نســبت بــه سیاســت بریتانیا در کشــور‬ ‫مــا ســوء ظــن داشــت و اینکــه منظــور ســویی نداشــته‬ ‫باشــد‪ ،‬برایــش باورکردنــی نبــود‪ .‬بخصــوص کــه بنــد و‬ ‫بســت انگلیــس بــا روســیه تــزاری در ســال ‪ ۱۹۰۷‬م‪.‬‬ ‫را مــد نظــر داشــت کــه بــر اســاس ان ایــران را بیــن‬ ‫خودشــان تقســیم کــرده بودنــد‪ .‬همچنیــن پشــتیبانی‬ ‫بریتانیــا از شــیخ خزعــل‪ ،‬حکمــران ُم َح َّمــره (خوزســتان‬ ‫بعــدی) کــه در پــی جداکــردن ایــن اســتان نفــت خیــز از‬ ‫ایــران بــود؛ نفــوذ و توســعه طلبی بریتانیــا در کشــورهای‬ ‫عربــی خلیــج فــارس‪ ،‬همــراه بــا مداخــات پیشــین در‬ ‫امــور داخلــی ایــران‪ ،‬سیاســت های انگلیــس در کشــور‬ ‫مــا را بی اعتبــار ســاخته بــود و از ایــن زاویــه بدبینــی‬ ‫مــردم زمینــه داشــت‪ .‬ازهمیــن رو‪ ،‬برخــاف نــص‬ ‫صریــح قــرارداد کــه منتشــر شــده بــود‪ ،‬ایــن ســوءظن‬ ‫وجــود داشــت کــه هــدف‪ ،‬تحت الحمایه کــردن ایــران‬ صفحه 12 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫را می کــرد؛ ان وقــت جــای بحــث بــود‪ ،‬بویــژه کــه در‬ ‫ایــران دولت هــا بــه ســرعت عــوض می شــدند‪.‬‬ ‫‪2 .2‬شایعه رشوه گرفتن از انگلیس‬ ‫اســت‪ .‬دولــت ایــران و انگلیــس هــم در بیانیه هایشــان‬ ‫موکــداً اعــام کردنــد کــه چنیــن نیســت؛ در مــادۀ اول‬ ‫قــرارداد بــه اســتقالل و تمامیــت ایــران اشــاره دارد‪ ،‬نــه‬ ‫بــه تحت الحمایگــی‪ .‬گذشــته از اینکــه تحت الحمایگــی‬ ‫بــر اثــر قــرارداد مســتقیم بیــن دو دولــت مســتقل پدیــد‬ ‫نمی امــد‪ ،‬بلکــه تصمیــم ان را بایــد جامعــه ملــل‬ ‫می گرفــت؛ ایــن جامعــه ملــل بــود کــه عــراق را تحــت‬ ‫الحمایــه انگلیــس و ســوریه را تحــت الحمایــه فرانســه‬ ‫کــرد و ایــن هــا پیش تــر از خــود اســتقاللی نداشــتند‪،‬‬ ‫بلکــه پاره هایــی از امپراتــوری عثمانــی بودنــد‪.‬‬ ‫امــا توافــق ‪ ۱۹۱۹‬م‪ ،.‬یــک توافــق بیــن دو دولــت‬ ‫مســتقل بــود‪ .‬در مــادۀ دوم قــرارداد نیــز تاکیــد شــده‬ ‫بــود‪ «:‬دولــت انگلســتان خدمــات هــر عــده مستشــار‬ ‫متخصــص را کــه بــرای لــزوم اســتخدام انهــا در ادارات‬ ‫مختلفــه بیــن دولتیــن توافــق حاصــل شــود‪ ،‬بــه خــرج‬ ‫دولــت ایــران تهیــه خواهــد کــرد‪ »..‬نوعــی قــرارداد‬ ‫همــکاری فنــی بــرای رفــع نیازهــای کارشناســی در‬ ‫ادارات مختلــف بــود و طبیعتــ ًا کــه بــه خــرج دولــت‬ ‫ـت اربــاب‪ ،‬خــودش هزینــه‬ ‫ایــران بایــد باشــد‪ .‬اگــر دولـ ِ‬ ‫یکــی دیگــر از دالیلــی کــه خــون مخالفــان را‬ ‫بــه جــوش انداختــه بــود‪ ،‬شــایعه پــول گرفتــن وثــوق‬ ‫و نصــرت الدولــه فیــروز و صــارم بــود‪ ،‬کــه حقیقــت‬ ‫داشــت‪ .‬در خــال نــه ماهــی کــه مذاکــرات بــه طــول‬ ‫انجامیــد؛ کاکــس بــه کــرزن نوشــت‪ «:‬وزرای ســه‬ ‫گانــه درخواســت پانصــد هــزار تومــان بــرای تبلیغــات و‬ ‫مخــارج متفرقــه کرده انــد و شــاه هــم خواســتار پرداخــت‬ ‫ماهــی پانــزده هــزار تومــان بــه شــرط حمایــت از دولــت‬ ‫وثــوق اســت؛ موافقــت شــد‪ ».‬امــا خواســت وزرا ســبب‬ ‫کشــمکش زیــادی شــد‪ .‬کــرزن کــه مخالــف پرداخــت‬ ‫چنیــن مبلغــی بــود می گفــت‪ «:‬مگــر مــا می خواهیــم‬ ‫سواســتفاده ای کنیــم کــه بابــت ان پــول بدهیــم‪».‬‬ ‫انگلستان‬ ‫به علت تامین‬ ‫امنیت در هند و جلوگیری از‬ ‫خطر بلشویک ها‪ ،‬نگران امنیت و‬ ‫فروپاشی ایران بود‪ .‬انگلستان ضمنا ً‬ ‫برای جلوگیری از نفوذ روسیه همیشه‬ ‫می خواست ایران را به عنوان‬ ‫کشوری حائل دراورد‪.‬‬ ‫کاکــس تاکیــد می کــرد کــه انــان بــرای جلــب رضایــت‬ ‫مــردم بــه ایــن پــول احتیــاج دارنــد و در نهایــت کــرزن‬ ‫بــه ایــن شــرط راضــی شــد کــه ایــن مبلــغ بــه حســاب‬ ‫پیــش قســط وام دو میلیــون تومانــی انگلیــس بگذارنــد‬ ‫کــه همیــن طــور هــم شــد‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪3 .3‬مخالفت های خارجی‬ ‫دلیــل دوم مخالفــت ارگان هــای مختلــف دولتــی‬ ‫انگلســتان‪ ،‬منهــای وزارت خارجــه ان کشــور بــود کــه‬ ‫لــرد کــرزن در راس ان قــرار داشــت‪ .‬از همــان ابتــدای‬ ‫مذاکــره بــرای قــرارداد دولــت امپراطــوری هنــد بــا ان‬ ‫قویـ ًا مخالــف بــود و تــا اخــر همــه مخالــف مانــد‪ .‬وزارت‬ ‫جنــگ هــم باالخــره راضــی شــد‪ ،‬بــه شــرط اینکــه‬ ‫«نورپرفــرس» یعنــی لشــگر انگلیســی کــه در قزویــن‬ ‫و اطــراف ان متمرکــز بــود هــر چــه زود تــر بازگردانــده‬ ‫شــود‪ .‬باالخــره وزارت دارایــی هــم بــا اکــراه قــرارداد‬ ‫را پذیرفــت‪ ،‬بــه ایــن شــرط کــه بــرای ان زیــاد خــرج‬ ‫نتراشــد‪ .‬امــا از ســویی مخالــف شــدید اهــل سیاســت‬ ‫در ایــران (عــاوه بــر فرانســه و امریــکا و روســیه کــه‬ ‫گمــان می کردنــد سرشــان کاله رفتــه اســت) ســبب شــد‬ ‫کــه مخالفــت دولــت امپراطــوری هنــد بــا قــرارداد موکــداً‬ ‫برجــا بمانــد و نظــر ان ســه وزارتخان ـه ـ هنــد‪ ،‬جنــگ و‬ ‫دارایــی ـ نیــز رفته رفتــه بــر ضــد ان برگــردد‪ .‬انچــه کار‬ ‫را از هــر دو طــرف مشــکل کــرد‪ ،‬امــدن بلشــویک ها بــه‬ ‫انزلــی و رشــت در مــاه مــه ‪ ۱۹۲۰‬م‪ .‬بــود‪.‬‬ ‫وزارت جنــگ بــه هیــچ وجــه اجــازه نمــی داد کــه‬ ‫نورپرفــرس بــا بلشــویک ها بجنگــد‪ ،‬چــون نــه ان هــا‬ ‫و نــه دولــت انگلیــس نمی خواســتند در ان منطقــه بــا‬ ‫روســیه شــوروی درگیــر شــوند‪ .‬وزارت دارایــی انگلیــس‬ ‫هــم حاضــر نبــود کــه ان مقــدار کمــک مالــی را کــه‬ ‫دولــت وثــوق بــرای تقویــت دولــت و لشــگر قــزاق الزم‬ ‫داشــت؛ بپــردازد‪ .‬قــرارداد هــم کــه بــه دلیــل فتــرت‬ ‫مجلــس هنــوز رســمی نشــده بــود کــه هفــت میلیــون‬ ‫پونــدی را کــه بــه عنــوان قــرض بــه دولــت ایــران بــه‬ ‫ان تعهــد شــده بــود‪ ،‬بپردازنــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر دســت‬ ‫کــرزن بســته بــود و نمی توانســت ان مقــدار کمکــی را‬ ‫کــه قــول داده بــود بــه دولــت ایــران برســاند‪ .‬در نتیجــه‬ ‫وثــوق اســتعفا کــرد‪ ،‬چنــد مــاه مشــیرالدوله رییس الــوزراء‬ ‫بــود و چنــد مــاه پــس از او نیــز ســپهدار رشــتی زمامــدار‬ صفحه 13 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫شــد تــا اینکــه در ‪ ۲۱‬فوریــه ‪ ۱۹۲۱‬م‪ .‬کودتــا شــد‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫اخــر ســر‪ ،‬مخالفــت مــردم بــا توافــق از یــک ســو‪،‬‬ ‫و پیاده شــدن واحدهــای دریایــی ارتــش ســرخ در انزلــی‬ ‫و تســخیر شــمال ایــران توســط روســها ادامــه زمامــداری‬ ‫وثوق الدولــه را ناممکــن کــرد و قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬عمــ ً‬ ‫ا‬ ‫اجــرا نشــد‪ ،‬بویــژه کــه دســتگاه تبلیغاتــی فرانســه‬ ‫حمــات شــدیدی از بابــت ان بــه بریتانیــا نمــود و ســفیر‬ ‫امریــکا در تهــران نیــز اعالمیــه ای بــر ضــد قــرارداد‬ ‫‪ ۱۹۱۹‬منتشــر ســاخت‪.‬‬ ‫مجلــس شــورای ملــی نیــز‪ ،‬قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬و‬ ‫امضــای پیش نویــس ان را نپذیرفــت‪ ،‬روســیه نیــز بــه‬ ‫مخالفــت بــا ان برخاســت‪ .‬از همــان ابتــدای مذاکــره‬ ‫بــرای قــرارداد مزبــور‪ ،‬دولــت امپراطــوری هنــد هــم بــا‬ ‫ان مخالــف بــود و تــا اخــر هــم مخالــف مانــد‪ .‬خــودداری‬ ‫وزارت جنــگ‪ ،‬وزارت دارایــی‪ ،‬وزارت امــور هندوســتان و‬ ‫نایب الســطنه هنــد از تامیــن وســایل الزم بــرای دفــاع‬ ‫از قــرارداد‪ ،‬ایجــاد مشــکل می کــرد‪.‬‬ ‫قــرارداد مزبــور بــه ایــن دلیــل کــه مراحــل‬ ‫قانونــی خــود را طــی نکــرد و بــه تصویــب مجلــس‬ ‫نرســید‪ ،‬بعــداً توســط مشــیرالدوله لغــو شــد‪ .‬امــا مفــاد‬ ‫ان‪ ،‬درســت چنــد مــاه بعــد‪ ،‬در ‪ ۱۹۲۰‬در دســتور کار‬ ‫قــرار گرفــت‪ .‬برنامه هــای ســیدضیاء طباطبایــی‪ ،‬پــس‬ ‫از کودتــا دقیقــا ً همــان مفــاد قــرارداد ‪ ۱۹۱۹‬بــود و ســه‬ ‫مــاه بعــد در حکومــت رضــا شــاه برنامه هــای ایجــاد‬ ‫صنایــع‪ ،‬راه اهــن‪ ،‬ارتــش ملــی عمـ ً‬ ‫ا اجــرا شــد‪ .‬ارتــش‬ ‫متحد الشــکل دو ســال بعــد و پــس از کودتــای ســوم‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫اســفند شــکل گرفــت‪ ،‬گمــرک بــا تعرفه هــای مــدون‬ ‫و مالیــه بــا کمــک کارشناســان بلژیکــی و امریکایــی‬ ‫راه انــدازی شــد‪ ،‬راه اهــن هــم بــا کمــک المانی هــا‬ ‫ســاخته شــد‪.‬‬ ‫متن قرارداد ‪ 1919‬م‪.‬‬ ‫قــرارداد فیمابیــن دولتیــن ایــران و بریتانیــای‬ ‫عظمــی مورخــه ‪ ۹‬اوت ‪۱۹۱۹‬‬ ‫نظــر بــه روابــط محکمــۀ مــودت کــه از ســابق‬ ‫ن موجــود بــوده و نظــر بــه اعتقــادی‬ ‫فیمابیــن دولتیــ ‏‬ ‫کــه منافــع اساســی و مشــترکه هــر دو در اتیــه تحکیــم‬ ‫ایــن روابــط را الــزام می نمایــد و نظــر بــه لــزوم تهی ـه‏‬ ‫موجبــات ترقــی و ســعادت ایــران بحــد اعلــی اکنــون‬ ‫فیمابیــن دولــت ایــران از یــک‏ طــرف و وزیــر مختــار‬ ‫اعلیحضــرت پادشــاهی انگلســتان بــه نمایندگــی‬ ‫دولــت متبوعــۀ خــود از طــرف دیگــر مــواد ذیــل مقــرر‬ ‫می گــردد‪:‬‬ ‫‪ -۱‬دولــت انگلســتان بــا قطعیــت هــر چــه تمام تــر‬ ‫تعهداتــی را کــه مکــرر و در ســابق بــرای احتــرام مطلــق‬ ‫بــه اســتقالل و تمامیــت ایــران داده اســت‪ ،‬تکــرار‬ ‫می نمایــد‪.‬‬ ‫‪ -۲‬دولــت انگلســتان خدمــات هــر عــده مستشــار را‬ ‫کــه بــرای لــزوم اســتخدام انهــا در ادارات مختلفــه بیــن‬ ‫دولتیــن توافــق حاصــل گــردد بــه خــرج دولــت ایــران‬ ‫تهیــه خواهــد کــرد؛ ایــن مستشــارها بوســیله کنتــرات‬ ‫اجیــر و بــه انهــا اختیــارات متناســبه کــه کیفیــت‬ ‫ان موکــول بتوافــق نظــر فیمابیــن دولــت ایــران و‬ ‫مستشــاران می باشــد‪ ،‬داده خواهــد شــد‪.‬‬ ‫‪ -۳‬دولــت انگلیــس بــه خــرج دولــت ایــران ان‬ ‫عــده صاحب منصــب و ان مقــدار ذخایــر و مهمــات‬ ‫سیســتم جدیــد را کــه کمســیون مشــترک نظامــی‬ ‫انگلیســی و ایرانــی الزم بدانــد‪ ،‬تــدارک خواهــد کــرد‪.‬‬ ‫کمســیون[مزبور] فــوراً بــرای تشــخیص حوائــج ایــران در‬ ‫موضــوع قــوه متحدالشــکلی کــه دولت ایــران قصــد دارد‪،‬‬ ‫بــرای اســتقرار و حفــظ نظــم در داخلــه و ســرحدات خــود‬ ‫ایجــاد کنــد؛ تاســیس خواهــد گشــت‪.‬‬ ‫‪ -۴‬بــرای تهیــه وســایل نقــدی الزمــه بــه جهــت‬ ‫اصالحــات مذکــوره در مــواد دوم و ســوم ایــن قــرارداد‪،‬‬ ‫دولــت انگلیــس حاضــر اســت یــک قرضــۀ مکفــی‬ ‫بــه دولــت ایــران داده یــا ترتیــب انجــام ان را دهــد‪.‬‬ ‫دولتیــن‪ ،‬وثائــق و تضمینــات کافیــه را از عوائــد گمــرگ‬ ‫یــا عایــدات منابــع دیگــری کــه دولــت ایــران در اختیــار‬ ‫خــود دارد‪ ،‬پیــدا خواهنــد نمــود‪ .‬تــا مدتــی کــه مذاکــرات‬ ‫قرضــۀ مزبــور خاتمــه نیافته اســت‪ ،‬دولــت انگلســتان‬ ‫بطــور مســاعده از بابــت ایــن قرضــه‪ ،‬مبلغــی کــه بــرای‬ ‫شــروع اصالحــات مذکــور الزم اســت؛ تــدارک خواهــد‬ ‫کــرد‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ -۵‬دولــت انگلســتان چــون کام ـ ً‬ ‫ا احتیــاج فــوری‬ ‫ایــران را در ترقــی وســایل ارتباطیــه از نقطــه نظــر‬ ‫توســعه تجــارت و جلوگیــری از قحطــی می دانــد‪ ،‬حاضــر‬ ‫اســت راجــع بــه تاســیس خطــوط راه اهــن و یــا اقســام‬ ‫دیگــر وســایل نقلیــه موافقــت نمایــد‪ .‬ایــن قبیــل قضایــا‬ ‫را بایــد همیشــه متخصصیــن‪ ،‬تحــت مطالعــه دراورده و‬ ‫راجــع بــه طــرح زمینه هایــی که‪...‬عملی تــر و مفیدتــر‬ ‫اســت توافــق نظــر فیمابیــن دولتیــن ضــرورت خواهــد‬ ‫داشــت‪.‬‬ ‫ً‬ ‫‪ -۶‬دولتیــن متفــق می شــوند کــه فــورا یــک کمیتــه‬ ‫مشــترکه از متخصصیــن تشــکیل دهنــد کــه در تعرفــه‬ ‫کنونــی گمرگــی مطالعــه و تجدیــد نظــر نمــوده؛ ان را بــه‬ ‫قســمی اصــاح کننــد کــه بــا منافــع مشــروعه و ترقــی‬ ‫ســعادت مملکــت مطابقــه نمایــد‪.‬‬ ‫بــه تاریــخ روز نهــم اوت ‪ ۱۹۱۹‬م‪ .‬مطابــق بــا روز‬ ‫دوازدهــم ذیقعــده ‪ ۱۳۳۷‬ه‪.‬ق در طهــران نوشــته شــد‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●هوشــنگ مهــدوی‪ ،‬عبدالرضــا (‪ .)1391‬تاریــخ روابــط‬ ‫خارجــی ایــران‪ .‬تهــران‪ :‬امیرکبیــر‪.‬‬ ‫●غنــی‪ ،‬ســیروس (‪ .)۱۳۹۷‬ایــران‪ :‬برامــدن رضــا خــان‪:‬‬ ‫برافتــادن قاجــار و نقــش انگلیســیها‪ .‬ترجمــه حســن‬ ‫کامشــاد‪ .‬تهــران‪ :‬نیلوفــر‪.‬‬ ‫●شــمیم‪ ،‬علــی اصغــر (‪ .)1393‬ایــران در دوره ســلطنت‬ ‫قاجــار‪ .‬تهــران‪ :‬نقــش جهــان‪.‬‬ ‫●کاتوزیــان‪ ،‬محمدعلــی (‪ .)۱۳۹۵‬دولــت و جامعــه در‬ ‫ایــران‪ ،‬انقــراض قاجــار و اســتقرار پهلــوی‪ .‬ترجمــه‬ ‫حســن افشــار‪ .‬تهــران‪ :‬نشــر مرکــز‪.‬‬ صفحه 14 ‫�‬ ‫�‬ ‫�ﺬری � �ر ﺦ ﺑﺎ ﺘﺎن‬ صفحه 15 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫اناهیتا‪ ،‬ملکه اب ها‬ ‫دالرام حسینی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫اســطوره ســاختن از ایــام قدیــم بــرای مــا‪ ،‬بازگــو‬ ‫کننــدۀ تفکــر و عالیــق و همچنیــن ارزوی گذشــتگان‬ ‫اســت‪ .‬انســان در گذشــته های دور پیچیدگــی جهــان‬ ‫طبیعــت را بــا زبــان نمادیــن رمــز گشــایی می کــرد؛‬ ‫ایــن نمــاد ســاختار تفکــر و شــیوۀ زندگــی اجتماعــی‬ ‫را بــه مــا نشــان می دهــد‪ .‬ایــن نماد هــا و رمزگشــایی‬ ‫انهــا بــرای کســانی کــه کــه خواســتار شــناخت نقــش‬ ‫خدایــان و قهرمانــان باســتانی هســتند‪ ،‬اهمیــت دارد ‪.‬‬ ‫مثــال مــوردی مــا در اینجــا‪ ،‬برررســی عنصــر بــاران و‬ ‫اب در زندگــی اریایی هــا اســت‪ .‬امــا شــاید جالــب باشــد‬ ‫کــه بپرســیم چــرا یــک زن‪ ،‬بــه عنــوان خــدا پرســتیده‬ ‫می شــود؟‬ ‫اگــر بنــا را بــه احتمــال بگذاریــم‪ ،‬ایــن بــه دلیــل‬ ‫شــیوۀ رایــج مــادر ســاالری بــوده‪ .‬زن بخصــوص در‬ ‫جامعــۀ ایرانــی‪ ،‬جایگاهــی واال داشــته‪ .‬شــاید حتــی‬ ‫ســازندۀ ظــروف ســفالی باشــد‪ ،‬حتــی احتمــال م ـی رود؛‬ ‫او ابــزار کشــاورزی را ابــداع کــرده و شناســایی گیاهــان‬ ‫و تشــخیص فصــل رویــش انهــا بــر عهــدۀ زن هــا‬ ‫بوده اســت‪ .‬در چنیــن جامعــه ای‪ ،‬زن جایگاهــی واال‬ ‫پیــدا می کنــد و حتــی کار هــای قبیلــه را اداره می کنــد؛‬ ‫در نتیجــه بیــن وظایــف مــرد و زن عــدم تعــادل بــه‬ ‫وجــود مــی ایــد‪ .‬در کنــار اهمیــت زنــان در اقتصــاد‬ ‫و بقــائ قبیلــه‪ ،‬اب نیــز یکــی از مقدس تریــن عناصــر‬ ‫طبیعــی در ایــران باســتان بوده اســت‪ .‬میرچــا ایلیــاده اب‬ ‫را اینگونــه توصیــف می کنــد‪ «:‬اب‪ ،‬رمــز کل چیزهایــی‬ ‫اســت کــه بالقــوه وجــود دارنــد سرچشــمه و منشــاء و‬ ‫زهــدان همــه امکانــات هســتی اســت»‪ .‬بــر اســاس‬ ‫بــاور انــان‪ ،‬اب از گاهنبــار دوم از میــان شــش گاهنبــار‬ ‫افریــده شــده‪ ،‬همچنیــن ایرانیــان باســتان هــر انچــه‬ ‫کــه برایشــان مفیــد و مهــم بــود را مقــدس شــمارده و‬ ‫ای��زدی را نگاهب��ان ان می کردنن��د‪.‬‬ ‫ایــزد ایــن عنصــر مقــدس «اناهیتــا» بــوده‪،‬‬ ‫دربــاره ی ایــن ایــزد بایــد گفتــه شــود کــه ابتــدا بــر‬ ‫«رودخانــه اَرودی» ســروری داشــته و کم کــم بــر‬ ‫همــۀ اب هــا ســروری پیــدا می کنــد‪ .‬ایــن ایزد بانــو بــا‬ ‫صفاتــی زیبایــی‪ ،‬خردمنــدی و نیرومنــدی بــه صــورت‬ ‫یــک الهــه عشــق در می ایــد؛ زیــرا چشــمۀ حیــات از‬ ‫وجــود او می جوشــد و خاســتگاه زندگــی و بــاروری‬ ‫اســت؛ دارای پیکــری هندوایرانــی اســت‪ .‬بــا ارادۀ او‬ ‫بــاران می بــارد‪ ،‬گیاهــان رشــد می کننــد و حیوانــات‬ ‫و انســان ها زاد و ولــد می کننــد‪ .‬همچنیــن ایــزد بــاران‪،‬‬ ‫فراوانــی‪ ،‬برکــت و عشــق اســت‪ .‬اناهیتــا‪ ،‬نمــاد کمــال‬ ‫زن ایرانــی اســت‪ .‬ایــن صفــات گاهــی باعــث شــده‪ ،‬او‬ ‫را همتــای افرودیــت (الهــۀ عشــق و زیبایــی در یونــان)‬ ‫بداننــد‪ .‬همچنیــن بعضــی از مورخــان‪ ،‬ایــن خدابانــو را‬ ‫متاثــر از خــدای ایشــتر(خدای عشــق و بــاروری ســومری)‬ ‫می داننــد‪ .‬ایــن ایزد بانــو‪ ،‬در کنــار مهــر و اهورمــزدا ســه‬ ‫ضلــع مقــدس اییــن مزدســینا را تشــکیل می دهنــد‪ .‬ایــن‬ ‫تثلیــث‪ ،‬در دورۀ هخامنشــیان و دورۀ پارتیــان مــورد توجــه‬ ‫بوده اســت‪« .‬اَ ِردهویســوراَناهی َته اَردوی» در اصــل بمعنــی‬ ‫ا َ ِر د٘ ویسوراَناهیت َه‬ ‫اَردوی در اصل به معنی‬ ‫رطوبت و نمناکی بوده و سورا صفت‬ ‫به معنی نیرومند و اناهیتا صفت مفعولی‬ ‫الوده بوده‪.‬بسیاری از ایرانشناسان از‬ ‫جمله بارتولمه اعتقاد دارد اناهیتا به‬ ‫معنی پاک است‪.‬‬ ‫رطوبــت و نمناکــی بــوده و ســورا صفتــی اســت‪ ،‬بمعنــی‬ ‫نیرومنــد و اناهیتــا صفت مفعولــی الــوده بــوده اســت‪.‬‬ ‫بســیاری از ایرانشناســان از جملــه‪ ،‬بارتولمــه اعتقــاد دارد‪،‬‬ ‫اناهیتــا بمعنــی پــاک اســت‪ .‬شــاید جالب توجــه باشــد‬ ‫کــه بگوییــم‪ ،‬دختــران بــرای یافتــن شــوهر و زنــان‬ ‫هنــگام زایمــان بــه درگاه او مشــرف می شــوند‪ .‬احتمــال‬ ‫دارد کــه پرســتش ایــن ایزد بانــو در نواحــی غــرب و در‬ ‫جنــوب غربــی بیشــتر رواج داشته اســت‪ .‬ممکــن اســت‪،‬‬ ‫ایــن رواج بــه دلیــل موقعیــت خــوب و سرســبزی ایــن‬ ‫نواح��ی بوده باش��د ‪.‬‬ ‫ذکــر ایــن نکتــه‪ ،‬خالــی از لطــف نیســت کــه‬ ‫اهمیــت ایــن ایزد بانــو بــه انــدازه ای اســت کــه در‬ ‫‪14‬‬ ‫دورۀ ساســانی اتشــکده ای بــرای او ساخته شــد‪.‬‬ ‫مهم تریــن مرکــز پرســتش او بلــخ بــوده‪ .‬محبوبیــت او‬ ‫بــه ارمنســتان نفــوذ پیــدا کــرده و او را بــا لقب هایــی‬ ‫ماننــد هســتی بخش‪ ،‬مــادر همــۀ خردهــا و خیر خــواه‬ ‫انســان شــناخته می شــود؛ معابــد او در ارمنســتان مربــوط‬ ‫بــه دوران اشــکانی اســت و تندیــس او از زر نــاب در‬ ‫«معبــد ارز» وجــود داشته اســت‪ .‬کاهنه هــای اناهیتــا‬ ‫خــود را متعهــد بــه پاکدامنــی می دانســتند و در ایــران از‬ ‫احتــرام عمیــق و صمیمانــه برخــوردار بودنــد‪ .‬از پنجمیــن‬ ‫و قدیمی تریــن یش ـت ها‪ ،‬متعلــق بــه اناهیتــا اســت‪ .‬تــو‬ ‫صیــف او چنیــن دقیــق اســت کــه گویــی ســراینده‪ ،‬او را‬ ‫از روی تندیســش توصیــف کــرده‪ «:‬اناهیتــا گردون ـه ای‬ ‫دارد‪ ،‬بــا چهــار اســب ســفید کــه اســب های گردونــۀ‬ ‫او ابــر‪ ،‬بــاران‪ ،‬بــرف و تگــرگ هســتند او در بلندتریــن‬ ‫طبقــۀ اســمان جای گرفتــه و بــر کرانــۀ هــر دریاچ ـه ای‬ ‫خانـه ای اراســته بــا صــد پنجــرۀ درخشــان و هزار ســتون‬ ‫خــوش تــراش دارد‪ .‬او بــه فرمــان اهورمــزدا بــاران‪ ،‬بــرف‬ ‫و تگــرگ فــرو میفرســتد‪ ».‬جشــن بزرگداشــت او در مــاه‬ ‫ابـ�ان برگـ�زار می شـ�ود‪.‬‬ ‫از همــه چیــز عجیب تــر انکــه بــرای هــر عنصــر و‬ ‫هــر اتفــاق خدایــی را متصــور می شــدند‪ ،‬از نظــر مــن‬ ‫همــه این هــا نشــان دهندۀ ایــن بــود کــه مردمــان‬ ‫گذشــته بیــش از پیــش بــه همــه چیزهایــی کــه در‬ ‫زندگــی انهــا نقــش داشــته توجــه و احتــرام می گذاشــتند‬ ‫و هرلحظـ�ه خـ�ود را نیازمنـ�د خدایـ�ان می دانسـ�تند‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●ثمــودی‪ ،‬فــرح (‪ .)۱۳۸۷‬ایزدبانــوان در ایــران و هنــد‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬ارون‪.‬‬ ‫●گویــری‪ ،‬ســوزان (‪ .)۱۳۸۵‬اناهیتــا در اســطوره های‬ ‫ایرانــی‪ .‬تهــران‪ :‬ققنــوس‪.‬‬ ‫●امــوزگار‪ ،‬ژالــه (‪ .)۱۳۸۰‬تاریــخ اســاطیری ایــران‪.‬‬ ‫تهــران‪ :‬مرکــز تحقیــق و توســعه علــوم انســانی‪.‬‬ ‫●انصاری‪ ،‬بهمن (‪ .)۱۳۹۷‬اساطیر ایرانی‪ .‬تهران‪ :‬ارون‪.‬‬ ‫●الیــاد‪ ،‬میرچــاد (‪ .)۱۳۷۲‬رســاله در تاریــخ ادیــان‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫سروش‪.‬‬ صفحه 16 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫ماشین متحرک هخامنشی و چرخ دهنده های حیاتی ان‬ ‫بررسی وضعیت کار و نیروهای انسانی در زمان هخامنشیان‬ ‫سوزان گرک یراق‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫تنــوع و گوناگونــی اجتماعی_فرهنگــی شاهنشــاهی‬ ‫ایــران‪ ،‬بزرگتریــن امپراتــوری جهــان تــا ان زمــان‬ ‫کــه دارای قلمرویــی از هلســپون (داردانــل) تــا شــمال‬ ‫هندوســتان و نیــز کشــور مصــر و مرز هایــی تــا اســیای‬ ‫صغیــر و قزاقســتان امــروزی می باشــد‪ .‬دوام و بقــای‬ ‫طوالنی مــدت ایــن امپراتــوری همــه بیانگــر وجــود‬ ‫ســاختار هایی محکــم در توانایــی اســتفاده از نیــروی‬ ‫انســانی و کار اســت ‪.‬‬ ‫ایــن مقالــه بــه بررســی وضعیــت کار‪ ،‬اســتقرار‬ ‫نیــروی انســانی‪ ،‬مفهــوم جایــگاه طبقــات اجتماعــی و‬ ‫بــرده داری در زمــان هخامنشــیان می پــردازد‪.‬‬ ‫وضعیت کار‬ ‫در سراســر امپراتــوری هخامنشــیان‪ ،‬پادگان هــای‬ ‫نظامــی متشــکل از اقــوام گوناگــون وجــود داشــت کــه‬ ‫ـان کوچانــده شــده و مســتقر‪ ،‬در زمــان نیــاز امــاده‬ ‫نظامیـ ِ‬ ‫دفــاع و ســاح در دســت گرفتــن بودنــد‪ .‬در مصــر‬ ‫نیــز ســربازانی از اقــوام بابلــی‪ ،‬عــرب‪ ،‬مــادی یهــودی‪،‬‬ ‫کیلکیــه ای و ســوری بــرای دفــاع از ســرزمین حضــور‬ ‫داشــتند‪ .‬همچنیــن در غــرب اســیای صغیــر ســپاهیان‬ ‫پارســی‪ ،‬اشــوری‪ ،‬هیرکانــی‪ ۱‬و ســربازان اســکیت‪ ۲‬نیــز‬ ‫نزدیــک کرکِمیــش‪ ۳‬امــاده بــه خدمــت بودنــد‪ .‬ســربازان‬ ‫یهــودی نیــز کــه ابتــدا در خدمــت شــاهان ســائیت در‬ ‫الفانتیــن‪ ۴‬بودنــد‪ ،‬در گــذر زمــان بــه خدمــت ایرانیــان‬ ‫درامدنــد‪.‬‬ ‫ایرانیــان در مواقــع لــزوم از تبعیــد ســاکنان خــود‬ ‫بــرای تضعیــف مراکــز مقاومــت اســتفاده می کردنــد‬ ‫کــه خــود اثبــات کننــدۀ کــوچ نشــینی های مناطــق‬ ‫دورتــر اســت‪ .‬مهاجرنشــین ها در ان زمــان تنهــا ملــزم‬ ‫بــه نبــرد نبودنــد‪ ،‬بلکــه نیــاز مبــرم بــه نیــروی انســانی‬ ‫در کارهایــی ماننــد حمــل و نقــل و امورســاختمانی‪،‬‬ ‫وجــود مهاجریــن را بــرای حکومــت ضــروری می کــرد‪.‬‬ ‫(کــورت‪،1378،‬ص‪188.‬و‪)24‬‬ ‫نیروی انسانی‬ ‫در اغــاز دورۀ هخامنشــی‪ ،‬نهــاد بــرده داری در‬ ‫ایــران بســیار ضعیــف بــود‪ .‬دربــار هخامنشــی برده هــای‬ ‫بســیار کمــی در اختیــار داشــت ‪،‬کــه نشــان دهنــدۀ رایــج‬ ‫نبــودن بــرده داری در ایــن دوره می با شــد‪ .‬امــار نشــان‬ ‫می دهــد کــه تقریبــ ًا درهــر صــد نفــر کارگــر زن یــا‬ ‫مــرد‪ ،‬تنهــا بــه یــک بــرده برمیخوریــم کــه ان هــم‬ ‫شــامل زنــان نمی شــد‪ .‬در زمــان پارســیان نیــز کار‬ ‫بــرده داری از لحــاظ اقتصــادی اهمیــت چندانــی نداشــت‪.‬‬ ‫ناظــران پارســی بــرده دار نبــودن‪ ،‬بلکــه ان هــا‬ ‫از شــیوۀ پرداخــت جیــرۀ بیشــتر بــرای نتیجه دهــی‬ ‫مطلوب تــر اســتفاده می کردنــد کــه ظاهــراً در ان‬ ‫زمــان کاری متــداول بوده اســت‪ .‬بــا ایــن حــال ایــن‬ ‫در اغاز دوره ی‬ ‫هخامنشی نهاد برده داری در‬ ‫ایران بسیار ضعیف بود‪ .‬دربار هخامنشی‬ ‫برده های بسیار کمی در اختیار داشت که‬ ‫نشان دهنده ی رایج نبودن برده داری در این‬ ‫دوره می باشد‪ .‬امار نشان می دهد که تقریبا در‬ ‫هر ‪ 100‬نفر کارگر زن یا مرد‪ ،‬تنها به یک برده‬ ‫برمیخوریم که ان هم شامل زنان نمی شد‪ .‬در‬ ‫زمان پارسیان نیز کار برده داری از لحاظ‬ ‫اقتصادی اهمیت چندانی نداشت‪.‬‬ ‫افــراد تنهــا راه تامیــن نیــروی کار در ان زمــان نبودنــد‪.‬‬ ‫در اســناد بایگانــی شــده‪ ،‬هخامنشــیان از مردمانــی بــا‬ ‫عنــوان کورتَــش بــه عنــوان «کارگــر» یــاد شده اســت‪.‬‬ ‫ایــن افــراد کارگرهــای خاندان هــای ســلطنتی‬ ‫و اشــراف در ایــران‪ ،‬مصــر و بابــل بودنــد‪ .‬مســتند‬ ‫اســت کــه اکثریــت جمعیــت کورتش هــا را بیگانــگان‬ ‫تشــکیل می دادنــد‪ .‬تعــداد معــدودی از ان هــا بــه طــور‬ ‫ازادانــه بــرای دســتمزد کار می کردنــد و برخــی نیــز‬ ‫می توانســتند‪ ،‬موقتــ ًا از خدمــت خــود خــارج شــوند‪.‬‬ ‫‪15‬‬ ‫بنابرایــن بــا گذشــت زمــان کلمــه «کورتش‪»۵‬معنــای‬ ‫وســیع تر « کارگــر» را بــه خــود گرفــت‪.‬‬ ‫عــده ای دیگــری بــا نــام« گــرد‪ ۶‬یــا گاردوهــا‪» ۷‬نیــز‬ ‫در اســناد بابلــی کســانی هســتند کــه بــا همیــن عنــوان‬ ‫یــاد شــده و نظــرات متفاوتــی دربــاره ی ان هــا وجــود‬ ‫دارد‪(.‬کــورت‪،1396،‬ص‪)123 .‬‬ ‫برخــی ایــن واژه را معــادل کلمــه بــرده‪slave ۸‬‬ ‫مــی داننــد‪ ،‬برخــی ان را معــادل کارگــر ازاد و برخــی‬ ‫دیگــر واژه را دارای بــار وابســتگی می داننــد‪ .‬هــر چــه‬ ‫کــه هســت ان هــا را کارگرانــی در دســترس اســتخدام‬ ‫می داننــد کــه خــود نشــان دهنــده ی نوعــی ازادی و‬ ‫حــق انتخــاب اســت‪ .‬در زمــان هخامنشــیان سلســله‬ ‫مراتــب و طبقــات اجتماعــی نیــز وجــود داشــته‪ .‬تنــزل‬ ‫شــان و جایــگاه شــغلی و همچنیــن افزایــش حجــم کار‬ ‫نشــان دهندۀ ایــن موضــوع اســت‪.‬‬ ‫جالــب اســت بدانیــد کــه در زمــان هخامنشــیان در‬ ‫طبقه بندی هــای اجتماعــی‪ ،‬بــرای طبقــه ی دوم جامعــه‬ ‫یــک واژه ی فارســی باســتان بــکار بــرده شــده‪ ،‬نــه‬ ‫واژه ای ایالمــی‪ ،‬واژه ی ‪ gardhya‬کــه لفظـ ًا بــه معنای‬ ‫«خانگیــان یــا چاکــران» اســت؛ در جایــگاه خــود بــه‬ ‫معنــی« کارگــر» اطــاق می شــود‪( .‬هینتــس‪،1396،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )351‬ایــن دســته ازکارگــران کــه اصطالح ـ ًا بــه ان هــا‬ ‫نیمــه ازاد یــا موضفــان اجبــاری می گفتنــد‪ ،‬حقیقتــ ًا‬ ‫نیمـه ازاد بودنــد‪ .‬ان هــا بــرای مدتــی معیــن بــه کار هــای‬ ‫اجبــاری فراخوانــده می شــوند کــه موظــف بــه انجــام‬ ‫ان هــا بودنــد‪ .‬طبقــۀ ســوم از طبقــات اجتماعــی ان زمــان‬ ‫را بــا کلم ـه ی ‪ ۹ libap‬یــاد می کردنــد کــه بــه معنــی‬ ‫خادم هــا بوده اســت‪ .‬تعــداد ‪ libap‬بســیار کمتــر از‬ ‫ازادان و نیمــه ازادان بــود‪ .‬جیــره ی غذاییشــان هــم در‬ ‫واقــع دو ســوم جیــره ی غذایــی معمــول یــک کارگــر‬ ‫نیمــه ازاد بــود‪( .‬هینتــس‪،1396،‬ص‪)350 .‬‬ ‫در نتیجــۀ فتوحــات دوردســت تــر هخامنشــیان‪،‬‬ ‫یــک تغییــر بــزرگ در نظــام بــرده داری رخ داد کــه‬ ‫باعــث تغییــر در وضعیــت خاندان هــای اشــراف نیــز‬ ‫شــد‪ .‬بــرده داری تــا قبــل از ظهــور دولــت پــارس‬ ‫دســتخوش تغییــرات بیشــماری شــده بــود‪ .‬نتیجــه ایــن‬ ‫بــود کــه نیــرو هــای خارجــی بصــورت بســیار شــدیدتر‬ ‫از قبــل مــورد اســتفاده قــرار گرفتنــد‪ .‬ایــن درحالــی بــود‬ ‫کــه دیگــر افــراد هنــوز بــه صــورت نیمــه ازاد بــه کار‬ صفحه 17 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫خــود ادامــه می دادنــد و حتــی در ســرزمین ســلطنتی‬ ‫اقامــت داشــتند‪.‬‬ ‫بیگانــگان معمــو ًال از افــرادی بودنــد کــه علیــه‬ ‫حکومــت قیــام کرده بودنــد یــا در برابــر ســپاهیان پــارس‬ ‫بــه مقاومــت پرداختــه بودنــد‪ .‬در واقــع جایــگاه اجتماعــی‬ ‫بــردگان و اســیران جنگــی یکــی بوده اســت‪ .‬تعــداد‬ ‫زیــادی از بــردگان در خدمــت کارهــای خانگــی و اشــراف‬ ‫هخامنشــیان بودنــد‪ ،‬ماننــد نانوایــان‪ ،‬اشــپزها‪ ،‬ســاقی و‬ ‫‪...‬کــه از میــان نماینــدگان مــردم انتخــاب می شــدند‪.‬‬ ‫در منابــع ذکــر شده اســت کــه اگــر کســی توافــق‬ ‫می کــرد کــه شــخص ثروتمنــدی بــه او غــذا دهــد‪،‬‬ ‫می توانســت خــود را در اختیــار او قــرار دهــد و بــه او‬ ‫خدمــت کنــد‪ .‬مقــام ایــن مــرد چیــزی شــبیه بــه بــرده‬ ‫بــود‪ .‬بــا ایــن حــال او همچنــان ازاد بــود و میتوانســت‬ ‫اربــاب خــود را در هــر زمانــی تــرک کنــد‪ .‬اگــر اربابــی‬ ‫بــه درســتی بــه بــرده خــود غــذا نمــی داد‪ ،‬بــرده‬ ‫می توانســت‪ ،‬اربــاب خــود را تــرک کنــد‪ .‬متداول تریــن‬ ‫اصطــاح بــرای تعییــن بــردگان در ایــران باســتان واژه‬ ‫بانــداک‪ ۱۰‬اســت کــه ایــن کلمــه بــه وابســتگی عمومــی‬ ‫بــردگان را صــدق می کنــد‪.‬‬ ‫بــه عنــوان مثــال در کتیبــه بیســتون داریــوش اول‪،‬‬ ‫ســاتراپ هــا و ژنرال هــای خــود را بانــداک (برده)خوانــده‬ ‫اســت‪ .‬درســت ماننــد بســیاری از کشــورهای شــرق‬ ‫باســتان‪ ،‬تمــام افــراد پادشــاه از جملــه مقامــات عالی رتبــه‬ ‫نیــز برده هــای پادشــاه محســوب می شــدند‪ .‬یونانی هــا‬ ‫نوشــته ا ند کــه تمــام مــردم ایــران بــه جــز شــاه جمعــی‬ ‫از برده هــا محســوب می شــدند‪ .‬در خانواده هــای‬ ‫عالی رتبــه‪ ،‬اســتبداد بــر خانــواده حکم فرمــا بــود و‬ ‫روســا می توانســتند بــا خانــواده خــود ماننــد بــرده رفتــار‬ ‫کننــد‪.‬‬ ‫حــال دیگــر پارســیان در زمــان هخامنشــیان در‬ ‫بابــل بــه بــرده داران بزرگــی تبدیــل شــده بودنــد و حتــی‬ ‫برخــی از ان هــا بــه خریــد و فروش(تجــارت) بــرده نیــز‬ ‫می پرداختنــد ‪.‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫بابــل بــه تنهایــی موظــف بــود‪ ،‬پــاداش ســاالنه ‪500‬‬ ‫پســر را بــه پادشــاه فــارس تامیــن کند‪،‬کــه نشــان دهندۀ‬ ‫گســترش تجــارت بــرده اســت‪ .‬تعــدادی از برده هــا نیــز‬ ‫توســط ایرانیــان در بــازار بــردگان خریــداری می شــدند‪.‬‬ ‫قــرارداد فــروش برده هــای بابلــی از پرســپولیس حفــظ‬ ‫شــده و بــه زمــان ســلطنت داریــوش اول می رســد‪.‬‬ ‫در ســال ‪ 523‬قبــل از میــاد یــک فــرد زنــان بــرده‬ ‫خــود را ‪ 2‬و ‪ 3/2‬مینــا نقــره بــه یــک بابلــی فروخــت‪.‬‬ ‫اســناد همچنیــن نشــان می دهنــد کــه برده هــا در بیــن‬ ‫ســرزمین ها مبادلــه و خریــد و فــروش می شــدند‪.‬‬ ‫یکــی از کارهــای مرســوم ان زمــان‪ ،‬عمــل گرفتــن‬ ‫شــخص بــه عنــوان طلــب یــا بدهــی بــود کــه طلبــکار‬ ‫در صــورت دریافــت نکــردن طلــب خــود می توانســت‬ ‫شــخص را دســتگیر و بــه زنــدان بیانــدازد‪ ،‬امــا‬ ‫نمی توانســت بدهــکار را بــه عنــوان بــرده بــه شــخص‬ ‫دیگــری بفروشــد‪ .‬معمــوال بدهــکار بــا کار ازاد بصــورت‬ ‫مهاجرنشین ها‬ ‫در ان زمان تنها ملزم به نبرد‬ ‫نبودند‪ ،‬بلکه نیاز مبرم به نیروی انسانی در‬ ‫کارهایی مانند حمل و نقل و امور ساختمانی‬ ‫وجود مهاجرین را برای حکومت ضروری‬ ‫می کرد‪.‬‬ ‫وام‪ ،‬بدهــی خــود را پرداخــت و ازادی خــود را حفــظ‬ ‫می کــرد‪ .‬بــردگان تنهــا زمانــی ازاد می شــدند کــه در‬ ‫خدمــت کســی بودنــد و تــا زمانــی کــه ان شــخص‬ ‫زنــده بــود و لبــاس و غــذا بــرای او تهیــه مــی کــرد‪،‬‬ ‫می توانســتند ازاد باشــند‪.‬‬ ‫اســاس شــغل کشــاورزان و مســتاجرین ازاد و‬ ‫صنعتگــران صنایــع دســتی‪ ،‬ارثــی بــود کــه نســل بــه‬ ‫نســل بــه ان هــا می رســید و بــا کار بــرده داری تفــاوت‬ ‫چشــمگیری داشــت‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫همانطــور کــه همیشــه گفتــه شده اســت؛ تاریــخ‬ ‫نــه ســیاه اســت نــه ســفید بلکــه خاکستریســت‪ .‬اینکــه‬ ‫هخامنشــیان عالقــه زیــادی بــه تجــارت بــرده داری از‬ ‫خــود نشــان نمی دادنــد ‪،‬گــواه بــر ایــن اســت کــه در‬ ‫ایــن دوره وضعیــت بــرده داری درحــال تغییــر بوده اســت‪.‬‬ ‫اگرچــه کارگــران و برده هــا در بهتریــن شــرایط و‬ ‫وضعیــت قــرار نداشــتند‪ ،‬امــا می تــوان گفــت در دوره ای‬ ‫از بــرده داری مدرن تــر از گذشــته زندگــی می کرده انــد‪.‬‬ ‫همچنیــن در ســرزمین هخامنشــی اســتفاده از اقــوام‬ ‫گوناگــون در امــور مختلــف اجتماعــی اعــم از نظامــی و ‪...‬‬ ‫بــا رعایــت حقــوق مــادی و معنــوی همــراه بــوده اســت‪.‬‬ ‫یادداشت ها‬ ‫‪1 .1‬گرگان جنوبی در جنوب شرقی دریای خزر‬ ‫‪2 .2‬گروهی از سکاییان‬ ‫‪3 .3‬شهری است در شمال سوریه بر نهر فرات‬ ‫‪4 .4‬مصر‬ ‫‪ Kurtas5 .5‬به زبان عیالمی‬ ‫‪6 .6‬به زبان ارامی ‪grd‬‬ ‫‪7 .7‬به زبان اکدی ‪gardu‬‬ ‫‪ Slave8 .8‬برده‬ ‫‪9 .9‬ایالمی‬ ‫‪bandaka1010‬‬ ‫منابع‬ ‫● ●کورت‪ ،‬املی (‪ .)1378‬هخامنشیان‪ .‬تهران‪ :‬ققنوس‪.‬‬ ‫● ●هینتــس‪ ،‬والتــر (‪ .)1396‬داریــوش و ایرانیــان‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫ماهــی‪.‬‬ ‫‪●● Dandamayev, Muhammad A. (1988, De‬‬‫‪cember 15). BARDA and BARDA-DĀRI i.‬‬ ‫‪Achaemenid Period. Retrieved from http://‬‬ ‫‪www.iranicaonline.org/articles/barda-i‬‬ ‫‪●● W. Eilers, C. Herrenschmidt. (1988,‬‬ ‫‪December 15). BANDA. Retrieved from‬‬ ‫‪http://www.iranicaonline.org/articles/‬‬ ‫‪banda-servant‬‬ ‫‪16‬‬ صفحه 18 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫بررسی تطبیقی اندیشه سیاسی در نامه تنسر و کتیبه های کرتیر‬ ‫حمید علم چی میبدی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫بــه روایــت نامــه تنســر بــه گشنســب‪ ،‬ایــن نامــه‬ ‫توســط هیربــدان هیربــد دورۀ اردشــیربابکان در پاســخ‬ ‫گشنســب پادشــاه طبرســتان‪ ،‬پذشــخوارگر‪ ،‬گیــان‪،‬‬ ‫دیلمــان و دماونــد نوشــته شــده کــه گشنســب بــه دلیــل‬ ‫نگرانــی از فعالیت هــای پادشــاه جدیــد ایــران از اطاعــت‬ ‫و فرمانبــرداری اردشــیر خــوداری می کنــد‪ .‬ایــن روحانــی‬ ‫زرتشــتی بــا نفــوذ‪ ،‬در گزارش هــای متــون اســامی بــه‬ ‫نــام «تنســر» خوانــده شــده اســت امــا بــه شــکل های‬ ‫همچــون تنشــر‪ ،‬بنشــر‪ ،‬بیشــر‪ ،‬ینشــر‪ ،‬تیســر و بنصــر نیــز‬ ‫بــه چشــم می خــورد‪.‬‬ ‫بــه عقیــده کریســتین ســن‪ «:‬اگــر ابــن مقفــع در‬ ‫ترجمــۀ نامــه تنســر از پهلــوی بــه عربــی و توســر را بــه‬ ‫جــای تنســر خوانــده بــود‪ ،‬بایــد ابــن اســفندیار نیــز بــه‬ ‫جــای تنســر‪ ،‬توســر تلفــظ می کــرد‪ .‬از ایــن رو بیرونــی‬ ‫کــه او را توســر خوانــده اســت؛ احتمــا ًال از روی متــن‬ ‫پهلــوی دیگــری بــه غیــر از ترجمــه عربــی ابــن مقفــع‬ ‫کــه ابــن اســفندیار اســتفاده کــرده اســت‪ ،‬گرفتــه باشــد‪.‬‬ ‫بــا خوانــده شــدن کتیبــه شــاپور یکــم در کعبــه زرتشــت‬ ‫اشــکار گردیــد کــه تلفــظ صحیــح در دورۀ ساســانی و در‬ ‫فارســی میانــه همــان توســر بــوده اســت‪».‬‬ ‫مــی گوینــد‪ «:‬تنســر موبــد اردشــیر‪ ،‬مــردی‬ ‫افالطونــی مذهــب و از بازمانــدگان ملــوک الطوایــف‬ ‫بــوده اســت کــه زمیــن و دارایــی از پــدرش در پــارس‬ ‫بــه او رســیده بــود‪ .‬تنســر بــرای اگاه کــردن مــردم از‬ ‫قیــام اردشــیر نمایندگانــی را بــه ســرزمین های دور و‬ ‫نزدیــک فرســتاده بــود و بــا کوشــش هــای خــود زمینــه‬ ‫اســتحکام پادشــاهی اردشــیر و نابــودی اشــکانیان‬ ‫را فراهــم می کــرد‪ .‬تنســر در توجیــه سیاســت های‬ ‫شــاهانه و دینــی اردشــیر و همچنیــن بدعت هایــی کــه‬ ‫او بــه وجــود اورده بــود‪ ،‬در نوشــته های خــود از هیــچ‬ ‫کوششــی دریــغ نمی ورزیــد؛ یکــی از ایــن نوشــته ها‬ ‫نامــۀ او بــه گشنســب بــود‪.‬‬ ‫کرتیــر موبــدان موبــد‪ ،‬یکــی از نیرومندتریــن‬ ‫شــخصیت های دینــی دوران ساســانی اســت‪ .‬ایــن‬ ‫شــخصیت بلندپایــه کــه در ســدۀ ســوم میــادی‬ ‫می زیســته اســت‪ ،‬تنهــا کســی بــود کــه مجــوز نــگارش‬ ‫کتیبــه در کنــار نقــش برجســته و کتیبه هــای پادشــاهان‬ ‫بــه دســت اورده اســت‪ .‬نبشــته های کرتیــر بیانگــر‬ ‫جایــگاه بلنــد روحانیــان سیاســی در ســاختار پادشــاهی‬ ‫ساســانی اســت‪ .‬از کرتیــر چهــار سنگ نبشــته برجــای‬ ‫مانــده کــه سنگ نبشــته های سرمشــهد و نقــش رســتم‪،‬‬ ‫دو رو نوشــت از یــک اصــل هســتند‪.‬‬ ‫در متــون تاریخی دورۀ ساســانی هیچگونه اشــاره ای‬ ‫بــه نــام تنســر نمی شــود و در سنگ نوشــته شــاپور اول‬ ‫هــم از چهــرۀ دینــی در فهرســت اردشــیر بابــکان بــه نــام‬ ‫تنســر یــاد نشــده اســت ؛ از ایــن رو چــون نــام تنســر بــا‬ ‫چون‬ ‫نام کرتیر در‬ ‫کتیبه های خود او سنگ‬ ‫نوشته شاپور اول در کعبه‬ ‫زرتشت امده است و در نوشته های‬ ‫ادبی و دینی زرتشتی به چشم‬ ‫نمی خورد تعدادی از پژوهشگران تنسر‬ ‫و کرتیر را یکی دانسته اند‪ .‬پیش از همه‬ ‫این هرتسفلد بود که این دو چهره تاریخی‬ ‫را یکی دانست‪ .‬همچنین اشپرنگلینگ‬ ‫هم این دو را یکی دانسته است‪ .‬به‬ ‫عقیده او انچه در دینکرد درباره‬ ‫فعالیت های دینی تنسر امده‬ ‫مربوط به تالش های دینی‬ ‫موبد کرتیر است‪.‬‬ ‫همــۀ عظمــت و بزرگــی در نوشــته های ادبــی و دینــی‬ ‫زرتشــتی در هیچکــدام از ســنگ نبشــته های دوران‬ ‫ساســانی دیــده نمی شــود و از ســوی دیگــر چــون نــام‬ ‫کرتیــر درکتیبه هــای خــود او‪ ،‬ســنگ نوشــته شــاپور اول‬ ‫د رکعبــه زرتشــت‪ ،‬امــده اســت و در نوشــته های ادبــی‬ ‫و دینــی زرتشــتی بــه چشــم نمی خــورد‪ ،‬تعــدادی از‬ ‫پژوهشــگران تنســر و کرتیــر را یکــی دانســته اند‪ .‬پیــش‬ ‫از همــه ایــن هرتســفلد بــود کــه ایــن دو چهــره تاریخــی‬ ‫را یکــی دانســت‪ .‬همچنیــن اشــپرنگلینگ هــم ایــن دو را‬ ‫‪17‬‬ ‫یکــی دانســته اســت؛ بــه عقیــده او انچــه در «دینکــرد»‬ ‫دربــاره فعالیت هــای دینــی تنســر امــده‪ ،‬مربــوط بــه‬ ‫تالش هــای دینــی موبــد کرتیــر اســت‪ .‬لوکونیــن‪ ،‬تنســر‬ ‫را یــک چهــره افســانه ای برمــی شــمارد و نامــه تنســر را‬ ‫ســاختۀ ذهــن خیالبــاف موبــدان زرتشــتی ســدۀ ششــم‬ ‫میــادی می دانــد‪.‬‬ ‫بــا تمــام تفاســیر مــری بویــس‪ ،‬تنســر و کرتیــر را‬ ‫دو چهــرۀ تاریخــی جداگانــه بــر می شــمارد‪ .‬اوبــا توجــه‬ ‫بــه ســاختار ناهمســان نامهــای انهــا ثابــت نمــود کــه‬ ‫کرتیــر و تنســر هــر دو نام هــای خــاص هســتند و‬ ‫همچنیــن بویــس یــاد اوری می کنــد کــه دورۀ زندگانــی‬ ‫ان هــا یکــی نیســت‪ .‬بــر اســاس نامــه خــود تنســر‪ ،‬او در‬ ‫دورۀ اردشــیر بابــکان زندگــی می کــرده و اوج اقتــدار‬ ‫مذهبــی او در دورۀ فرمانروایــی اردشــیر اســت‪ .‬امــا از‬ ‫سنگ نبشــته های کرتیــر پیداســت کــه اودر دوران‬ ‫اردشــیر بســیارجوان بــوده اســت و اوج اقتــدار او در‬ ‫پادشــاهی بهــرام دوم بــوده اســت‪ .‬بــر اســاس گزارشــات‬ ‫بویــس‪ ،‬دســتاوردهای تنســر و کرتیــر بــا یکدیگــر‬ ‫همخوانــی نــدارد‪ .‬نــام تنســر همیشــه بــا کوشـش های او‬ ‫در جهــت جمــع اوری متــون مقــدس زرتشــتی و فراهــم‬ ‫اوردن متنــی درســت و دقیــق از اوســتا و نگهــداری ان‬ ‫نمایــان اســت‪ ،‬در حالــی کــه کرتیــر در هیچکــدام از‬ ‫سنگ نبشــته های خــود اشــارهای بــه انجــام چنیــن‬ ‫کارهایــی نمی کنــد و تنهــا بــه تشــریح معــراج و دیــدار‬ ‫از بهشــت و دوزخ و همچنیــن گزافه گویــی او در برخــورد‬ ‫بــا کافــران بــه دیــن مزدســینا و خدمــت بــه دیــن‬ ‫زرتشــتی خالصــه می شــود‪.‬‬ ‫نامــه تنســر بــه گشنســب‪ ،‬یکــی از اثــار فاخــر‬ ‫ادبیــات فارســی میانــه اســت کــه اطالعــات مفیــدی‬ ‫دربــاره ســازمان اجتماعــی‪ ،‬اداری و سیاســی ایــران در‬ ‫دوره ساســانیان بــه دســت می دهــد‪.‬‬ ‫بــه گفتــه ابــن مقفــع‪ ،‬متــن پهلــوی نامــه تنســر‬ ‫از بهــرام پســر خــورزاد و خــورزاد پســر منوچهــر موبــد‬ ‫خراســان و از علمــای پــارس بــه دســت او رســیده اســت‪.‬‬ ‫او در ترجمــۀ عربــی خــود گفتارهایــی از داســتان کلیلــه‬ ‫و دمنــه بــه ان افــزوده و بــرای زدودن رنــگ و بــوی‬ ‫زرتشــتی ان تــا مــورد قبــول جامعــه اســامی درایــد‬ ‫مطالبــی از تــورات و انجیــل نیــز بــه ان اضافــه کــرده‬ ‫اســت‪ .‬امــروزه متــن پهلــوی و ترجمــه عربــی نامه تنســر‬ صفحه 19 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫در دســت نیســت و شــاید بــرای همیشــه نابــود شده باشــد‬ ‫و تنهــا ترجمــه فارســی نامــه تنســر بــه گشنســب‪ ،‬باقــی‬ ‫مانــده کــه بــس جــای خوشــحالی دارد ‪.‬‬ ‫دربــارۀ تاریخ گــذاری نامــه تنســر دیدگاه هــای‬ ‫متفاوتــی وجــود دارد؛ گمــان مـی رود‪ ،‬قدمــت نامــه تنســر‬ ‫بــه دورۀ پادشــاهی اردشــیر بابــکان بــاز می گــردد و هــر‬ ‫انچــه در ایــن نامــه بیــان شــده‪ ،‬رخدادهــای اغازیــن‬ ‫پادشــاهی ساســانیان اســت و عبــدهلل ابــن مقفــع در‬ ‫ترجمــۀ متــن پهلویــف اضافاتــی بــه اصــل نامــه افــزوده‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫کریســتین ســن در مــورد نامــۀ تنســر بیــان‬ ‫می کنــد‪ «:‬بــر اســاس شــواهد متعــدد ایــن نامــه بــه‬ ‫دوران ساســانیان تعلــق دارد‪ .‬از مطالعــۀ نامــه و نیــز از‬ ‫مطالعــۀ رســالۀ ادبــی دیگــری کــه در عهــد خســرو اول‬ ‫نوشــته شده اســت و در ان اردشــیر را مظهــر حکمــت‬ ‫و تدبیــر سیاســی و موســس نهادهــا و رســومات‬ ‫مملکــت داری معرفــی کــرده اســت؛ بــه مــن چنیــن‬ ‫القــا شــد کــه شــخصی بــرای اگاهــی بخشــیدن و‬ ‫اشــنا نمــودن هم عصــران خــود بــه مســائل سیاســی‬ ‫و اخالقــی و تاریخــی وانمــود می کنــد کــه میــان‬ ‫تنســر هیربــدان هیربــد اردشــیر بابــکان و گشنســب‬ ‫شــاه طبرســتان کــه از اوضــاع روزگار اردشــیر اطالعــات‬ ‫درســتی نــدارد و از اطاعــت شاهنشــاه جدیــد ســرباز‬ ‫می زنــد؛ مکاتبــه صــورت می گرفتــه اســت و تنســر در‬ ‫جــواب نامــه مســائل و اختالفــات را مــورد بحــث قــرار‬ ‫می دهــد‪».‬‬ ‫نامــه مزبــور بــا تمامــی اثــار و ادبیــات و اندرزهــای‬ ‫دورۀ خســرو اول کــه در جهــت تعلیــم و تربیــت و اگاهــی‬ ‫مــردم نگاشــته شــده بودنــد‪ ،‬همخوانــی دارد بــه عقیــده‬ ‫کریســتین ســن‪ ،‬مــواردی همچــون گــزارش نامــه تنســر‬ ‫در مــورد چگونگــی تعییــن جانشــین و ولیعهــد و انتخــاب‬ ‫شــاه و اشــاره بــه تــرکان و حــدود ســرزمین ان هــا و‬ ‫تشــابه نامــۀ تنســر بــا اندرزهــای ســدۀ ششــم میــادی‬ ‫و اشــارات نامــۀ تنســر دربــاره پاســداری از ایین هــای‬ ‫پادشــاهی و طبقه بنــدی اشــرافیت ایرانــی و اشــاره بــه‬ ‫چهــار مرزبــان ایــران و گرفتــن خــراج پادشــاهان ایــران‬ ‫از بازمانــدگان اســکندر تــا دورۀ خســرو انوشــیروان و‬ ‫اگاهــی نامــه از گســترۀ جغرافیایــی پادشــاهی ساســانی‬ ‫همگــی نشــان می دهــد کــه ایــن نامــه در دورۀ خســرو‬ ‫اول پــس از قتــل عــام مزدکیــان نوشــته شــده اســت ‪.‬‬ ‫هماننــد کریســتین ســن‪ ،‬یــوزف مارکــوارت هــم‬ ‫نامــۀ تنســر را بــه دورۀ خســرو اول مربــوط می دانــد؛‬ ‫او بیــان می کنــد کــه در نامــۀ تنســر عنــوان شــده‪،‬‬ ‫فــردی بــه نــام قابــوس‪ ،‬پادشــاه کرمــان‪ ،‬همزمــان بــا‬ ‫اردشــیر اطاعــت او را قبــول می کنــد‪ .‬امــا گزارش هــای‬ ‫تاریخــی بیــان می کننــد‪ ،‬پادشــاه کرمــان‪ ،‬فــردی پارتــی‬ ‫بــه نــام بــاش بــوده اســت‪ .‬مارکــوارت عقیــده دارد‪،‬‬ ‫نویســندۀ نامــه در دورۀ خســرو اول‪ ،‬نــام قابــوس بــرادر‬ ‫ایــن پادشــاه را بــه جــای بــاش پادشــاه کرمــان در دورۀ‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫اردشــیر بابــکان اورده اســت ‪.‬‬ ‫بــه عقیــده گریگناســچی‪ ،‬نامــۀ تنســر بایــد در دورۀ‬ ‫یزدگــرد ســوم نگاشــته شده باشــد و هــدف از نوشــتن‬ ‫ان نیــز بازســازی شاهنشــاهی ساســانی کــه بــه دلیــل‬ ‫جنگ هــای داخلــی و اشــفتگی رو بــه اضمحــال بــوده‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫پیگولوســکایا‪ ،‬ایــن نامــه را بــه دورۀ خســرو اول‬ ‫کــه بــرای قانونــی نشــان دادن نواوری هــا و نهادهــای‬ ‫جدیــدی کــه بــه وجــود امــده بــود؛ مربــوط می دانــد تــا‬ ‫نواوری هــا و تغییراتــی کــه در ایــن نامــه اورده شــده را‬ ‫کهنــه و مربــوط بــه دوران اردشــیر نشــان داده شــود‪.‬‬ ‫ویــدن گــرن هــم عقیــده دارد‪ «:‬نامــۀ تنســر از‬ ‫کرتیر‬ ‫در کتیبه های‬ ‫خود به موضوعات‬ ‫واحدی می پردازد و از‬ ‫ارتقای پی در پی مقام و مرتب ٔه خود‬ ‫از هیربدی در دوران شاپور یکم‬ ‫تا باالترین مقام در دوران بهرام دوم‬ ‫سخن به میان اورده است‪ .‬همچنین از‬ ‫مقام پادشاه پرستشگاه اناهیتا در استخر که‬ ‫تا ان زمان مختص پادشاهان ساسانی بود‬ ‫سخن می گوید‪ .‬وی شرح اقدامات خود‬ ‫در جهت پاکی و یکدستی ایین مزدایی و‬ ‫رعایت احکام شرعی را بیان می کند‪.‬‬ ‫او از سفر روحانی خود به اخرت‪،‬‬ ‫به بهشت و دوزخ برای پاداش‬ ‫درستکاری و کیفر گناهکاری‬ ‫واقف شده و یقین حاصل‬ ‫می کند‪.‬‬ ‫دورۀ اردشــیر بابــکان نیســت بلکــه مربــوط بــه دورۀ‬ ‫خســرو انوشــیروان اســت‪ ،‬بنابرایــن فاقــد ارزش تاریخــی‬ ‫اســت و تنهــا بــه دلیــل تشــریح اوضــاع روحانیــت دورۀ‬ ‫‪18‬‬ ‫ساســانی ارزش دارد‪ ».‬او دالیلــی بــر می شــمارد کــه‬ ‫نامــۀ تنســر را از لحــاظ ســندیت رد می کنــد‪ ،‬او یــاداور‬ ‫می شــود کــه تاریــخ نشــان داده اســت؛ قــدرت روحانیــت‬ ‫زرتشــتی بســیار کم تــر از ان بــوده کــه در ایــن متــن‬ ‫تصــور می شــود و دیگــر ان کــه نفــوذ سیاســی روحانیــت‬ ‫زردشــتی بســیار کم تــر از نفــوذ بــزرگان و اشــراف بــوده‬ ‫اســت‪ ،‬دیگــر انکــه تصویــر منابــع تاریخــی از ظهــور‬ ‫و ســقوط ساســانیان بــا تصویــر نامــۀ تنســر هماننــد‬ ‫نیســت‪.‬‬ ‫گذشــته از مــوارد ذکــر شــده‪ ،‬مــری بویــس و‬ ‫دارمســتتر‪ ،‬قدمــت نامــۀ تنســر را بــه دورۀ اردشــیر‬ ‫مربــوط می داننــد و امــا در دوره هــای مختلــف و بــه‬ ‫ویــژه پادشــاهی خســرو اول‪ ،‬در ان تغییراتــی را صــورت‬ ‫داده و مطالبــی را بــه ان افزوده انــد‪ .‬انــان معتقدنــد‪،‬‬ ‫اگــر دســت کاری های ابــن مقفــع در ترجمــۀ پهلــوی‬ ‫بــه عربــی و مطالبــی کــه ابــن اســفندیار در ترجمــۀ‬ ‫عربــی بــه فارســی بــه ان اضافــه کرده اســت و شــاخ و‬ ‫برگ هــای نادرســتی کــه در ان گنجانــده شــده اســت را‬ ‫از ان بزداییــم‪ ،‬متنــی بــه دســت می اوریــم کــه در ســدۀ‬ ‫ســوم میــادی نوشــته شــده اســت ‪.‬‬ ‫بســیاری از پژوهشــگران دربــاره ســاختگی و یــا‬ ‫واقعــی بــودن نامــه تنســر و تاریخ گــذاری ان بــا‬ ‫یکدیگــر هـم اواز نیســتند و ایــن دیــدگاه کــه ایــن نامــه‬ ‫در دور ۀ خســرو اول نگاشــته شــده‪ ،‬هــواداران بســیاری‬ ‫دارد‪ .‬بــا کوشــش هایی کــه مــری بویــس در جهــت‬ ‫زدودن تکه هایــی کــه در قــرن ششــم بــه نامــه افــزدوه‬ ‫شــده بودنــد‪ ،‬انجــام داد؛ تکه هایــی واقعــی از متــن‬ ‫اولیــه نامــه و بازتــاب جامعــۀ ایــران در ابتــدای ساســانیان‬ ‫شــناخته شده اســت و براســاس ان می توانیــم‪ ،‬نامــۀ‬ ‫تنســر بــه گشنســب را یــک نامــۀ واقعــی از دورۀ اردشــیر‬ ‫بابــکان بدانیــم‪.‬‬ ‫کرتیــر در کتیبه هایــش از مســائل اعتقــادی صحبــت‬ ‫نمی کنــد و بیشــتر دربــاره ی ایین هــای عبــادی‪ ،‬نظــم و‬ ‫انظبــاط دینــی‪ ،‬تحمیــل دیــن زرتشــتی و تنبیــه و فشــار‬ ‫بــر ادیــان غیــر زرتشــتی صحبــت می کنــد‪.‬‬ صفحه 20 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫کریســتین ســن‪ ،‬نــام کرتیــر را خیلــی در تلفــظ‬ ‫روشــن نمی دانــد و همچنیــن او معتقــد اســت کــه‬ ‫کرتیــر نــام شــخص نبــوده بلکــه لقــب و عنــوان اســت‬ ‫کــه بــه شــخص عالــی منصــب‪ ،‬دارای مقــام بــاالی‬ ‫اجتماعــی داده شــده اســت‪.‬‬ ‫نکت ـه ای کــه حائــز اهمیــت اســت‪ ،‬اینکــه در نامــۀ‬ ‫تنســر مطالبــی ذکــر شــده کــه از کارنامــل اردشــیر‬ ‫بابــکان اقتباس شــده اســت و در هــر دو از اردشــیرتعریف‬ ‫و تمجیــد فــراوان شــده و نیــز هــر دو از شــهر اســتخر بــه‬ ‫عنــوان شــهری بــزرگ و مهــم در کشــور نــام برده انــد‪.‬‬ ‫کرتیــر در کتیبه هــای خــود بــه موضوعــات واحــدی‬ ‫می پــردازد و از ارتقــاء پی در پــی مقــام و مرتب ـه ی خــود‬ ‫از هیربــدی در دوران شــاپور یکــم تــا باالتریــن مقــام‬ ‫در دوران بهــرام دوم‪ ،‬ســخن بــه میــان اورده اســت‪.‬‬ ‫همچنیــن مقــام پادشــاه پرستشــگاه اناهیتــا‪ ،‬در اســتخر‬ ‫کــه تــا ان زمــان مختــص پادشــاهان ساســانی بــود؛‬ ‫ســخن می گویــد‪ .‬وی شــرح اقدامــات خــود در جهــت‬ ‫پاکــی و یکدســتی اییــن مزدایــی و رعایــت احــکام‬ ‫شــرعی را بیــان می کنــد‪ ،‬و بــه شــرح ســفر روحانــی‬ ‫خــود بــه اخــرت بــه بهشــت و دوزخ‪ ،‬اشــاره می کنــد‬ ‫و ادعــا دارد کــه بــه پــاداش درســتکاری و کیفــر‬ ‫گناهــکاری واقــف شــده و یقیــن حاصــل می کنــد‪ .‬او‬ ‫از اقداماتــی نــام می بــرد کــه حاصــل ان رونــق اییــن‬ ‫مزدایــی‪ ،‬برپایــی اتشــکده هایی در قلمــرو حکومــت‬ ‫ساســانی‪ ،‬نابــودی و منســوخ شــدن اییــن و پرســتش‬ ‫دیــوان و تحــت تعقیــب و ازار گرفتــن پیــروان ادیــان‬ ‫دیگــر اســت‪.‬‬ ‫بــا نگــرش بــه کتیبه هــای کرتیــر بــه رشــد و ارتقــاء‬ ‫ســازمان دینــی و همچنیــن ظهــور نگرشــی بــر پای ـه ی‬ ‫درســت ایینــی ایرانــی راســتین و جنبشــی در راســتای‬ ‫بیگانــه ســتیزی اگاه می شــویم‪ .‬کرتیــر ادعــا داشــت کــه‬ ‫حقیقــت دینــی فقــط از دریچــۀ نــگاه او صحیــح اســت‪.‬‬ ‫او می خواســت‪ ،‬دیــن مزدایــی را بــه جایــگاه پاکــی و‬ ‫خلــوص نخســتین خــود باز گردانــد‪.‬‬ ‫بــا توجــه بــه اینکــه بســیار از پژوهشــگران‪ ،‬تنســر و‬ ‫کرتیــر را دو شــخصیت کــه بــا فاصلــۀ زمانــی کوتاهــی‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫بــا یکدیگــر در اوج اقتــدار مذهبــی قــرار داشــتند‪،‬‬ ‫می داننــد‪ .‬شــاهان ساســانی تحــت تاثیــر اندیشــه ها‬ ‫و جهان بینــی انــان بودنــد‪ .‬هــردو ان هــا در راه اعتــا‬ ‫و تثبیــت پایه هــای شاهنشــاهی ساســانی کوشــیدند‪،‬‬ ‫تالش هــای ان هــا بــرای منکــوب مخالفــان و بــه زیــر‬ ‫ســلطه در اوردن انهــا‪ ،‬قابــل تامــل اســت‪ .‬نقــش ان هــا‬ ‫در تعییــن جانشــین پادشــاه و اعمــال نفــوذ در سیاســت‬ ‫بســیار پر رنــگ بــوده اســت‪ .‬انــان اصلی تریــن دلیــل‬ ‫مقــام و مرتبــۀ خــود را زهــد و پاکدامنــی و دوری جســتن‬ ‫از لذت هــای دنیــوی می داننــد‪ .‬همچنیــن اقداماتــی کــه‬ ‫در جهــت بر پایــی اتشــکده ها و ایجــاد نظــم و انضبــاط‬ ‫در مراســمات اتــش نمودنــد‪ ،‬نیــز از مــوارد قابــل ذکــر‬ ‫بشــمار می رونــد‪.‬‬ ‫با نگرش به‬ ‫کتیبه های کرتیر به رشد و‬ ‫ارتقای سازمان دینی و همچنین‬ ‫ظهور نگرشی بر پای ٔه درست ایینی‬ ‫ایرانی راستین و جنبشی در راستای‬ ‫بیگانه ستیزی اگاه میشویم‪ .‬کرتیر ادعا‬ ‫داشت که حقیقت دینی را فقط از دریچ ٔه‬ ‫نگاه او میتوان صحیح پنداشت‪ .‬او‬ ‫میخواست دین مزدایی را به جایگاه‬ ‫پاکی و خلوص نخستین خود‬ ‫بازگرداند‪.‬‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫●‬ ‫منابع و ماخذ‬ ‫● ●ابــن اســفندیار‪ .)1311( ،‬نامــه تنســرهیربذان هیربــذ‬ ‫اردشــیر بابــکان بــه جشنســف شــاه و شــاهزاده ی‬ ‫پذشــخوارگر‪ .‬مصحــح مجتبــی مینویــی‪ .‬مجلــس‪.‬‬ ‫● ●اکبــرزاده‪ ،‬داریــوش (‪ .)1385‬سنگ نبشــته های کرتیــر‬ ‫موبــدان موبــد‪ .‬تهــران‪ :‬پازینــه‪.‬‬ ‫‪19‬‬ ‫●‬ ‫●بویــس‪ ،‬مــری (‪ .)1389‬زرتشــتیان باورهــا و اداب دینــی‬ ‫انهــا‪ .‬ترجمــه عســگر بهرامــی‪ .‬تهــران‪ :‬ققنــوس‪.‬‬ ‫●پیگولوســکایا‪ ،‬ن (‪ .)1367‬شــهرهای ایــران در روزگار‬ ‫پارتیــان و ساســانیان‪ .‬ترجمــه عنایـت اهلل رضــا‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫علمــی و فرهنگــی‪.‬‬ ‫●تفضلــی‪ ،‬احمــد (‪ .)1393‬تاریــخ ادبیــات ایــران پیــش از‬ ‫اســام‪ .‬تهــران‪ :‬انتشــارات ســخن‪.‬‬ ‫●جلیلیــان‪ ،‬شــهرام (‪ .)1396‬نامــه تنســر بــه گشنســب‪.‬‬ ‫اهــواز‪ :‬انتشــارات دانشــگاه شــهید چمــران اهــواز‪.‬‬ ‫●جمعــی از نویســندگان (‪ .)1393‬تاریــخ کمبریــج‪ :‬تاریــخ‬ ‫ایــران از ســلوکیان تــا فروپاشــی دولــت ساســانیان‬ ‫(جلدســوم بخــش دوم)‪ .‬ترجمــه حســن انوشــه‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫امیرکبیــر‪.‬‬ ‫●جمعــی از نویســندگان (‪ .)1394‬تاریــخ کمیریــج‪ :‬تاریــخ‬ ‫ایــران از ســلوکیان تــا فروپاشــی دولــت ساســانیان (جلــد‬ ‫ســوم بخــش اول)‪ .‬ترجمــه حســن انوشــه‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫امیرکبیــر‪.‬‬ ‫●زنــر‪ ،‬ارســی (‪ .)1377‬تعالیــم مغــان‪ .‬ترجمــه فریــدون‬ ‫بــدره ای‪ .‬تهــران‪ :‬انتشــارات تــوس‪.‬‬ ‫●عریــان‪ ،‬ســعید (‪ .)1392‬راهنمــای کتیبه هــای ایرانــی‬ ‫میانــه (پهلــوی یارتــی)‪ .‬تهــران‪ :‬نشــرعلمی‪.‬‬ ‫●کریســتن ســن‪ ،‬ارتــور (‪ .)1389‬ایــران در زمــان‬ ‫ساســانیان‪ .‬ترجمــه رشــید یاســمی‪ .‬تهــران‪ :‬نــگاه‪.‬‬ ‫●گیمــن‪ ،‬دوشــم (‪ .)1375‬دیــن ایــران باســتان‪ .‬ترجمــه‬ ‫رویــای منجــم‪ .‬تهــران‪ :‬روز‪.‬‬ ‫●مصحــح مجتبــی مینویــی و محمــد اســماعیل رضوانــی‬ ‫(‪ .)1354‬نامــه تنســر بــه گشنســب‪ .‬تهــران‪ :‬خوارزمــی‪.‬‬ ‫●نصــراهلل زاده‪ ،‬ســیروس و رضایــی صــدر‪ ،‬حمیــد (‪.)1386‬‬ ‫راهنمــای مجمــل ادبیــات کتیبـه ای ایرانــی و انیرانــی‪.‬‬ ‫تهــران‪ :‬پژوهشــگاه ســازمان میــراث فرهنگــی‪.‬‬ ‫●ویــدن گــرن‪ ،‬گئــو (‪ .)1377‬دینهــای ایــران‪ .‬ترجمــه‬ ‫منوچهــر فرهنــگ‪ .‬تهــران‪ :‬اگاهــان ایــده‪.‬‬ صفحه 21 ‫�‬ ‫�ﯿﺎت ا�ﺴﺎ�ﯽ � ��ﺮ �ر ﺦ‬ صفحه 22 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫جبر حاکم و انسان قادر‬ ‫تاثیر جبر تاریخی بر شکل گیری جوامع و نحوه کنترل ان‪ :‬مطالعه موردی تاریخ صفویان‬ ‫محمدجواد محسنی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫جامعه عصر صفوی‬ ‫در ایــن بخــش از مقالــه‪ ،‬وضعیــت ایــران و مردمــان‬ ‫طبقــات مختلــف ان را در عصــر صفــوی از نظــر‬ ‫می گذرانیــم و اعمــال انــان را مــورد کنــکاش و بررســی‬ ‫قــرار می دهیــم تــا بــا نمایانــدن صفــات جــاری در‬ ‫مردمــان ان روز‪ ،‬میــراث اخالقــی و اجتماعــی جامع ـه ی‬ ‫ایــران از قــرون گذشــته را بــه نمایــش بگذاریــم و پــی‬ ‫بــه بخشــی از ریشــه های رفتــاری مردمــان معاصــر‬ ‫ایــران زمیــن ببریــم‪.‬‬ ‫حکومــت صفــوی یکــی از حکومت هــای موجــود در‬ ‫ایــران بــود کــه بــا تفکــر شــیعه بــر قــدرت دســت یافــت‬ ‫و مــدت مدیــدی بــر ایــن ســرزمین حکمرانــی کــرد‪ .‬ایــن‬ ‫حکومــت توســط بســیاری از محققــان و پژوهشــگران‬ ‫مــورد بررســی قــرار گرفتــه و عناصــر مختلــف ان‬ ‫بارهــا در مرکــز توجــه عالقه منــدان بدیــن دوره قــرار‬ ‫گرفته اســت‪ .‬ویژگی هــای بســیاری همچــون حکومــت‬ ‫ملــی‪ ،‬بازســازی ملــت ایــران در جایگاهــی مقتــدر و‬ ‫متحــد‪ ،‬تســلط تشــیع بــه عنــوان عاملــی وحــدت بخــش‬ ‫و قدرت افــزا و پیشــگام بــودن انــان بــه عنــوان دولــت‬ ‫در معنــای جدیــد ان کــه قــدرت ســلطنت نیــز در ان اوج‬ ‫گرفــت را بــرای ایــن سلســله ذکــر می کننــد و ان را در‬ ‫تایــخ معاصــر ایــران‪ ،‬بســیار مهــم می داننــد‪( .‬نوایــی و‬ ‫غفاری فــرد‪ ،۱۳۹۵ ،‬ص ص‪ )۲۹۱-۲۹۰ .‬امــا نکتــه ای‬ ‫کــه در ایــن میــان قابــل توجــه اســت‪ ،‬ایــن اســت کــه‬ ‫صفویــان از اغــاز حکومــت خویــش بــا مشــکالتی چنــد‪،‬‬ ‫دســت و پنجه نــرم می کردنــد کــه حتــی تــا پایــان‬ ‫حکمرانیشــان موفــق بــه حــل ان نشــدند و چــه بســا‬ ‫همیــن عوامــل و مشــکالت‪ ،‬موجبــات سقوطشــان‬ ‫را توســط عــده ای معــدود از افغانــان فراهــم اورد‪.‬‬ ‫مشــکالتی کــه در همــه ی ســطوح و طبقــات اجتمــاع‬ ‫جــاری بــود و منحصــر بــه عــده ای خــاص نبــود‪.‬‬ ‫در ایــن مجــال‪ ،‬بــه بررســی کوتــاه ایــن مــوارد‬ ‫و البتــه زوایــای دیگــر زندگــی مردمــان ایــن دوره‬ ‫می پردازیــم تــا بــر تاثیــر میــراث انــان بــر الگــوی‬ ‫رفتــاری و کنشــی جامعــه ی امــروز ایــران پــی ببریــم‪.‬‬ ‫اگرچــه ناگفتــه پیداســت کــه هریــک از منابــع تاریخــی‪،‬‬ ‫پیرامــون وصــف حکومت هــا و شــاهان دچــار لغــزش‬ ‫و جهت گیری هــای پنهــان و اشــکار هســتند‪ ،‬امــا‬ ‫محققــان ناگزیــر بــه اســتفاده از ایــن منابــع در عیــن‬ ‫دقــت و تامــل در انــان هســتند و در ایــن راه شــاید یکــی‬ ‫از راه هــای تشــخیص صحــت مطالــب‪ ،‬ذکــر مکــرر‬ ‫ان هــا در چندیــن منبــع مختلــف باشــد‪.‬‬ ‫رشوه‬ ‫نیز در حکومت صفوی‬ ‫به وضع و شکل اسفباری جاری‬ ‫بود؛ به طوری که کارگزاران به اخذ ان‬ ‫اقدام می کردند و حکومت والیات و ایاالت را‬ ‫با قیمت های مختلف به فروش می رساندند و حتی‬ ‫در این کار نیز زیاده روی می کردند‪ ،‬چنانکه حکومت‬ ‫والیتی را به مبلغی می فروختند و در صورت‬ ‫پیشنهادی بیشتر‪ ،‬حکم قبلی را ملغی کرده و‬ ‫شخص جدید را به همراه فرمان‪ ،‬روانه ی‬ ‫حکومت ان ناحیه می کردند‪.‬‬ ‫مشکالت سیاسی و اداری‬ ‫‪1 .1‬فساد اداری‬ ‫یکــی از مشــکالت دربــار صفــوی کــه در نخســتین‬ ‫قــدم مــورد نظــر اســت‪ ،‬فســاد اداری و رقابت هــای‬ ‫مخــرب در درون حکومــت می باشــد کــه در کنــار فســاد‬ ‫اخالقــی و امــوری نزدیــک بــدان‪ ،‬موجبــات نارضایتــی‬ ‫مــردم و حــکام را فراهــم ســاخت و صفویــان را بــه‬ ‫سراشــیبی ســقوط کشــاند‪( .‬نوایــی و غفاری فــرد‪،۱۳۹۵ ،‬‬ ‫ص ص‪ ۲۸۴ .‬و ‪ )۲۸۸-۲۸۷‬حســد و طمــع و صفاتــی‬ ‫این چنیــن نیــز در دربــار شــاه و حکومــت نفــوذی تمــام‬ ‫داشــت و ارکان حکومــت بــه شــدت درگیــر ایــن قضایــا‬ ‫بودنــد‪ .‬رشــوه نیــز در حکومــت بــه وضــع و شــکل‬ ‫‪21‬‬ ‫اســفباری جــاری بــود؛ بــه طــوری کــه کارگــزاران بــه‬ ‫اخــذ ان اقــدام می کردنــد و حکومــت والیــات و ایــاالت‬ ‫را بــا قیمت هــای مختلــف بــه فــروش می رســاندند و‬ ‫حتــی در ایــن کار نیــز زیــاده روی می کردنــد‪ ،‬چنانکــه‬ ‫حکومــت والیتــی را بــه مبلغــی می فروختنــد و در‬ ‫صــورت پیشــنهادی بیشــتر‪ ،‬حکــم قبلــی را ملغــی‬ ‫کــرده و شــخص جدیــد را بــه همــراه فرمــان‪ ،‬روان ـه ی‬ ‫حکومــت ان ناحیــه می کردنــد‪( .‬مرعشــی صفــوی‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳۶۲‬ص ص‪)۴۹-۴۸ .‬‬ ‫مــوارد مذکــور را در موقعیت هــای مختلــف در عصــر‬ ‫شــاه سلطان حســین شــاهدیم‪ ،‬چنانکــه اعمالــی بــه‬ ‫این شــکل را بــه طــور مشــهود در ســفر وی بــه قزویــن‬ ‫در راســتای جمــع اوری ســپاهیان بــه منظــور نبــرد بــا‬ ‫افغانــان مشــاهده می کنیــم‪ .‬اعمــال درباریــان‪ ،‬بــزرگان و‬ ‫اطرافیــان شــاه در ایــن ســفر تنهــا گوشـه ای از وضعیــت‬ ‫اشــفته ی حاکــم بــر دربــار صفــوی اســت‪( .‬مســتوفی‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳۷۵‬ص‪ )۱۲۴ .‬ایــن امــر نهایــت از هم گســیختگی و‬ ‫فســاد اداری و اقتصــادی حاکــم بــر دســتگاه صفــوی و‬ ‫کارگــزاران ان دوره را می رســاند و تصویرگــر اوضــاع‬ ‫اشــفته ی حاکــم بــر دربــار اســت‪.‬‬ ‫ناکارامــدی و راحت طلبــی ســران مملکــت را‬ ‫می تــوان در ماجــرای تهماســب میــرزا نیــز بــه عینــه‬ ‫دیــد‪ .‬وی از پســران ســلطان حســین بــود کــه در‬ ‫جهــت یــاری محاصره شــدگان در اصفهــان‪ ،‬بــه کمــک‬ ‫محصــوران و همراهــی عــده ای‪ ،‬بــه خــارج از اصفهــان‬ ‫فرســتاده شــد‪ .‬او ســپس بــه جمـع اوری لشــکر پرداخــت‬ ‫و توانســت عــده ای را بــه دور خویــش جمــع کنــد و قصــد‬ ‫عزیمــت بــه اصفهــان را کــرد‪ .‬امــا راحت طلبــی مســتولی‬ ‫بــه ســران ه ـم رکاب وی را در ایــن زمــان بــه وضــوح‬ ‫می تــوان مشــاهده کــرد کــه وی را بــه لختــی اســتراحت‬ ‫و اســایش فراخواندنــد و حتــی بــا عقــد دختــری‪،‬‬ ‫مجلــس عروســی وی را نیــز در ان شــرایط بحرانــی برپــا‬ ‫ســاختند و شــاهزاده نیــز بــه اســانی پیشــنهاد انــان را‬ ‫قبــول کــرده و اســایش را بــه نجــات مملکــت و پایتخــت‬ ‫ترجیــح داد‪ .‬در پایــان شــرح ایــن مصیبــت همیــن بــس‬ ‫کــه ســران حکومــت بــه همــراه شــاهزاده جشــن‬ ‫عروســی وی را برگــزار کردنــد و فــردای ایــن جشــن‪،‬‬ ‫پایتخــت صفویــان ســقوط کــرد و اصفهــان بــه تســخیر‬ ‫افغانــان درامــد‪( .‬کروسینســکی‪ ،‬ص ص‪)۶۱-۶۰ .‬‬ صفحه 23 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫ایــن حــد از راحت طلبــی موقعیتــی را پدیــد خواهــد‬ ‫اورد کــه همــه از ان متضــرر خواهنــد شــد‪ ،‬همانطــور کــه‬ ‫بــا ســقوط اصفهــان‪ ،‬اقتــدار صفویــه درهــم شکســته شــد‬ ‫و تهماســب نیــز هرگــز موفــق بــه احیــای ایــن حکومــت‬ ‫و بازپس گیــری میــراث اجــداد خویــش نشــد‪ .‬همچنیــن‬ ‫دیگــر نقیصــه ی عصــر مــورد نظــر‪ ،‬بی پروایــی‬ ‫کارگــزاران از عــدم اجــرای وظیفــه و خودســری انــان در‬ ‫عمــل خویــش در عیــن فرامیــن مقامــات ارشــد و حتــی‬ ‫ازار و ســرکوب کســانی اســت کــه ســعی در پیمــودن‬ ‫راه درســت و اصــاح مشــکالت جامعــه را دارنــد‪ .‬ایــن‬ ‫محصــول فســاد اداری و اخالقــی اســت و در صــورت‬ ‫عــدم برخــورد موجــب بی پروایــی روزافــزون اینگونــه‬ ‫افــراد می گــردد‪ ،‬چنانکــه یکــی از نمود هــای ایــن‬ ‫جریــان را در واقعــه ی حاجــی امیرخــان نامــی شــاهد‬ ‫هســتیم کــه از جــور و ظلــم خســروخان و گرگیــن خــان‬ ‫در نــزد شــاه شــکایت و عدالت خواهــی کــرد و شــاه نیــز‬ ‫در ایــن راســتا بــه اقدامــی بــرای احیــای حــق وی اقــدام‬ ‫کــرد امــا کارگــزاران‪ ،‬ایــن شــخص را بــه بــا و عقوبــت‬ ‫گرفتــار ســاختند و ســرانجام وی را بــه گرگیــن خــان‬ ‫تســلیم کردنــد و او نیــز بــا اســایش خاطــر از همــکاری‬ ‫درباریــان بــا خــود‪ ،‬فشــار و ازار هــای خویــش را بــر‬ ‫مــردم تحــت فرمانــش افــزون کــرد‪( .‬اصــف‪ ،۱۳۵۴ ،‬ص‬ ‫ص‪)۱۱۹-۱۱۷ .‬‬ ‫‪2 .2‬قدرت طلبی و رقابت های درون حکومت‬ ‫از رقابت هایــی کــه بــه طــور همیشــگی در حکومــت‬ ‫صفــوی در جریــان بــود و در اعصــار مختلــف بــر اســاس‬ ‫قــدرت پادشــاه‪ ،‬دارای فــراز و فــرود بــود‪ ،‬رقابــت میــان‬ ‫ســران قزلبــاش در زمینـه ی سیاســی و نظامــی بــود کــه‬ ‫حتــی در بحرانی تریــن شــرایط کشــور نیــز هریــک از‬ ‫ســران در راســتای کســب منافــع خویــش بــه اقدامــات و‬ ‫تحرکاتــی دســت می یازیدنــد و بــر مشــکالت می افــزود‬ ‫و رونــد رویارویــی بــا دشــمنان خارجــی را دچــار اختــال‬ ‫می نمودنــد‪ .‬چنانکــه بارهــا شــاهدیم کــه هریــک از‬ ‫شــاهان بــه علــت همیــن سلســله درگیری هــای داخلــی‬ ‫بــا قدرت طلبــان منطقـه ای‪ ،‬نبــرد بــا متجــاوزان خارجــی‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫را بــه تعویــق انداخــت کــه موجــب وارد امــدن ضــرر‬ ‫زیــادی بــه مــردم و کشــور شــد‪.‬‬ ‫نمــود برجســته ی رقابت هــا و نزاع هــای از ایــن‬ ‫دســت را می تــوان در دو مــورد بــه تصویــر کشــید‪.‬‬ ‫نخســت در دوره ی پــس از اســماعیل اول تــا زمــان‬ ‫جوانــی تهماســب اول کــه قــدرت در دســت امیــران‬ ‫نظامــی و قزلباشــان بــود و کشــور در ایــن زمــان شــاهد‬ ‫رقابت هایــی شــدید میــان ایــن عناصــر بــرای کســب‬ ‫قــدرت و سرپرســتی شــاه بــود کــه بــا واکاوی ان بــا‬ ‫مجموعــه ای از دسیســه ها‪ ،‬نزاع هــا و رقابت هــای‬ ‫درونــی مواجــه می شــویم کــه جــز تحلیــل نیروهــای‬ ‫داخلــی در راســتای کســب منافــع عــده ای و قتــل‬ ‫عــده ای از ســران نظامــی برجســته‪ ،‬رهــاوردی بــه دنبــال‬ ‫از دیگر مشکالتی‬ ‫که صفویه بدان دچار بوده‪ ،‬عدم‬ ‫تفکیک وظایف و حدود اختیارات هریک‬ ‫از دستگاه های اجرایی است‪ .‬دخالت صاحبان‬ ‫مناصب و مقامات در حوزۀ کاری یکدیگر‪ ،‬در‬ ‫وسعت زیاد شیوع داشته و شاهد مداخالتی در این‬ ‫عصر هستیم‪( .‬نوایی و غفاری فرد‪ ،۱۳۹۵ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )۳۱۰‬عالوه بر ان حدود قطعی هر یک از مناصب‬ ‫به هیچ عنوان مشخص نبوده است و شاهد‬ ‫همپوشانی چندین منصب در انجام یک‬ ‫وظیفه و کار در دستگاه صفوی‬ ‫هستیم‪.‬‬ ‫نداشــت‪ .‬چنانچــه یکــی از نتایــج منفــی ان‪ ،‬قتل عــام‬ ‫یکــی از پایه هــای قــدرت صفــوی یعنــی تکلو هــا و‬ ‫فــرار انــان بــه عثمانــی بــود‪( .‬نوایــی و غفاری فــرد‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳۹۵‬ص ص‪)۱۱۳-۱۱۰ .‬‬ ‫امــا دومیــن نمــود برجســته ی درگیری هــای‬ ‫این چنیــن و خودســری ها را نیــز در عصــر محمــد‬ ‫خدابنــده شــاهد هســتیم کــه حتــی در حســاس ترین‬ ‫مقطــع کشــور‪ ،‬جنــگ بــا عثمانــی‪ ،‬ســران همچنــان بــه‬ ‫کشــمکش بــا یکدیگــر مشــغولند و رقابت هــای میــان‬ ‫‪22‬‬ ‫خــود را بــر مصالــح کشــور ترجیــح می دهنــد‪ .‬چنانکــه‬ ‫بــه علــت مشــکالت داخلــی‪ ،‬نبــردی کــه در ابتــدا بــا‬ ‫پیــروزی ایــران همــراه بــود بــه شکســت کشــیده شــد‬ ‫و حتــی رقابــت و اختــاف بــه حــدی در میــان ســران‬ ‫کشــور و نظامیــان قزلبــاش بــاال بــود کــه ملکــۀ کشــور‬ ‫توســط انــان در نــزد شــاه بــه قتــل رســید و شــاهزادگان‬ ‫و افــراد برجســته ی کشــور قربانــی توطئه هــای‬ ‫پی درپــی شــدند و پــس از ان نیــز شــاهد دودســتگی‬ ‫ســران در غــرب و شــرق هســتیم کــه هریــک بــه‬ ‫حمایــت از کاندیــد کســب قــدرت خویــش پرداختــه و‬ ‫بــه دسیســه چینی مشــغول می شــوند و حتــی تهاجــم‬ ‫خارجــی نیــز انــان را بــه همــکاری بــا یکدیگــر ســوق‬ ‫نمی دهــد؛ چنانکــه عــدم حمایــت و یــاری مرشــدقلی‬ ‫خــان اســتاجلو بــه علیقلی خــان شــاملو در طــی حملـه ی‬ ‫ازبک هــا بــه شــرق ایــران و تعلــل در یــاری وی کــه‬ ‫ســرانجام بــه ســقوط و تصــرف ان خطــه و غــارت ان‬ ‫ســرزمین منجــر شــد‪ ،‬نشــان از رقابتــی شــدید میــان‬ ‫ســران نظامــی دارد کــه حتــی در بحرانی تریــن شــرایط‬ ‫نیــز از خواســته ی خویــش و منافعشــان چشم پوشــی‬ ‫نمی کننــد‪.‬‬ ‫ایــن دو مثــال ذکرشــده را در چــه چیــزی جــز‬ ‫فردگرایــی و وســعت دیــد محــدود بــه منافــع شــخصی‬ ‫می تــوان تفســیر کــرد‪( .‬نوایــی و غفاری فــرد‪،۱۳۹۵ ،‬‬ ‫ص ص‪ ۱۷۱-۱۵۵ .‬و ‪ )۱۷۶-۱۷۵‬امــا درد عظیمــی‬ ‫کــه حکومــت صفــوی بــدان دچــار شــد‪ ،‬راحت طلبــی‬ ‫ســران و بــزرگان و امــرا‪ ،‬رقابــت بــا یکدیگــر و عــدم‬ ‫همــکاری ارکان قــدرت بــا یکدیگــر در کنــار سســتی‬ ‫شــاه در تصمیم گیــری بــود کــه نتیجـه ی چنیــن احوالــی‪،‬‬ ‫جــز تضعیــف حکومــت و کشــور نیســت‪ .‬الزم بــه ذکــر‬ ‫اســت کــه تقابــل ارکان دولــت و عــدم همــکاری انــان‬ ‫بــا یکدیگــر بســیار مخــرب اســت زیــرا در صــورت‬ ‫جبهه بنــدی میــان صاحبــان قــدرت در یــک کشــور‪،‬‬ ‫تصمیمــات هــر گــروه توســط طــرف مقابــل خنثــی و‬ ‫رد می شــود و بدینگونــه مجموعــه اداری دچــار رکــود‬ ‫می گــردد زیــرا هریــک از طرفیــن در پــی نفــی دیگــری‬ ‫هســتند و بدیــن ســبب‪ ،‬مجالــی بــرای پیشــبرد اهــداف‬ ‫باقــی نمی مانــد‪( .‬مرعشــی صفــوی‪ ،۱۳۶۲ ،‬ص ص‪.‬‬ صفحه 24 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫‪۴۹-۴۸‬؛ کروسینســکی‪ ،‬ص ص‪)۲۶-۲۵ .‬‬ ‫‪3 .3‬موازی کاری دستگاه های حکومتی‬ ‫از دیگــر مشــکالتی کــه صفویــه بــدان دچــار بــوده‪،‬‬ ‫عــدم تفکیــک وظایــف و حــدود اختیــارات هریــک از‬ ‫دســتگاه های اجرایــی اســت‪ .‬دخالــت صاحبــان مناصــب‬ ‫و مقامــات در حــوزۀ کاری یکدیگــر‪ ،‬در وســعت زیــاد‬ ‫شــیوع داشــته و شــاهد مداخالتــی در ایــن عصــر‬ ‫هســتیم‪( .‬نوایــی و غفاری فــرد‪ ،۱۳۹۵ ،‬ص‪)۳۱۰ .‬‬ ‫عــاوه بــر ان حــدود قطعــی هــر یــک از مناصــب بــه‬ ‫هیــچ عنــوان مشــخص نبوده اســت و شــاهد همپوشــانی‬ ‫چندیــن منصــب در انجــام یــک وظیفــه و کار در‬ ‫دســتگاه صفــوی هســتیم‪ ،‬بــه طــوری کــه در بررســی‬ ‫مجموع ـه ی اداری و دیوانــی ایــن عصــر‪ ،‬بــا انبوهــی از‬ ‫مناصــب و تعاریــف مواجــه می شــویم امــا زمانــی کــه‬ ‫بــه دقــت در ان هــا می پردازیــم‪ ،‬شــاهد موازی کاری هــا‬ ‫و مشــابهت های زیــادی در وظایــف گروهــی از مشــاغل‬ ‫هســتیم‪( .‬نوایــی و غفاری فــرد‪ ،۱۳۹۵ ،‬ص ص‪-۳۱۰ .‬‬ ‫‪۳۳۶‬؛ اصــف‪ ،۱۳۵۴ ،‬ص ص‪)۱۰۱-۱۰۰ .‬‬ ‫مشکالت اجتماعی‬ ‫‪1 .1‬عدم تساهل مذهبی‬ ‫یکــی از مشــکالت مربــوط بــدان عصــر‪ ،‬عــدم‬ ‫تســاهل مذهبــی و اقدامــات تحریک امیــز اســت کــه‬ ‫جــز ایجــاد مشــکل و ناارامــی در مرز هــای صفــوی‬ ‫و سواســتفادۀ عــده ای از لشــکریان‪ ،‬رهــاورد دیگــری‬ ‫نداشــت و تنهــا بــه التهابــات و اختالفــات داخلــی نیــز‬ ‫دامــن زد‪ .‬اقدامــات مذهبــی شــدید نیــز بدینگونــه‬ ‫بــود کــه گرجیــان و لشــکریان صفــوی در مناطــق‬ ‫افغان نشــین بــه قتــل‪ ،‬غــارت امــوال و دارایــی انــان‬ ‫روی اوردنــد و تجــاوز بــه نوامیــس و حتــی اوالد ذکــور‬ ‫مردمــان ان ناحیــه را در پیــش گرفتنــد کــه موجــب‬ ‫اعتــراض و اخطار هــای مکــرر ســران انــان از جملــه‬ ‫اویــس بــه عمــال صفــوی همچــون گرگیــن خــان شــد‬ ‫امــا انــان از روی غــرور‪ ،‬بدیــن مســائل و اعتراضــات‬ ‫بی توجهــی کردنــد و زمینــه ی شــورش و التهابــات‬ ‫گوناگــون را پدیــد اوردنــد‪ .‬عــاوه بــر ان افغانیــان ســنی‬ ‫مذهــب از قزلباشــان تنفــر داشــتند و وجــود لشــکریان‬ ‫گرجــی بــر ایــن تنفــر می افــزود چــرا کــه قــادر بــه‬ ‫تحمــل تســلط کفــاری چــون انــان بــر خویــش نبودنــد‪.‬‬ ‫(مرعشــی صفــوی‪ ،۱۳۶۲ ،‬ص‪۴ .‬؛ اصــف‪ ،۱۳۵۴ ،‬ص‬ ‫ص‪)۱۱۶-۱۱۵ .‬‬ ‫‪2 .2‬فاصله بین طبقه حاکم با عموم مردم‬ ‫افتــی کــه صفویــه بــدان دچــار شــد و البتــه در‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫اکثــر پادشــاهی ها و حکومت هــا شــاهد ان هســتیم؛‬ ‫فاصلــه گرفتــن طبق ـه ی حاکــم و اشــخاص ان از بطــن‬ ‫جامعــه و طبقــات پاییــن دســت و بی تفاوتــی نســبت‬ ‫بــه دغدغــه ی انــان و حتــی برخــورد ســخت اســت‪.‬‬ ‫چنانکــه ایــن امــر را در جریــان محاصــره و بــروز قحطــی‬ ‫اصفهــان می بینیــم کــه مــردم بــرای رهایــی از وضعیــت‬ ‫اســفبار خویــش و کمــک بــه حکومــت‪ ،‬دســت یــاری‬ ‫بــه ســمت پادشــاه دراز می کننــد امــا بــا بــی توجهــی‬ ‫وی و حتــی برخــورد قهر امیــز کارگــزاران کــه در طــی‬ ‫ان چندیــن تــن از مــردم عــادی بــه قتــل رســیدند‪ ،‬از‬ ‫باالتریــن شــخصیت حکومــت ناامیــد شــده و ناگزیــر بــه‬ ‫تــرک شــهر می گردنــد و حتــی کســانی چــون احمداقــا‬ ‫نامــی نیــز کــه در ابتــدا قصــد جانفشــانی در راه شــاه‬ ‫را داشــتند بــا مشــاهده ی بــی اعتنایــی و ساده اندیشــی‬ ‫وی خــود را از معرکــه کنــار کشــیده و نظاره گــر شــدند‪.‬‬ ‫(کروسینســکی‪ ،‬ص ص‪)۶۳-۶۲ .‬‬ ‫اگرچه‬ ‫با بررسی احکام‬ ‫صادره از سمت شاهان‬ ‫صفوی‪ ،‬می توان بدین امر پی برد‬ ‫که مکان هایی تحت عنوان قوالخانه‬ ‫و بیت اللطف برای تامین نیاز های جنسی‬ ‫ترتیب داده شده بود و حتی به حکومت مالیات‬ ‫می پرداختند‪( .‬کریمیان و بیدگلی‪ )۱۳۸۷ ،‬اما‬ ‫نکته ی حائز اهمیت‪ ،‬گستردگی فساد در جامعه به‬ ‫روایت منابع و به رغم وجود چنین مکان هایی در‬ ‫کشور است که موجب می شود در کارایی این روش‬ ‫دچار تردید شویم‪ .‬به عبارت دیگر انتظار بر این‬ ‫است که وجود چنین مکان هایی به انحصار‬ ‫روابط جنسی در محیطی خاص کمک‬ ‫نماید اما با این وجود‪ ،‬شاهد گسترش‬ ‫شدید فساد اخالقی در سرتاسر‬ ‫کشور هستیم‪.‬‬ ‫‪3 .3‬فساد اخالقی‬ ‫یکــی دیگــر از مــوارد تاســف بار عصــر صفــوی‪،‬‬ ‫فســاد مرکــب و گســترده ی اخالقــی در میــان طبقــات‬ ‫مختلــف جامعــه بــود کــه فرادســت و فرودســت را در خود‬ ‫فــرو برده بــود‪ ،‬چنانکــه گزارشــاتی از ان دوره در دســت‬ ‫اســت کــه موجــب شــرم و حیــرت محققــان و خوانندگان‬ ‫امــروزی می شــود و شــدت ســقوط اخالقــی جامعــه را‬ ‫بــه تصویــر می کشــد‪ .‬فســادی کــه در ان از پهلــوان‬ ‫و عیــار و مــکار تــا وزیــر و نامــداران دربــاری دخیلنــد‬ ‫و اطرافیــان و بســتگان شــاه همچــون بــزرگ خویــش‬ ‫در منجــاب ایــن اعمــال بــه غایــت فــرو رفته انــد و‬ ‫‪23‬‬ ‫ناگفتــه پیداســت کــه سرنوشــت چنیــن مملکتــی چگونــه‬ ‫اســت‪ .‬ســرزمینی کــه بــدان حــد از تباهــی اخالقــی‬ ‫دچــار شــده کــه در ان از دختــرکان و پســرکان عــادی‬ ‫تــا ســوگلی شــاه و وزیــر دربــار از دســت درازی دیگــر‬ ‫اعضــای جامعــه و حکومــت در امــان نیســتند و حتــی‬ ‫ســفرا و هیات هــای سیاســی نیــز کــه همــواره در تاریــخ‬ ‫از مصونیــت برخوردارنــد‪ ،‬مــورد تعــرض و تجــاوز قــرار‬ ‫می گیرنــد و شــخصیت و منصبــی نیســت کــه در برابــر‬ ‫ایــن مقــدار از فســاد بایســتد و ان را نفــی کنــد‪ ،‬بلکــه‬ ‫درباریــان و اطرافیــان متملــق شــاه‪ ،‬از انــدک برخــورد وی‬ ‫نیــز جلوگیــری بــه عمــل می اورنــد و اعمالــی چنیــن‬ ‫زشــت و پســت را بــرای او و دیگــران موجــه جلــوه‬ ‫می دهنــد‪( .‬اصــف‪ ،۱۳۵۴ ،‬ص ص‪ )۱۱۶-۱۰۳ .‬اگرچــه‬ ‫بــا بررســی احــکام صــادره از ســمت شــاهان صفــوی‪،‬‬ ‫می تــوان بدیــن امــر پــی بــرد کــه مکان هایــی تحــت‬ ‫عنــوان قوالخانــه و بیت اللطــف بــرای تامیــن نیاز هــای‬ ‫جنســی ترتیــب داده شــده بود و حتــی بــه حکومــت‬ ‫مالیــات می پرداختنــد‪( .‬کریمیــان و بیدگلــی‪ )۱۳۸۷ ،‬امــا‬ ‫نکتـ�ه ی حائــز اهمیــت‪ ،‬گســتردگی فســاد در جامعــه بــه‬ ‫روایــت منابــع و بــه رغــم وجــود چنیــن مکان هایــی در‬ ‫کشــور اســت کــه موجــب می شــود در کارایــی ایــن‬ ‫روش دچــار تردیــد شــویم‪ .‬بــه عبــارت دیگــر انتظــار بــر‬ ‫ایــن اســت کــه وجــود چنیــن مکان هایــی بــه انحصــار‬ ‫روابــط جنســی در محیطــی خــاص کمــک نمایــد امــا بــا‬ ‫ایــن وجــود‪ ،‬شــاهد گســترش شــدید فســاد اخالقــی در‬ ‫سرتاســر کشــور هســتیم‪ .‬در کنــار ان‪ ،‬توجــه بــه امــوری‬ ‫خــاص و تاکیــد بــر روی ان در قالب هــای مختلــف‬ ‫همچــون صــدور فرمــان و احــکام بــرای منــع شــرب‬ ‫خمــر یــا روســپیگری و برخــورد جــدی کســانی چــون‬ ‫شــاه اســماعیل‪ ،‬شــاه عبــاس یــا شــاه ســلطان حســین‬ ‫بــا اینگونــه اعمــال‪ ،‬نشــان دهنده ی دغدغــه و مشــکلی‬ ‫جــدی در زمین ـه ی موردنظــر و گســتردگی ان در ســطح‬ ‫جامعــه می باشــد‪( .‬رســتمی و قنواتــی‪ )۱۳۹۵ ،‬در شــماره‬ ‫بعــد بــه باقــی مســائل عصــر صفــوی پرداختــه خواهــد‬ ‫شــد‪.‬‬ صفحه 25 ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫تاثیر امپراتوری بیزانس بر سیر حوادث قرن ‪ ۱۱‬میالدی‬ ‫با تمرکز بر جنگ صلیبی اول‬ ‫کیمیا حسینی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫مقدمه‬ ‫امپراتــوری بیزانــس صدهــا ســال بــر پهنــۀ وســیعی‬ ‫از شــرق اروپــا و اســیای غربــی حکومــت کــرد‪ .‬ایــن‬ ‫امپراتــوری در مواجهــه بــا تهدیــدات عدیــده‪ ،‬توانســت‬ ‫تــا مدت هــا موقعیــت خــود را در برابــر اروپــای غربــی‬ ‫حفــظ کنــد‪ .‬بیزانــس از نظــرگاه هنــر‪ ،‬علــم‪ ،‬اندیشــه و‬ ‫فلســفه جایــگاه برتــری نســبت بــه غــرب داشــت‪ ،‬امــا‬ ‫وقــوع جنگ هــای صلیبــی در ایــن موقعیــت تاثیــرات‬ ‫مهمــی داشــت‪ .‬ایــن امپراتــوری در جریــان جنگ هــای‬ ‫صلیبــی _ بــه ویــژه جنــگ اول_ بــه بازیگــری عمــده‬ ‫و تاثیر گــذار بــدل شــد‪ .‬امپراتــور بیزانــس‪ ،‬الکســیوس‬ ‫کومننــوس یکــم‪ ،‬از پــاپ اوربانــوس درخواســت کمــک‬ ‫کــرد؛ پــاپ نیــز پذیرفــت‪ ،‬و بــه ایــن ترتیــب بیزانــس‬ ‫عمــ ً‬ ‫ا وارد جنــگ شــد‪ .‬بــا وجــود افــرادی چــون‬ ‫گودفــری و بوهمونــد و ماننــد ان هــا در لشــکر صلیبیــون‪،‬‬ ‫مســلمانان در جنــگ نخســت صلیبــی نتوانســتند انطــور‬ ‫کــه بایــد‪ ،‬عمــل کننــد و واکنــش بهتــری نشــان دهنــد‪.‬‬ ‫پرســش مقالــه حاضــر ایــن اســت کــه بیزانــس چــه‬ ‫تاثیــری بــر جنــگ اول صلیبــی گذاشــته و ســرانجام‬ ‫جنــگ چــه شــد؟‬ ‫تمدن بیزانس قبل از جنگ صلیبی‬ ‫قســطنطنیه یکــی از شــهرهای شــگفت انگیز جهــان‬ ‫بــوده کــه دارای قصــر هایــی باشــکوه‪ ،‬کلیســاهایی‬ ‫بــزرگ و بطــور کلــی ادامــه دهنــده ی ســنت و فرهنــگ‬ ‫یونــان باســتان بــا محوریــت روم باســتان بــود و عم ـ ً‬ ‫ا‬ ‫رهبــری مســیحیت ارتدوکــس را بــه دوش می کشــید‬ ‫و مرکــزی بــرای نشــان دادن عظمــت و شــکوه‬ ‫تمدن هــای باســتانی مســیحیت بــود‪ .‬ایــن شــهر مرکــز‬ ‫هنــر و فلســفه بــود‪ .‬فلســفه ی یونــان باســتان کــه بــا‬ ‫احیــای خــط و زبــان یونانــی بعنــوان ابــزار دیوانــی‪ ،‬توجه‬ ‫بــه فالســفه و کتــب یونــان باســتان دو چنــدان شــده بود‪.‬‬ ‫مردمانــی کــه عمومــ ًا در شــرق زندگــی می کردنــد از‬ ‫فرهنــگ فئودالــی اروپــای غربــی پیشــرفته تر بودنــد‬ ‫(از نظــر معیشــت و سیســتم اداری کــه متاثــر از نظــام‬ ‫سیاس��ی جه��ان اسـلام بوــد)‪( .‬ل��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )۳۵‬در زمــان ســقوط امپراتــوری روم در ســال ‪ ۴۷۶‬م‪.‬‬ ‫اروپــای غربــی وارد مســیر دیگــری شــد‪ .‬و مســیحیت‬ ‫در ســال های بعــد باعــث جدایــی ایــن دو قــدرت شــد‬ ‫زیــرا مرکزیــت مســیحیت کاتولیــک در رم و مرکزیــت‬ ‫ارتدوکــس از قســطنطنیه شــد کــه البتــه در ابتــدا روابــط‬ ‫ایــن دو قــدرت از بیــن نرفــت بلکــه از شــدت ان کاســته‬ ‫شــده بــود‪.‬‬ ‫اروپــای غربــی بشــدت در اندیشــه ی دینــی خــود‬ ‫و تعصــب فــرو رفــت‪ .‬امــا بیزانــس بدلیــل نزدیکــی‬ ‫بــا تمدن هــای اســامی نســبت بــه تعصــب مذهبــی‬ ‫قسطنطنیه‬ ‫در طی زمان توانسته بود تحت‬ ‫تاثیر فرهنگ یونان و روم باستان قرار گیرد‬ ‫و باعث شکوه هرچه بیشتر مسیحیت در اروپا‬ ‫گردد‪ .‬اروپای غربی تالش کرد تا اندیشه ی تعصبی‬ ‫خود را حفظ کند اما در مقابل بیزانس درصدد‬ ‫بود بابی به روی ازادی اندیشه ‬ ‫بگشاید‪.‬‬ ‫درگیــر انچنــان نشــد و عمــا راه را بــرای ازادی اندیشــه‬ ‫بــاز گذاشــت‪ ،‬برعکــس اروپــای غربــی کــه کلیســا مرکــز‬ ‫تفکــر و تعقــل شــد و نوعــی بــن بســت ازاد اندیشــی‬ ‫شــکل گرفــت‪ .‬اگرچــه رگه هــای تفکــرات در اروپــای‬ ‫غربــی وجــود داشــت ولــی بایــد خاطرنشــان کــرد کــه‬ ‫نســبت بــه اروپــای شــرقی افــول چشــمگیری در ایــن‬ ‫زمینــه داشــت‪.‬‬ ‫هــم چنیــن بیزانــس دارای افــرادی ثروتمنــد بــود‬ ‫کــه در مقابــل‪ ،‬اروپــای غربــی قــدرت مانــور اقتصــادی‬ ‫داشــتند و راه بــرای تجــارت و انباشــت ثــروت بــرای‬ ‫انــان بــاز بــود‪ .‬جالــب اســت در اروپــای غربــی‪ ،‬منبــع و‬ ‫مرکــز ثــروت کلیســا و تــا حــدودی دربــار ســلطنت بــود و‬ ‫گــردش اقتصــادی ان جــا بشــدت کنــد بــود‪ .‬تنهــا ارتبــاط‬ ‫میــان شــرق و غــرب‪ ،‬دیــن مســیحیت بــود کــه تجــارت‬ ‫‪24‬‬ ‫هــم شــامل ان می شــد‪ .‬برخــی اقــام بــه واســطه ی‬ ‫بیزانــس از شــرق بــه اروپــای غربــی مــی رســید و‬ ‫اگــر بیزانــس ایــن راه را می بســت‪ ،‬مشــخص ًا بــرای‬ ‫اروپــای غربــی مشــکل بزرگــی شــکل می گرفــت‪.‬‬ ‫اتحــاد دیانــت مســیحیت و احیــای امپراطــوری روم‬ ‫باســتان از دغدغه هــای اروپاییــان شــرقی و غربــی بــود‬ ‫و ازجملــه افــراد مهمــی کــه همیشــه تــاش می کــرد‬ ‫تــا کلیســای غــرب و شــرق را بــا یــک دیگــر متحــد‬ ‫کنــد‪ ،‬پــاپ گرگوریــوس هفتــم بــود امــا هیچــگاه ایــن‬ ‫رویــا ی وی میســر نشــد‪ .‬زیــرا کاتولیــک هــا معتقــد‬ ‫بودنــد کــه دیانــت پــاک و بــدون تحریــف متعلــق بــه‬ ‫انــان اســت و مرکــز مســیحیت هــم می بایســتی در رم‬ ‫بمانــد ولــی ارتدوکس هــا برعکــس ان معتقــد بودنــد کــه‬ ‫بایــد مرکزیــت در قســطنطنیه باشــد و حتــی کاتولی ـک ‪،‬‬ ‫خواهــان کاهــش شــدید قــدرت ســلطنت و تابعیــت شــاه‬ ‫از پــاپ بودنــد کــه ایــن بــرای ارتدوکس هایــی کــه‬ ‫تــا حــدودی مــرز مشــخص بیــن حکومــت و دیانــت‬ ‫داشــتند‪ ،‬امــری بدیــع و دشــوار بــود کــه بــا ایــن اوصــاف‬ ‫ایــن مذاکــرات کــه ســالیان درازی بــه طــول انجامیــد‪،‬‬ ‫هیچ��گاه ب��ه ثمـ�ر نرســید‪( .‬ل��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪)۴۰ .‬‬ ‫پادشاهی جدید در شرق‬ ‫مدت هــا بــود کــه از خصومــت و درگیــری شــرق و‬ ‫غــرب می گذشــت‪ .‬پــس از مدتــی‪ ،‬اوضــاع در خاورمیانــه‬ ‫تغییــر پیــدا کــرد و بیزانــس مناطقــی را کــه ‪ ۷‬قــرن بــر‬ ‫ان تســلط داشــت را از دســت داد‪ .‬دلیــل اصلــی ان نیــز‬ ‫ظهــور خانــدان قدرتمنــدی بــه تــام ســلجوقیان بــود و‬ ‫در حالــی کــه جهــان اســام نیــز از شــمال و جنــوب‬ ‫تقســیم شــده بــود ‪ .‬مســلمانان جنــوب تحــت فرمانروایــی‬ ‫خلفــای فاطمــی مصــر و مناطــق شــمال تحــت فرمــان‬ ‫خلیف��ه عباس��ی بــود‪( .‬ل��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص ص‪-۳۸ .‬‬ ‫‪ )۳۹‬مصــر کــه توســط شــیعیان فاطمــی اداره می شــد‪،‬‬ ‫توســط ســلجوقیان بــه مناطــق ســوریه و فلســطین مــورد‬ ‫حملــه قــرار گرفــت‪.‬‬ ‫ســلجوقیان توانســتند وســعت امپراتــوری خــود را تــا‬ ‫مرزهاــی بیزان��س گســترش دهن��د‪( .‬ب��االر‪ ،۱۳۹۲ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )۱۲‬انــان در ســال ‪ ۱۰۷۱‬م‪ .‬بــه حاکمیــت فاطمیــان‬ ‫در اورشــلیم پایــان دادنــد‪ ،‬در همــان ســال در نبــرد‬ صفحه 26 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫مالزگــرد در شــرق اناتولــی ســپاه بیزانــس را شکســت‬ ‫دادن��د‪( .‬ل ِ��وی بیئ��ل ‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪ )۳۹ .‬پــس از جنــگ‬ ‫مالزگــرد‪ ،‬ســلجوقیان در ســال ‪۱۰۷۱‬م‪ .‬بــه اوج قــدرت‬ ‫رســیدند و بـ�ر بیزان�سـ چی��ره شــدند‪( .‬صف��وی‪،۱۳۳۴ ،‬‬ ‫ص‪)۱۳ .‬‬ ‫پیــروزی کــه «الــب ارســان» ســلجوقی کســب‬ ‫کــرد‪ ،‬مقدمــه ای بــود تــا ســرزمین خــود را از اناتولــی‬ ‫تــا بیــن النهریــن‪ ،‬فلســطین و ســوریه گســترش دهــد‪.‬‬ ‫بــا مــرگ او در ســال ‪ ۱۰۹۲‬م‪ .‬ایــن ارزو بتدریــج رنــگ‬ ‫باخــت‪ ،‬ایــن شکســت ســنگین (منظــور شکســت رومیان‬ ‫از ســلجوقیان در مالزگــرد اســت) باعــث شــد تــا امپراتور‬ ‫بیزانــس‪ ،‬میخاییــل هفتــم از غــرب تقاضــای کمــک‬ ‫کنــد‪.‬‬ ‫در ســال ‪ ۱۰۷۳‬م‪ .‬امپراتــور بیزانــس‪ ،‬از پــاپ‬ ‫گرگوریــوس هفتــم درخواســت کمــک کــرد تــا بتوانــد‬ ‫س گیــرد‪ .‬پــاپ‬ ‫ســرزمین های ازدســت رفته را بازپــ ‬ ‫تصمیــم داشــت از ایــن شــرایط نهایــت اســتفاده را‬ ‫بکنــد‪ ،‬بــه همیــن خاطــر ارتشــی از شــوالیه های تحــت‬ ‫امــر پادشــاهان اروپــای غربــی (نظیــر المــان‪ ،‬انــگل‬ ‫و ساکســون‪ ،‬فرانســه و‪ )...‬را فراخوانــد تــا بــه ســوی‬ ‫قســطنطنیه حرکــت کننــد‪ ،‬امــا همزمــان بــا ایــن امــر‪،‬‬ ‫مشــکالتی پدیــد امــد‪ .‬زیــرا بارون هــا و فئودال هــای‬ ‫اروپایــی بــا درخواســت پــاپ مخالفــت کردنــد؛ بــه ایــن‬ ‫دلیــل کــه شکســت مالزگــرد هنــوز عمــق فاجعــه را‬ ‫بــروز نــداده بــود و عمـ ً‬ ‫ا نوعــی تــرس و وحشــتی بیــن‬ ‫انــان شــکل گرفــت‪.‬‬ ‫در ســال ‪ ۱۰۹۵‬م‪ .‬الکســیوس کومننــوس از غــرب‬ ‫درخواس��ت کم��ک می کن��د‪( .‬صف��وی ‪ ،۱۳۳۴ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )۴۱‬او فرســتادگانی را بــه شــورای پیاچنــز فرســتاد تــا‬ ‫درخواسـ�ت وی را بـ�ه پـ�اپ برسـ�انند‪,Asbridge( .‬‬ ‫‪ )15 .2004‬پــاپ اوربانــوس‪ ،‬جانشــین گرگوریــوس‬ ‫هفتــم‪ ،‬وقتــی ایــن خبــر را شــنید احســاس کــرد کــه‬ ‫می توانــد از شــرایط پیــش امــده بــه نفــع مســیحیان‬ ‫ســود ببــرد‪ .‬از طرفــی حکومــت ســاجقه دچــار تجزیــه‬ ‫و تقســیم شــده بــود و از طرفــی جنگ هــای داخلــی و‬ ‫مشــکالت جانشــینی در دســتگاه های حکومــت ســاجقه‬ ‫باعــث شــده بــود کــه اروپاییــان غربــی‪ ،‬احســاس کننــد‬ ‫کــه می تواننــد از ایــن فرصــت بــه نفــع خــود ســود‬ ‫جوینــد و از طرفــی ایــن امدادرســانی بــرای پــاپ نیــز امر‬ ‫مفیــدی بــود زیــرا کــه می توانســت بــا کســب پیــروزی‬ ‫بــر مســلمانان‪ ،‬قــدرت خــود را نــه تنهــا بــه انــان بلکــه‬ ‫بــه ارتدوکس هایــی کــه قــدرت او را دســت کم و یــا‬ ‫انــکار می کردنــد‪ ،‬ثابــت کنــد‪ .‬و از انجاییکــه بیــت‬ ‫المقــدس و فلســطین بــرای انــان مکانــی مقــدس‬ ‫بــود‪ ،‬بــرای او بعنــوان رهبــر مســیحیت مزیــت عالــی‬ ‫داشــت کــه بتوانــد ان جــا را فتــح کنــد و افتخــار ان را‬ ‫بــرای خــود و مســیحیت کاتولیــک بــه ارمغــان اورد‪ .‬او‬ ‫قصــد داشــت بــه بهان ـه ی جنــگ و کمــک بــه همنــوع‬ ‫خویــش‪ ،‬غــرب و شــرق را بــا یکدیگــر متحــد کنــد و‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره ششم ‪ -‬اذر ‪1398‬‬ ‫مرکزــ مس��یحیت را نیـ�ز رم اع�لام کنـ�د‪( .‬ل ِ��وی بیئ��ل‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳۸۵‬ص‪)۴۱ .‬‬ ‫پــاپ اوربانــوس بــا یــک مشــکل جــدی روبــه رو‬ ‫بــود؛ ان هــم متقاعــد کــردن مــردم اروپــا بــرای‬ ‫شــرکت در جنــگ بــود زیــرا چشــم انــداز درســتی‬ ‫نســبت بــه شــرق وجــود نداشــت و مــردم اروپــای غربــی‬ ‫داســتان های افســانه وار از شــرق می شــنیدند و هیــچ‬ ‫تمــاس فیزیکــی بــا دنیــای ناشــناختۀ شــرق نداشــتند و‬ ‫بــرای انــان ســخت بــود کــه از خانــواده و کاشــانه ی‬ ‫خــود بگذرنــد و پــا بــه جایــی بگذارنــد کــه مرکــز عالــم‬ ‫و دنیــای ناشــناخته ای بــه نــام شــرق بــود‪ .‬پــاپ در وهلــه‬ ‫اول هــدف از جنــگ را کمــک بــه الکســیوس اعــام‬ ‫کــرد‪ ،‬اول انکــه قــرار شــد اختالفــات بیــن مســیحیت‬ ‫شــرقی و غربــی حــل شــود و از طرفــی قــدرت پــاپ‬ ‫بعنــوان شــخص اول مســیحیت در رم‪ ،‬مــورد قبــول‬ ‫عــام قــرار گیــرد و دالیلــی کــه بتوانــد مــردم را بســیج‬ ‫کنــد نیــز همــان گرفتــن مــکان مقــدس از کفــار و ظهور‬ ‫حضــرت عیســی در انجــا بــود کــه حتــی عالئــم ظهــور‬ ‫را هــم بیــن مــردم می گفتنــد و همیــن مســائل هیجــان‬ ‫پاپ اوربان تالش می کرد تا‬ ‫از شرایط پیش رو و در پاسخ به درخواست‬ ‫الکسیوس کومننوس بابی تازه به روی اندیشه ی‬ ‫دینی مسیحی بگشاید و از ضعف سلجوقیان‬ ‫بهره مند شود‪.‬‬ ‫مــردم را بر انگیخــت و بــه ســمت شــرق روانــه ســاخت‪.‬‬ ‫البتــه جــدای از مســائل مذهبــی‪ ،‬مســائل اقتصــادی و‬ ‫معیشــتی نیــز بــود و بــا تعاریــف اغــراق امیــز کــه شــرق‪،‬‬ ‫بهشــت شماســت و بایــد در امکانــات انــان شــریک‬ ‫شــوید و صاحــب شــوید‪ ،‬باعــث طمــع افــراد زیــادی شــد‬ ‫کــه بتدریــج بــر انــان افــزوده مــی شــد؛ منتهــا در جنــگ‬ ‫اول‪ ،‬بــا انکــه تعــداد انــان نســبت بــه جنگ هــای دیگــر‬ ‫کمتــر بــود‪ ،‬اثرگــذاری ان بدلیــل همیــن مســائل داخلــی‬ ‫و غفلــت از شــدت کار‪ ،‬توســط مســلمانان بــود‪.‬‬ ‫‪25‬‬ ‫مسئله کلرمون‬ ‫گفتــه مــی شــود کــه در تاریــخ ‪ ۲۷‬نوامبــر ‪۱۰۹۵‬‬ ‫م‪ .‬پــاپ اوربانــوس در شــهر کلرمــون شــورایی تشــکیل‬ ‫داد‪( .‬ب��االر‪ ،۱۳۹۲ ،‬ص‪ )۲۷ .‬و بیانیــه ای را مطــرح‬ ‫کــرد و در ان بــا اغــراق و خشــم چهــره ای هولنــاک‬ ‫از ت��رکان نش��ان داد‪( .‬ل ِ��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪ )۴۲ .‬او‬ ‫می گفــت کــه تــرکان مســلمان بــر مســیحیان شــرق‬ ‫ظلــم کرده انــد‪ ،‬و مــا بایــد اورشــلیم را از دســت ان هــا‬ ‫نج��ات دهن��د‪( .‬ب��االر‪ ،۱۳۹۲ ،‬ص‪)۲۷ .‬‬ ‫ســرانجام پــاپ اوربانــوس در شــورای کلرمــون در‬ ‫خصـ�وص اولی��ن جن��گ صلیب�یـ صحب��ت ک��رد‪( .‬م��ادن‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳۸۹‬ص‪ )۲۴ .‬ایــن مجمــع در کلرمــون مصوباتــی‬ ‫شــامل‪ :‬امتیــازات کلیســا‪ ،‬مخالفــت بــا افــکار ســیمونی‬ ‫(پرداخــت پــول بــرای رســیدن بــه مقــام معنــوی) و‬ ‫نیکوالیــی (عــدم رعایــت قانــون تجــرد) و بازگردانــدن‬ ‫موقعی��ت پ��اپ ُرم ب��ه کلیس��ای فرانس�هـ ب��ود ‪ .‬متــن اصلی‬ ‫بیانیــه پــاپ امــروزه در دســت نیســت‪ ،‬تنهــا برخــی از‬ ‫نوشــته ها ان هــم بــا فاصلــه چنــد ســال و نامه هــای‬ ‫پــاپ بــه فلمینگ هــا‪ ،‬بولونی هــا و جنوایی هــا در‬ ‫دس��ت داری��م‪( .‬ب��االر‪ ،۱۳۹۲ ،‬ص‪)۳۱ .‬‬ ‫اوربانــوس طــی ســخنرانی خویــش در کلرمــون‬ ‫قصــد داشــت‪ ،‬حضــار را تشــویق بــه حضــور در جنــگ‬ ‫کنـ�د‪( .‬ل ِ��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪ )۴۴ .‬لــذا بــا گفتــن‬ ‫زیبایــی و ثروت هــای ان شــهر قصــد در تشــویق انــان‬ ‫بــرای حضــور در جنــگ را داشــت‪ .‬در پایــان همــه‬ ‫حاضریـ�ن وفـ�اداری خـ�ود را بـ�ه پـ�اپ اعـلام کردنـ�د‪.‬‬ ‫(ل ِ��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص ص‪ ۴۴ .‬و ‪)۴۶‬‬ ‫ســرانجام پــاپ اوربانــوس در ســال ‪ ۱۰۹۶‬م‪ .‬در‬ ‫حالــی بــه روم بازگشــت کــه ســپاهی نزدیــک بــه صــد‬ ‫هــزار نفــر‪ ،‬کــه بیشــتر ان هــا فرانســوی بودنــد امادگــی‬ ‫ش��رکت در جن��گ را داشتــند‪( .‬ل ِ��وی بیئ��ل‪ ،۱۳۸۵ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪ )۴۶‬جنگجویــان شــامل افــراد فقیــر و ثروتمنــد‪ ،‬کــودکان‬ ‫و جوانــان و زنــان و مــردان می شــد کــه دوشــادوش‬ ‫یکدیگـ�ر بـ�رای ازادکـ�ردن اورشـ�لیم امـ�اده مبـ�ارزه بودنـ�د‪.‬‬ ‫(ب��االر‪ ،۱۳۹۲ ،‬ص ص‪ )۴۲-۴۱ .‬در شــماره بعــد بــه‬ ‫وقایــع بعــدی خواهیــم پرداخــت‪.‬‬ صفحه 27 صفحه 28