گاهنامه درفش شماره 4

‫درﻓﺶ‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﻰ داﻧﺸﺠﻮﯾﻰ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﻰ‬ ‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻰ‪ :‬ﺳﺎل دوم ‪ -‬ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎرم ‪ -‬ﻣﻬﺮ ‪1398‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺷﻤﺎره ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﯿﺪ‬ ‫ٔ‬ ‫ﭘﺮوﻧﺪه وﻳﮋه ‪ :‬ﻣﻴﺮاث ﻳﻮﻧﺴﮑﻮ‬ ‫ٔ‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﺳﻴﺮی در‬ ‫رواﻳﺎﺗﯽ از ﺳﻴﺎﺳﺖورزیﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻮاﻣﻊ‬ ‫دﻣﯽ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب‬ صفحه 1 ‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻰ داﻧﺸﺠﻮﯾﻰ درﻓﺶ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ‪:‬‬ ‫انجمن علمی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺌﻮل ‪:‬‬ ‫خشایار رضوی‬ ‫ﺳﺮدﺑﯿﺮ ‪:‬‬ ‫محمدجواد محسنی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺷﻤﺎره ‪:‬‬ ‫ناهید بدیهی‪ ،‬زهرا هاشمی‪ ،‬مهسا فرهادی‬ ‫مریم رشیدی‪ ،‬محمدجواد محسنی‪ ،‬خشایار رضوی‬ ‫صابر تقیتبار‪ ،‬امید یعقوبزاده‪ ،‬علیرضا عسگری‬ ‫امین داوودی‪ ،‬شایان ریحانی‪ ،‬محمد بادنج‬ ‫امیر افتخاری‪ ،‬کیمیا حسینی‬ ‫وﯾﺮاﺳﺘﺎر ‪:‬‬ ‫ناهید بدیهی‬ ‫ﻃﺮاح ﺟﻠﺪ و ﺻﻔﺤﻪ ارا ‪:‬‬ ‫محمدجواد محسنی‬ صفحه 2 1 صفحه 3 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫‪2‬‬ صفحه 4 ‫ﻣﯿﺮاﺛﻰ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﯾﮏ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬ ‫ﭘﺮوﻧﺪهٔ وﯾﮋهٔ ﻣﯿﺮاث ﯾﻮﻧﺴﮑﻮ در اﯾﺮان‬ صفحه 5 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫مسجد جامع‪ ،‬عقیق بیدار اصفهان‬ ‫ناهید بدیهی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫مســجد جامــع اصفهــان کــه بــا نــام مســجد جامــع‬ ‫عتیــق و مســجد جمعــه هــم شــناخته می شــود‪ ،‬یکــی از‬ ‫مســاجد قدیمــی اصفهــان اســت کــه مربــوط بــه ســال‬ ‫‪ 156‬هـــ‪..‬ق‪ 777/‬م اســت‪ .‬ایــن بنــا دارای قدمتــی بیــش‬ ‫از هــزار ســال اســت و در ادوار مختلــف تغییرات بســیاری‬ ‫برخــود دیــده کــه بــا وجــود گــذر ســالیان متمــادی‪،‬‬ ‫همچنــان می تــوان در نقــاط مختلــف مســجد معمــاری‬ ‫دوران مختلــف را از هــم تشــخیص داد و هــر کــدام را از‬ ‫نزدیــک حــس کــرد‪ .‬یقینــا بازگــو کــردن تاریــخ هــزار‬ ‫ســالۀ یــک بنــا چیــزی نیســت کــه در چنــد ســطر و چنــد‬ ‫صفحــه بگنجــد امــا ســعی بــر ایــن اســت کــه خالصه ای‬ ‫از هرانچــه در تــوان اســت را بــه رشــتۀ تحریــر دراورم‪.‬‬ ‫بهتــر اســت ابتــدا بــه تاریخچــۀ ایــن بنــای بــا ارزش‬ ‫اشــاره کنیــم‪ .‬منصــور‪ ،‬خلیفــۀ عباســی دســتور ســاخت‬ ‫مســجدی در شــمال غربــی میــدان مرکــزی شــهر‬ ‫اصفهــان را صــادر کــرد و از ایــن طریــق‪ ،‬مســجدی از‬ ‫خشــت خــام‪ ،‬بــه ســبک خراســانی ایجــاد شــد‪ .‬در ســال‬ ‫‪ 226‬هـــ‪.‬ق‪ 846/‬م‪ ،‬بــه علــت افزایــش جمعیــت شــهر‪،‬‬ ‫مســجد جامــع پیشــین تخریــب گشــت‪ ،‬زمین هــای‬ ‫اطــراف ان از مــردم خریــداری شــد و مســجدی بــا ابعــاد‬ ‫بزرگ تــر و بــه ســبک خراســانی‪ ،‬در دورۀ معتصــم ایجــاد‬ ‫شــد‪ .‬بنــای جدیــد مســاحتی حــدود یــک هکتــار داشــت‬ ‫و دارای شبســتان های ســتون دار و ســقفی چوبــی بــود؛‬ ‫در دوران ال بویــه کتابخانــه ای در مســجد احــداث شــد‬ ‫کــه کتــب موجــود در ان در ‪ 3‬جلــد قطــور بــه ثبــت‬ ‫رســیده بود‪ ،‬کتــب ایــن کتابخانــه در مــورد موضوعــات‬ ‫ریاضــی‪ ،‬فلســفه‪ ،‬طبیعیــات‪ ،‬ادبیــات‪ ،‬شــعر‪ ،‬صــرف و‬ ‫نحــو و‪ ...‬اســت‪ .‬حتــی بنــا بــر روایت هایــی مجمــوع‬ ‫کتــب ایــن کتابخانــه بــه ‪ 170‬هــزار جلــد هــم رســیده‬ ‫و حتــی انچــه متعلــق بــه کتابخانــۀ اصفهــان بــوده هــم‬ ‫مدتــی بعــد بــه ایــن کتابخانــه منتقــل شده اســت؛ امــا‬ ‫متاســفانه در ســال ‪ 515‬هـــ‪.‬ق‪ ،‬اســماعیلیان کتابخانــه را‬ ‫بــه اتــش کشــیدند و چیــزی از ایــن کتــب باقــی نمانــد‪.‬‬ ‫در قــرن ‪ 6-5‬هجــری قمــری‪ 12-11 /‬میــادی‪ ،‬مســجد‬ ‫جامــع بیشــترین حجــم از تغییــرات را بــه خــود دیــد‪.‬‬ ‫دوران طغــرل ســلجوقی‪ ،‬الــپ ارســان و ملکشــاه بــود‬ ‫کــه ثــروت بســیاری بــه ســمت اصفهــان ســرازیر شــد و‬ ‫از ایــن رو بناهــای بیشــتری بــه مســجد افزودنــد و بنــای‬ ‫اصلــی گســترده تر از پیــش شــد‪ .‬تــا پیــش از قــرن ‪4‬‬ ‫هجــری قمــری‪ ،‬مســجد ســبک خراســانی خــود را حفــظ‬ ‫کرده بــود و پــس از ان ســبک رازی مبنــای معمــاری‬ ‫ان قــرار گرفــت‪ .‬در دورۀ ســلجوقی بــا تخریــب تعــدادی‬ ‫از ســتون های قســمت شــمالی مســجد‪ ،‬ایــوان شــمالی‬ ‫در دوران ال بویــه کتابخانــه ای در مســجد‬ ‫احــداث شــد کــه کتــب موجــود در ان در ‪ 3‬جلــد‬ ‫قطــور بــه ثبــت رســیده بود‪ ،‬کتــب ایــن کتابخانــه‬ ‫در مــورد موضوعــات ریاضــی‪ ،‬فلســفه‪ ،‬طبیعیــات‪،‬‬ ‫ادبیــات‪ ،‬شــعر‪ ،‬صــرف و نحــو و‪ ...‬اســت‪ .‬حتــی بنــا‬ ‫بــر روایت هایــی مجمــوع کتــب ایــن کتابخانــه‬ ‫بــه ‪ 170‬هــزار جلــد هــم رســیده و حتــی انچــه‬ ‫متعلــق بــه کتابخانــۀ اصفهــان بــوده هــم مدتــی‬ ‫بعــد بــه ایــن کتابخانــه منتقــل شده اســت‬ ‫بنــا شــد و ایوانــی در جنــوب بــرای ارتبــاط بــا گنبــد‬ ‫نظام الملــک ساخته شــد‪ .‬در جانــب شــرق و غــرب مســجد‬ ‫هــم بــا تخریــب ســتون ها و دهانه هایــی کــه متعلــق‬ ‫بــه قــرن ‪ 3‬هجــری قمــری بــود ایوان هایــی بنــا شــد و‬ ‫‪4‬‬ ‫ایــن چنیــن مســجد جامــع اصفهــان از ســبک شبســتان‬ ‫بــه ســبک ایــوان تحــول پیــدا کــرد و دارای چهــار ایــوان‬ ‫درویــش (ضلــع شــمالی)‪ ،‬صاحــب (ضلــع جنوبــی)‪،‬‬ ‫اســتاد (ضلــع غربــی) و شــاگرد (ضلــع شــرقی) شــد‪.‬‬ ‫در قســمت جنوبــی مســجد‪ ،‬گنبــد نظام الملــک توســط‬ ‫خواجــه نظام الملــک (‪ 485- 465‬هـــ‪.‬ق) ‪ ،‬وزیــر ســلطان‬ ‫ملکشــاه ســلجوقی ایجــاد شــد‪ .‬ایــن گنبــد دارای‬ ‫دهانـه ای حــدود ‪ 15‬متــر و ارتفاعــی حــدود ‪ 30‬متر اســت‬ ‫و بــر هشــت ســتون گچ بــری شــده قــرار گرفته اســت‪.‬‬ ‫گنبــدی کــه ایجــاد شــد دارای قاعــده ای مربعــی شــکل‬ ‫بــود کــه در قســمت های باالتــر بــه هشــت ضلعــی‬ ‫رســیده و دایــره ای شــکل می شــود‪ .‬ایــن گنبــد نســبت‬ ‫بــه جمعیــت ان زمــان شــهر اصفهــان‪ ،‬کوچــک ســاخته‬ ‫شده اســت و بعیــد اســت کــه بــرای ورود مــردم مــورد‬ ‫اســتفاده بوده باشــد و یحتمــل بــرای اعیــان و اشــراف‬ ‫بــه کار می رفته اســت‪ .‬کتیبـه ای در ایــن گنبــد قــرار دارد‬ ‫کــه بــا خــط کوفــی نــام ســلطان ملکشــاه‪ ،‬نظام الملــک‬ ‫وزیــر و اجــرا کننــدۀ بنــا را ذکــر کرده اســت امــا خبــری‬ ‫از ذکــر ســال ســاخت گنبــد نیســت‪ .‬پروفســور پــوپ‬ ‫ســال ‪ 473‬هـــ‪.‬ق‪ 1080/‬م را ســال ســاخت ان می دانــد‪.‬‬ ‫نبایــد از نظــر دور داشــت کــه طــی حفاری هایی کــه گروه‬ ‫باستان شناســی ایزمئــو بــه سرپرســتی «اومبرتــو شــراتو»‬ ‫در زیــر گنبــد نظام الملــک انجــام دادنــد‪ ،‬ابتــدا بــه الیــۀ‬ ‫ســنگ مرمــر عصــر صفــوی برخــورد کرده انــد‪ ،‬و ســپس‬ ‫در الیــۀ دوم ســنگ فرش عصــر ســلجوقی قــرار داشــته‬ ‫و بعــد از ان کف ســازی کــه در قــرن ‪ 3‬هجــری قمــری‬ ‫در مســجد انجــام شــده بــه چشــم می خــورد و کمــی‬ ‫پایین تــر از ان هــا سرســتون ها و گل هــای هشــت پر‬ ‫ساســانی از دل خــاک ســر بیــرون اورده اســت‪ .‬روایت هــا‬ ‫حاکــی از ان اســت کــه اتشــکده ای در ایــن محــل قــرار‬ ‫داشــته کــه متعلق بــه دوران ساســانی بــوده‪ ،‬امــا طبــق‬ ‫شــواهد و منابــع تاریخــی در ایــن بخــش اصفهــان‬ ‫اتشــکده ای وجــود نداشــته‪ ،‬بــه ایــن خاطــر احتمــال دارد‬ ‫کــه ایــن سرســتون ها متعلق بــه یــک کلیســا باشــد‪.‬‬ ‫در همیــن دوران مقابــل ایــن گنبــد در ضلــع شــمالی‬ ‫گنبــد دیگــری بــا نــام گنبــد تاج الملــک ســاخته شــد‬ ‫کــه بــه گنبــد خاکــی یــا خاگــی نیــز معــروف اســت‪.‬‬ ‫علــت خاکــی نامیــدن گنبــد‪ ،‬گــرد و غبــار نهصد ســاله ای‬ ‫اســت کــه بــر ان نشســته و در واقــع اشــاره بــه قدمــت‬ صفحه 6 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫ان دارد و لفــظ خاگــی نیــز از خاگینــه گرفتــه شده اســت؛‬ ‫روایــت اســت کــه در زمــان ســاخت ایــن گنبــد‪ ،‬بــرای‬ ‫اســتحکام ان از تخم مــرغ اســتفاده می کردنــد و از‬ ‫ایــن رو ان را گنبــد خاگــی (اقتبــاس شــده از خاگینــه)‬ ‫نامیدنــد‪ .‬ایــن گنبــد نســبت بــه گنبــد نظام الملــک از‬ ‫ابعــاد کوچک تــری ســاخته شده اســت‪ ،‬امــا از ظرافــت‬ ‫و زیبایــی بیشــتری برخــوردار اســت‪ .‬در کتیب ـه ای ســال‬ ‫ســاخت گنبــد را ســال ‪ 481‬هـــ‪.‬ق‪ 1101 /‬م‪ ،‬ذکــر‬ ‫کرده انــد و بانــی ان را تاج الملــک معرفــی کرده انــد‪.‬‬ ‫در قــرن ‪ 9-8‬هجــری قمــری مســجد بــاز هــم شــاهد‬ ‫تغییــرات اساســی بــود‪ .‬در دوران غــازان خــان و الجایتــو‪،‬‬ ‫اقداماتــی بــرای بهبــود اوضــاع اصفهــان صــورت گرفــت‪.‬‬ ‫در ایــن زمــان محرابــی در قســمت شــمالی ایــوان اســتاد‬ ‫(ضلــع غربــی) بنــا شــد‪ .‬ایــن محــراب بــا نقــوش گیاهــی‬ ‫و هندســی زیبایــی بــه وســیلۀ گچ بــری خــاص دورۀ‬ ‫ایلخانــی طراحــی شده اســت‪ .‬کتیبــه ای در قســمت‬ ‫فوقانــی محــراب قــرار دارد کــه از تاریــخ ســاخت ان‪،‬‬ ‫ســال ‪ 710‬هـــ‪.‬ق و یــاری محمــد ســاوی (وزیــر ایلخانی)‬ ‫و نظــارت عضــد بــن علــی ماســتری بــرای ســاخت‬ ‫محــراب خبــر می دهــد‪ .‬در بــاالی ایــن محــراب گچ بــری‬ ‫شــده‪ ،‬نــام ســلطان محمــد خدابنــده ذکــر شده اســت‪.‬‬ ‫کنــار ایــن محــراب‪ ،‬ســه منبــر قــرار دارد کــه محــراب‬ ‫اول (ســمت راســت) چشــم گیرترین ان هــا اســت‪ ،‬بــا‬ ‫انکــه ســال ســاخت ان مشــخص نیســت امــا زیباتریــن‬ ‫محــراب منبـت کاری شــدۀ موجــود در کل بنــا اســت‪ .‬در‬ ‫دوران ســاطین ایلخانــی طبقــۀ دومــی هــم بــه مســجد‬ ‫اضافــه شــد کــه در اعصــار بعــدی ترمیــم و مرمــت شــد‪.‬‬ ‫مظفریــان دو قســمت مصلــی مظفــری و مدرســۀ‬ ‫مظفــری را بــه مســجد افزودنــد‪ .‬مســجد مصلــی درســت‬ ‫پشــت دیــوار غربــی مســجد قــرن ‪ 3‬هجــری قرار داشــته‬ ‫و فضایــی روبــاز‪ ،‬بــرای ادای نمــاز بــه شــمار می رفتـ ه و‬ ‫ورود و خــروج از طریــق راهــروی جنوبــی ایــن قســمت‬ ‫صــورت می گرفته اســت‪ .‬مدرســۀ مظفــری هــم کــه‬ ‫در ضلــع غربــی بنــا قــرار دارد در همیــن دوران ایجــاد‬ ‫شــد‪ .‬مدرســه در ابعــاد ‪ ۶۵×۲۵‬متــر و در ســال های‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫‪ ۷۷۸–۷۵۷‬هــ‍‪.‬ق در دو طبقــه ســاخته شده اســت؛ در‬ ‫قســمت های شــرقی و غربــی ان حجره هایــی بــرای‬ ‫تحصیــل قــرار دارد و در قســمت جنوبــی هــم محــراب‬ ‫و گنبــدی بنــا شده اســت‪ .‬مدرســۀ مظفــری در دوران‬ ‫اخیــر بــه شــدت مــورد اســیب قــرار گرفتــه و فعــا‬ ‫در حــال بازســازی اســت‪ .‬روی کاشــی های قســمت‬ ‫جنوبــی مســجد کــه متعلق بــه ســال ‪ 1139‬هـــ‪.‬ق اســت‪،‬‬ ‫بــه خــط ثلــث اســامی خلفــای راشــد ذکــر شــده کــه‬ ‫به خاطــر خشــم مــردم‪ ،‬ایــن کاشــی کاری ها بــا تیشــه‬ ‫مــورد اصابــت قــرار گرفتــه و تخریــب گشته اســت‪.‬‬ ‫در قــرن ‪ 14‬هجــری شمســی توجــه بــه‬ ‫بناهــای تاریخــی اصفهــان‪ ،‬بیــش از پیــش‬ ‫شــد و مســجد جامــع در ‪ 15‬دی ســال ‪1310‬‬ ‫هـــ‪.‬ش‪ ،‬جــزء اثــار ملــی بــه ثبــت رســید‪.‬‬ ‫مســجد جامــع اصفهــان در دورۀ تیمــوری‪ ،‬عباســی و‬ ‫اق قویونلوهــا هــم دچــار تغییراتــی شــد‪ .‬در عصــر صفوی‬ ‫شــاهد افــزودن کتیبه هــا‪ ،‬کاشــی کاری ها و لوح هایــی‬ ‫بــا خــط ثلــث و نســتعلیق بــه ضلع هــای غربــی‪ ،‬شــرقی‬ ‫و جنوبــی مســجد هســتیم‪ .‬در همیــن دوران بــود کــه‬ ‫صفویــان شبســتان مربــوط بــه عصــر تیمــوری را بــرای‬ ‫ایجــاد فضایــی روبــاز تــا حــدودی تخریــب کردنــد‬ ‫و بنایــی بــا پوشــش طــاق و تویــزه ایجــاد نمودنــد‪.‬‬ ‫پوشــش ایــوان شــرقی نیــز در همیــن زمــان فــرو ریخــت‬ ‫و صفویــان بــا مقرنس هــای صفــوی ان را اراســتند‪ .‬دو‬ ‫منــاره ای کــه در قســمت جنوبــی مســجد قــرار دارد هــم‬ ‫بــه ارتفــاع ســی و پنــج متــر در همیــن دوره اضافــه شــد‪.‬‬ ‫در صحــن اصلی مســجد کــه به ابعــاد ‪ ۶۰×۷۰‬اســت‪ ،‬دو‬ ‫حــوض قــرار دارد‪ .‬حــوض مربعــی شــکلی کــه در مرکــز‬ ‫قــرار گرفتــه و حــوض چنــد ضلعــی کــه دقیقــا رو بـه روی‬ ‫ایــوان شــمالی ســاخته شده اســت‪ .‬کــف ایــن صحــن بــر‬ ‫اســاس کتیبــه ای کــه از دهلیــز رو بــه روی در مجلســی‬ ‫یافــت شــده‪ ،‬در ســال ‪ 1084‬هـــ‪.‬ق توســط محمدقلــی‬ ‫ســنگ فرش شده اســت و امــا حــوض مربعــی کــه‬ ‫در مرکــز صحــن قــرار دارد‪ ،‬دارای چهــار ســتون و دو‬ ‫لــوح بــه طــول ‪ 57‬و عــرض ‪ 50‬ســانتی متر اســت‪ .‬بــه‬ ‫عقیــدۀ هنرفــر بنایــی کــه روی ایــن حــوض ایجــاد شــده‬ ‫مربــوط بــه دورۀ شــاه محمــد خدابنــده صفــوی اســت؛‬ ‫امــا بــر ســر کاربــرد ان اختــاف نظرهــای بســیاری‬ ‫وجــود دارد‪ ،‬عــده ای معتقدنــد ایــن بنــا ایجــاد شــده تــا‬ ‫پوششــی بــرای انجــام امــور مذهبــی در تابســتان باشــد‬ ‫و البتــه شــمایل ان ماننــد کعبــه می مانــد بــه ایــن‬ ‫خاطــر عــده ای نیــز معتقدنــد ایــن بنــا بــرای حجــاج‬ ‫ســاخته شــده تــا اعمــال حــج را در اینجــا تمریــن‬ ‫کننــد و امــا اخریــن نظریــه ایــن اســت کــه ازدحــام‬ ‫بیــش از حــد افــراد در مســجد باعــث می شــد صــدای‬ ‫افــراد از ایــوان جنوبــی تــا اخــر مســجد نرســد‪ ،‬پــس‬ ‫شــاگردان صاحــب بــن عبــاد بــرای جمــع کــردن افــراد‬ ‫‪5‬‬ ‫در مکتــب ان هــا را از بــاالی ایــن بنــا صــدا میکردنــد‪.‬‬ ‫گنبــدی دیگــر در قســمت شــمال شــرقی بنــا قــرار دارد‬ ‫کــه ســال ســاخت ان بــه درســتی مشــخص نیســت امــا‬ ‫احتمــال می دهنــد کــه بــه دوران صفــوی بازگــردد‪ .‬در‬ ‫ضلــع جنوبــی مســجد هــم شــاهد کتیبه هــای مختلفــی‬ ‫از شــاهان صفــوی هســتیم؛ در ســمت راســت بنایــی‬ ‫کــه ایــوان جنوبــی را بــه گنبــد نظام الملــک متصــل‬ ‫می کنــد‪ ،‬کتیبــۀ «فرمــان منــع گرفتــن پــول و صــدور‬ ‫حوالــه بــرای خانه هــا و محله هــای اصفهــان بــه‬ ‫فرمــان شــاه اســماعیل» قــرار دارد کــه در ســال ‪911‬‬ ‫هـــ‪.‬ق بــه خــط ثلــث نوشــته شده اســت‪ .‬متــن ایــن‬ ‫کتیبــه ایــن چنیــن اســت‪« :‬مــن بعــد هــر کــس کــه‬ ‫بــر خان هــا و محــات اصفهــان و ســکنه ان هــا چیــزی‬ ‫حوالــه نمایــد یــا هرکــس کــه دهــد و… ســتاند واجــب‬ ‫القتــل باشــد‪ ».‬در قســمتی دیگــر نیــز شــاهد بخشــش‬ ‫مالیــات بــر مــردم اصفهــان از جانــب شــاه طهماســب‬ ‫هســتیم‪ .‬در ضلــع جنوبــی همچنیــن‪ ،‬شبســتانی قــرار دارد‬ ‫کــه مربــوط بــه دورۀ صفــوی اســت‪ .‬بــر ســتون های‬ ‫چهلســتون غربــی گنبــد نظام الملــک شــاهد چنــد چــراغ‬ ‫گچــی هســتیم کــه عــده ای ان را ماننــد کاله هــای‬ ‫قزلبــاش کــه دارای ‪ 12‬تــرک بــوده میداننــد‪ .‬روی‬ ‫یکــی از ایــن چراغ هــا اشــعار زیــر حــک شده اســت‪:‬‬ ‫بهتر بود بنزد فقیران ز باغ و راغ‬ ‫در کنــج مســجدی کــه بســوزند چــون چــراغ‬ ‫همــان طــور کــه ذکــر شــد در اوایــل دوران صفــوی‪،‬‬ ‫مســجد جامــع عتیــق مــورد توجــه بــود‪ ،‬امــا دقیقــا از‬ ‫دوران شــاه عبــای یکــم بــود کــه بی توجهــی نســبت‬ ‫بــه ایــن بنــا اغــاز شــد‪ .‬در دوران شــاه عبــاس‪ ،‬دســتور‬ ‫ســاخت مســجد جامــع عباســی داده شــد و این چنیــن‬ ‫بی توجهــی بــه مســجد عتیــق دو چنــدان شــد‪ .‬تــا‬ ‫حــدی کــه سفرنامه نویســان هیچ یــک جــز چنــد مــورد‬ ‫محــدود بــه مســجد جامــع اصفهــان (مســجد عتیــق)‬ ‫اشــاره نکردنــد و حتــی زمانــی می رســد کــه شــاه‬ صفحه 7 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫عبــاس بــرای ســرعت بخشــیدن بــه کار خــود و اتمــام‬ ‫مســجد میــدان‪ ،‬فرمــان می دهــد ســنگ مرمرهــای‬ ‫مســجد جامــع عتیــق را در ایــن مســجد نوظهــور کار‬ ‫کننــد؛ وی بــا مخالفــت شــدید علمــا رو بــه رو می شــود‬ ‫امــا همچنــان بــر ســر تصمیــم خــود بــوده تــا ایــن‬ ‫کــه و معــدن ســنگ جدیــدی در نزدیکــی اصفهــان‬ ‫کشــف می شــود و این چنیــن شــاه از ایــن تصمیــم‬ ‫خــود بــاز می گــردد‪ .‬بــا ایــن حــال از ان دوره تــا‬ ‫بــه امــروز مســجد جامــع عتیــق مــورد بی توجهــی‬ ‫فــراوان ســاطین و عمــوم مــردم قــرار می گیــرد‪.‬‬ ‫در دورۀ قاجــار بــه علــت انتقــال پایتخــت از اصفهــان بــه‬ ‫تهــران و کمبــود بودجــه‪ ،‬بنــا بیــش از پیــش تخریــب‬ ‫شــد‪ .‬تنهــا زمــان فتحعلی شــاه قاجــار بــود کــه قســمت‬ ‫شــرقی مســجد کمــی مرمــت شــد و کتیبـه ای نیــز ســر‬ ‫در وردی فعلــی مســجد قــرار گرفــت کــه متعلق بــه ســال‬ ‫‪ 1218‬هـــ‪.‬ق اســت و حاکــی از نــام مرمتگــر بنــا‪ ،‬محمــد‬ ‫حســین خــان صدر اســت‪ .‬مقبــرۀ عالمــه مجلســی نیز در‬ ‫ایــن دوران ترمیــم شــد و نمــای خارجــی و داخلــی ان نیز‬ ‫کاشـی کاری شــد‪ ،‬همچنیــن ســکوهای اجــری بــه قطــر‬ ‫نیــم متــر در صحــن اصلــی مســجد ایجــاد شــد تــا بــرای‬ ‫نمازهــای مغــرب و عشــا در تابســتان اســتفاده شــود‪.‬‬ ‫در قــرن ‪ 14‬هجــری شمســی توجــه بــه بناهــای تاریخی‬ ‫اصفهــان‪ ،‬بیــش از پیــش شــد و مســجد جامــع در ‪ 15‬دی‬ ‫ســال ‪ 1310‬هـــ‪.‬ش‪ ،‬جــزء اثــار ملــی بــه ثبــت رســید‪ .‬در‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫ایــن دوران توســط گــروه ایتالیایــی‪« ،‬ایزمئــو» مســجد‬ ‫تــا حــدودی مــورد کاوش و مرمــت قــرار گرفــت‪ ،‬پــس‬ ‫از انقــاب ‪ 57‬نیــز‪ ،‬بــا یــک وقفــۀ یــک ســاله مرمــت‬ ‫ادامــه یافــت و متاســفانه در ســال ‪ 1363‬هـــ‪.‬ش‪1985/‬‬ ‫م بــود کــه بمبــی بــه شبســتان جنــوب شــرقی مســجد‬ ‫اصابــت کــرد و نــه تنهــا ایــن قســمت بلکــه امــواج‬ ‫حاصــل از ان باعــث تخریــب دیگــر قســمت های‬ ‫مســجد هــم شــد‪ .‬مدتــی بعــد اجرهایــی کــه ســالم‬ ‫بودنــد را از مابقــی مصالــح جــدا کــرده و بنــا را ترمیــم‬ ‫کردنــد؛ ســنگ فرش های مســجد نیــز در همیــن زمــان‬ ‫کامــا جــدا شــد و ســپس کف ســازی انجــام شــد‪.‬‬ ‫در ســال ‪ 1389‬بــود کــه بحــث ارســال پرونــدۀ مســجد‬ ‫جامــع اصفهــان بــه یونســکو پیــش امــد‪ ،‬البتــه بــه گفتــۀ‬ ‫جبــل عاملــی ‪ 3‬دهــه پیــش از ان هــم در این مورد ســعی‬ ‫شــده بود امــا هربــار بــه دلیلــی کار بی نتیجــه می مانــد‪.‬‬ ‫تــا ایــن کــه در ســال ‪ 1390‬هـــ‪.‬ش پــس از ارســال‬ ‫پرونــده‪ ،‬متخصصــان از مســجد دیــدن کردنــد و باالخــره‬ ‫مســجد جامــع عتیــق اصفهــان ثبــت جهانــی شــد‪.‬‬ ‫‪ .13‬رســولی‪ ،‬هوشــنگ‪ .‬تاریخچــه و شــیوه های معمــاری در ایــران‪.‬‬ ‫تهــران‪ :‬پشــوتن (‪.)۱۳۸۶‬‬ ‫‪ .14‬فاهــی‪ ،‬عبدالخلیــل‪« .‬اصفهــان در ســده ســوم هجــری از نظــر‬ ‫ابــن رســته»‪ .‬دانشــکده علــوم انســانی اصفهــان‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪،8‬‬ ‫(‪.)۱۳۵۱‬‬ ‫‪ .15‬ریاحــی‪ ،‬محمــد حســین‪« .‬حریــق مســجد جامــع اصفهــان در‬ ‫عصــر ســلجوقی»‪ .‬فرهنــگ اصفهــان‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪ 2‬و ‪.)۱۳۷۵( ،3‬‬ ‫‪ .16‬طاووســی‪ ،‬محمــود؛ ازادی‪ ،‬فریبــا‪« .‬کیمیــای اجــر و نقــش در‬ ‫گنبــد خاکــی مســجد جامــع اصفهــان»‪ .‬مــدرس هنــر‪ .‬تهــران‪ .‬ش‬ ‫‪.)۱۳۸۵( ،1‬‬ ‫‪ .17‬علــم بیگــی‪ ،‬شــهرام‪« .‬زیبایی شناســی خــط در مســجد جامــع‬ ‫اصفهــان»‪ .‬هنــر‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪.)۱۳۹۱( ،165‬‬ ‫‪ .18‬فینســتر‪ ،‬باربــارا‪ .‬مســاجد اولیــۀ ایــران از اغــاز تــا دورۀ حکومــت‬ ‫ســلجوقیان‪ .‬ترجمــۀ فرامــرز نجــد ســمیعی‪ .‬تهــران‪ :‬پازینــه (‪.)۱۳۹۲‬‬ ‫‪ .19‬قاســمی ســیچانی‪ ،‬مریــم؛ قنبــری شــیخ شــبانی‪ ،‬فاطمــه؛ قنبــری‬ ‫شــیخ شــبانی‪ ،‬محبوبــه‪« .‬تحلیــل مضمــون کتیبه هــای قرانــی‬ ‫ورودی هــا و محراب هــای مســجد جامــع اصفهــان»‪ .‬پژوهش هــای‬ ‫معمــاری اســامی‪ .‬ش ‪.)۱۳۹۶( ،16‬‬ ‫‪ .20‬قلعــه نویــی‪ ،‬محمــود؛ کالنتــری‪ ،‬مائــده‪« .‬بررســی تغییــر نقــش‬ ‫منابع فارسی‬ ‫مســجد جامــع عتیــق در ســاختار شــهری اصفهــان در گــذر زمــان»‪.‬‬ ‫‪ .1‬اذرنــوش‪ ،‬اذرتــاش‪« .‬اصفهــان»‪ .‬دائرهالمعــارف بــزرگ اســامی‪.‬‬ ‫‪ .21‬کارگــر‪ ،‬عبدالرضــا‪ .‬مســجد جامــع عتیــق‪ ،‬مــوزه ای از در و عقیــق‪.‬‬ ‫‪ .2‬انارکــی‪ ،‬ســعید؛ ملــک پــور‪ ،‬فریبــا؛ شــهرکی‪ ،‬زهــرا‪« .‬بررســی‬ ‫‪ .22‬گالدیــری‪ ،‬اوژن‪« .‬گنبــد نظام الملــک در مســجد جامــع‬ ‫تهــران‪ :‬ش ‪.)۱۳۹۵( ،30‬‬ ‫‪ .23‬گالدیــری‪ ،‬اوژن‪ .‬مســجد جامــع اصفهــان‪ .‬ترجمــۀ عبــداهلل جبــل‬ ‫جلــد ‪.)۱۳۷۹( ،9‬‬ ‫یادگاری هــای مســجد جامــع اصفهــان»‪ .‬پژوهش هــای تاریخــی‪.‬‬ ‫‪ .3‬بویــل‪ ،‬جــان انــدرو‪ .‬تاریــخ ایــران کمبریــج؛ از امــدن ســلجوقیان‬ ‫تــا فروپاشــی دولــت ایلخانــان‪ .۵ .‬ترجمــۀ حســن انوشــه‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫امیــر کبیــر(‪.)۱۳۸۷‬‬ ‫شــهر ایرانــی اســامی‪ .‬ش ‪.)۱۳۹۱( ،11‬‬ ‫اصفهــان‪ :‬ســازمان فرهنگــی تفریحــی شــهرداری اصفهــان (‪.)۱۳۹۵‬‬ ‫اصفهــان»‪ .‬تهــران‪.)۱۳۷۹( .‬‬ ‫عاملــی‪ .‬اصفهــان‪ :‬ســازمان میــراث فرهنگــی‪.)۱۳۸۰( .‬‬ ‫‪ .24‬گــدار‪ ،‬انــدره؛ گــدار‪ ،‬یــدا؛ ســیرو‪ ،‬ماکســیم‪ .‬اثــار ایــران‪ .۱ .‬ترجمۀ‬ ‫ابوالحســن ســروقد مقدم‪ .‬مشــهد‪ :‬اســتان قــدس رضــوی (‪.)۱۳۶۶‬‬ ‫‪ .4‬پیرنیــا‪ ،‬محمدکریــم‪ .‬سبک شناســی معمــاری ایرانــی‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫‪ .25‬نصرتــی‪ ،‬مســعود‪« .‬کتیبه هــای قرانــی مســجد جامــع اصفهــان»‪.‬‬ ‫‪ .5‬پــوپ‪ ،‬ارتــور اپهــام‪ .‬معمــاری ایــران‪ .‬ترجمــۀ غالمحســین صــدری‬ ‫‪ .26‬نوایــی‪ ،‬عبدالحســین؛ غفــاری فــرد‪ ،‬عباســقلی‪ .‬تاریــخ تحــوالت‬ ‫‪ .6‬پورنــادری‪ ،‬حســین؛ پورنــادری‪ ،‬ارغــوان‪« .‬بررســی شــاخص های‬ ‫تهــران‪ :‬ســمت (‪.)۱۳۸۸‬‬ ‫جامــع اصفهــان‪ ،‬بــه منظــور شــناخت گوشـه ای از تحــوالت تاریخــی‬ ‫اســامی ایــران»‪ .‬گلســتان قــران‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪.)۱۳۸۰( ،72‬‬ ‫معمــار (‪.)۱۳۸۳‬‬ ‫افشــار‪ .‬تهــران‪ :‬ازاده (‪.)۱۳۸۲‬‬ ‫معمــاری «کنــج» و «شــکل کتیبــه» شبســتان جنوب شــرقی مســجد‬ ‫ان»‪ .‬ش ‪.)۱۳۹۴( ،25‬‬ ‫گلســتان قــران‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪.)۱۳۸۰( ،99‬‬ ‫سیاســی‪ ،‬اجتماعــی‪ ،‬اقتصــادی و فرهنگــی ایــران در دوره صفویــه‪.‬‬ ‫‪ .27‬هایــده‪ ،‬اللــه‪« .‬مســجد جامــع اصفهــان‪ ،‬نگیــن معمــاری‬ ‫‪ .28‬هنرفــر‪ ،‬یــداهلل‪« .‬تزئینــات کاشــی کاری در مســجد جامــع‬ ‫‪ .7‬جبــل عاملــی‪ ،‬عبــداهلل‪« .‬تاریــخ تحــوالت مســجد جامــع‬ ‫اصفهــان»‪ .‬دانشــکدۀ علــوم انســانی اصفهــان‪ .‬ش ‪ 13‬و ‪.)۱۳۵۵( ،14‬‬ ‫‪ .8‬جبــل عاملــی‪ ،‬عبــداهلل؛ پهلــوان زاده‪ ،‬لیــا‪« .‬ثبــت جهانــی‬ ‫(‪.)۱۳۹۲‬‬ ‫اصفهــان»‪ .‬فصلنامــه علمــی فنــی هنــری‪ .‬تهــران‪.)۱۳۹۲( :‬‬ ‫مســجدجامع عتیــق اصفهــان» (‪.)۱۳۹۱‬‬ ‫‪ .29‬هنرفــر‪ ،‬یــداهلل‪ .‬گنجینــۀ اثــار تاریخــی اصفهــان‪ .‬اصفهــان‬ ‫‪ .9‬جبــل عاملــی‪ ،‬عبــداهلل‪« .‬اصفهــان‪ ،‬یــادگاری ارزشــمند از هنــر و‬ ‫منابع التین‬ ‫‪ .10‬حاتــم‪ ،‬غالمعلــی‪ .‬معمــاری اســامی ایــران در دورۀ ســلجوقیان‪.‬‬ ‫‪1.de Planhol, Xavier (2006). “ISFAHAN ii.‬‬ ‫معمــاری اســامی»‪ .‬هنــر‪ ،‬ش ‪.)۱۳۶۴( ،8‬‬ ‫تهــران‪ :‬جهــاد دانشــگاهی (‪.)۱۳۷۸‬‬ ‫‪ .11‬حائــری‪ ،‬محمدحســن‪« .‬ســفرنامه ناصــر خســرو»‪ .‬اشــنا‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫ش ‪.)۱۳۷۱( ،7‬‬ ‫‪Encyclo-‬‬ ‫‪HISTORICAL GEOGRAPHY”.‬‬ ‫‪paedia Iranica. ۱. Retrieved 28 April 2019.‬‬ ‫‪2.Kamali, Hossein (2006). “ISFAHAN vi.‬‬ ‫‪ .12‬دادخــواه‪ ،‬پژمــان‪« .‬تاملــی بــر تزئینــات ایــوان درویــش مســجد‬ ‫جامــع اصفهــان»‪ .‬مطالعــات فرهنــگ و هنــر‪ .‬تهــران‪ .‬ش ‪.)۱۳۹۵( ،۱‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪MEDIEVAL PERIOD”. Encyclopaedia Irani‬‬‫‪ca. Retrieved 25 June 2019‬‬ صفحه 8 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫گلستان‪ ،‬پایتخت تهران‬ ‫زهرا هاشمی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫کاخ گلســتان در محــدودۀ خیابــان پانــزده خــرداد و در‬ ‫همســایگی بــازار بــزرگ تهــران‪ ،‬در قدیمی تریــن منطقــۀ‬ ‫تهــران قــرار دارد کــه از معروف ترین بناهای گردشــگری‬ ‫تهــران اســت‪ .‬ایــن بنــا در دوم تیــر مــاه ســال ‪ 1392‬در‬ ‫ســی و هفتمیــن اجــاس ســاالنه کمیتــۀ ثبــت جهانــی‬ ‫ســازمان یونســکو بــه ثبــت بین المللــی رســید‪ .‬داســتان‬ ‫ایــن کاخ ‪ 440‬ســاله‪ ،‬از ســفر شــاه طهماســب صفــوی به‬ ‫شــهر ری اغــاز می شــود؛ ســلطان صفــوی در ایــن ســفر‬ ‫دســتور ســاخت بارویــی یــک فرســخی بــه دور قصبــۀ‬ ‫تهــران را صــادر کــرد‪ .‬در ســال ‪ 988‬ه‪.‬ق‪ ،‬شــاه عبــاس‬ ‫کبیــر دســتور داد در شــمال حصــار طهماســبی‪ ،‬چهــار‬ ‫بــاغ و چنارســتانی ســاخته شــود کــه دویســت ســال بعــد‬ ‫مامــن عمارت هــای ســلطنتی شــاهان قاجــار شــدند‪.‬‬ ‫قدیمی تریــن بخ ـش کاخ گلســتان مربــوط بــه اقامــت و‬ ‫تاجگــذاری کریم خــان زنــد در تهــران اســت‪ .‬خــان زنــد‪،‬‬ ‫در ســال ‪ 1172‬ه‪.‬ق در خــال جنــگ بــا محمــد حســن‬ ‫خــان قاجــار‪ ،‬پــدر بنیانگــذار سلســلۀ قاجاریــه‪ ،‬تهــران‬ ‫را محــل اردوکشــی خــود قــرار داد و پــس از پیــروزی‪،‬‬ ‫خلوتــگاه‪ ،‬حــرم خانــه و دارالحکومــه در تهــران ســاخت؛‬ ‫کریم خــان در همــان جــا تاجگــذاری کــرد و خــود را‬ ‫وکیل الرعایــا خوانــد‪ .‬پــس از ان سرنوشــت گلســتان بــه‬ ‫دســت شــاه جنگجــو قاجــار‪ ،‬اغامحمدخــان افتــاد‪ .‬وی به‬ ‫علــت لشکرکشــی های وقــت گیــر خــود زمانــی بــرای‬ ‫ســاخت و ســاز در پایتخــت نداشــت؛ او تنهــا عمارتــی‬ ‫معــروف بــه کاله فرنگــی کــه در زمــان ناصرالدیــن شــاه‬ ‫قاجــار تخریــب و بــه جــای ان کاخ ابیــض ســاخته شــد‬ ‫را بنــا کــرد‪ .‬البتــه گلســتان نــام خــود ر ا نیــز مدیــون‬ ‫ســاخت تــاالری بــه همیــن نــام در دورۀ اغامحمدخــان‬ ‫بوده اســت؛ ایــن بنــا در زمــان جانشــین او فتحعلــی‬ ‫شــاه بــه پایــان می رســد‪ .‬جانشــینان اغامحمدخــان‪،‬‬ ‫فتحعلــی شــاه و ناصرالدیــن شــاه نیــز در ابادانی گلســتان‬ ‫کوشــیدند؛ انچــه کــه امــروزه در گلســتان می بینــم‪،‬‬ ‫بیشــتر باقیمانــده دورۀ ناصــری اســت؛ چــرا کــه‬ ‫رضاشــاه پهلــوی در زمانــی کــه ارگ تهــران را تخریــب‬ ‫کــرد بســیاری از بناهــای گلســتان نظیــر تکیــه دولــت‪،‬‬ ‫عمارت هــای حــرم خانــه‪ ،‬نارنجســتان و‪ ...‬تخریــب‬ ‫شــدند و گلســتان شــکل امــروزی خــود را یافــت‪ .‬امــروزه‬ ‫گلســتان بــه بخش هــای مــوزۀ مخصــوص شــامل تــاالر‬ ‫ســام‪ ،‬تــاالر برلیــان‪ ،‬تــاالر ایینــه‪ ،‬تــاالر عــاج‪ ،‬عکــس‬ ‫خانــه‪ ،‬عمــارت بادگیــر‪ ،‬شــمس العماره‪ ،‬ایــوان تخــت‬ ‫مرمــر‪ ،‬کاخ ابیــض‪ ،‬نگارخانــه و خلــوت کریم خانــی‬ ‫اســت‪ .‬ایــن کاخ بــه انــواع هنرهــای تزیینــی دورۀ‬ ‫قاجاریــه و زندیــه مزیــن است؛کاش ـی کاری‪ ،‬ایین ـه کاری‬ ‫و نقاشـی های بســیار از جملــه تزیینــات ایــن کاخ اســت‪.‬‬ ‫کاشــی کاری های گلســتان تمامــا بــه ســبک هفــت‬ ‫رنــگ و بــا نقاش ـی های لعابــی تزییــن شده اســت‪ .‬ایــن‬ ‫بنــا تحــت تاثیــر مکتــب روکوکــو اســپانیا دارای نقــوش و‬ ‫انچــه کــه امــروزه در گلســتان می بینــم‪،‬‬ ‫بیشــتر باقیمانــده دورۀ ناصــری اســت؛ چــرا کــه‬ ‫رضاشــاه پهلــوی در زمانــی که ارگ تهــران را تخریب‬ ‫کــرد بســیاری از بناهــای گلســتان نظیر تکیــه دولت‪،‬‬ ‫عمارت هــای حــرم خانــه‪ ،‬نارنجســتان و‪ ...‬تخریــب‬ ‫شــدند و گلســتان شــکل امــروزی خــود را یافــت‪.‬‬ ‫خلــوت کریم خانــی باقــی مانــدۀ عمــارت خلوتــگاه‬ ‫اســت کــه در زمــان کریم خــان زنــد در گلســتان ســاخته‬ ‫شــد‪ .‬بخــش بســیاری از ایــن بنــا بــه جهــت ســاختن‬ ‫تــاالر ســام‪ ،‬در دورۀ ناصرالدیــن شــاه تخریــب شــد‬ ‫و ایوانــی ســه دهنــه و ســقف دار از ان باقــی مانــد‬ ‫کــه شــامل حوضــی اســت کــه قنــات شــاهی از انجــا‬ ‫سرچشــمه می گرفــت و بــه باقــی کاخ منتقــل می شــد‪.‬‬ ‫بخــش دیگــری از ایــن قســمت‪ ،‬ســنگ مــزار ناصرالدیــن‬ ‫شــاه قــرار داد‪ ،‬ایــن ســنگ قبــر بــا طــرح شــمایل او در‬ ‫ابعــاد ‪ 50*249*131‬از ســنگ مرمــر زرد رنــگ ســاخت‬ ‫شده اســت و اســتاد عبــاس قلــی حجــار ســازندۀ ان‬ ‫اســت‪ .‬تخــت تابســتانی فتحعلــی شــاه نیــز در بخــش‬ ‫دیگــری از ایــوان جــای گرفته اســت‪ .‬تزیینــات ایــن بنــا‪،‬‬ ‫کاش ـی کاری هایی بــا نقــوش هندســی و انســانی اســت‪.‬‬ ‫جزییــات بســیار شده اســت کــه ایــن مهم تریــن تفــاوت‬ ‫ان هــا بــا کاشـی کاری هفــت رنــگ صفــوی اســت‪ .‬تمــام‬ ‫نقــوش کاشــی کاری گلســتان بــه ســبک نقاشــی های‬ ‫قهوه خانــه ای عصــر قاجــار یــا تقلیــد از کارت‬ ‫پســتال های غربــی اســت‪ .‬بــه صــورت کلــی نقــوش‬ ‫کاش ـی های گلســتان بــه پنــج دســته تقســیم می شــوند‪:‬‬ ‫‪ .1‬شــاهزادگان‪ ،‬درباریــان و زنــان حرم ســرا بــا لبــاس‬ ‫قاجــار‬ ‫‪ .2‬صحنۀ حضور سفیران و دیدارهای مردم با شاه‬ ‫‪ .3‬نقاشــی های راجــع بــه جشــن ها‪ ،‬حــرکات رقــص‬ ‫و بندبــازی‬ ‫‪ .4‬نقاشی های حماسی‪ ،‬ملی و مذهبی‬ ‫‪ .5‬نقاشــی های هندســی‪ ،‬اســلیمی‪ ،‬طــرح گل هــا و‬ ‫حیوانــات‬ ‫خلوت کریم خانی‬ ‫‪7‬‬ ‫ایوان تخت مرمر‬ ‫ایــن ایــوان کــه ســابقا بــه اســم دیــوان خانــه شــناخته‬ ‫می شــد‪ ،‬از بناهــای دورۀ زندیــه اســت کــه ناصرالدیــن‬ ‫شــاه ان را بازســازی کرده اســت‪ .‬ایــن ایــوان محــل قــرار‬ ‫گرفتــن تخــت مرمــر بوده اســت و بــه همیــن خاطــر‬ ‫بــه نــام ایــوان تخــت مرمــر خوانــده می شــود‪ .‬ایــن‬ ‫ایــوان کــه تزیینــات بــی نظیــری از جملــه این ـه کاری‪،‬‬ ‫منبــت کاری‪ ،‬مشــبک کاری‪ ،‬خاتــم کاری‪ ،‬کاشــی کاری‪،‬‬ ‫گچب��ری و سنگ تراشــی دارد‪ ،‬مح��ل تاجگــذاری‬ صفحه 9 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫شــاهان و دیــدار ان هــا بــا مــردم عــادی در اعیــاد‬ ‫رســمی بوده اســت‪ .‬ســتون های مرمــر ایــن عمــارت‬ ‫از کاخ وکیــل شــیراز توســط اغامحمدخــان اورده شــدند‪.‬‬ ‫مهم تریــن قســمت ایــن ایــوان تخــت مرمــر اســت‪.‬‬ ‫در ســال ‪ 1221‬فتحعلــی شــاه دســتور داد تــا حجــاران‬ ‫اصفهانــی از ســنگ مرمــر یــزدی تختــی بســازند؛ طــراح‬ ‫ایــن تخــت میــرزا بابــا شــیرازی بوده اســت و نقــش‬ ‫ان روایتــی از داســتان حضــرت ســلیمان اســت‪ .‬بــه‬ ‫سرپرســتی محمــد ابراهیــم اصفهانــی تخــت مرمــر بــه‬ ‫شــکل ســکوی بلنــدی بــا یــازده ســتون مارپیچی ســاخته‬ ‫شــد؛ ســتون ها بــر پشــت شــیر‪ ،‬دیــو و شــش فرشــته‬ ‫طراحــی شده اســت‪ .‬در ســطح عمــودی پله هــا و دور تــا‬ ‫دور تخــت اشــعار زرانــدودی از فتحعلــی خــان صبــا حک‬ ‫شده اســت کــه تاریــخ ثبــت اثــر هــم در ان قــرار دارد‪.‬‬ ‫موزۀ مخصوص‬ ‫در ســال ‪ 1291‬ناصرالدیــن شــاه تصمیــم گرفــت بــا‬ ‫الگوبــرداری از موزه هــای اروپایــی در گلســتان‪ ،‬عمارتــی‬ ‫بســازد تــا اثاثیــۀ گــران قیمــت و مجلــل خانــدان‬ ‫ســلطنتی را در ان بــه نمایــش بگــذارد‪ .‬حــاج ابوالحســن‬ ‫معمارباشــی مامــور ســاخت ایــن تــاالر‪ ،‬تــاالر ایینــه و‬ ‫سرســرای وابســته بــه ان هــا شــد‪ .‬تــاالر ســام در‬ ‫ســال ‪ 1296‬امــاده شــد و اشــیاء ان در زیــر قفس ـه های‬ ‫شیشـه ای قابــل رویــت بودنــد ولــی بــه مــرور‪ ،‬بــا انتقــال‬ ‫تخــت طــاووس بــه ایــن تــاالر و برگــزرای مراسـم های‬ ‫رســمی در اینجــا ایــن تــاالر بــه تــاالر ســام معــروف‬ ‫گشــت‪ .‬در ســال ‪ 1346‬از ایــن تــاالر بــرای تاجگــذاری‬ ‫محمدرضــا پهلــوی اســتفاده شــد‪ .‬تــاالر ایینــه بــرای‬ ‫قــرار گرفتــن تــاج کیانــی و تخــت طــاووس همزمــان‬ ‫بــا تــاالر ســام ســاخته شــد؛ امــا بــه علــت تزیینــات‬ ‫بســیار زیــاد تــا ســال ‪ 1299‬بهره بــرداری نشــد‪ .‬عمــده‬ ‫شــهرت ایــن تــاالر بــه نقاشــی معــروف کمال الملــک‬ ‫بازمی گــردد کــه در ان قــرار دارد‪ .‬در همســایگی‬ ‫ایــن تــاالر‪ ،‬تــاالر عــاج قــرار دارد ایــن تــاالر قبــل از‬ ‫تــاالر ســام و تــاالر ایینــه ســاخته شده اســت؛ امــا‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫ناصرالدیــن شــاه تغییراتــی در جهــت هماهنگ ســازی‬ ‫ان بــا تــاالر ایینــه انجــام داد و تــاالر عــاج بــه شــکل‬ ‫امــروزی خــود درامــد‪ .‬تــاالر برلیــان کــه بــه نســبت‬ ‫تاالرهــای دیگــر ایــن عمــارت پس ـت تر اســت بــه روی‬ ‫تــاالر بلــور ســاخته شده اســت‪ .‬قدمــت تــاالر بلــور بــه‬ ‫زمــان فتحعلــی شــاه برمیگــردد و علــت نامگــذاری ان‬ ‫تزیینــات ایینــه کاری بســیار زیبایــی بوده اســت کــه در‬ ‫زمــان ناصرالدیــن شــاه بــه علــت فرســودگی تخریــب‬ ‫شــد و بــه جــای ان تــاالر برلیــان ســاخته شده اســت‪.‬‬ ‫شمس العماره‬ ‫در ســال ‪ 1282‬ناصر الدیــن شــاه تصمیــم گرفــت بنایــی‬ ‫بــه ســبک بناهــای اروپایــی ایجــاد کنــد و ارتفــاع ان‬ ‫تاحــدی باشــد کــه شــاه و همراهــان وی قــادر باشــند از‬ ‫فــراز ان بنــا‪ ،‬تمــام دارالحکومــۀ تهــران را مشــاهده کنند‪.‬‬ ‫دو ســال بعــد شــمس العماره بــا نقشـه ای از معیرالممالــک‬ ‫و معمــاری اســتاد علــی محمــد کاشــی بــه پایــان‬ ‫رســید‪ .‬ســبک ایــن بنــا تلفیقــی از معمــاری ایرانــی و‬ ‫اروپایــی اســت؛ ایــن بنــا پنــج طبقــه اســت‪ 35 ،‬متــر‬ ‫ارتفــاع دارد و تــا مدت هــا بلندتریــن ســاختمان تهــران‬ ‫بوده اســت‪ .‬شــمس العماره اولیــن ســاختمانی اســت کــه‬ ‫در ســاخت ان از فلــز اســتفاده شده اســت‪ .‬در طبقــۀ‬ ‫اول بــه جــز دو گوشــوارۀ بلنــد بنــا‪ ،‬تــاالر شاه نشــین‬ ‫و چندیــن اتــاق کوچک تــر نیــز قــرار دارد کــه شــامل‬ ‫تزیینــات مشــبک و کاشــی کاری اســت‪ .‬پــس از اتمــام‬ ‫شــمس العماره ســاعت اهدایــی ملکــه ویکتوریــا برفــراز‬ ‫ان نصــب شــد کــه اکنــون نیــز قابــل مشــاهده اســت‪.‬‬ ‫هــوا را بــه حوض خانــۀ ایــن عمــارت کــه بــا اب قنــات‬ ‫شــاهی خنــک می شــود‪ ،‬منتقــل می کننــد و در فصــل‬ ‫تابســتان اقامتــگاه مناســبی بــرای شــاهان قاجــار فراهــم‬ ‫می کردنــد‪ .‬ایــن عمــارت دارای یــک تــاالر شاه نشــین‬ ‫بســیار مجلــل‪ ،‬کف پــوش معــرق‪ ،‬نــه ارســی زیبــا‪،‬‬ ‫گچبــری‪ ،‬ایین ـه کاری و دو ســتون مارپیچــی بــه همــراه‬ ‫نقاش ـی های بســیار زیبــا اســت‪ .‬تاجگــذاری مظفر الدیــن‬ ‫شــاه نیــز در همیــن تــاالر انجــام شده اســت‪.‬‬ ‫کاخ ابیض‬ ‫در اواخــر ســلطنت ناصرالدیــن شــاه‪ ،‬شــاه ســلطان‬ ‫عبدالحمیــد عثمانــی مقــداری اثاثیــۀ ارزشــمند و‬ ‫گران بهــا بــرای شــاه ایــران فرســتاد‪ .‬از انجــا کــه در‬ ‫ان زمــان تمــام کاخ هــا بــا اثاثیــۀ زیبــا و مجلــل اراســته‬ ‫شــده بودند‪ ،‬ناصرالدیــن شــاه نیــز تصمیــم گرفــت بــه‬ ‫جــای عمــارت کاله فرنگــی اقــا محمــد خانــی‪ ،‬کاخــی‬ ‫در گوشــۀ غربــی گلســتان بســازد تــا هدایــای ســلطان‬ ‫عثمانــی را در ان جــای دهــد‪ .‬بــه تقلیــد از کاخ هــای‬ ‫اروپایــی از ســنگ ســفید بــرای ســاخت نمــای ایــن کاخ‬ ‫اســتفاده شــد و بــه ایــن خاطــر از همــان ابتــدا بــه کاخ‬ ‫ابیــض معــروف شــد؛ اثاثیــۀ اهدایــی ســلطان عبدالحمیــد‬ ‫در تــاالر اصلــی ایــن کاخ قــرار گرفــت کــه بــه تــاالر‬ ‫عبدالحمیــد معــروف اســت‪ .‬ایــن کاخ تــا ســال ‪1333‬‬ ‫شمســی محــل اشــتغال نخســت وزیــر و تشــکیل جلســه‬ ‫هیــات ورزا بــود؛ امــروز نیــز بــه عنــوان مــوزه مــردم‬ ‫شناســی مــورد اســتفاده قــرار می گیــرد‪ .‬کاخ گلســتان‬ ‫عــاوه بــر انکــه شــاهکاری از معمــاری دورۀ قاجاریــه‬ ‫اســت و دارای ارزش هنــری بســیاری اســت‪ ،‬شــاهد‬ ‫بزرگ تریــن تحــوالت سیاســی تاریــخ معاصــر ایــران‬ ‫نیــز بوده اســت و از ایــن جهــت ســند زنــده از تاریــخ‬ ‫ایــران اســت کــه امــروزه بــه صــورت غریبــی در میــان‬ ‫حصارهــای خــود قــرار دارد‪ .‬گلســتان‪ ،‬عضــو ناهمگونــی‬ ‫از شــهری اســت کــه در اطرافــش ســاخته شده اســت‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬ابراهیــم زاده‪ ،‬فرزانــه‪« .‬میــراث تــاج و تخــت»‪ .‬توریســم‪ ،‬ش‪۹ .‬‬ ‫(‪.)۱۳۹۷‬‬ ‫‪ .۲‬پنجه باشــی‪ ،‬الهــه و فرنیــا فرهــد‪« .‬خورشــید و فرشــته‪ ،‬نمــادی‬ ‫از زن در کاشــی های کاخ گلســتان»‪ .‬زن در فرهنــگ و هنــر‪ ،‬ش‪.‬‬ ‫‪.)۱۳۹۶( ۴‬‬ ‫‪ .3‬پنجه باشــی‪ ،‬الهــه و فرنیــا فرهــد‪« .‬مطالعــه نقــش مایــه انســان در‬ ‫عمارت بادگیر‬ ‫کاشـی های مجموعــه کاخ گلســتان»‪ .‬جلــوه هنــر‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۷( ۲۰ .‬‬ ‫ایــن عمــارت بــه دســتور فتحعلــی شــاه ســاخته‬ ‫شده اســت امــا در دورۀ ناصــری نیــز تغییــرات عمــده ای‬ ‫در ان صــورت گرفته اســت‪ .‬نــام ایــن بنــا برگرفتــه از‬ ‫برج هــای بلنــد بادگیــر اســت‪ .‬ایــن برج هــا جریــان‬ ‫شــمس العماره در کاخ گلســتان»‪ .‬اثــر‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۵( ۷۳ .‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ .4‬خاکســار‪ ،‬عبــاس‪« .‬پژوهشــی در بــاب بنیــان عمــارت‬ ‫‪« .5‬تهران‪ ،‬پایتخت کاخ نشینی ایران»‪ .‬ش‪.۲۹۳ .‬‬ ‫‪« .6‬کاخ گلستان‪ ،‬تهران به روایت تاریخ»‪ .‬هما‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۲( ۹۴ .‬‬ صفحه 10 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫چغازنبیل‪ ،‬برج جهان نمای شوش‬ ‫مهسا فرهادی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫محوطــۀ تاریخــی چغازنبیــل بــا مســاحتی حــدود‬ ‫صــد هکتــار در اســتان خوزســتان و در ‪ ۳۵‬کیلومتــری‬ ‫شــوش‪ ،‬در نزدیکــی منطقــۀ باســتانی هفــت تپــه قــرار‬ ‫دارد؛ کــه شــمال ان توســط رود و بیشــۀ دز محاصــره‬ ‫شده اســت؛ شــرق و غــرب ان بــه تپــۀ ماهور هــای‬ ‫تاقدیــس ســردار ابــاد ختــم می شــود و قســمت‬ ‫جنوبــی ان را دشــت و بیابــان احاطــه نموده اســت‪.‬‬ ‫محوطــۀ تاریخــی چغازنبیــل کــه در لهجــۀ لــری بــه‬ ‫معنــای تپــۀ ســبدی اســت‪ ،‬شــهر باســتانی دور‪ -‬اونتــش‬ ‫یــا اَل‪ -‬اونتــش ( شــهر یــا ارگ اونتــش) اســت کــه حدود‬ ‫ـش‪ ،‬پادشــاه‬ ‫ســال ‪ ۱۲۵۰‬ق‪.‬م بــه دســتور اونتــش ‪ -‬نپیریـ َ‬ ‫عیالمــی ســاخته شده اســت‪ .‬ایــن محوطــه دارای ســه‬ ‫حصــار خشــتی متحد المرکــز اســت و در مرکــز ان شــکوه‬ ‫هنــر و معمــاری عیالمــی‪ ،‬زیگــورات چغازنبیــل قــرار دارد‬ ‫ـش اســت‪.‬‬ ‫کــه متعلــق بــه خــدای اینشوشــینک و نپیریـ َ‬ ‫فضــای داخلــی حصــار اول یــا حصــار درونــی را زیگورات‬ ‫چغازنبیــل و معابــد خدایانــی بــا اســامی نپیریــش‪،‬‬ ‫کیریریــش‪ ،‬ایشــنیکرب و اینشوشــینک پــر می کنــد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ایــن حصــار درونــی دارای هفــت دروازه بوده اســت و‬ ‫در مقابــل مهم تریــن‬ ‫دروازه ان چهــارده‬ ‫عــدد میــز قربانــی قــرار‬ ‫داشــته اســت‪ .‬دروازۀ‬ ‫دیگــر ان مفــرش شــده‬ ‫بــا ســنگ های تــراش‬ ‫خــورده اســت و درز هــای‬ ‫ان بــا قیــر طبیعــی پــر‬ ‫شده اســت و بــر روی‬ ‫ان هــا اثــر چــرخ گاری‬ ‫می شــود‪،‬‬ ‫مشــاهده‬ ‫کــه از عبــور و مــرور بــا‬ ‫گاری خبــر می دهــد و‬ ‫بزرگتریــن دروازه کــه در‬ ‫قســمت جنــوب شــرقی‬ ‫زیگــورات قــرار دارد‪ ،‬توســط پروفســور گریشــمن‪،‬‬ ‫دروازۀ شــاه نامگــذاری شده اســت کــه عواملــی‬ ‫چــون اســتفاده از اجر هــای لعابــی بــا رنگ هــای‬ ‫ســفید و ابــی و وجــود نــام اونتــش‪ -‬نپیریــش بــر‬ ‫روی ان هــا موجــب ایــن نامگــذاری شده اســت‪.‬‬ ‫ســپس در فاصلــۀ حصــار درونــی تــا حصــار دوم (‬ ‫حصــار میانــی) شــهر چندیــن معبــد دیگــر همچــون‬ ‫معبــد ایــم و شــاال‪ ،‬معبــد شــیموت و نیــن الــی‪ ،‬معبــد‬ ‫پیننکیــر و در کنــار ان هــا قبــا خانه هــای مســکونی‬ ‫ایجــاد شده اســت؛ کاخ‪ ،‬کاخ ‪ -‬ارامــگاه و مخــزن اب‬ ‫نیــز فضــای میــان حصــار میانــی و حصــار بیرونــی‬ ‫محوطــۀ تاریخــی چغازنبیــل کــه دارای معیــار‬ ‫ســوم و معیــار چهــارم ثبــت میــراث جهانی یونســکو‬ ‫بــود‪ ،‬طــی نشســت ســوم بــا شــمارۀ ثبــت ‪ ۱۱۳‬بــه‬ ‫عنــوان اولیــن اثــر تاریخــی از ایــران در فهرســت‬ ‫میــراث جهانــی جــای گیــرد و جامعــۀ بین المللــی‬ ‫بــرای ان ارزش اســتثنائی و جهانــی در نظــر گرفــت‬ ‫را دربــر میگیرنــد‪ .‬ارتفــاع حصــار ســوم یــا حصــار‬ ‫بیرونــی در حــدود چهــار هــزار متــر بوده اســت‪.‬‬ ‫در محوطــۀ چغازنبیــل دو ســاختمان مهــم وجــود دارد‪،‬‬ ‫ســاختمان اول زیگــورات چغازنبیــل اســت؛ زیگــورات‬ ‫کلم ـه ای بابلــی بــه معنــای نــوک‪ ،‬قلــۀ کــوه و مــکان‬ ‫‪9‬‬ ‫مرتفــع اســت‪ .‬زیگــورات چغازنبیــل بنایــی هرمــی‬ ‫شــکل و مطبــق ( پلــه پلــه ) اســت‪ ،‬ایــن بنــا پیــش‬ ‫از ان کــه بــه دســت فراموشــی و نابــودی ســپرده شــود‬ ‫بــا ارتفــاع ‪ ۵۲‬متــر دارای پنــج طبقــه بوده اســت و هــر‬ ‫طبقــه از طبقــۀ زیریــن خــود کوچکتــر بوده اســت و‬ ‫در اطــراف زیگــورات پلکانــی عظیــم قــرار داشــته کــه‬ ‫ایــن طبقــات را بــه یکدیگــر متصــل می کــرده اســت‪.‬‬ ‫در طبقــۀ دوم زیگــورات اتاق هایــی بــه منظــور برگــزاری‬ ‫مراسـم های نیایشــی ایجــاد شــده اســت و معبــد خــدای‬ ‫اینشوشــینک خــدای بــزرگ عیالمــی و خــدای نگهبــان‬ ‫شــوش در طبقــۀ پنجــم ان قــرار داشته اســت امــا در‬ ‫حــال حاضــر از ان بنــای عظیــم تنهــا دو طبقــه کــه‬ ‫از اجــر بیشــتری در ســاخت ان اســتفاده شــده بــا‬ ‫ارتفاعــی نزدیــک بــه ‪ ۲۵‬متــر باقــی مانــده اســت‬ ‫و ‪ ۲۷‬متــر از ارتفــاع ان بــر اثــر عوامــل گوناگــون‬ ‫چــون بــاران و حمــات دشــمنان از بیــن رفتــه اســت‪.‬‬ ‫چهــار جهــت زیگــورات در راســتای چهــار جهــت‬ ‫جغرافیایــی اصلــی قــرار دارد کــه ایــن می توانــد نشــان‬ ‫از ان داشــته باشــد کــه عیالمیــان بــا چهــار جهــت‬ ‫شــمال‪ ،‬جنــوب‪ ،‬شــرق و غــرب اشــنایی داشــته اند‪.‬‬ ‫در قســمت شــمال شــرقی‪ ،‬شــمال غربــی و جنــوب غربی‬ ‫زیگــورات‪ ،‬ســکوهای مــدوری قــرار دارد که تنها ســکوی‬ ‫شــمال غربــی ان تــا حــدودی ســالم مانــده اســت و‬ ‫نیمــی از ســکوی جنــوب غربــی نیــز بــر اســاس ســکوی‬ ‫شــمال غربــی توســط‬ ‫فرانســوی ها باز ســازی‬ ‫شــده اســت امــا ســکوی‬ ‫دیگــر از بیــن رفتــه‬ ‫اســت‪ .‬در مــورد کاربــرد‬ ‫ایــن ســکوها نظــر ات‬ ‫گوناگونــی ارائــه شــده‬ ‫کــه بــر اســاس ان هــا‬ ‫ایــن ســکوها محــل‬ ‫نصــب مجســمه‪ ،‬ســاعت‬ ‫خورشـ�یدی‪ ،‬قربانــگاه‬ ‫و یــا محــل پیشــگویی‬ ‫و ستاره شناســی در‬ ‫نظــر گرفتــه شــده اند‪.‬‬ ‫نپیریــش‬ ‫اونتــش‪-‬‬ صفحه 11 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫بــرای ســاخت زیگــورات چغازنبیــل از میلیون هــا‬ ‫خشــت ‪ ،‬هــزاران اجــر پختــه و لعابــکاری شــده‪ ،‬قیــر‬ ‫طبیعــی و گل میخ هــای ســفالین اســتفاده کرده اســت‬ ‫و از خــط بــه عنــوان عامــل تزییــن کننــدۀ ایــن بنــا‬ ‫اســتفاده نمــوده اســت؛ بدیــن ترتیــب حــدود پنــج‬ ‫هــزار اجــر ســازندۀ زیگــورات چغازنبیــل دارای دســت‬ ‫نوشــته هایی بــا خــط عیالمــی اســت‪ ،‬کــه پــس از‬ ‫دفــن شــدن چغازنبیــل در زیــر خــاک‪ ،‬مشــاهدۀ همیــن‬ ‫اجرهــا اغازگــر جســتجو و کاوش در ایــن منطقــه و‬ ‫در اخــر یافتــن ایــن گنجینــۀ تمدنــی عظیــم شــدند‪.‬‬ ‫بافــت ایــن بن ـا و دیوار هــای ان از جنــس خشــت اســت‬ ‫و اجر هــا نیــز نمــای بیرونــی ان را تشــکیل می دهنــد‪،‬‬ ‫البتــه ممکــن اســت ایــن اجرهــا از ان جهــت کــه‬ ‫خشــت بســیار ســریع مــورد فرســایش قــرار می گیــرد‬ ‫بــه عنــوان پوششــی بــرای محافظــت از بنــا بــه کار‬ ‫رفتــه باشــند همچنیــن عیالمیــان در اطــراف زیگــورات‬ ‫ابراهه هایــی را تعبیــه کرده بودنــد کــه از تخریــب بنــا‬ ‫توســط باران هــای سیل اســا جلوگیــری می کــرد‪.‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫بــر اســاس مفهــوم متــن‪ ،‬ایــن کتیبــه نیــز متعلق بــه‬ ‫اونتــاش‪ -‬گال( اونتــش‪ -‬نپیریــش) می باشــد‪.‬‬ ‫بــر اســاس کتیبــۀ دیگــری کــه یافــت شده اســت‪،‬‬ ‫چغازنبیــل و زیگــورات ان پیــش از انکــه بــه طــور کامــل‬ ‫تکمیــل شــود‪ ،‬توســط اشــور بانیپــال پادشــاه اشــوری‬ ‫تصــرف و ویــران شده اســت‪ ،‬متــن کتیبۀ او اینگونه اســت‪:‬‬ ‫مــن زیگــورات شــوش را کــه از اجر هایــی بــا‬ ‫ســنگ الجــورد لعابــکاری شــده بود شکســتم‪ .‬معابــد‬ ‫ترجمۀ برخی کتیبه های یافت شده در‬ ‫محوطۀ چغازنبیل‬ ‫مــن اونتــاش گال‪ ،‬پســر هومنانومنــا‪ ،‬شــاه انشــان‬ ‫و ش��وش‪ ،‬م��ن در اینج��ا بن��ای محترم��ی س��اختم‪،‬‬ ‫یــک ســیانکوک در ســال ها و روز هــای پرشــمار‬ ‫پادشــاهی طوالنــی به دســت اوردم‪ ،‬مــن بنــا کــردم‬ ‫یــک شونشــو ایرپی‪ ،‬مــن بــرای خــدای گال و‬ ‫اینشوشــیناک ســیانکوک ســاختم‪( .‬در ایــن ترجمــه‬ ‫معنــی ســیانکوک و شونشــوایرپی نامشــخص اســت‪).‬‬ ‫اجر هــای طالیــی را حکاکــی کــردم‪ ،‬مــن در اینجــا‬ ‫ایــن مــاوا را بــرای خدایــان گال و اینشوشــیناک‬ ‫برپ��ا ک��ردم و ای��ن م��کان مق��دس را هدی��ه ک��ردم‪،‬‬ ‫باشــد کــه کارهــای مــن کــه هدیــه اســت بــرای‬ ‫خدایــان گال و اینشوشــیناک پذیرفتــه شــود‪.‬‬ ‫کشف و ثبت در فهرست میراث جهانی‬ ‫در ســال ‪ ۱۹۳۵‬م‪ ،‬چغازنبیــل مدفــون شــده در زیــر‬ ‫خــاک بــرای اولیــن بــار اثــاری از وجــودش را بــه بــراون‬ ‫نیوزلنــدی کــه در پــی نفــت بــود‪ ،‬نشــان داد و بــه دنبــال‬ ‫ان محوطــۀ چغازنبیــل توســط پروفســور رومن گیرشــمن‬ ‫و هیئــت فرانســوی تحــت نظــر او در میــان ســال های‬ ‫‪ ۱۹۵۱‬تــا ‪ ۱۹۶۲‬م‪ ،‬از زیــر خــاک بیــرون کشــیده شــد‪.‬‬ ‫ســپس پرونــده ثبــت میــراث جهانــی کــه دکتــر شــهریار‬ ‫عــدل و فیــروز باقــر زاده تهیــه کرده بودنــد موجــب‬ ‫شــد کــه در روز چهــارم ابــان مــاه ســال ‪ ۱۳۵۸‬برابــر‬ ‫بــا ‪ ۲۶‬اکتبــر ‪ ۱۹۷۹‬م‪ ،‬محوطــۀ تاریخــی چغازنبیــل‬ ‫کــه دارای معیــار ســوم و معیــار چهــارم ثبــت میــراث‬ ‫جهانــی یونســکو بــود‪ ،‬طــی نشســت ســوم بــا شــمارۀ‬ ‫ثبــت ‪ ۱۱۳‬بــه عنــوان اولیــن اثــر تاریخــی از ایــران‬ ‫در فهرســت میــراث جهانــی جــای گیــرد و جامعــۀ‬ ‫بین المللــی بــرای ان ارزش اســتثنائی و جهانــی در‬ ‫نظــر گرفــت و صنــدق میــراث فرهنگــی در دو نوبــت‬ ‫مبلــغ یــک میلیــون دالر بــرای حفــظ و نگهــداری‬ ‫چغازنبیــل اهــدا کــرد کــه از ان بــرای حفاظــت و مرمــت‬ ‫محوطــه و برگــزاری کارگاه هــای اموزشــی اســتفاده شــد‪.‬‬ ‫معیار سوم ثبت در میراث جهانی یونسکو‬ ‫عیــام را بــا خــاک یکســان کــردم‪ ،‬شــوش را تبدیــل‬ ‫بــه ی��ک ویران��ه کرــدم‪ ،‬نــدای انســانی و بانــگ‬ ‫شــادی بــه دســت مــن از ان جــا رخــت بر بســت‪.‬‬ ‫ســاختمان مهــم دیگــر چغازنبیــل‪ ،‬بنایــی اســت کــه از‬ ‫ان بــرای تصفیــۀ اب مصرفــی مــردم اســتفاده می شــد؛‬ ‫ابــی کــه توســط کانالــی بــا طــول پنجــاه کیلومتــر از‬ ‫کرخــه بــه ســوی چغازنبیــل منحــرف شــده و ســپس‬ ‫وارد یــک حوضچــۀ ابگیــر می شــود و در اخــر اب در‬ ‫‪ ۹‬مخــزن کــه بــا قیــر طبیعــی اب بنــدی شده اســت‪،‬‬ ‫می ریــزد و در اختیــار مــردم شــهر قــرار می گیــرد‪.‬‬ ‫باوجــود انکــه رودخانــۀ دز‪ ،‬در فاصلــۀ ‪ ۳‬کیلومتــری‬ ‫چغازنبیــل قــرار داشــته اســت‪ ،‬امــا ارتفاعــی کــه‬ ‫جریــان اب بیــن ســطح رودخانــه و ســطح دشــت ایجــاد‬ ‫کرده بــود از بهره منــدی عیالمیــان از رودخانــۀ دز‬ ‫جلوگیــری می کــرد و ایــن دلیلــی بــود کــه اونتــش‪-‬‬ ‫نپیریــش را واداشــت از چنیــن روش هوشــمندانه ای‬ ‫بــرای ابرســانی بــه شــهر اســتفاده کنــد‪ ،‬ایــن اب کــه در‬ ‫طــول مســیر دچــار گل الودگــی می شــده اســت در ایــن‬ ‫ســاختمان تصفیــه و گل هــا از ان جــدا می شــده اند‪.‬‬ ‫ترعــۀ داریــوش در هفــت تپه قســمتی از این کانال اســت‬ ‫کــه بــه امــر اونتــش‪ -‬نپیریــش ســاخته شده اســت و بــه‬ ‫اشــتباه بــه نــام داریــوش خوانده و نامگذاری شــده اســت‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫«نمونــه ای برجســته از نوعــی بنــا‪ ،‬مجموعــه‬ ‫معمــاری‪ ،‬فنــاوری و منظــره کــه نمایانگــر‬ ‫مرحلــه یــا مراحلــی در سرگذشــت انســان باشــد‪».‬‬ ‫معیار چهارم ثبت در میراث جهانی‬ ‫یونسکو‬ ‫«نمونــه ای برجســته از یــک ســکونتگاه ســنتی‬ ‫بشــری یــا اســتفاده از زمیــن‪ ،‬کــه معــرف یــک یــا‬ ‫چنــد فرهنــگ اســت‪ ،‬باشــد‪ .‬بــه ویــژه مواقعــی کــه‬ ‫تحــت تاثیــر تغییــرات برگشــت ناپذیر شده اســت‪».‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬افشــار سیســتانی‪ ,‬ایــرج‪ .‬خوزســتان و تمــدن دیرینــۀ ان‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬ســازمان چــاپ و انتشــارات‪.1385 ,‬‬ ‫‪ .2‬پورعبــداهلل‪ ،‬حبیــب اهلل‪ .‬حکمت هــای پنهــان در معمــاری‬ ‫ایران‪.‬تهران‪:‬شــادرنگ‪.۱۳۸۹ ،‬‬ ‫‪ .3‬شــیرازیان‪ ,‬رضــا‪ .‬میــراث جهانــی ایران‪-‬کنوانســیون حمایت‬ ‫از میــراث فرهنگــی و طبیعــی جهــان (‪-1972‬یونســکو)‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬پژوهشــگاه ســازمان میــراث فرهنگــی‪ ،‬صنایــع‬ ‫دســتی و گردشــگری‪.1385 ,‬‬ ‫‪ .4‬هینتــس‪ ,‬والتــر‪ .‬دنیــای گمشــدۀ عیــام‪ .‬تهــران ‪ :‬علمــی و‬ ‫فرهنگــی‪.1388 ,‬‬ صفحه 12 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫ارگ بم‪ ،‬خشت های گران تاریخ‬ ‫مریم رشیدی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫تاریــخ بــه ســان درخــت کهــن ســالی اســت کــه طــی‬ ‫ســال ها‪ ،‬ریشــه های خــود را در خــاک گســترانده‬ ‫اســت؛ ریش ـه هایی کــه هــر یــک در دل خــود داســتانی‬ ‫را پرورانده انــد‪ .‬داســتان های بســیاری از ســرزمین ها‬ ‫و انســان های متفــاوت کــه در طــول زمــان بــه‬ ‫فراموشــی ســپرده شــده اند‪ ،‬امــا اثــاری را از خــود بــه‬ ‫جــای گذاشــته اند کــه مورخیــن و باستان شناســان بــا‬ ‫اســتفاده از ان هــا‪ ،‬داســتان های ایــن مردمــان از یــاد‬ ‫رفتــه را روایــت می کننــد‪ .‬یکــی از اثــار‪ ،‬ارگ بــم‬ ‫اســت کــه شــکوه و عظمــت ان‪ ،‬از چشــم هیــچ ســیاح‬ ‫و جغرافی دانــی پوشــیده نمانده اســت؛ بــه همیــن دلیــل‬ ‫در منابــع تاریخــی و گزارش هــای مامــوران دولتــی از‬ ‫معمــاری‪ ،‬جغرافیــای طبیعــی و انســانی ان ســخنان‬ ‫بســیاری بــه میــان امده اســت‪ ،‬امــا از پیشــینۀ تاریخــی‬ ‫ان اطالعــات خــوب و قابل قبولــی در دســت نیســت و‬ ‫تنهــا بــر اســاس شــواهد باستان شــناختی‪ ،‬داســتان ها‬ ‫و شــباهت ایــن بنــا بــه معمــاری اشــکانی و ساســانی‪،‬‬ ‫می توانیــم ان هــا را بــه ایــن دوران نســبت دهیــم‪.‬‬ ‫ارگ بــم‪ ،‬از اعجاب انگیزتریــن و مســتحکم ترین اثــار‬ ‫خشــتی جهــان بــه شــمار می رفــت و از متمدن تریــن‬ ‫مراکــز ایــران بــود‪ .‬انچــه کــه ایــن بنــا را منحصربه فــرد‬ ‫ســاخت‪ ،‬نــوع معمــاری ان بوده اســت؛ ایــن بنــا اینــۀ‬ ‫تمام نمــای معمــاری ایرانــی بــود‪ ،‬چــرا کــه در ادوار‬ ‫مختلــف تاریــخ ایــران بازســازی و گســترانده شــد‪.‬‬ ‫کهن تریــن شــیوۀ معمــاری قلعــه ای در تمــدن ایرانــی‬ ‫در خــاور نزدیــک اســت‪ ،‬بــه ان طریــق کــه در ورودی‬ ‫ان بــه طاق هــای دوران ساســانی می مانــد و در دورۀ‬ ‫اســامی مســجد و دو بــرج بــه ان افــزوده شده اســت‬ ‫و از زمــان ورود اســام بــه ایــران نیــز پناهــگاه‬ ‫مخالفــان حکومتــی و قلعــۀ نظامــی مهمــی محســوب‬ ‫پاتینجــر در ســفرنامه اش بــه توصیــف قســمت‬ ‫حاکم نشــین ارگ می پــردازد و می گویــد‪« :‬ایــن بنــا‬ ‫را بــه قــدری مســتحکم ســاخته اند کــه شــاید در میان‬ ‫تمــام ایــران یــا قلعه هــای ایرانــی بی نظیــر باشــد‬ ‫می شــده‪ ،‬کــه البتــه بارهــا مــورد یــورش قــرار‬ ‫گرفــت و تعمیــر شــد‪ .‬در ایــن بنــا شــاهد الیه هــای‬ ‫مختلــف معمــاری ایرانــی در ادوار مختلــف هســتیم و‬ ‫همــۀ انچــه کــه بایــد را در دل خــود جــای داده اســت‪.‬‬ ‫ساختار قسمت حاکم نشین‬ ‫ایــن بنــا از یــک قلعــۀ بــزرگ و خــود ارگ‪ ،‬در مرکــز‬ ‫کــه دارای وســیع ترین منظــره بــرای امنیــت محســوب‬ ‫می شــد‪ ،‬قــرار داشــت؛ امــا شــکوه قلعــه موجــب شــد‬ ‫کــه کل ســازه‪« ،‬ارگ» نامیــده شــود‪ .‬حصــار اصلــی‬ ‫ارگ‪ ،‬شــش هکتــار را شــامل می شــد و ایــن حصــار‬ ‫چهــار دروازه داشــت‪ ،‬کــه گذشــته از این هــا بــاروی‬ ‫اصلــی ارگ خــود دارای دروازه بــود کــه ایــن دروازه‬ ‫فضــای بیــرون را بــا داخــل ارگ مرتبــط می ســاخت‪.‬‬ ‫ارگ از دو بخــش حاکم نشــین و مردم نشــین‬ ‫تشــکیل می شــد کــه در میــان بــاروی حصینــی‬ ‫بــا چهــل و هشــت بــرج بــزرگ و کوچــک جــای‬ ‫گرفتــه بودنــد و یــک پارچــه بــه نظــر می رســیدند‪.‬‬ ‫قســمت حاکم نشــین در شــمال و روی تپــه ای ســنگی‬ ‫و مرتفــع بنــا نهــاده شــده بود و قــرار گرفتــن در ایــن‬ ‫قســمت بــه ســنت باســتانی کــه متعلــق بــه مادهــا و‬ ‫‪11‬‬ ‫پــارت هــا اســت‪ ،‬بــاز می گشــت‪ .‬کاخ حاکــم کــه مقــر‬ ‫اصلــی بــه شــمار می امــد بایــد در ارتفــاع واقــع می شــد‬ ‫تــا عــاوه بــر جــدا بــودن از ســایر قســمت ها امــکان‬ ‫دفــاع در مقابــل سرکشــین‪ ،‬مخالفیــن و ســاطین بــه‬ ‫راحتــی امکان پذیــر باشــد و حملــۀ ازادانــه بــه قلعــه را‬ ‫از دشــمنان ســلب می کــرد و این چنیــن گارد محافــظ‬ ‫می توانســتند بــه راحتــی از قلعــه پاســداری کننــد‪ .‬دور‬ ‫تــا دور قلعــه نیــز خندق هــای عمیقــی حفــر شــده بود‬ ‫کــه دشــمنان بــه راحتــی موفــق بــه حملــه نشــوند و‬ ‫این چنیــن حاکــم در مقابــل تهدیــدات داخلــی و خارجــی‬ ‫مصــون می مانــد‪ .‬البتــه ایــن خندق هــا گاهــی بــرای‬ ‫ســاکنان مشــکل افریــن می شــدند؛ زیــرا مهاجمــان‬ ‫بــرای ورود‪ ،‬خنــدق را از اب پــر می کردنــد و بــا تخریــب‬ ‫حصارهــا از ایــن راه در شــهر رخنــه می کردنــد‪ .‬ایــن‬ ‫ســبک از شهرســازی بــه دوران اشــکانیان و ساســانیان‬ ‫بــاز می گــردد و بــه همیــن دلیــل گمــان مــی شــود کــه‬ ‫ســاخت ارگ بــه ایــن دوران بازگــردد‪ .‬همچنیــن در ایــن‬ ‫قســمت‪ ،‬بناهایــی چــون بــرج اصلــی کــه بــرج دیده بانــی‬ ‫پنداشــته می شــد‪ ،‬ســاختمان ســه طبقــه چهــار فصــل‪،‬‬ ‫خانــۀ حاکــم (دارای زیرزمین هایــی بــود کــه بــه نــام‬ ‫زنــدان شــهرت یافته اســت‪ ،).‬چــاه اب‪ ،‬حمــام‪ ،‬خانــۀ‬ ‫رئیــس ســربازخانه (ســاختمان معــروف بــه اســیاب بــادی‬ ‫کــه وزیــری در ســال ‪ ۱۸۷۶‬م‪ ،‬می گویــد‪« :‬در بــاالی‬ ‫ارگ اســیاب بــادی اســت کــه اســباب ان هم اکنــون‬ ‫موجــود می باشــد و هــر وقــت بخواهنــد بــه ســبب بــاد‬ ‫شــمال دائــم بــه چرخــش در می ایــد‪ ، ).‬دروازۀ مســدود‬ ‫شــده (ساســانی)‪ ،‬بــرج و بــارو و دروازه دوم وجود داشــت‪.‬‬ ‫ساختار قسمت مردم نشین‬ ‫احتمــال داده می شــود کــه کهن تریــن بخــش ایــن‬ ‫قســمت بــر بــاروی ســنگی بــا ارتفــاع هفــت متــر‬ ‫بــر زیــر روکــش کاهگلــی پنهــان مانده باشــد‪ .‬قــرار‬ ‫گرفتــن قســمت اشــرافی در ارتفــاع‪ ،‬باعــث تمایــز‬ ‫طبقــۀ اشــراف از صنعتگــران‪ ،‬پیشــه وران و کشــاورزان‬ ‫کــه در قســمت پاییــن قلعــه زندگــی می کردنــد‪،‬‬ ‫می شــد‪ .‬پاتینجــر در ســفرنامه اش بــه توصیــف قســمت‬ ‫حاکم نشــین ارگ می پــردازد و می گویــد‪« :‬ایــن بنــا‬ ‫را بــه قــدری مســتحکم ســاخته اند کــه شــاید در‬ صفحه 13 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫میــان تمــام ایــران یــا قلعه هــای ایرانــی بی نظیــر‬ ‫باشــد و بعــد از ایــن کــه دو یــا ســه حیــاط را پشــت‬ ‫سرگذاشــتیم‪ ،‬بــه اتاقــی وارد شــدیم کــه مربعــی‬ ‫شــکل و بســیار قشــنگ بــود و هــر کــدام بــه ایوانــی‬ ‫در بیــرون اتصــال داشــت و کــف ان بــا قالی هــای‬ ‫گران بهــای ایرانــی فــرش شــده بود و دیوارهــا دارای‬ ‫گچ بری هــای تذهیــب شــده بودند کــه در مجمــوع در‬ ‫چشــم بیننــده بــا جــال و عظمــت جلــوه می کــرد‪».‬‬ ‫مــردم فرودســت در قســمت مردم نشــین ارگ جــای‬ ‫گرفته بودنــد؛ ســاخت ایــن قســمت را بــه دوره ای از‬ ‫گســترش ارگ منســوب کرده انــد‪ .‬ایــن بخــش بــا‬ ‫دیــواره ای بلنــد در راســتای شــرقی و غربــی از بخــش‬ ‫حاکم نشــین جــدا می شــد کــه در قســمت شــمال بنــای‬ ‫میراخــور بــه ســربازخانه بــه یکدیگــر می رســیدند‪ .‬در‬ ‫بخــش مردم نشــین محل ـه ای بــه نــام محلــۀ کناری هــا‬ ‫کــه در شــمال غربــی مردم نشــین و مشــرف بــه قســمت‬ ‫حاکم نشــین بــود‪ ،‬وجــود داشــت‪ .‬محلــۀ کناری هــا بــا‬ ‫بــاروی قطــوری از ســایر بخش های قســمت مردم نشــین‬ ‫متمایــز شــده بود؛ معمــاری ایــن قســمت‪ ،‬متناســب‬ ‫بــا وضــع اقتصــادی ان‬ ‫بســیار فقیرانــه بــود؛ امــا‬ ‫طراحــی جزئیــات ان قابل‬ ‫توجــه بــود‪ .‬در جنــوب‬ ‫همیــن ناحیــه‪ ،‬بنایــی دو‬ ‫طبقــه وجــود داشــت کــه‬ ‫عــده ای ان را کاروانســرا‬ ‫قلمــداد می کردنــد و‬ ‫عــده ای نیــز بــاور داشــتند‬ ‫کــه ایــن بنــا مدرســه‬ ‫بوده اســت‪ .‬محلــۀ دیگــر‪،‬‬ ‫محلــۀ یهودی هــا بــود‬ ‫کــه در میــان ارگ و در جنــوب بــاروی حاکم نشــین‬ ‫جــای گرفته بــود‪ .‬در جنــوب همیــن محلــه‪ ،‬محلــۀ‬ ‫روغنگرهــا کــه مشــرف بــه میــدان تکیــه بــود‪ ،‬قــرار‬ ‫داشــت و بنــای چهــار ســوق بــازار نیــز در کنــار‬ ‫میــدان تکیــه بــود‪ .‬بخــش جنوبــی مردم نشــین شــامل‬ ‫میرزاخانــه (شــامل مدرســۀ میــرزا نعیــم و خانه هایــی‬ ‫بــا اصطبل هــای خصوصــی بــود)‪ ،‬دروازۀ ورودی‪ ،‬بنــای‬ ‫ســر دروازه‪ ،‬راســتۀ بــازار‪ ،‬مســجد جامــع‪ ،‬بنــای زورخانــه‪،‬‬ ‫حمــام‪ ،‬مدرســه‪ ،‬اصطبــل‪ ،‬بنــای میراخــور و محله هــای‬ ‫مســکونی بــود‪ .‬در ایــن بخــش ســه نــوع خانــه وجــود‬ ‫داشــت‪ ،‬خانه هایــی بــا دو تــا ســه اتــاق کــه بــه‬ ‫خانواده هــای فقیــر اختصــاص می یافــت‪ ،‬خانه هایــی‬ ‫کــه دارای ســه تــا چهــار اتــاق بودنــد کــه بعضــی از‬ ‫ان هــا دارای ایــوان بودنــد و بــرای طبقــۀ متوســط تعبیــه‬ ‫شــده بودند و اهمیــت ویــژه ای نیــز داشــتند؛ زیــرا از دو‬ ‫بخــش اندرونــی و بیرونــی تشــکیل می شــدند کــه در‬ ‫برخــی از ان هــا محــل نگهــداری جداگانــه ای بــرای‬ ‫احشــام و در برخــی دیگرحمــام اختصاصــی نیــز وجــود‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫داشــت‪ .‬خانه هــا در ایــن قســمت بــه یکدیگــر متصــل‬ ‫بودنــد و از نظــر اســتقامت و مســاحت کامــا متفــاوت‬ ‫بودنــد و برخــی از ان هــا از دو طبقــه تشــکیل می شــدند‬ ‫کـ�ه نشـ�ان دهندۀ ازدیـ�اد جمعیـ�ت در طـ�ول زمـ�ان بـ�ود‪.‬‬ ‫هفتوادِ اسطوره ای و ارگ‬ ‫همــان طــور کــه گفتــه شــد از زمــان ســاخت ارگ‬ ‫اطالعــات دقیقــی در دســت نیســت و بــه همیــن‬ ‫دلیــل ســاخت ان بــا داســتان های اســاطیری امیختــه‬ ‫شده اســت‪ .‬داســتان حیرت انگیــزی را از تبدیــل‬ ‫شــدن کــرم درون ســیب بــه اژدهــا نقــل می کننــد و‬ ‫ایــن داســتان بــا باورهــای مــردم پیونــد خورده اســت‪،‬‬ ‫به طــوری کــه برخــی از بومیــان خانــۀ همــان کــرم را در‬ ‫محلــی از منطقــۀ حاکم نشــین می دانســتند‪ .‬همچنیــن‬ ‫در کارنامــۀ اردشــیر بابــکان‪ ،‬داســتانی موســوم بــه هفتواد‬ ‫نقــل شده اســت کــه در اواخــر دوران اشــکانی خانــواده ای‬ ‫فقیــر موســوم بــه هفتــواد بــا هفــت پســر و یــک دختــر‬ ‫می زیســتند‪ ،‬روزی دختــرک کرمــی را در ســیب پیــدا‬ ‫کــرد و ان را درون دوک نخ ریســی خــود قــرار داد و از‬ ‫ان پــس کار نخ ریســی او بــه شــدت رونــق گرفــت‪ ،‬وی‬ ‫ایــن مســئله را بــا پــدرش در میــان گذاشــت‪ ،‬پــس از‬ ‫مدتــی انچنــان در کار خــود پیشــرفت کردنــد و ثروتشــان‬ ‫روزبــه روز فزونــی گرفــت کــه موجــب طمــع حاکــم‬ ‫شــهر شــد؛ بــه طــوری کــه مالیــات ســنگینی وضــع‬ ‫کــرد‪ .‬امــا هفتــواد بــا کمــک پســران و هــم شــهریانش‬ ‫حاکــم را مغلــوب ســاخت و بعــد از ایــن مســئله هفتــواد‬ ‫بــر روی تپــه اش صخــره ای بــرای کــرم کــه هــر روز‬ ‫رشــد می کــرد و بزرگ تــر می شــد‪( ،‬اســتقرارگاهی کنــار‬ ‫حاکم نشــین بــه نــام کــد کــرم (خانــۀ کــرم)) ســاخت‪.‬‬ ‫ایــن داســتان بــه خوبــی امیختــن اســطوره بــا حقایــق‬ ‫تاریخــی کــه از زندگــی روزمــرۀ مــردم نشــات می گرفــت‬ ‫را نشــان می دهــد؛ چــرا کــه مــردم بــا ابریشــم بافی‬ ‫خــود میــان ســایر اقــوام زبانــزد بودنــد و ایــن کاالی‬ ‫ارزشــمند از طریــق جــاده ابریشــم بــه ســایر مناطــق‬ ‫فرســتاده می شــد؛ درواقــع ایــن صنعــت رکــن اصلــی‬ ‫اقتصادشــان محســوب می شــد‪ .‬مــردم عــراق‪ ،‬مصــر و‬ ‫‪12‬‬ ‫خراســان محســور ایــن پارچــه شــده بودند و پادشــاهان‬ ‫نیــز ان را در گنجینه هــای خــود نگهــداری می کردنــد‪.‬‬ ‫انچه بر ارگ گذشت‬ ‫ایــن بنــا در دوران مختلــف حــوادث متفاوتــی را تجربــه‬ ‫کرده اســت؛ در دوران ال مظفــر‪ ،‬امیــر مبارزالدیــن ارگ‬ ‫بــم را بــه تصــرف خــود دراورد‪ ،‬وی پــس از مدتــی‬ ‫ارگ را از محاصــره دراورد کــه در ایــن دوره قلعــه تــا‬ ‫حــدودی ویــران شــد‪ ،‬ولــی طبــق گزارش هــای بــه‬ ‫دســت امــده تــا دوران تیمــوری همچنــان مــردم در ان‬ ‫زندگــی می کردنــد‪ .‬لطفعلــی خــان زنــد‪ ،‬هنــگام فــرار از‬ ‫اغامحمدخــان قاجــار بــه ارگ بــم گریخــت؛ بــه نوشــتۀ‬ ‫اعتمادالســلطنه‪ ،‬ارگ در ایــن دوران بازســازی شــد‪ .‬در‬ ‫زمــان حاکمیــت ابراهیــم خــان ظهیرالدولــه‪ ،‬اســیاب‬ ‫بــادی نصــب گردیــد‪ .‬ایــن بنــا تــا اواســط قاجاریــه‬ ‫مســکونی بوده اســت و پــس از ان رفتــه رفتــه خالــی از‬ ‫ســکنه شــد؛ در همیــن دوران بــه عنــوان پــادگان نظامــی‬ ‫نیــز مــورد اســتفاده قــرار می گرفــت‪ .‬در دوران پهلــوی‬ ‫نیــز ژاندامــری در ان‬ ‫اســتقرار یافته بــود ولــی‬ ‫بعــد از تبعیــد رضاشــاه‪،‬‬ ‫اســیب های انســانی‬ ‫فراوانــی بــه ان وارد شــد‬ ‫و کامــا متــروک شــد بــه‬ ‫طــوری کــه از خــاک ان‬ ‫بــه عنــوان کــود اســتفاده‬ ‫می شــد‪ .‬در ســال ‪۱۳۳۷‬‬ ‫هـــ‪.‬ش‪ ،‬اولیــن مرمــت‬ ‫بــرای بازســازی ان اغــاز‬ ‫شــد کــه در ســاختمان‬ ‫چهــار فصــل و بــرج اصلــی صــورت گرفــت‪ .‬در ســال‬ ‫‪ ۱۳۸۲‬هـــ‪.‬ش‪ ،‬زلزلــۀ شــدیدی اتفــاق افتــاد کــه در اثر ان‬ ‫کل بنــا کــه از خشــت و گل ســاخته شــده بود تخریــب‬ ‫شــد و بعــد از تخریــب ان کشــورها و ســازمان های‬ ‫بس��یاری ب��رای بازس��ازی دوب��ارۀ ان اق��دام کردن��د‪ .‬در‬ ‫ســال ‪ 1383‬هـــ‪.‬ش‪ 2004/‬م‪ ،‬طی نشســت ســی و پنجم‪،‬‬ ‫ارگ بــم جــزء میــراث جهانــی یونســکو بــه ثبــت رســید‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬طاووســی‪ ،‬محمــود و جــواد نیســتانی‪« .‬معمــاری ارگ بــم‬ ‫و اخبــار کرمــان و بلوچســتان در عهــد مظفــری»‪ .‬مطالعــات‬ ‫ایرانــی‪ ،‬ش‪.)۱۳۸۵( ۹ .‬‬ ‫‪ .2‬کریمیــان‪ ،‬حســن‪« .‬شــهر بــم از نــگاه جغرافی دانــان‬ ‫اســامی و مامــوران رســمی»‪ .‬دانشــکده ادبیــات و علــوم‬ ‫انســانی دانشــگاه تهــران‪.‬‬ صفحه 14 ‫ﺟﺎﻣﻌﻪٔ اﻧﺴﺎﻧﻰ در ﮔﺬرﮔﺎه ﺗﺎرﯾﺦ‬ صفحه 15 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫انچه شدیم یا انچه بودیم‬ ‫بررسی کنش های جامعه انسانی با نگاهی بر مصرف مواد مخدر در ایران عصر صفوی‬ ‫محمدجواد محسنی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫انســان موجــودی اجتماعــی اســت و در میــان اجتمــاع‬ ‫قــادر بــه رفــع نیازهــای خویشــتن اســت‪ .‬شــاید بتــوان به‬ ‫نــدرت انســان هایی را یافــت کــه بــه دور از اجتمــاع قــادر‬ ‫بــه ادامــه زندگــی و رفــع احتیاجاتشــان بوده انــد‪ .‬مــا نیــز‬ ‫امــروزه همچــون هــر انســانی در اجتمــاع انســانی زندگی‬ ‫می کنیــم؛ اجتماعــی کــه امیــزه ای از تفکــرات‪ ،‬عقایــد‪،‬‬ ‫ارمان هــا و عناصــر گوناگــون اســت و دارای روابــط و‬ ‫پیچیدگــی خاصــی می باشــد بــه طــوری کــه کوچکتریــن‬ ‫خللــی در یکــی از اجــزای ان‪ ،‬صدمات شــدیدی را متوجه‬ ‫تمامــی اعضــا می کنــد‪ .‬ایــن بنــای به هم پیوســته و‬ ‫منظــم حاصــل ســال ها تجربه انــدوزی‪ ،‬کنش هــا و‬ ‫ارمان هــای نس ـل های گوناگــون و متوالــی بشــر اســت‬ ‫کــه یکــی از پــی دیگــری بــه زندگــی پرداختنــد و هــر‬ ‫یــک اجــری را بــرای ســاخت ایــن بنــای عظیــم قــرار‬ ‫دادنــد تــا بدیــن نقطــه رســیدیم‪ .‬امــا ســخن اصلــی از‬ ‫جامعــه کنونــی ایــران اســت؛ جامعــه ای کــه میــراث‬ ‫چندیــن نســل بــا قرن هــا ســابقه حیــات را بــر دوش‬ ‫می کشــد و در حــال حرکــت بــه ســوی اینــده اســت‪.‬‬ ‫اگــر بــا دقــت بــه جوامــع مختلــف در چهــار گوشــه دنیــا‬ ‫نظــر بیفکنیــم‪ ،‬مــواردی را مشــاهده می کنیــم کــه در‬ ‫حیطــه خــود دارای اهمیتنــد و بایــد مــورد بررســی قــرار‬ ‫گیرن��د؛ از جمل��ه اینک��ه هری��ک از جوام��ع دارای مس��ائل‪،‬‬ ‫دغدغه هــا و مشــکالتی در درون خویشــتن هســتند‬ ‫کــه از عــوام تــا خــواص جامعــه را بــه خــود مشــغول‬ ‫کــرد ه و همــه را بــه تفکــر واداشــته اند‪ .‬ایــران نیــز از‬ ‫ای�نـ قاعــده مســتثنی نیســت و شــاید بتــوان گفــت بــه‬ ‫علــت فــراز و نشــیب های تاریخــی کــه در ان وجــود‬ ‫داشــته‪ ،‬دارای جامع ـه ای پیچیده تــر و بــه عبــارت دیگــر‬ ‫دارای دغدغــه و مشــکالت بیشــتر اســت‪ .‬دغدغه هایــی‬ ‫از جنــس فرهنــگ‪ ،‬سیاســت‪ ،‬اقتصــاد‪ ،‬اخــاق و ‪ ...‬کــه‬ ‫محــل بحــث و تفکــر اندیشــمندان جامعــه ایــران اســت‬ ‫و بــه دنبــال ریشــه یابی‪ ،‬فهــم و حــل ایــن دغدغه هــا‬ ‫هســتند‪ .‬امــا در ایــن نقطــه حســاس مشــکلی اساســی‬ ‫وجــود دارد کــه در اثــر غفلــت یــا نااگاهــی پدیــد امــده‬ ‫و همــواره از حــل ریشــه ای مشــکالت جلوگیــری‬ ‫کرده اســت؛ ایــن مشــکل اساســی‪ ،‬جدایــی و غربــت‬ ‫میــان ابــزار تفکــر و لــوازم بررســی مشــکالت اســت‪ .‬اگر‬ ‫بخواهیــم ســاده تر و بــدون ارایــش کلمــات بگوییــم‪،‬‬ ‫مشــکل اساســی در جدایــی علــوم اندیشــه و تفکــر در‬ ‫مس��ائل اعــم از علــوم مختلــف انســانی بــا اساس ـی ترین‬ ‫ابــزار بررســی مشــکالت یعنــی تاریــخ اســت‪ .‬اگرچــه‬ ‫ایــن مشــکل اساســی خــود از دو گــروه تفکــر ریشــه‬ ‫می گیــرد‪ .‬نخســت تفکــری ریش ـه دار در میــان عــوام و‬ ‫خــواص مــردم کــه متاثــر از مجموعــه حــوادث و بالیایی‬ ‫اســت کــه جامعــه ایــران تجربــه کــرده و در اثــر ان بــه‬ ‫ایــن روش و منــش پنــاه اورده اســت کــه روش مذکــور‬ ‫چیــزی جــز حــل مقطعــی مشــکالت نیســت‪ .‬در ایــن‬ ‫روش‪ ،‬فهــم از موضــوع و ریشــه مشــکل وجــود دارد امــا‬ ‫بــودن میراثــی اســت کــه از گذشــتگان‬ ‫می رســد و مــا در شــکل گیری و ســاختار ان‬ ‫هیــچ نقشــی نداریــم امــا تــوان تاثیرگــذاری بــر‬ ‫ایــن جبــر تاریخــی و محیطــی را دارا هســتیم‪ .‬مــا‬ ‫نمی توانیــم بــودن خویــش را تغییــر دهیــم امــا‬ ‫می توانیــم بــا اندیشــه ورزی ها و کنش هــای‬ ‫خــود مشــخص کنیــم کــه چــه شــویم‪.‬‬ ‫بــه دلیــل عــدم وجــود تفکــر دوراندیــش‪ ،‬افــراد تنهــا بــر‬ ‫منفعــت امــروز متمرکــز شــده و درصــدد حــل ریش ـه ای‬ ‫مشــکل برنمی اینــد کــه البتــه ایــن اتفــاق‪ ،‬خــود معضــل‬ ‫بســیاری از مشــکالت تاریخــی ایــن مــرز و بــوم اســت‬ ‫کــه در اثــر جبــر تاریــخ و عوامــل انســانی نســل به نســل‬ ‫بــه اینــده منتقــل می شــود‪ .‬امــا گــروه دوم‪ ،‬شــامل‬ ‫بســیاری از اندیشــمندان و دلســوزان جامعــه می شــود‬ ‫کــه معضــل اصلیشــان در حوزه هــای مختلــف‪ ،‬عــدم‬ ‫شــناخت ریشـه ها و فهــم ماهیــت مشــکالت اســت کــه‬ ‫ناشــی از عــدم رجــوع بــه ســابقه و تاریــخ هــر پدیــده ‬ ‫می باشــد‪ .‬ایــن عــدم توجــه میــان اکثریــت اجتمــاع نیــز‬ ‫نفــوذ کــرده و موجــب کج فهمی هــا‪ ،‬تفکــرات خــام‪،‬‬ ‫ســخنان بیهــوده و نــزاع اندیشــه ها می گــردد کــه‬ ‫جــز هــدر دادن تــوان اندیشــه و عمــل جامعــه‪ ،‬ســود‬ ‫دیگــری نــدارد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر مشــکل اساســی مــا از‬ ‫ایــن جملــه اغــاز می گــردد کــه انچــه شــدیم یــا انچــه‬ ‫‪14‬‬ ‫بودیــم؟ مــا وارث مشــکالتیم یــا خالــق ان؟ شــاید بتــوان‬ ‫گفــت نقطــه اغــاز اشــتباه بســیاری از مــردم و حتــی‬ ‫اندیشــمندان در همیــن نقطــه اســت کــه درکــی اشــتباه‬ ‫از شــرایط داشــته و پاســخ اشــتباه را برمی گزیننــد و بــه‬ ‫دنبــال ان نیــز قدم هایــی اشــتباه بــر می دارنــد کــه‬ ‫نتیجـه ای در بــر نــدارد و هربــار نیــز نــوع قــدم گذاشــتن‬ ‫را تغییــر می دهنــد در حالــی کــه مســیر اشــتباه اســت‪.‬‬ ‫امــا اشــتباه در چیســت؟ بســیاری از افــراد در جامعــه‬ ‫کنونــی پاســخ «شــدن» را برمی گزیننــد و ایــن تفکــر‬ ‫را در خــود پــرورش می دهنــد‪ .‬نتیجــه ایــن برداشــت‬ ‫غلــط‪ ،‬تولــد تفکــر خالق محــور در ذهــن فــرد می باشــد‬ ‫کــه براســاس ان جامعــه انســانی را همچــون افریننــده ای‬ ‫تصــور می کنــد کــه مشــکالت خویــش را می افرینــد‬ ‫و موفقیت هــای خویــش را رقــم می زنــد؛ یعنــی‬ ‫ساده ســازی مضــری کــه عظمــت پدیده هــا و اتفاقــات‬ ‫انســانی را نادیــده می گیــرد و عقبــه‪ ،‬گســتردگی و‬ ‫پیچیدگــی وقایــع را نادیــده می انــگارد‪ .‬امــا اگــر در‬ ‫مسـ�ائل دقیــق شــویم متوجــه ایــن موضــوع خواهیم شــد‬ ‫کــه مــا در واقــع وارثیــن جوامــع پیشــین هســتیم کــه در‬ ‫اثــر جبــری فراگیــر کــه بــر تاریــخ حکمفرماســت‪ ،‬میراثی‬ ‫از گذشــتگان خویــش بــر عهــده داریــم و تاثیــر ان را در‬ ‫جامعــه امــروز خــود احســاس می کنیــم‪ .‬بــه واقــع مــا‬ ‫خالــق نیســتیم امــا بــه طــور مطلــق وارث نیــز نیســتیم‪.‬‬ ‫اجتمــاع مــا مجموع ـه ای از بــودن و شــدن اســت‪ .‬اگــر‬ ‫بــه ســیر وقایــع از ابتــدای زندگــی انســان نظــر افکنیــم‪،‬‬ ‫بشــر نخســتین در شــرایطی از پیــش بــه وجــود امــده‬ ‫زندگــی خویــش را شــروع کــرد و تحــت تاثیــر شــرایط‬ ‫طبیعــی‪ ،‬محیطــی و نیازهــای انســانی کــه در ان هیــچ‬ ‫نقشــی نداشــت‪ ،‬حیــات خــود را بــه پیــش بــرد‪ .‬اولیــن‬ ‫تصمیمــات و اجتماعــات بشــر براســاس همــان جبــر‬ ‫محیطــی و نیازمنــدی انســانی مشــخص شــد و اینــدۀ‬ ‫وی را شــکل داد‪ .‬ایــن جبــر محیطــی بــود کــه در ابتــدا‬ ‫منطــق شــکار بــرای زنــده مانــدن و تشــکیل اجتمــاع‬ ‫بــرای رفــع نیازهــای انســانی را بــه بشــر تحمیــل کــرد‪.‬‬ ‫از همــان اغــاز حیــات و در امتــداد ان‪ ،‬بــه تدریــج بشــر‬ ‫از موضــع تاثیرپذیــری بــه در امــد و هرچنــد انــدک بــه‬ ‫تاثیرگــذاری بــر محیــط اطــراف پرداخــت‪ .‬بــه عبارتــی‬ ‫بشــر بــا پیشــروی در تاریــخ‪ ،‬بر عناصــر پیرامونــش و روند‬ ‫اتفاقــات تاثیــر می گذاشــت و از انــان تاثیــر می پذیرفــت‬ صفحه 16 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫امــا هیچــگاه نتوانســت از جبــر تاریــخ و محیــط بگریــزد‬ ‫ی��ا بــر ان فائ��ق ایــد‪ .‬ایــن محیــط مخصــوص ایــران در‬ ‫عهــد پیــش از هخامنشــیان بــود کــه موجــب مهاجــرت‬ ‫عــده ای گســترده بــه ایــن ســرزمین شــد امــا در مقابــل‬ ‫انتخــاب و تاثیــر انســان بــود کــه مادهــا و هخامنشــیان‬ ‫را شــکل داد‪ .‬اگرچــه بــاز هــم جبــر تاریــخ و محیــط‬ ‫بــود کــه نــوع حکومــت و ســاختار ان را انتخــاب کــرد‬ ‫امــا ایــن تصمیــم انســان بــود کــه رونــد تاریــخ را بدیــن‬ ‫ســو کشــاند کــه روزی بابــل در زیــر پــای ســربازان‬ ‫پارســی بــه لــرزه درایــد و زمانــی دیگــر تخــت جمشــید‬ ‫لگدکــوب ســپاهیان مقدونــی شــود‪ .‬نکتــه قابــل توجــه‬ ‫در ایــن میــان ایــن اســت کــه هنــگام بحــث از انســان‬ ‫نخســتین‪ ،‬مــا تنهــا شــاهد جبــر محیــط هســتیم امــا‬ ‫هرچــه بــه پیــش می رویــم‪ ،‬جبــری عظیــم و پیچیــده بــا‬ ‫عنــوان جبــر تاریــخ شــکل می گیــرد کــه در کنــار جبــر‬ ‫محیــط بــر شــانه انســان های هــر نســل بیــش از پیــش‬ ‫ســنگینی می کنــد و وی را بــه خــود مشــغول می ســازد‪.‬‬ ‫بــه همیــن علــت انچــه مــا امــروزه در جامعــه خویشــتن‬ ‫بــا ان مواجهیــم در هــر شــکل و ســاختار‪ ،‬دارای عقبـه ای‬ ‫تاریخــی اســت کــه فهــم و حــل ان‪ ،‬نیازمنــد تفکــر و‬ ‫بررســی اســت‪ .‬جبــر تاریخــی نیــز بــرای نســل بعــدی به‬ ‫دو صــورت ظاهــر می شــود‪ .‬در شــکل نخســت جبــر و‬ ‫شــرایطی اســت کــه معاصرینــش در مواجهه بــا ان موفق‬ ‫بــه درک و حــل ان نشــدند و خــود نیــز ناکامی خویشــتن‬ ‫را بــر ان افزودنــد کــه ایــن میــراث بــه عنــوان مشــکل‬ ‫بــرای نســل بعــد باقــی می مانــد‪ .‬امــا در شــکل دوم‪،‬‬ ‫معاصریــن یــک جبــر و حادثــه‪ ،‬ان را فهــم کــرده و موفق‬ ‫بــه تجزیــه و تحلیــل و انطبــاق و حــل ان می شــوند کــه‬ ‫در ایــن صــورت‪ ،‬شــرایط حاضــر بــه همــراه موفقیــت‬ ‫یــک نســل همچــون فرصــت بــه نســل بعــدی منتقــل‬ ‫می شــود و تبدیــل بــه یــک پلــه بــرای صعــود اینــدگان‬ ‫می گــردد‪ .‬پــس امکانــات و معضــات جامعــه حاصــل‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫فرصت ســازی یــا فرصت ســوزی گذشــتگان در کنــار‬ ‫جبــر تاریــخ و محیــط و کنــش معاصریــن اســت‪ .‬در ایــن‬ ‫نقطــه فاعلیــت انســان در جامعــه مشــخص می گــردد؛‬ ‫زیــرا بهره بــرداری یــا عــدم بهره بــرداری از میراثــی کــه‬ ‫بــدو رســیده در گــرو کنــش اوســت و در ایــن نقطه اســت‬ ‫کــه بــودن و شــدن بــه مــوازات هــم معنــا می پذیــرد‪.‬‬ ‫انســان بــر شــانه های خویــش جبــر تاریــخ و محیــط‬ ‫را دارد امــا خــود نیــز کنشــگری فعــال اســت کــه ایــن‬ ‫تاثیــر را کــم و زیــاد کــرده و مســیر اتفاقــات را رقــم‬ ‫می زنــد‪ .‬فعــل بــود بــر انســان حاکــم اســت چــون‬ ‫میــراث دار اســت و فعــل شــد در مفهــوم اراده انســان‬ ‫بــر وی مســلط اســت چــون مســیر و انتخابــی را برگزیــد‬ ‫و خواســت کــه بشــود‪ .‬پــس ایــن دو در مــوازات هــم‬ ‫جامعــه و مسـ�ائل ان را شــکل دادنــد‪ .‬امــا در ایــن نقطــه‬ ‫از نوشــته‪ ،‬قصــد بــر ایــن اســت تــا بــه کاری تطبیقــی‬ ‫پرداختــه شــود تــا مفهــوم کلمــات ذکــر شــده بــر جــان‬ ‫خواننــده بنشــیند‪ .‬تمرکــز ایــن تطبیــق نیــز بــر مقایســه‬ ‫مصــرف دخانیــات در عصــری از صفــوی کــه اطالعــات‬ ‫موجــود اســت بــا جامعــه امــروز ایــران اســت‪ .‬طبــق‬ ‫اطالعاتــی کــه غالبــا نیــز از دوره دوم صفویــه و جامعــه‬ ‫ان در دســت اســت‪ ،‬مصــرف دخانیــات شــیوع زیــادی‬ ‫در بیــن تمامــی اقشــار داشــته اســت‪ .‬در ان عصــر‪،‬‬ ‫هریــک از طبقــات و گروه هــای مردمــی بــه دالیلــی‬ ‫بــه دخانیــات اعتیــاد داشــته و ان را مــورد اســتعمال قــرار‬ ‫می دادنــد‪ .‬شــاهان و شــاهزادگان بــرای تفریــح خــود و‬ ‫در مجالــس بــزم یــا در خلوتشــان از تنباکــو در قالب هــای‬ ‫مختلــف از جملــه قلیــان اســتفاده می کردنــد و عــده ای‬ ‫نیــز راه افــراط را می پیمودنــد‪ ،‬چنــان کــه عــوارض ســو‬ ‫اعتیــاد بــر ایشــان عــارض می شــد و موجــب بیمــاری‬ ‫یــا مرگ هــای زودرس در میانشــان می گردیــد‪ .‬بنابــر‬ ‫نقــل ســیاحان‪ ،‬قلیــان از مــوارد مــورد عالقــه طبقــات‬ ‫مختلــف ایــران بــود و اســتفاده از ان امــری عــادی‬ ‫‪15‬‬ ‫می نمــود بــه طــوری کــه عــاوه بــر مجالــس بــزم‬ ‫و ش��ادی کــه حض�وـری دائم��ی در ان داشــت‪ ،‬قلیــان‬ ‫هنــگام تدریــس در مــدارس نیــز در دســت اســتاد و‬ ‫شــاگرد دیــده می شــد و هیچ یــک از مصــرف ان در‬ ‫حضــور دیگــری ابایــی نداشــت‪ .‬حتــی مقامــی نیــز در‬ ‫میــان مالزمــان اشــراف شــکل گرفــت کــه متصــدی ان‬ ‫حمــل قلیــان بــزرگان و اشــراف را بــر عهــده داشــت؛ بــه‬ ‫طــوری کــه بعضــی از بــزرگان بــر روی اســب نیــز از‬ ‫اســتعمال قلیــان دســت نمی کشــیدند و بــدان اشــتغال‬ ‫داشــتند‪ .‬میــزان شــیوع قلیــان و تنباکــو در جامعــه‬ ‫ایــران ان عصــر و عالقــه و اعتیــاد بــدان را می تــوان‬ ‫از ایــن ســخن شــاردن برداشــت کــرد کــه موجــب‬ ‫شــکنجه ایرانیــان در مــاه مبــارک رمضــان را گرســنگی‬ ‫و تشــنگی نمی دانــد‪ ،‬بلکــه ناشــی از عــدم اســتعمال‬ ‫قلیــان دانســته و همچنیــن بیــان م ـی دارد کــه بســیاری‬ ‫از ایرانیــان روزه خــود را بــا قلیــان بــاز می کردنــد‪.‬‬ ‫از نــکات جالــب‪ ،‬ورود ایــن عــادت بــه ادبیــات و‬ ‫اشــعار ایــن دوره می باشــد؛ چنــان کــه جوانمــردان‪،‬‬ ‫پهلوانــان و قهرمانــان داســتان بــه عنــوان الگوهــای‬ ‫داســتان پــس از انجــام اعمــال نیــک خویــش یــا‬ ‫در کنــار یکدیگــر بــه کشــیدن قلیــان می نشســتند‪.‬‬ ‫تعــدادی از اشــعار نیــز محتوایــی این چنینــی‬ ‫دارنــد؛ همچــون شــعری از اهلــی شــیرازی‪:‬‬ ‫قلیان ز لب تو بهره ور می گردد‬ ‫نی در دهن تو نیشکر می گردد‬ ‫بر گرد رخ تو دود تنباکو نیست‬ ‫ابری است که بر گرد قمر می گردد‬ ‫همچنیــن ایرانیــان ان عصــر عالقــه وافــری بــه مصــرف‬ ‫تریــاک داشــتند و اعتیــاد گســترده ای بــه ایــن مــاده‬ ‫وجــود داشــت؛ چنــان کــه کشــاورزان بــه کشــت ان‬ صفحه 17 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫اقــدام می کردنــد و عطــاران ان را همچــون زردچوبــه‬ ‫و فلفــل بــه فــروش می رســاندند‪ .‬مصــرف افیــون نیــز‬ ‫در میــان اکثریــت مــردم شــیوع داشــت و مــورد اســتفاده‬ ‫جمــع کثیــری از جامعــه صفــوی قــرار می گرفــت‪.‬‬ ‫شــاردن نیــز مصــرف غــذای ایرانیــان را کمتــر از غربیــان‬ ‫می دانــد و مصــرف فــراوان دخانیــات و نوشــیدن افیــون‬ ‫را از جملــه دالیــل ایــن واقعــه برمی شــمارد‪ .‬اســتفاده‬ ‫از ایــن مــاده نیــز موجــب اختــال حــواس‪ ،‬کندذهنــی‪،‬‬ ‫پیــری زودرس و حتــی مــرگ بســیاری از مــردم و‬ ‫شــاهزادگان شــد‪ .‬عــاوه بــر ان بنــگ نیــز از مــواد رایــج‬ ‫مــورد اســتفاده در عصــر صفــوی بــود کــه بــا وجــود‬ ‫پســت بــودن ان در چشــم بســیاری از مــردم و حقیــر‬ ‫بــودن اســتعمال کننده ان در نــزد مــردم‪ ،‬بــاز هــم مــورد‬ ‫اســتقبال واقــع می شــد‪ .‬چــرس نیــز از دیگــر مــواد مــورد‬ ‫عالقــه و اســتعمال ایرانیــان ایــن عصــر بــوده اســت‪.‬‬ ‫ان را درک کردنــد‪ .‬امــا مهم تــر گام دوم انــان بــود؛‬ ‫در ایــن مرحلــه کــه جبــر محیــط و تاریــخ‪ ،‬ایــن‬ ‫پدیــده را بــه جامعــه صفــوی منتقــل کــرد و ان را در‬ ‫معــرض درک و بهــره وری قــرار داد‪ ،‬اکثریــت جامعــه‬ ‫بــه همــراه نخبــگان تصمیــم بــه اســتفاده از ان بــا علــم‬ ‫بــر مشــکالت ان گرفتنــد و انتخــاب خــود را در حــل‬ ‫شــدن و رفتــار بهره بردارانــه از ان رویــداد گرفتنــد و‬ ‫بدیــن ترتیــب بــه نوبــه خــود بــا ایــن مســئله برخــورد‬ ‫کردنــد‪ .‬امــا انتخــاب مذکــور تبدیــل بــه یــک میــراث‬ ‫شــد و در قالــب عناصــری بــه اعصــار بعــدی منتقــل‬ ‫شــد‪ .‬حــال معاصریــن بــا ایــن پدیــده در قالبــی جدیــد‬ ‫بــه همــراه صفــات و عناصــری تــازه روبــرو شــدند و‬ ‫بایــد نــوع برخــورد و درک از ان را مشــخص می کردنــد؛‬ ‫امــا ایــن بــار رونــد تاثیرگــذاری و تاثیرپذیــری بــا‬ ‫گذشــته متفــاوت بــود‪ .‬معاصریــن بــا توجــه بــه شــرایط‬ ‫انگیزه هــای بســیاری را در مصــرف دخانیــات و مــواد‬ ‫مذکــور ذکــر کرده انــد‪ ،‬کــه شــامل مــواردی همچــون‬ ‫رهایــی از مشــکالت جامعــه‪ ،‬اســودگی از مجــازات‬ ‫شــاه‪ ،‬خودکشــی‪ ،‬تفریــح‪ ،‬درمــان بیمــاری‪ ،‬جایگزیــن‬ ‫مســکرات‪ ،‬از کار انداختــن مخالفــان و رقبــای سیاســی‬ ‫در بنــد یــا شــاهزادگان خطرنــاک می باشــد‪ .‬امــا چــرا‬ ‫بــه طــور کامــل در هیچ یــک از اعصــار صفــوی قــادر‬ ‫بــه رفــع کامــل ایــن مشــکل نشــدند ؟ گســتردگی شــیوع‬ ‫و در دســترس بــودن ان‪ ،‬ماهیــت تجــاری ایــن مــواد‪،‬‬ ‫اعتیــاد نخبــگان جامعــه از جملــه شــاه و درباریــان‪،‬‬ ‫خاصیت هــای ان‪ ،‬درامد هــای سرشــار حاصــل از‬ ‫مالیت هــای بســته شــده بــر ایــن مــواد را از جملــه‬ ‫دالیــل ایــن ناکامــی برشــمرده اند امــا در پایــان بررســی‬ ‫عصــر صفــوی می تــوان یــک نتیجــه گرفــت‪ .‬مصــرف‬ ‫دخانیــات و مشــتقات ان یــک پدیــده اجتماعــی بــود‬ ‫کــه تحــت تاثیــر عوامــل مختلــف طبیعــی و تاریخــی‬ ‫در جامعــه صفــوی بــروز یافــت و همــه طبقــات بــا ان‬ ‫رو بــه رو شــدند‪ ،‬در گام اول ان را فهمیدنــد و ماهیــت‬ ‫جدیــد و پیش نیازهــای جامعــه‪ ،‬حکومــت و همچنیــن‬ ‫ســاختارهای خــود بــه طــور همگانــی درصــدد رویارویــی‬ ‫بــا ایــن پدیــده برامدنــد امــا بــدون ریشــه یابی بــه‬ ‫مقابلــه بــا ان برخاســتند و همچــون پدیــده ای جدیــد‬ ‫بــدون پشــتوانه ای تاریخــی بــا ان برخــورد کردنــد‬ ‫کــه نتیجــه ان‪ ،‬شکســت اقدامــات و تالش هــای بــی‬ ‫هــدف بــود‪ .‬اگرچــه همانطــور کــه گفتــه شــد شــرایط و‬ ‫عناصــری جدیــد نیــز گریبــان معاصریــن را گرفــت امــا‬ ‫غفلــت از گذشــته نیــز در ایــن میــان تاثیرگــذار بــود‪.‬‬ ‫نتیجــه ایــن برخــورد همه جانبــه بــدون ریشــه یابی‬ ‫و تاریخ پژوهــی‪ ،‬پمپــاژ اضطــراب ناشــی از افزایــش‬ ‫مــواد و کاهــش ســن مصــرف ان بــه خانواده هــا‪،‬‬ ‫اشــتغال شــدید نیروهــای انتظامــی و خســارت های‬ ‫جانــی و مالــی گســترده در ایــن راه‪ ،‬افزایــش اســتفاده‬ ‫از ان در بیــن ســنین مختلــف‪ ،‬کاهــش ســن مصــرف‬ ‫و ده هــا مشــکالت اقتصــادی‪ ،‬اجتماعــی‪ ،‬فرهنگــی و ‪...‬‬ ‫بــود‪ .‬اگــر پیــش از هــر اقدامــی در میــراث گذشــتگان‬ ‫دقــت می شــد و ریشــه های ایــن واقعــه و کنش هــای‬ ‫مــردم ان عصــر مــورد تحلیــل قــرار می گرفــت چــه‬ ‫بســا می شــد مالیم تــر بــا ایــن مشــکل روبــرو شــد‬ ‫و حتـ�ی ب��ر ان فائ��ق امــد‪ ،‬نــه اینکــه هــر روز شــاهد‬ ‫مشــکلی جدیــد‪ ،‬اضطرابــی مضاعــف در ســطح جامعــه و‬ ‫پیامد هــای مخــرب اســتفاده از مــواد گوناگــون بــود کــه‬ ‫اگ��ر رون��د برخـ�ورد اص�لاح نشـ�ود‪ ،‬ای��ن مســئله همچــون‬ ‫یــک مجموعــه چندوجهــی بــرای اینــدگان این ســرزمین‬ ‫بــه ارث می رســد‪ .‬البتــه قابــل ذکــر اســت کــه ایــن‬ ‫مسئــله تنه��ا یک��ی از ده ه��ا مسئــلۀ پیــش روی جامعــه‬ ‫ایــران اســت کــه بــه عنــوان مثــال بیــان و تشــریح شــد‬ ‫تــا بــه مفهــوم گفته هــای پیشــین واقــف شــویم‪ .‬امــا در‬ ‫پایــان بایــد ذکــر گــردد کــه بــودن میراثــی اســت کــه‬ ‫از گذشــتگان می رســد و مــا در شــکل گیری و ســاختار‬ ‫ان هیــچ نقشــی نداریــم امــا تــوان تاثیرگــذاری بــر ایــن‬ ‫جبــر تاریخــی و محیطــی را دارا هســتیم‪ .‬مــا نمی توانیــم‬ ‫بــودن خویــش را تغییــر دهیــم امــا می توانیــم بــا‬ ‫اندیشــه ورزی ها و کنش هــای خــود مشــخص کنیــم‬ ‫کــه چــه شــویم‪ .‬پــس چــه خــوب اســت کــه جامعــه‬ ‫فعلــی ایــران مشــتمل بــر عــوام و خــواص‪ ،‬تعقــل را‬ ‫پیشــه خــود ســازیم و ریشــه های تاریخــی را دریابیــم‪،‬‬ ‫امیــد اســت کــه بتوانیــم در ایــن راه‪ ،‬عــاوه بــر بــرون‬ ‫رفــت از مشــکالت خــود‪ ،‬میراثــی نکــو بــرای اینــدگان‬ ‫بــه یــادگار بگذاریــم و بــه نوعــی فرصت ســازی‬ ‫کنیــم نــه فرصت ســوزی کــه تیــغ قضــاوت اینــدگان‬ ‫همیشــه بــر شــاهرگ بقایــای گذشــتگان اســت‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ .1‬احمــدی نســب‪ ،‬نعمــت اهلل و حامــد قدمــی‪« .‬بررســی ســیر‬ ‫ورود و مصــرف مــواد مخــدر در دوره صفویــه»‪ .‬تاریــخ نــو‪،‬‬ ‫ش‪.)۱۳۹۴( ۱۰ .‬‬ ‫‪ .2‬تابــش‪ ،‬یعقــوب و ســید هاشــم اقاجــری و عطــاءاهلل‬ ‫حســنی‪ « .‬تاثیــر فرمــان منــع مســکرات شــاه تهماســب اول‬ ‫بــر مصــرف افیــون در دوره اول حکومــت صفــوی (‪996-907‬‬ ‫ق)»‪ .‬پیــام بهارســتان‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۶( ۳۳ .‬‬ ‫‪ .3‬رســتمی‪ ،‬فاطمــه و مهــدی قنواتــی‪« .‬بررســی تطبیقــی‬ ‫عملکــرد شــاهان صفویــه در مقابلــه بــا منکــرات»‪ .‬پیــام‬ ‫بهارســتان‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۵( ۱ .‬‬ ‫‪ .4‬کریمیــان‪ ،‬حســن و محبــوب ســادات بیدگلــی‪« .‬معضــات‬ ‫اجتماعــی و اقتصــادی شــهر هــای ایــران عصــر صفــوی بــا‬ ‫اســتناد بــه فرمانهــای حکومتــی منقــور بــر ســنگ ؛ مطالعــه‬ ‫مــوردی ‪ :‬اصفهــان‪ ،‬یــزد و کاشــان»‪ .‬فرهنــگ‪ ،‬ش‪۶۸ .‬‬ ‫(‪.)۱۳۸۷‬‬ ‫‪ .5‬نــوری پنــاه‪ ،‬همایــون‪« .‬مصــرف دخانیــات در ایــران عصــر‬ ‫صفــوى»‪ .‬پیــام بهارســتان‪ ،‬ش‪.)۱۳۹۱( ۱۸ .‬‬ صفحه 18 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫انقالب مشروطه ضرورت تغییر مدرن جامعه ایران‬ ‫صابر تقی تبار‬ ‫دانش اموختهٔ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫رشــد و تکامــل و تحــول رفتــاری هــر جامعــه و کشــوری‪،‬‬ ‫فراینــدی علمــی‪ ،‬اقتصــادی‪ ،‬اجتماعــی‪ ،‬فرهنگــی و‬ ‫سیاســی اســت‪ .‬عقالنیــت و مدرنیســم نیــز امــری نســبی‬ ‫اســت کــه در مراحــل مختلــف تاریخــی‪ ،‬هــم بــه لحــاظ‬ ‫عمـ�ودی وهـ�م بـ�ه لحـ�اظ افقـ�ی گسـ�ترش پیـ�دا می کنـ�د‪.‬‬ ‫نهادینــه شــدن عناصــر مناســبات مــدرن و عقالنــی در‬ ‫روابــط فــردی‪ ،‬اجتماعــی و سیاســی مربــوط بــه مرحلــۀ‬ ‫مشــخص تاریخــی اســت؛ در ان مرحلــه بــا مناســباتی‬ ‫ِ‬ ‫مواجــه خواهیــم شــد کــه ســاختارش‪ ،‬پایــه و اســاس‬ ‫علمــی طلــب می کنــد؛ بــر پایــۀ چنیــن ســاختاری‪ ،‬اقشــار‬ ‫و طبقــات جدیــدی ظهــور می کننــد کــه زیستشــان پایــه‬ ‫علم��ی دارد‪ .‬در ایــن فراینــد‪ ،‬رشــد و گســترش علمــی‬ ‫در پاســخ بــه زیســت انســانی‪ ،‬خروجــی اصلــی هــر چــه‬ ‫عقالنی تـ�ر شـ�دن تمـ�ام نهاد هـ�ای اجتماعـ�ی اسـ�ت‪.‬‬ ‫در رونــد چنیــن عقالنیتــی اســت کــه قــرارداد اجتماعــی‪،‬‬ ‫حقــوق شــهروندی‪ ،‬تســاهل و مــدارا و حــق برخــورداری برابــر‬ ‫از مواهــب اجتماعــی و سیاســی ضــرورت پیــدا می کنــد و‬ ‫قان��ون جنب��ۀ حیات�یـ می گیــرد ‪.‬مهم تــر اینکــه تمــام اقشــار‬ ‫و طبقــات در پراکسیســی (عملــی اگاهانــه) اجتماعــی در‬ ‫شــکل دهی بــه ایــن ســاختار و ایــن شــرایط جدیــد «نقــش»‬ ‫کلیـ�دی دارنـ�د و در همیـ�ن فراینـ�د امـ�وزش می بیننـ�د‪.‬‬ ‫بــه عنــوان نمونــه‪ ،‬مــا کشــورهای اســکاندیناوی را مالحظــه‬ ‫می کنیــم کــه در عــرض یکــی دو قــرن احــزاب سوســیال‬ ‫دموکــرات‪ ،‬نقــش‬ ‫بســزایی در تحــول‬ ‫ایــن کشــور ها از‬ ‫کشــوری پیشــامدرن‬ ‫بــه کشــوری کامــ ً‬ ‫ا‬ ‫م��درن ایف��ا م��ی کنن��د‪.‬‬ ‫جالب تــر اینکــه ایــن‬ ‫احــزب نقــش کلیــدی‬ ‫در ش��کل دهی اصنــاف‬ ‫و اتحادیه هایــی از‬ ‫جملــه اتحادیه هــای‬ ‫کارگـ�ری دارند و در عرصۀ زیسـ�ت ان ها به امـ�وزش می پردازند‪.‬‬ ‫ن��گاه مکانیک��ی‪ ،‬یک سوــیه و غیر تاریخ��ی بــه تحــوالت و‬ ‫دگرگونی هـ�ای اجتماع�یـ و سیاسـ�ی مــا را بــه فهــم دقیــق‬ ‫واقعیــت ناهنجاراجتماعیمــان نمی رســاند‪ ،‬به خصــوص اگــر‬ ‫در ایـ�ن رابطـ�ه جایگزیـ�ن راهبـ�رد مشـ�خصی مطـ�رح نگـ�ردد‪.‬‬ ‫ایــران جامعــۀ ماقبــل پیشــرفته بــود کــه پــس از مواجهــه‬ ‫بــا قدرت هــای نو ظهورغربــی می کوشــید خــود را بــا‬ ‫پیشــرفت ها و دگرگونی هــای دنیــای جدیــد تطبیــق دهــد‪.‬‬ ‫تحــت تاثیــر همیــن رویارویی هــا بــود کــه دولــت قاجــار‪،‬‬ ‫پــس از برخــورد بــا دنیــای غــرب و مقهــور شــدن در برابــر ان‬ ‫ایــران دوره قاجــار جامعــه ی ماقبــل‬ ‫مدرنــی بــود کــه پــس از مواجهــه بــا قــدرت‬ ‫هــای نــو ظهــور غربــی مــی کوشــید خــود را بــا‬ ‫پیشــرفت هــا و دگرگونــی هــای دنیــای جدیــد‬ ‫تطبیــق دهد‪.‬تحــت تاثیــر همیــن رویارویــی‬ ‫هــا بــود کــه‪ ،‬دولــت قاجــار پــس از برخــورد‬ ‫بــا دنیــای غــرب و مقهــور شــدن در برابــر‬ ‫ان بــا الگــو بــرداری ناقــص و کــج و کولــه از‬ ‫مدرنیتــه غربــی‪ ،‬اقــدام بــه نوســازی اجتماعــی‬ ‫و اقتصـ�ادی ناپایـ�دار و لرزانـ�ی نمـ�ود‪.‬‬ ‫بــا الگوبــرداری ناقــص و کــج وکولــه از مدرنیتــۀ غربــی‪ ،‬اقــدام‬ ‫بــه نوســازی اجتماعــی و اقتصــادی ناپایــدار و لرزانــی نمــود‬ ‫کــه ثمــرۀ ان ظهــور جنبشــی ضداســتبدادی و ضداســتعماری‬ ‫در قالـ�ب جنبـ�ش تنباکـ�و و بعـ�د هـ�م مشـ�روطه بـ�ود‪.‬‬ ‫جنبــش مشــروطه بــا انتقــال مفاهیــم و گفتمــان مدرنیســم و‬ ‫اقتبــاس از قانــون اساســی و نهادهــای تاریخــی کشــورهای‬ ‫‪17‬‬ ‫غربــی‪ ،‬توســط بخشــی از روشــنفکران‪ ،‬کــه پــرورش یافتــۀ‬ ‫غــرب بودنــد‪ ،‬بــدون رابطــۀ تنگاتنــگ بــا واقعیــت اجتماعــی‪-‬‬ ‫طبقاتـ�ی ایـ�ران درصـ�دد مـ�درن کـ�ردن جامعـ�ۀ ایـ�ران برامـ�د‪.‬‬ ‫ایــن امــر درحالــی رخ داد کــه اقشــار و طبقــات گوناگــون‬ ‫اجتمــاع‪ ،‬هماننــد غــرب در یــک فراینــد زیســتی‪ ،‬طبیعــی‪،‬‬ ‫تاریخــی و برنامــه محــور بــه ضــرورت چنیــن ســاختاری‬ ‫نرســیدند و حتــی امــوزش هــم ندیدنــد و در نتیجــه‬ ‫نــاکام ماندنــد؛ نشــان بــه ان نشــان کــه احــزاب در دورۀ‬ ‫مشــروطه بــدون داشــتن یــک پایــگاه طبیعــی اجتماعــی‪،‬‬ ‫طبقاتــی‪ ،‬تاریخــی و به صــورت اقتباســی درگیری هایــی‬ ‫باهــم داشــتند کــه مربــوط بــه درگیــری احــزاب غربــی‬ ‫بوــد و بــه همیــن دلی��ل ه��م ب�هـ بن بسـ�ت رس�یـدند‪ .‬بــه‬ ‫عبارتــی بــدون امــاده بــودن جامعــه و بــدون در نظــر‬ ‫ن ضمــۀ تاریخــی‪ ،‬اجتماعــی و فرهنگــی جامعــه بــر‬ ‫گرفتــ ‬ ‫روی تضادهــا و تمایزاتــی دســت گذاشــتند و چالش هایــی‬ ‫را مطــرح کردنــد کــه مبتــا بــه جامعــۀ ایرانــی نبــود‪.‬‬ ‫درایــن بن بســت تاریخــی اســت کــه در راســتای ضــرورت‬ ‫ســرمایۀ جهانــی و منافــع قدرت هــای بــزرگ‪ ،‬بخشــی از‬ ‫روشــنفکران بــا درک ایــن ضــرورت (ســرمایه جهانــی) و‬ ‫نیــز ضــرورت تغییــر مــدرن جامعــه‪ ،‬نخبــه گرایانــه و امرانــه‪،‬‬ ‫بــدون مشــارکت اقشــار و طبقــات‪ ،‬بــه قیمــت ســرکوب‬ ‫نماینده هــای بومــی و ملــی بــورژوازی و خــرده بــورژوازی و‬ ‫همچنیــن طبقــات دیگــر‪ ،‬ســاختار مدرنــی را شــکل دادنــد کــه‬ ‫«مــردم» در ان «مشــارکت فعالــی» نداشــتند و در نتیجــه از‬ ‫لحــاظ فرهنگــی‪ ،‬اخالقــی و رفتــاری شــاهد تحولــی کیفــی در‬ ‫ایــن اقشــار نشــدند و چیــزی بــه نــام زیســت علمــی وعقالنــی‬ ‫در ایــن قــوم ذاتــی نشــد‪ .‬حــال بایــد بــا توجــه بــه ایــن فراینــد‬ ‫بــه ایــن پرســش پاســخ داد کــه مقصــر ناقص الخلقــه شــدن‬ ‫دولــت و جامعــۀ ایــران‬ ‫در رونــد گــذار بــه‬ ‫مدرنیســم کیســت؟‬ ‫م��ردم؟ روشــنفکران؟‬ ‫ســرمایۀ جهانــی؟‬ ‫حکومــت؟‬ ‫ی��ا‬ صفحه 19 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫تشکیل ملت و ملی گرایی در اروپا‬ ‫امید یعقوب زاده‬ ‫دانش اموختهٔ کارشناسی ارشد تاریخ جهان دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫در ایــن مقالــه ســه موضــوع در تاریــخ اروپــا بــه‬ ‫صــورت مختصــر مــورد بررســی قــرار می گیــرد‪.‬‬ ‫‪ .1‬تعریــف ملــت و علــت شــکل گیری ایــن مفهــوم‬ ‫در تاریــخ اروپــا و همچنیــن تفــاوت دو رویکــرد‬ ‫اروپــای شــرقی (بــا محوریــت المــان) و اروپــای غربــی‬ ‫(بــا محوریــت فرانســه) نســبت بــه مفهــوم ملــت‬ ‫‪ .2‬بررســی تفــاوت ناسیونالیســم های مختلــف در اروپــا‬ ‫و علــت ایــن تفاوت هــا در دوره هــای زمانــی متفــاوت‬ ‫‪ .3‬تاثیر شــکل گیری ناسیونالیســم بــر وقایع اروپــا و حتی جهان‬ ‫ملــت (‪ )nation‬را می تــوان گروهــی از انســان ها دانســت‬ ‫کــه دارای ویژگی هایــی چــون بــاور مشــترک‪ ،‬تعهــد متقابــل‪،‬‬ ‫قدمــت تاریخــی‪ ،‬منــش فعــال‪ ،‬وابســتگی بــه یــک قلمــرو‬ ‫خــاص و متمایــز شــدن از دیگــر اجتماعــات بــه واســطۀ‬ ‫فرهنــگ عمومــی خــاص می باشــند‪ .‬درواقــع ملت هــا‬ ‫بــا توجــه بــه ویژگی هــای بیــان شــده از یکدیگــر متمایــز‬ ‫می شــوند و می تــوان در ملت هــا بــه نوعــی احســاس‬ ‫متفــاوت بــودن بــا افــراد غیرهموطــن (غیــر خــودی) را دیــد‪.‬‬ ‫اشــپنگلر معتقــد اســت کــه فرهنگ هــا نمی تواننــد بــه طــور‬ ‫کامــل بایکدیگــر ارتبــاط برقــرار کننــد چــرا کــه روح حاکــم بــر‬ ‫فرهنگ هــا کامــا بــا یکدیگــر متفــاوت هســتند‪ .‬بــا اســتناد‬ ‫بــه ایــن ســخن اشــپنگلر می تــوان گفــت کــه ملت هــا نیــز‬ ‫هرچنــد توانایــی ارتبــاط بــا یکدیگــر را دارنــد امــا ملت هــا‬ ‫بــه دلیــل ویژگی هــای خاصــی کــه باهــم دارنــد‪ ،‬نمی تواننــد‬ ‫کامــا در هــم جــذب شــوند و خصیصه هــای اصلــی خــود را‬ ‫فرامــوش کننــد‪ .‬امــا علــت اصلــی شــکل گیری اندیشــۀ ملــت‬ ‫را می تــوان در جنگ هــای اروپــا بــه ویــژه در قــرون ‪16-15‬‬ ‫و دوران پــس از ان جنگ هــای ناپلئونــی دانســت‪ .‬درواقــع‬ ‫اروپــا در قــرون وســطی را می تــوان یــک کشــور یــا منطقــۀ‬ ‫واحــد دانســت کــه هویــت خــود را بــا دیــن و مســیحیت‬ ‫تعریــف می کردنــد‪ .‬تفــاوت خاصــی بیــن مــردم اروپــا بــه‬ ‫جــز اختالفــات فرهنگــی جزئــی وجــود نداشــت و اکثریــت‬ ‫مــردم اروپــا خــود را مســیحی تعریــف می کردنــد‪ .‬امــا‬ ‫جنگ هــای متعــددی کــه میــان مناطــق مختلــف اروپــا مثــل‬ ‫جنگ هــای ‪ 100‬ســالۀ فرانســه و انگلیــس یــا جنــگ میــان‬ ‫فرانســه و اســپانیا رخ داد‪ ،‬رفتــه رفتــه مــردم اروپــا را بــا وجــود‬ ‫تفاوت هــای بیــن خــود و دیگــری اشــنا ســاخت‪ .‬جامعــه‬ ‫شناســان معتقدنــد کــه انســان بــا شــناخت دیگــری به شــناخت‬ ‫خــود پــی بــرده و بــه تعریــف هویــت خــود می پــردازد‪ .‬ایــن‬ ‫اتفــاق در اروپــا و در ســطح کالن توســط جنگ هــا صــورت‬ ‫گرفــت‪ .‬البتــه جنگ هــا بــه تنهایــی باعــث شــکل گیری ایــن‬ ‫احســاس نبودنــد و دولت هــا و نخبــگان نیــز در ترویــج ایــن‬ ‫اندیشــه بســیار موثــر بودنــد‪ .‬بســیاری معتقدنــد کــه پروســۀ‬ ‫دولت‪-‬ملــت ســازی (‪ )Nation-State‬در اروپــا اغلــب‬ ‫از طریــق دولت هــا صــورت گرفتــه اســت؛ وهمچنیــن‬ ‫بایــد بــه نقــش نخبــگان در ایــن پروســه اشــاره داشــت‪.‬‬ ‫بــه اعتقــاد میروســاو هــروک‪ ،‬در رونــد شــکل گیری‬ ‫ملت هــا می تــوان بــه ســه مرحلــه اشــاره کــرد‪ .‬در مرحلــۀ‬ ‫اول برخــی از نخبــگان بــه تحقیــق دربــارۀ ویژگی هــای‬ ‫فرهنگــی‪ ،‬زبانــی‪ ،‬اجتماعــی و گاه تاریخــی گــروه غیــر مســلط‬ ‫و گســترش اگاهــی از ایــن ویژگی هــا می پردازنــد‪ .‬در مرحلــۀ‬ ‫ناسیونالیســم باعــث شــکلگیری مفهــوم‬ ‫منافــع ملــی در روابــط بیــن الملــل شــد و دولت‬ ‫هــا را وا میداشــت تــا بــه تنهــا چیــزی کــه در روابــط‬ ‫سیاســی توجــه مــی کننــد منافــع ملــی خــود بــوده و‬ ‫درصــدد بهتریــن هــا بــرای مــردم خــود باشــند‪.‬‬ ‫بعــد دســتۀ جدیــدی از فعــاالن ظاهــر می شــدند کــه بــا‬ ‫تبلیغــات میهــن پرســتانه بــه بیــدار کــردن وجــدان ملــی‬ ‫در میــان گــروه قومــی خــود می کوشــیدند تــا نظــر تعــداد‬ ‫هرچــه بیشــتری از هــم قومــان خــود را بــه برنامــۀ ایجــاد‬ ‫یــک ملــت در اینــده جلــب کننــد و در مرحلــۀ ســوم جنبــش‬ ‫توده هــا شــکل می گرفــت و درواقــع در ایــن مرحلــه بــود‬ ‫کــه ســاختار کامــل اجتماعــی می توانســت عینیــت پیــدا کنــد‪.‬‬ ‫امــا در بیــن اندیشــمندان اروپایــی می تــوان بــه وجــود‬ ‫دو رویکــرد نســبت بــه ملــت اشــاره کــرد‪ .‬نــگاه شــرقی‬ ‫بــه رهبــری المــان‪ ،‬تاکیــد بیشــتری بــر مســائلی چــون‬ ‫تشــابهات زبانــی‪ ،‬فرهنگــی و حتــی نــژادی دارد و می تــوان‬ ‫گفــت نــگاه جبرگرایانــه ای نســبت بــه ملــت دارد‪ .‬امــا‬ ‫نــگاه غربــی بــه رهبــری فرانســه تاکیــد بیشــتری بــر‬ ‫شــکلگیری ملت هــا بــا اختیــار انســان ها داشــته و می تــوان‬ ‫گفــت نگاهــی حقوقــی و دموکراتیــک بــه ملــت دارد‪.‬‬ ‫در مــورد تفــاوت ناسیونالیس ـم های اروپایــی نیــز بایــد گفــت‬ ‫‪18‬‬ ‫کــه هرکــدام از کشــورها باتوجــه بــه اقتضائــات مــادی‪،‬‬ ‫جغرافیایــی و اقتصــادی خویــش در برهه هــای مختلــف‬ ‫تاریخــی‪ ،‬از مــدل خاصــی از ناسیونالیســم پیــروی کرده انــد‪.‬‬ ‫بــه عنــوان مثــال المــان دراوایــل صــدارت بیســمارک دارای‬ ‫یــک ناسیونالیســم تهاجمــی بــود کــه ایــن موضــوع متاثــر‬ ‫از پیشــرفت های اقتصــادی و نظامــی ایــن کشــور و تــاش‬ ‫بیســمارک بــرای ایجــاد وحــدت در المــان بــا اســتفاده از‬ ‫حربــۀ دشــمن واحــد یعنــی فرانســه بــود‪ .‬امــا انگلیــس‬ ‫همــواره پیــرو یــک ملی گرایــی حافــظ وضــع موجــود در‬ ‫اروپــا و البتــه تهاجمــی در حــوزۀ خــارج از اروپــا بــه ویــژه‬ ‫در دهه هــای پایانــی قــرن ‪ 19‬بوده اســت‪ .‬بــه طــور کلــی‬ ‫ناسیونالیســم در اروپــا و انــواع ان را بیشــتر می تــوان‬ ‫تابعــی از زیرســاخت ها و عوامــل مــادی کشــورها دانســت‪.‬‬ ‫امــا ناسیونالیســم را می تــوان یــک انــرژی محــرک بــرای‬ ‫دولت هــا و ملت هــا در دوره هــای مختلــف تاریخــی در اروپــا‬ ‫دانســت‪ .‬هرچنــد گاهــی اوقــات ایــن انــرژی در جهــت اهــداف‬ ‫نادرســت یعنــی تحقیــر ملت هــای دیگــر‪ ،‬حــس برتــری طلبــی‬ ‫و احســاس ایــن بــاور که ملتــی خــاص وظیفۀ انجــام ماموریتی‬ ‫در جهــان را بــه دوش مــی کشــد‪ ،‬احســاس برتــری مــادی‪،‬‬ ‫اخالقــی یــا فکــری و گرایــش بــه شناســاندن یــا پذیرانــدن‬ ‫ایــن برتــری بــه دیگــران بــه کار گرفتــه می شــد و حــس‬ ‫تهاجمــی کشــورها را بــر می انگیخــت و شــروع جنگ هــای‬ ‫کوچــک و بــزرگ را بــه دنبــال داشــت‪ ،‬امــا در بســیاری مواقــع‬ ‫بــا دمیــدن روحــی جدیــد بــه یــک ملــت باعــث بــه تحــرک‬ ‫واداشــتن ان ملــت بــرای اتحــاد و انجــام کارهــای بــزرگ‬ ‫توســط ان ملــت می شــد‪ .‬طبیعتــا نمی تــوان قــدرت والیــات‬ ‫المانــی را قبــل از اتحــاد و تشــکیل ملــت و کشــور المــان بــا‬ ‫قبــل از ان قابــل مقایســه دانســت وهمچنیــن در مــورد ایتالیــا‪.‬‬ ‫امــا نکتــۀ مهــم در مــورد ناسیونالیســم‪ ،‬تبدیــل شــدن ایــن‬ ‫اندیشــه بــه یکــی از پایه هــای تمــدن اروپــا درگذشــته و معاصر‬ ‫ماننــد لیبرالیســم‪ ،‬سکوالریســم و‪ ...‬اســت‪ .‬درواقع ناسیونالیســم‬ ‫باعــث شــکل گیری مفهــوم منافــع ملــی در روابــط بیــن الملــل‬ ‫شــد و دولت هــا را وا می داشــت تــا بــه تنهــا چیــزی کــه‬ ‫در روابــط سیاســی توجــه می کننــد منافــع ملــی خــود بــوده‬ ‫و درصــدد بهترین هــا بــرای مــردم خــود باشــند‪ .‬اتفاقــی کــه‬ ‫شــاید نتــوان در طــول تاریــخ تــا پیش از قــرون جدیــد در روابط‬ ‫بیــن کشــورها مشــاهده کــرد‪ .‬شــاید بتــوان رفتــار کشــورهای‬ ‫اروپایــی بــا جوامــع غیــر اروپایــی را کــه اغلــب بــه رفتــاری‬ ‫غیرانســانی تعبیــر شــده را بــر همیــن اســاس تفســیر کــرد‪.‬‬ صفحه 20 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫من امروز رویایی دارم‬ ‫تاریخ اجتماعی سیاه پوستان امریکا ‪ :‬روزگار از یاد رفته‬ ‫علیرضا عسگری‬ ‫دانش اموختهٔ کارشناسی ارشد تاریخ جهان دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫« مــا نمی توانیــم بــه عقــب بازگردیــم‪ .‬برخــی از‬ ‫هواخواهــان حقــوق مدنــی می پرســند‪ ،‬کــی راضــی‬ ‫خواهیــد شــد؟ مــا تــا روزی کــه سیاه پوســتان قربانــی‬ ‫وحشــت غیرقابل بیــان بی رحمــی پلیــس هســتند‪،‬‬ ‫نمی توانیــم راضــی شــویم‪ .‬تــا روزی کــه تن هــای‬ ‫خســته از ســفر مــا نتواننــد بســتری در مســافرخانه های‬ ‫شــاهراه ها و هتل هــای شــهرها پیــدا کننــد‪،‬‬ ‫نمی توانیــم راضــی باشــیم‪ .‬تــا روزی کــه تحــرک‬ ‫اصلــی مــا فقــط از محله هــای اقلیت نشــین کوچکتــر‬ ‫بــه محله هــای اقلیت نشــین بزرگتــر اســت نمی توانیــم‬ ‫راضــی باشــیم ‪ ...‬مــن رویایــی دارم‪ ،‬رویــای ایــن کــه‬ ‫روزی برســد ایــن ملــت بیــدار شــود و برخیــزد و بــه‬ ‫معنـ�ای اعتقــادات خــود جــان بخشــد‪ .‬مــا ایــن حقیقــت‬ ‫را بدیهــی می دانیــم کــه تمــام انســان ها برابــر افریــده‬ ‫شــده اند ‪ ...‬رویــای مــن ایــن اســت کــه روزی بــر‬ ‫تپه هــای ســرخ جورجیــا‪ ،‬پســران بــردگان پیشــین‪،‬‬ ‫همــراه پســران بــرده داران پیشــین بتواننــد ســر یــک میــز‬ ‫بــا حــس بــرادری بنشــینند ‪ ...‬رویــای مــن ایــن اســت که‬ ‫چهــار کودکــم میــان ملتــی زندگــی کننــد کــه نــه بــه‬ ‫خاطــر رنــگ پوست شــان کــه به خاطــر شخصیت شــان‬ ‫مــورد قضــاوت قــرار گیرنــد ‪ ...‬امروز مــن رویایــی دارم!»‬ ‫زمانــی کــه بــه ایــن واژگان و جمله هــای جادویــی و‬ ‫پــردرد و پراحســاس مارتیــن لوترکینــگ می اندیشــیم؛‬ ‫بــه یــاد می اوریــم کــه در تاریــخ امریــکا چــه‬ ‫نقطه هــای تاریــک و غیرقابــل حذفــی وجــود دارد‪.‬‬ ‫بــرده داری در ســدۀ نوزدهــم میــادی یکــی از ان هــا و‬ ‫البتـ�ه بدتریـ�ن گونـ�ۀ خـ�ود در دنیـ�ای پیشـ�رفته بوده اسـ�ت‪.‬‬ ‫روایتی از سیاه پوستی ازاده که ناگهان‬ ‫برده شد!‬ ‫ســتم بــر مردمــان رنگین پوســت یــا بهتــر بگوییــم‬ ‫غیــر سفیدپوســتان‪ ،‬پیشــینه ای دیرینه تــر دارد و بــه‬ ‫عصــر اکتشــافات و اســتعمار بازمی گــردد؛ زمانــی کــه‬ ‫کســانی چــون کورتــز بومیــان امریــکای مرکــزی را‬ ‫یــا بــه نــام غیر مســیحی بــودن یــا در بســیاری مــوارد‬ ‫بــرای تحکیــم ســلطۀ اســتعماری خــود قتل عــام کردنــد‪،‬‬ ‫زمانــی دراز از روزگار بــرده داری ســیاه ســدۀ نوزدهــم‬ ‫امریــکا گذشــته اســت و سیاه پوســتان بــه کوشــش‬ ‫ازادی خواهــان شــمالی‪ ،‬جنبش هــای حقــوق اقلیــت و‬ ‫نیــز کســانی چــون مالکــوم ایکــس و لوترکینــگ بــه‬ ‫حقــوق خــود دســت یافته انــد؛ امــا انــان هنــوز هــم‬ ‫کامــل در جامعــۀ امریــکا جــذب و پذیرفتــه نشــده اند و‬ ‫راهــی دراز پیــش روی دارنــد‪ .‬دربــارۀ وضعیــت بردگانــی‬ ‫کــه در کشــتزارهای پنبــه و نیشــکر بیــگاری می کردنــد‪،‬‬ ‫از همــان دوره تاکنــون اثــاری فــراوان در قالب هــای‬ ‫کتــاب و فیلــم تولیــد شده اســت‪ .‬فیلــم «دوازده ســال‬ ‫بردگــی» یکــی از ان هــا بــه شــمار می ایــد‪ .‬ایــن اثــر‬ ‫روایتــی از یــک داســتان حقیقــی اســت؛ ســالومون‬ ‫نورثــاپ‪ ،‬سیاه پوســتی ازادزاده‪ ،‬نوازنــدۀ حرف ـه ای ویولــن‬ ‫اخالقــی و شــخصی یــک انســان بــه شــمار می امــد‬ ‫بــرای ســیاهان بایــد نادیــده انگاشته می شــد‪ .‬وادارشــان‬ ‫هــر بــرده نشــان و شــماره بردگــی داشــت‬ ‫کــه در برون امــدن از ملــک اربــاب بــه‬ ‫گــردن بایــد می اویخــت وگرنــه ســفیدهای‬ ‫دیگــر او را دســتگیر کــرده‪ ،‬می فروختنــد‪.‬‬ ‫و زمیــن دار در نیویــورک اســت‪ .‬او در جریــان ســفری‬ ‫کاری بــه واشــنگتن کــه ایالتــی بــرده دار اســت‪ ،‬ربــوده‬ ‫و بــه عنــوان یــک بــرده فروختــه می شــود‪ .‬وی دوازده‬ ‫ســال در منطقــۀ لوییزیانــا بــر ســر زمیــن کار می کنــد‬ ‫تــا ســرانجام بــا کمــک یــک کانادایــی‪ ،‬ازادی خــود را‬ ‫بــه دســت مـی اورد‪ .‬او پــس از ازادی‪ ،‬خاطــرات اش را بــا‬ ‫نــام «دوازده ســال بردگــی» منتشــر می کنــد‪ .‬ســپس‬ ‫نورثــاپ بــه یــک فعــال در زمینــۀ مبــارزه بــا بــرده داری‬ ‫و نژادپرســتی تبدیــل شــده‪ ،‬ســرانجام بــه گمنامــی‬ ‫درمی گــذرد‪ .‬فیلــم‪ ،‬وضعیــت اســفبار بــردگان را بــه‬ ‫روشــنی بازمی تابانــد‪ .‬ان هــا از هیــچ حقوقــی برخــوردار‬ ‫نیســتند؛ ایــن جملــه بارهــا از زبــان مالک شــان شــنیده‬ ‫می شــود کــه کاکاســیاهان جــزء امــاک ارباب انــد‪.‬‬ ‫انــان بــه صــدای اه و نالــۀ فراریــان یــا بیکارهــا زیــر‬ ‫ضربــات شــاق خــو گرفته انــد‪ .‬تحقیــر‪ ،‬وضعیتــی‬ ‫اســت کــه بــا ان کنــار امده انــد‪ .‬بــرده داران‪ ،‬ســیاهان‬ ‫را چونــان حیــوان می نگریســتند‪ ،‬هرانچــه ویژگــی‬ ‫‪19‬‬ ‫می کردنــد عریــان در برابــر هــم حمــام کننــد؛ زن و مــرد‬ ‫کنــار یکدیگــر! احساســاتی چــون مادرانگــی بــرای یــک‬ ‫ســیاه نبایــد وجــود داشــته باشــد‪ ،‬مــادر و کــودکان اش‬ ‫را بــه اربابانــی گوناگــون می فروختنــد و ذره ای اهمیــت‬ ‫نمی دادنـ�د یـ�ک «خانـ�واده» را از هـ�م گسـ�یخته اند‪.‬‬ ‫تکان دهنده ترین رخدادهای «تاریخ‬ ‫مردمی سیاه پوستان»‬ ‫ســالومون‪ ،‬یــک هنرمنــد محتــرم در نیویــورک اســت کــه‬ ‫بــرای خــود خانــه‪ ،‬خدمتــکار و زمیــن دارد‪ .‬او هماننــد‬ ‫ســفیدها لبــاس می پوشــد و از همــان جایگاهــی برخوردار‬ ‫اســت کــه دیگــر مردمــان ازاد دارنــد‪ ،‬در جمــع ســفیدها‬ ‫پذیرفتــه شــده و گویــی رنــگ پوســت هیــچ تاثیــری در‬ ‫زندگــی شــخصی و اجتماعــی اش نداشــته اســت‪ .‬ایــن‬ ‫ازادی بــرای ســیاهان ان دوره کــه بــرده بودنــد‪ ،‬قابــل‬ صفحه 21 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫درک نبــود‪ .‬در یــک ســکانس هنگامــی کــه ســالومون‬ ‫در مغــازه در حــال خریــد اســت‪ ،‬یــک بــرده بــا حســرت‬ ‫و شــگفتی بــه او می نگــرد؛ گویــی می خواهــد چیــزی‬ ‫از او بپرســد کــه البتــه اربــاب بــه ســراغ اش می ایــد‪.‬‬ ‫سرنوشــت ســالومون واقعــا از تکان دهنده تریــن‬ ‫رخدادهــای «تاریــخ مردمــی سیاه پوســتان» اســت‪ .‬او‬ ‫اکنــون بایــد نقشــی را در زندگــی بــازی کنــد کــه هرگــز‬ ‫نیازمــوده اســت؛ یــک بــرده کــه تنهــا اطاعــت کــرده‪،‬‬ ‫شــاق خــورده و هویــت واقعــی خــود را از یــاد بــرده‪.‬‬ ‫میــان ســیاهان ازاد و بــرده‪ ،‬تفاوت هایــی روشــن وجــود‬ ‫داشــت‪ .‬در ســکانس کشــتی کــه در حــال جابه جایــی‬ ‫ن هســتند‪ ،‬یــک اســیر دیگــر در جــواب بــه‬ ‫بــه نیواورلئــا ‬ ‫نقشــۀ شــورش بــه ناخــدا می گویــد‪« :‬این هــا همــه‬ ‫کاکاسـ�یاه(‪ )Nigger‬به شــمار می اینــد و نمی تواننــد‬ ‫بجنگنــد‪ ».‬یــک بــرده زاده در واقــع بــه اطاعت پذیــری‬ ‫خــو گرفتــه و نمی توانســت در برابــر اربــاب یــا ســفیدها‬ ‫بایســتد‪ .‬پایــه ثروتــی کــه اربابــان بــرده دار بــه دســت‬ ‫می اوردنـ�د‪ ،‬بیـ�گاری برده هـ�ا بـ�ر زمین هایشـ�ان بـ�ود‪.‬‬ ‫هنــر کارگردانــی‪ ،‬یــک صحنــۀ بســیار معنــادار در فیلــم‬ ‫می نمایانــد؛ ســالومون در ســلولی زندانــی شــده و یــاری‬ ‫می خواهــد‪ ،‬دوربیــن رو بــه بــاال رفتــه‪ ،‬یــک دیــوار بلنــد‬ ‫را نشــان می دهــد و ســپس برفــراز دیــوار‪ ،‬شــهر و‬ ‫ســاختمان های باشــکوه اش نمایــان می شــوند‪ ،‬در حالــی‬ ‫کــه یــک سیاه پوســت در قعــر زمیــن فریــاد می زنــد‪.‬‬ ‫یــک بــرده کارهــای گوناگونــی بایــد انجــام دهــد‪.‬‬ ‫بیش تریــن کار در مزرعه هــای پنبــه یــا نیشــکر‬ ‫اســت‪ ،‬ســپس دیگــر کارهــای ســنگین ماننــد‬ ‫چوب بــری‪ ،‬جابه جایــی الــوار و ساخت وســاز پیــش‬ ‫روی او جــای می گیرنــد‪ .‬غذایــی کــه بــه انــان‬ ‫داده می شــود انــدک اســت‪ ،‬جــای مناســب بــرای‬ ‫خــواب ندارنــد و در کلبه هایــی محقــر بــدون پتــو‬ ‫یــا بالشــت نــرم و راحــت بــه خــواب می رونــد‪.‬‬ ‫لباس هایــی کــه انــان می پوشــند‪ ،‬ژنــده و پــاره اســت‬ ‫و حتـ�ی بـ�ر اثـ�ر ضربه هـ�ای شـلاق خونیـ�ن اسـ�ت‪.‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫کــه لزومــا خانــه‪ ،‬مــکان کارشــان باشــد‪ .‬همانگونــه کــه‬ ‫در فیلــم نیــز می بینیــم‪ ،‬یــک زن بــرده در مزرعــه بیــش‬ ‫از همــۀ مــردان پنبــه گــرد مــی اورد‪ .‬امــا ایــن پایــان‬ ‫ماجــرا نیســت؛ بیش تــر زنــان جــوان یــا زیبــای بــرده‬ ‫در تیــررس هوس رانی هــای اربــاب و نوچه هایــش‬ ‫بودنــد؛ بدین گونــه فرزنــد اوری بــرای اربــاب پدیــده ای‬ ‫غیر عــادی نبــود‪ .‬البتــه بــه دســت اوردن دل اربــاب‬ ‫و ازدواج بــا او یــک راه بــرای رهایــی از کار ســخت‬ ‫و شــاق نیــز بــه شــمار می امــد‪ .‬اربــاب از فرزنــد‬ ‫دورگــه اش ماننــد فرزنــدان خــود نگهــداری می کــرد‬ ‫و کم تــر بــر مــادر فرزنــد ســخت می گرفــت‪ .‬ایــن‬ ‫اســایش امــا بهایــی گــران می توانســت داشــته باشــد؛‬ ‫زیــرا اگــر اربــاب زن ســفید داشــت‪ ،‬بــردۀ جنســی اش‬ ‫هــر بــرده نشــان و شــمارۀ بردگــی داشــت کــه در بیــرون‬ ‫امــدن از ملــک اربــاب بایــد بــه گــردن می اویخــت‬ ‫وگرنــه ســفیدهای دیگــر او را دســتگیر کــرده‪،‬‬ ‫می فروختنــد‪ .‬بیگانگــی و بی تفاوتــی بــردگان‪ ،‬دیگــر‬ ‫مســالۀ شــگفت اور اســت کــه بــا ان روب ـه رو می شــویم‪.‬‬ ‫ســالومون در یــک ســکانس حرفــه ای‪ ،‬در حالــی کــه‬ ‫در حالــت دار زده شــدن‪ ،‬خــود را در حالتــی نیمه خفــه‬ ‫نــگاه داشــته‪ ،‬دیگــر بــردگان بی تفــاوت در مزرعــه کار‬ ‫ می کننــد و تنهــا یــک نفــر کمــی اب بــه او می دهــد‪ .‬در‬ ‫سکانســی دیگــر بردگانــی کــه کم تریــن میــزان روزانــۀ‬ ‫برداشــت پنبــه را داشــته اند‪ ،‬بــه درخــت بســته شــده و‬ ‫شــاق می خورنــد؛ در حالــی کــه دیگــران بی توجــه بــه‬ ‫صــدای صفیــر چــرم شــاق و اه و نالــه هم ردیفــان‪،‬‬ ‫راهی به سوی بردگی جنسی زنان سیاه‬ ‫فیلــم بــه روشــنی زندگــی ســخت بــردگان امریکایــی را‬ ‫بــه تصویــر می کشــد‪ .‬از زبــان زن اربــاب می شــنویم‬ ‫کــه «خوانــدن و نوشــتن هیــچ کمکــی بــه ازادی‬ ‫بــرده نمی کنــد‪ ،‬کاکاســیاه تنهــا بایــد کار کنــد‪».‬‬ ‫ســالومون می کوشــد بــا کارهایــی فــراوان کــه بــه‬ ‫چشــم اربــاب بیایــد‪ ،‬بختــی بــرای خــود بــه دســت‬ ‫اورد امــا کوشــش های وی ســودمند نیســت‪ .‬دیگــر‬ ‫مســالۀ مهــم و درداور‪ ،‬زنــان بــرده اســت؛ ســیاهانی‬ ‫کــه بیش تــر بــه عنــوان خدمتــکاران منــزل خریــده‬ ‫می شــدند‪ .‬انــان کارهــای گوناگــون خانــه همچــون‬ ‫اش��پزی‪ ،‬نظاف��ت و نگهـ�داری از کــودکان اربــاب را‬ ‫انجــام می دادنــد؛ امــا ایــن وضعیــت بدان معنــا نبــود‬ ‫نمی توانســت هیــچ پناهــی در برابــر حســادت و انتقــام‬ ‫بانــوی خانــه بجویــد‪ .‬بانــو کــه بــا همــان دیــدگاه‬ ‫نژادپرســتی بــرده داری بــه زن بــرده می نگریســت‪،‬‬ ‫حســی سرشــار از کینــه نســبت بــه وی و همســرش‬ ‫می یافــت امــا از انجــا کــه در برابــر همســر کاری از‬ ‫پیــش نمی بــرد‪ ،‬ســخت می کوشــید بــه رقیــب اســیب‬ ‫زنــد‪ .‬بــرای نمونــه‪ ،‬همانگونــه کــه در فیلــم می بینیــم‪،‬‬ ‫بــرده ای کــه معشــوقۀ اربــاب بــود بــا خشــونت فیزیکــی‬ ‫بانــو روبــه رو می شــود؛ بانــو جلــوی شست وشــوی او را‬ ‫می گیــرد‪ ،‬بــه گونـه ای کــه ناگزیــر می شــود بــه مزرعــۀ‬ ‫همســایه رفتــه و صابون قــرض کند؛ کاری کــه در نهایت‬ ‫ضربه هـ�ای محکـ�م شـلاق را برایـ�ش در پـ�ی دارد‪.‬‬ ‫‪20‬‬ ‫پنبه هــا را جــدا می کننــد‪ .‬بــردگان در مزرعه هــا گویــی‬ ‫پذیرفتــه بودنــد کاری در برابــر اربــاب نمی تواننــد از‬ ‫پیــش ببرنــد؛ زیــرا اگــر بــه او اســیب می رســاندند‬ ‫سرنوشــتی جــز مــرگ نداشــتند و در صــورت فــرار‬ ‫دســتگیر و دوبــاره فروختــه می شــدند یــا بــا ضربه هــای‬ ‫شــاق و حتــی مجــازات مــرگ روبــه رو می شــدند؛‬ ‫ان هــا بختــی انــدک بــرای رســیدن بــه ایالت هــای‬ ‫ازاد داشــتند‪ .‬گونــه ای درهم شکســتگی درونــی و‬ ‫شــخصیتی در بــردگان رخ داده بــود‪ .‬انــان نســبت بــه‬ ‫رنــج دیگــران بی تفــاوت شــده‪ ،‬بــه پیکرهایــی ب ـی روح‬ ‫درامـ�ده بودنـ�د کـ�ه تنهـ�ا می خواسـ�تند زنـ�ده بماننـ�د‪.‬‬ صفحه 22 ‫ﺗﺎرﯾﺦ در ﻗﺎب اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژى و ﺳﯿﺎﺳﺖ‬ صفحه 23 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫سرخ به رنگ خون و خیانت‬ ‫نگاهی به فعالیت گروه های مائوئیستی پیش از انقالب اسالمی‬ ‫خشایار رضوی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫تــا پیــش از حرکــت چریک هــای فدائــی در تســخیر‬ ‫پاســگاه ســیاهکل و اغــاز یــک مبــارزه مســلحانۀ‬ ‫ســازماندهی شــده‪ ،‬ســابقۀ اخریــن مبــارزه مســلحانه در‬ ‫ایــران بــه دوره مشــروطه بــاز می گشــت‪ .‬چنــان کــه‬ ‫بیــژن جزنــی ضمــن اشــاره بــه مبــارزات مســلحانۀ دوره‬ ‫مشــروطه اســتدالل می کنــد کــه «مبــارزه مســلحانه‬ ‫لزومــا بــرای برانــدازی حکومــت یــا برانداختــن قانــون‬ ‫اساســی نیســت بلکــه می توانــد جهــت اعــاده قانــون‬ ‫اساســی باشــد‪ ».‬بــا وجــود ایــن جزنــی در جزوه هــای‬ ‫خــود بــه خصــوص جــزوه (نبــرد بــا دیکتاتــوری)‪ ،‬الگــوی‬ ‫کوبــا را مــورد تحســین قــرار می دهــد و می نویســد‪:‬‬ ‫«مبــارزه بــا دیکتاتــوری شــاه بــرای مــا همــان نقــش‬ ‫را دارد کــه مبــارزه بــا دیکتاتــوری باتیســتا بــرای خلــق‬ ‫کوبــا داشــت‪ ».‬از دیــدگاه چریک هــا جنبــش نفــت بــه‬ ‫رهبــری دکتــر مصــدق بــه عنــوان تــاش بــورژوازی‬ ‫ایرانــی کامــا شکســت خــورده و مضمحــل شــده بود‪.‬‬ ‫از ســوی دیگــر رهبــری انقــاب بایــد از ســوی طبقــه‬ ‫کارگــر و طبقــه پیشــرو صــورت می گرفــت‪ .‬از نــگاه‬ ‫انــان تحــوالت ایــران بــه دنبــال اصالحــات ارضــی‪،‬‬ ‫ارتجاعــی و در راســتای ادغــام در ســرمایه داری جهانــی‬ ‫بــود؛ چــرا کــه در ایــران بــه دنبــال اصالحــات ارضــی‬ ‫نظــام ســرمایه داری وابســته بــه دولــت یعنــی بــورژوازی‬ ‫کمپــرادور ایجــاد شــده بود‪ .‬چریک هــا انتقــادات روشــنی‬ ‫بــه ســایر ســازمان های سیاســی موجــود در ایــران در‬ ‫دهــه چهــل داشــتند؛ از جملــه جزنــی در تحلیــل‬ ‫خــود جبهــه ملــی و نهضــت ازادی را ســازمان های‬ ‫خــرده بــورژوازی می نامیــد کــه هنــوز امیــد واهــی‬ ‫بــه دگرگونــی صلــح امیــز را مدنظــر دارنــد‪ .‬از ســوی‬ ‫دیگــر شــاه بــا ایجــاد یــک حکومــت پلیســی راه را بــر‬ ‫ایجــاد هرگونــه فعالیــت ســازمان دهی شــده بســته بــود‬ ‫و شــکل گیری ســازمان های چریکــی بــا خــط مشــی‬ ‫مبــارزۀ مســلحانه و قهرامیــز در دهــه چهــل را می تــوان‬ ‫پیامــد سیاســت های ســرکوبگرانۀ رژیــم اســتبداد‬ ‫ســلطنتی بــه ویــژه پــس از خــرداد ‪ ۱۳۴۲‬دانســت‪ .‬در‬ ‫شــرایطی کــه رژیــم شــاه اظهــار نظــر قانونــی احــزاب‬ ‫سیاســی از جملــه نهضــت ازادی ایــران را بــر نمی تابیــد و‬ ‫هنگامــی کــه افــرادی ماننــد مهنــدس بــازرگان و خلیــل‬ ‫ملکــی کــه در خانه شــان جلســات گفــت و گــو تشــکیل‬ ‫می دادنــد و گاه گاه اعالمیـه ای در دفــاع از ازادی منتشــر‬ ‫می کردنــد بــه اتهــام (قیــام بــر ضــد ســلطنت مشــروطه)‬ ‫محاکمــه نظامــی می کــرد‪ ،‬گروه هــای سیاســی ‪-‬‬ ‫اجتماعــی اعــم از مارکسیســت و اســامی گفتمــان‬ ‫انقالبــی و مبــارزۀ مســلحانه و قهرامیــز را انتخــاب‬ ‫کردنــد؛ بــه گونــه ای کــه حتــی بیشــتر هواخواهــان‬ ‫جبهــه ملــی دوم در اروپــا و امریــکا مائوئیســت شــدند‪.‬‬ ‫شــناخت ســازمان انقالبــی ایــران از فضای‬ ‫روســتاها و دهقــان هــای ایــران محــدود بــود‬ ‫و اساســا برداشــت غلطــی از اصالحــات ارضــی‬ ‫و پیامدهــای ان داشــتند‪ .‬و بــا وجــود اصالحــات‬ ‫ارضــی اصطــاح نیمــه مســتعمره_نیمه فئــودال‬ ‫را در تبیــن وضعیــت ایــران بــکار بردنــد‪.‬‬ ‫اکثریــت جوانــان حــزب تــوده در خــارج از کشــور نیــز از‬ ‫ایــن حــزب کــه مواضــع اصــاح طلبانه تــری نســبت‬ ‫بــه دیگــر گروه هــای چــپ داشــت انشــعاب کردنــد و‬ ‫(ســازمان (مائوئیســتی) انقالبــی حــزب تــوده ایــران) را‬ ‫تشــکیل دادنــد کــه هــوادار مبــارزه مخفــی و پشــتیبان‬ ‫مبــارزه چریکــی بــود‪ .‬کار بــه جایــی رســید کــه در‬ ‫‪22‬‬ ‫کنفدراســیون دانشــجویان ایرانــی کمتــر کســی را می شــد‬ ‫یافــت که مارکسیســت ‪ -‬لنینیســت یا مائوئیســت نباشــد‪.‬‬ ‫چریک هــا سیاســت شــکیبایی و انتظــار را انفعــال‬ ‫سیاســی می دانســتند‪ .‬ان هــا بــر ایــن بــاور بودنــد کــه‬ ‫بایــد شــرایط مبــارزۀ سیاســی را بــه وجــود اورد و نظــام‬ ‫حاکــم را وادار کــرد کــه از اعمــال خشــونت حکومتــی‬ ‫عقــب نشــیند‪ .‬بــا نگاهــی بــه مواضــع ایــن گروه هــای‬ ‫چریکــی متوجــه خواهیــم شــد کــه مبــارزات ان هــا هیــچ‬ ‫نســبتی بــا دموکراســی نداشــت؛ ان چنــان کــه شــعار‬ ‫اصلــی فدائیــان ســرنگون بــاد امپریالیســم و س ـگ های‬ ‫زنجیــری اش بــود‪ .‬هیــچ یــک از فعــاالن سیاســی چپگــرا‬ ‫کوچک تریــن ارزشــی بــرای دموکراســی قائــل نبودنــد و‬ ‫ازادی هــای سیاســی و مدنــی را بــه تمســخر (ازادی هــای‬ ‫بورژوایــی) می خواندنــد‪ .‬از نظــر انــان دموکراســی و‬ ‫ازادی هــای غربــی حتــی در خــود غــرب جــز نمایشــی‬ ‫بــرای فریــب توده هــا نبــود‪ .‬دموکراســی و ازادی هــای‬ ‫واقعــی پــس از انقــاب در بهشــت پرولتاریایــی تامیــن‬ ‫می شــد کــه نمونه هــای (واقعــا موجــود) ان را در چیــن‬ ‫و شــوروی و المــان شــرقی می شــد مشــاهده کــرد‪.‬‬ ‫از طرفــی نیمــه اول دهــه ‪ ۴۰‬اغــاز اختــاف و انشــعاب‬ ‫در گروه هــای چپگــرا بــود‪ .‬اختــاف چیــن مائوئــی و‬ ‫شــوروی باعــث انشــعاب در احــزاب چــپ ایرانــی نیــز‬ ‫شــد‪ .‬مائــو بــا علــم کــردن نظریــۀ سوســیال امپریالیســت‬ ‫بــودن شــوروی در واقــع انشــعابی فراگیــر در جنبــش‬ ‫جهانــی کمونیســتی بــه وجــود اورد‪ .‬بخشــی از ایــن‬ ‫اختــاف‪ ،‬نظــری و بخشــی در روش بــود‪ .‬نورالدیــن‬ ‫کیانــوری انشــعاب مائوئیســتی را بزرگ تریــن انشــعاب‬ ‫در تاریــخ حــزب تــوده می دانــد‪ .‬از محورهــای شــدید‬ ‫اختــاف ســازمان انقالبــی و حــزب تــوده بــر ســر‬ ‫بــه کارگیــری خشــونت در مبــارزه علیــه رژیــم شــاه‬ ‫و جانشــینی دیکتاتــوری پرولتاریــا بــه جــای حکومــت‬ ‫ســلطنتی پهلــوی بــود‪ .‬ســازمان انقالبــی‪ ،‬حــزب تــوده را‬ ‫متهــم کــرد کــه صرفــا شــعار ســرنگونی حکومــت کودتــا‬ ‫را می دهــد و نــه نظــام ســلطنتی را‪ ،‬پــس نمی خواهــد‬ ‫دیکتاتــوری پرولتاریــا را ایجــاد کنــد‪ .‬ســازمان بــه مبــارزه‬ ‫قهزامیــز اعتقــاد داشــت و حــزب را متهــم می کــرد کــه‬ ‫بــه خشــونت متوســل نمی شــود‪ .‬ســازمان بــا پیــروی‬ ‫از انقــاب مائــو می گفــت بایــد دهقان هــا را مســلح‬ ‫کــرد تــا ارتــش دهقانــی ایجــاد شــود و شــهرها از طریــق‬ صفحه 24 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫دهــات محاصــره شــود‪ .‬مائوئیســت ها‪ ،‬چریک هــای‬ ‫شــهری مثــل چریک هــای فدایــی خلــق را روشــنفکرانی‬ ‫بــا رویــۀ مبارزاتــی خــرده بورژوایــی می دانســتند و اعتقــاد‬ ‫داشــتند کــه مبــارزه مســلحانه را بایــد از میــان توده هــا‪،‬‬ ‫بــا یــاری پرولتاریــا و دهقانــان انقالبی و براســاس الگوی‬ ‫چیــن اغــاز کــرد و بــا چریک هــای فدایــی خلــق نیــز‬ ‫بــر ســر شــیوۀ مبــارزه مســلحانه اختــاف نظــر داشــتند‪.‬‬ ‫بیشــترین هــم و غــم ســازمان انقالبــی حــزب تــوده‬ ‫معطــوف بــه کاربــرد روش هــای انقالبــی در مقابــل‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫نداشــت و اغلــب اعضــای ان دانشــجویان ایرانــی‬ ‫خــارج از کشــور بودنــد و در عمــل هیــچ کار انقالبــی‬ ‫در داخــل کشــور انجــام ندادنــد‪ .‬انچــه ســازمان دربــارۀ‬ ‫دهقانــان ایرانــی در ســر می پرورانــد‪ ،‬بــا واقعیت هــای‬ ‫موجــود مطابقــت نداشــت‪ .‬شــناخت ان هــا از فضــای‬ ‫روســتاها و دهقان هــای ایــران محــدود بــود و اساســا‬ ‫برداشــت غلطــی از اصالحــات ارضــی و پیامدهــای ان‬ ‫داشــتند و بــا وجــود اصالحــات ارضــی اصطــاح نیمــه‬ ‫مســتعمره ‪ -‬نیمــه فئــودال را در تبیــن وضعیــت ایــران‬ ‫بــکار بردنــد‪ .‬مازیــار بهــروز معتقــد اســت ‪« :‬ســازمان‬ ‫انقالبــی می خواســت تجربــۀ چیــن را در ایــران تکــرار‬ ‫کنــد‪ ،‬بــدون درنظــر گرفتــن اینکــه دهقانــان ایــران‪،‬‬ ‫بــا ایجــاد یــک حکومــت پلیســی راه را بــر‬ ‫ایجــاد هرگونــه فعالیــت ســازمان دهــی شــده‬ ‫بســته بــود و شــکل گیــری ســازمان هــای چریکی‬ ‫بــا خــط مشــی مبــارزه مســلحانه و قهرامیــز‬ ‫در دهــه چهــل را مــی تــوان پیامــد سیاســت‬ ‫هــای ســرکوبگرانه رژیــم اســتبداد ســلطنتی‬ ‫بــه ویــژه پــس از خــرداد ‪ ۱۳۴۲‬دانســت‪.‬‬ ‫روش هــای رفرمیســتی حــزب تــوده بــود؛ امــا خــود‬ ‫ایــن گروه هــا هــم‪ ،‬کار انقالبــی نکردنــد‪ .‬کمــا‬ ‫اینکــه انتقــادی کــه بــه حــزب تــوده و چریک هــای‬ ‫فدایــی خلــق می کردنــد کــه کادر مرکــزی ان هــا بــا‬ ‫کارگــزاران و دهقانــان دچــار اختــاف طبقاتــی هســتند‪،‬‬ ‫دامنگیــر خــود ان هــا هــم شــد‪ .‬یروانــد ابراهامیــان در‬ ‫کتــاب ایــران بیــن دو انقــاب ضمــن بررســی پایــگاه‬ ‫طبقاتــی چریک هــای کشــته شــده در دورۀ شــاه‬ ‫بــه کشــته شــدن ‪ ۱۷۲‬چریــک اشــاره می کنــد کــه‬ ‫بررســی طبقاتــی ان هــا نشــان می دهــد‪ ،‬عمدتــا بــه‬ ‫طبقــۀ متوســط تعلــق داشــتند (‪۷۳‬دانشــجو‪ ۷،‬امــوزگار‪،‬‬ ‫‪ ۱۹‬مهنــدس و‪ )...‬ابراهامیــان معتقــد اســت ایــن‬ ‫چریک هــا در دوران رفــاه طبقــۀ متوســط‪ ،‬حقوق هــای‬ ‫روزافــزون و فراهــم بــودن کار بــرای فــارغ التحصیــان‬ ‫دانشــگاه رشــد کردنــد؛ پــس دلیــل نارضایتــی ان هــا‬ ‫نــه مشــکالت اقتصــادی بلکــه نارضایتــی اجتماعــی‪،‬‬ ‫خشــم و ازردگــی از محرومیــت سیاســی بــود‪.‬‬ ‫ســازمان انقالبــی در ایــران حضــور و فعالیــت عمومــی‬ ‫دســت کــم در عصــر جدیــد‪ ،‬فاقــد خصلــت انقالبــی‬ ‫بودنــد و اکثــر جنبش هــای اجتماعــی در ایــران‬ ‫قــرن بیســتم در مناطــق شــهری متمرکــز بــود‪».‬‬ ‫جریانــات مائوئیســتی در چنــد شــورش قومــی وارد‬ ‫شــدند و در نهایــت بــر کردســتان تمرکــز کردنــد؛ ان هــا‬ ‫هــدف خــود را از جامعــۀ دهقانــان بــه قومیت هــا تغییــر‬ ‫دادنــد و مســئلۀ اصلــی ایــن جریــان مبــارزات قومــی‪،‬‬ ‫ناارامی هــای قومــی و میدانــی بــرای مبــارزه مســلحانه‬ ‫بــا حکومــت شــد‪ .‬بیشــتر ســازمان های مائوئیســتی بــا‬ ‫وجــود حضــور در کشــور فاقــد پایــگاه اجتماعــی بودنــد؛‬ ‫تنهــا ســازمان مائوئیســتی کــه توانســت پایــگاه اجتماعــی‬ ‫محکمــی ایجــاد کنــد ســازمان کوملــه در کردســتان بــود‬ ‫کــه البتــه نقــش کوملــه هــم نــه بــه خاطــر ایدئولــوژی‬ ‫مائوئیســتی کــه بــه دلیــل روابــط قومــی در کردســتان‬ ‫بــود‪ .‬هنگامــی کــه تحــوالت اجتماعــی ایــران از زمــان‬ ‫جنبــش تنباکــو تــا انقــاب ‪ ۵۷‬را بررســی کنیــم‪ ،‬متــوه‬ ‫خواهیــم شــد روســتاییان نقــش اساســی در وقایــع‬ ‫نداشــتند؛ روســتاییان در ایــران نیرویــی نبودنــد کــه‬ ‫‪23‬‬ ‫جــزو ســربازهای ارتــش دهقانــی باشــند و از طریــق‬ ‫ان هــا بتــوان شــهرها را محاصــره کــرد‪ .‬ایــن نمونــه ای‬ ‫از الگوبــرداری بی معنــا از انقــاب چیــن بــود‪ ،‬بــا ایــن‬ ‫تفــاوت کــه روســتاییان در چیــن خصلت هــای انقالبــی‬ ‫داشــتند و نیــروی انقــاب ‪ ۱۹۴۹‬بودنــد در حالیکــه چنین‬ ‫خصلــت و نیرویــی در روســتاییان ایــران وجــود نداشــت‪.‬‬ ‫از دیگــر تناقض هــای مائوئیســت ها‪ ،‬دفــاع از اســام‬ ‫مبــارز پــس از انقــاب اســامی بــود‪ .‬ان هــا پــس از‬ ‫انقــاب نــام رنجبــران را برخــود برگزیدنــد؛ ایــن تغییــر‬ ‫نــام اشــکارا دلیــل مذهبــی داشــت‪ .‬محســن رضوانــی‬ ‫از بنیانگــذاران حــزب رنجبــران تغییــر نــام ســازمان‬ ‫انقالبــی را ایــن گونــه توضیــح می دهــد‪« :‬در شــرایطی‬ ‫کــه انقــاب بــه رهبــری روحانیــت صــورت گرفتــه بــود‪،‬‬ ‫عنــوان کمونیســم مــورد قبــول قــرار نمی گرفــت‪ ...‬مــا‬ ‫می گفتیــم جامعــه مذهبــی اســت و مــردم ارزش هــای‬ ‫دینــی دارنــد‪ ،‬امــا مــا کمونیســت هســتیم و رنجبــر‬ ‫هــم کــه بــه معنــای کمونیســم اســت‪ ».‬البتــه تمامــی‬ ‫ســازمان های مائوئیســتی ماننــد کوملــه یــا پیــکار‬ ‫از اســام مبــارز حمایــت نکردنــد؛ امــا رنجبــران و‬ ‫اتحادیــۀ کمونیســت ها بــه همراهــی و حمایــت از‬ ‫حکومــت دینــی پــس از انقــاب پرداختنــد؛ هرچنــد‬ ‫گروه هــای مائوئیســتی حتــی در وضعیــت انقالبــی‬ ‫نیــز در برقــراری ارتبــاط بــا توده هــای مــردم عمــا‬ ‫نــاکام ماندنــد و نتوانســتند نقــش چندانــی در تحــوالت‬ ‫پیــش رو انقــاب داشــته باشــند‪ .‬بزرگ تریــن گــروه‬ ‫مائوئیســتی حــزب رنجبــران حــدود ‪ ۲۰۰‬تــا ‪ ۳۰۰‬عضــو‬ ‫داشــت و در مــدت کوتاهــی مائوئیســت های ایرانــی‬ ‫اعــم از ســازمان انقالبــی حــزب تــوده ایــران (رنجبــران)‪،‬‬ ‫اتحادیــه کمونیســت های ایــران (ســربداران) و ســازمان‬ ‫توفــان از صحنــه سیاســی ایــران حــذف شــدند‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬ابراهامیــان‪ ,‬یروانــد‪ .‬ایــران بیــن دو انقــاب‪ .‬تهــران ‪ :‬نــی‪,‬‬ ‫‪.1395‬‬ ‫‪ .2‬بهــروز‪ ,‬مازیــار‪ .‬شورشــیان ارمان خــواه‪ ،‬ناکامــی چــپ در‬ ‫ایــران‪ .‬تهــران ‪ :‬ققنــوس‪.1388 ,‬‬ ‫‪ .3‬شــوکت‪ ,‬حمیــد‪ .‬نگاهــی از درون بــه جنبــش چــپ ایــران‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬اختــران‪.1386 ,‬‬ صفحه 25 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫مصالحه یا مهادنه‬ ‫بررسی صلح حسن بن علی‬ ‫محمد بادنج‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫مقدمه‬ ‫در جهــان اســام‪ ،‬وقایــع گوناگونــی رخ داده اســت کــه‬ ‫شــرح هریــک‪ ،‬خــود یــک کتــاب وزیــن می شــود؛ امــا‬ ‫یکــی از حــوادث مهــم تاریــخ اســام‪ ،‬بــه ویــژه بــرای‬ ‫شــیعیان‪ ،‬ماجــرای صلــح حســن بــن علــی و معاویــه بــن‬ ‫ابــی ســفیان می باشــد‪ .‬اهمیــت ایــن موضــوع انقــدر‬ ‫زیــاد بــود کــه تــا قرن هــا جهــان اســام را بــه خــود‬ ‫مشــغول کــرد؛ ایــن کــه چگونــه ممکــن اســت علــی‬ ‫بــن ابــی طالــب‪ ،‬اولیــن امــام شــیعیان‪ ،‬اخریــن خلیفــۀ‬ ‫راشــدین و پــدر حســن‪ ،‬بســیار محکــم و اســتوار در مقابل‬ ‫معاویــه ایســتادگی کنــد‪ ،‬امــا فرزنــدش تــن بــه صلــح‬ ‫ دهــد و عجیب تــر ان کــه بــرادرش حســین بــن علــی‪،‬‬ ‫پــس از شــهادت بــرادر خــود تــن بــه جهــاد می دهــد؛‬ ‫پــس از ایــن واقعــه (صلــح)‪ ،‬کــه در بیــن مســلمین (اهــل‬ ‫جماعــت) بــه عــام الجماعــت معــروف اســت و بحــث‬ ‫و جدلــی فــراوان میــان مســلمانان صــورت گرفــت کــه‬ ‫ایــا کار حســن توجیــه عقلــی دارد یــا وحــی؟ مصلحتــی‬ ‫صلــح نمــوده و از بــاب تقیــه وارد شــده؟ یــا رشــوه گرفته‬ ‫و ترسیده اســت؟ بــه هــر‬ ‫نحــو ممکــن‪ ،‬ایــن نظرات‬ ‫در میــان مســلمانان و‬ ‫بعــداً شرق شناســان‪ ،‬بــه‬ ‫یــک جــدل تمــام عیــار‬ ‫تبدیــل شــد‪ .‬از یــک‬ ‫ســو‪ ،‬معتزلیانــی بودنــد‪،‬‬ ‫کــه نظــرات مختلفــی‬ ‫راجــع بــه صلــح حســن‬ ‫داشــتند؛ از قاضــی‬ ‫معتزلــی‬ ‫عبدالجبــار‬ ‫تــا ابوعلــی جبایــی و‬ ‫… هــر یــک قائــل‬ ‫بــه نظــری بودنــد کــه‬ ‫بعدهــا ایــن تفکــرات وارد بعــد جدیــدی از کالم شــد‪.‬‬ ‫در ایــن مقالــه ســعی می شــود‪ ،‬بــه اراء برخــی از‬ ‫معتزلیــون و مستشــرقین مطــرح‪ ،‬پرداخــت و از طرفــی‬ ‫مفهــوم صلــح و ســازش حســن بــن علــی بــا معاویــه‬ ‫را مــورد بررســی قــرار داد‪ .‬پیــش از هــر چیــز‪ ،‬الزم‬ ‫بــه ذکــر اســت کــه در ایــن مقالــه بــه حــوادث دوران‬ ‫علــی ابــن ابــی طالــب اشــارۀ چندانــی نمی شــود؛ زیــرا‬ ‫تمامــی ایــن مــوارد در کتــب تاریخــی بــه وفــور دیــده‬ ‫می شــود و شــرح دوبــارۀ ان بــه نوعــی زیــره بــه کرمــان‬ ‫بــردن اســت‪ ،‬امــا بــا توجــه بــه ماهیــت صلــح حســنی‬ ‫کــه مــورد توجــه ایــن مقالــه اســت‪ ،‬مختصــر شــرحی‬ ‫راجــع بــه دوران حســن بــن علــی و معاویــه می دهیــم‪.‬‬ ‫شرح واقعه‬ ‫حســن‪ ،‬دومیــن امــام شــیعیان‪ ،‬فرزنــد ارشــد علــی ابــن‬ ‫ابــی طالــب و فاطمــه بنــت محمــد و نــوۀ محمــد بــن‬ ‫عبــداهلل‪ ،‬زادۀ ‪ ۱۵‬رمضــان (ســوم هجــری) در مدینــه‬ ‫بــا کنیــۀ ابــو محمــد اســت‪ .‬علــی ابــن ابــی طالــب‬ ‫زمانــی بــه دســت ابــن ملجــم مــرادی کشــته شــد کــه‬ ‫هنــوز تکلیــف بســیاری از بــاد اســامی مشــخص‬ ‫نشــده بود و دشــمنی ســر ســخت بــا قبیلــۀ هاشــمی‬ ‫و در معنــای گســترده تر بــا شــیعیان‪ ،‬از جانــب معاویــه‬ ‫همچنــان پابرجــا بــود و بــر ادامــۀ جنــگ پــا فشــاری‬ ‫می نمودنــد‪ .‬حســن بــا چنیــن شــرایطی در مســجد‬ ‫‪24‬‬ ‫کوفــه حاضــر شــد و خطب ـه ای را قرائــت کــرد کــه بــه‬ ‫فضیلــت خانــدان هاشــمی (پــدر و مــادر خــود) اشــاره‬ ‫کــرد و ســپس گفــت‪« :‬برتریــن افــراد بــرای رهبــری‬ ‫امــت‪ ،‬خانــدان پیامبــر هســتند‪ ».‬بعــد از ایــن خطبــه‬ ‫بــود کــه عبــداهلل بــن عبــاس‪ ،‬مــردم را بــه بیعــت بــا‬ ‫حســن دعــوت نمــود و اولیــن افــرادی کــه بــا حســن‬ ‫بیعــت کردنــد‪ ،‬قیــس بــن ســعد عامــری انصــاری و‬ ‫حجــر بــن عــدی بودنــد‪ .‬الزم اســت ذکــر شــود کــه‬ ‫علــی بــن ابــی طالــب به طــور علنــی جانشــینی بــرای‬ ‫خــود انتخــاب ننمــود؛ امــا در تفکــر شــیعه‪ ،‬امامــت‬ ‫متکــی بــه انتخــاب مــردم یــا شــخص قبــل از ان فــرد‬ ‫نیســت‪ ،‬بلکــه بــه نــص و قــدرت الهــی اســت کــه امامت‬ ‫انتخــاب می شــود و در ان لحظــه بهتریــن گزینــه بــرای‬ ‫جانشــینی‪ ،‬حســن بــود کــه در تمامــی امــور در کنــار‬ ‫پــدرش بــود و از همــه مهم تــر ان کــه نــوۀ رســول خــدا‬ ‫بــود‪ .‬پــس از بیعــت امــت با حســن‪ ،‬قیــس از وی پرســید‬ ‫کــه ایــا همچــون پــدرت در مقابــل معاویــه ایســتادگی‬ ‫می کنــی؟ و حســن بــن علــی چنیــن پاســخ داد‪:‬‬ ‫«هرانکــه بــا مــا صلــح کنــد‪ ،‬بــا او ســازش کــرده و هــر‬ ‫انکــه قصــد جنــگ کنــد بــا او وارد جنــگ می شــویم‪».‬‬ ‫از همیــن جــواب بــود کــه شــک بســیار بــر دل برخــی‬ ‫از یــاران حســن افتــاد کــه مبــادا او بــا معاویــه از در‬ ‫دوســتی درایــد؛ بــه گفتــۀ مادلونــگ‪ ،‬حســن‪ ،‬تــا دو‬ ‫مــاه اول خالفــت خــود‪ ،‬اقدامــی علیــه معاویــه انجــام‬ ‫نــداد و بــه کنــدی عمــل می کــرد کــه از همیــن عمــل‬ ‫می تــوان فهمیــد کــه او‬ ‫اواز جنــگ در ســر نــدارد‪،‬‬ ‫بــه همیــن خاطــر عبــداهلل‬ ‫(عبیــداهلل) بــن عبــاس را‬ ‫بــه فرماندهــی ســپاهش‬ ‫انتخــاب کــرد (همــان‬ ‫کــه پیش تــر در دوران‬ ‫خالفــت علــی هــم لغزش‬ ‫داشــت)؛ و از ســپردن‬ ‫فرماندهــی بــه قیــس یــا‬ ‫حجــر‪ ،‬ممانعــت می نمــود؛‬ ‫زیــرا ان دو بــه شــدت‬ ‫موافــق جنــگ بودنــد‪.‬‬ ‫معاویــه پــس از ان کــه‬ صفحه 26 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫حســن بــه خالفــت رســید‪ ،‬امــادۀ نبــرد شــد و بــه حســن‬ ‫دو بــار نامــه نوشــت‪ ،‬نامــۀ اول مضمونــی صلح امیــز‬ ‫و دوســتانه داشــت و پــس از ان کــه نامــه بی جــواب‬ ‫مانــد‪ ،‬نامــۀ دوم بــا تهدیــد همــراه شــد و ســپس امــادۀ‬ ‫حرکــت بــه ســوی حســن شــد‪ .‬قیــس بارهــا و بارهــا‬ ‫از اینکــه حســن بــرای مقابلــه تعلــل می کنــد لــب‬ ‫بــه اعتــراض می گشــود و مــدام او را به خاطــر ایــن‬ ‫کار ســرزنش می کــرد؛ امــا بــه هــر ترتیــب‪ ،‬حســن‬ ‫شــرایط را ســنجیده بــود و می دانســت کــه نبــرد در‬ ‫ایــن دوره‪ ،‬چیــزی جــز ســرافکندگی در پــی نــدارد‪ ،‬امــا‬ ‫حســن بــن علــی چگونــه بــه ایــن نتیجــه رســیده بود؟‬ ‫ابتــدا بایــد شــرایط دوره ای کــه حســن بــن علــی بــه‬ ‫خالفــت رسیده اســت را بررســی کنیــم‪ .‬اگــر در حیــن‬ ‫بیعــت‪ ،‬ابــن عبــاس پافشــاری نمی کــرد‪ ،‬بیعــت بــا حســن‬ ‫بــه ســختی انجــام می شــد‪ ،‬چــرا کــه در ان دوران‪ ،‬بیعــت‬ ‫کننــدگان بــه چنــد دســته تقســیم شــده بودند؛ دســتۀ‬ ‫نخســت‪ ،‬افــرادی بودنــد کــه از دوران علــی ابــن ابــی‬ ‫طالــب بــه او وفــادار بودنــد و پــس از ان هــم بــه حســن‬ ‫اقتــدا کردنــد کــه تعــداد ایــن افــراد بســیار انــدک بــود‪.‬‬ ‫دســتۀ دوم افــرادی بودنــد کــه تنهــا بــا معاویــه دشــمنی‬ ‫داشــتند و مســائل شــخصی خــود را درگیــر خالفــت و‬ ‫نهضــت می کردنــد و تنهــا بــه انتقــام شــخصی فکــر‬ ‫می کردنــد نــه حســن‪ .‬بخشــی از همیــن افــراد‪ ،‬در‬ ‫گــروه خــوارج بودنــد کــه بــه قــول خودشــان‪ ،‬حســن‬ ‫ماننــد پــدرش نیســت و حتمــ ًا بــا معاویــه رو بــه رو‬ ‫خواهــد شــد و دســتۀ اخــر هــم افــراد متفرقــه بودنــد‬ ‫کــه چــون دیدنــد دیگــران بــا ان هــا بیعــت کردنــد‪ ،‬انــان‬ ‫هــم بیعــت نمودنــد‪ .‬جــدای از ایــن افــراد‪ ،‬اگــر کمــی‬ ‫تامــل کنیــم و بــه دوران خالفــت علــی برگردیــم‪ ،‬بــه‬ ‫راحتــی درک می کنیــم شــرایط اصــ ً‬ ‫ا بــرای خالفــت‬ ‫حســن مناســب نبــود؛ چــرا کــه در دوران علــی‪ ،‬پــس‬ ‫از جنگ هــای داخلــی بســیار ماننــد جمــل‪ ،‬نهــروان‪،‬‬ ‫صفیــن و … از شــمار‬ ‫یــاران ان حضــرت کاســته‬ ‫شــد‪ .‬پــس از ان کــه مصــر‬ ‫از دســت محمــد بــن ابــی‬ ‫بکــر‪ ،‬والــی علــی بــن ابــی‬ ‫طالــب خــارج شــد‪ ،‬شــرایط‬ ‫بــرای علــی بســیار ســخت‬ ‫شــد بــه طــوری کــه عمــار‪،‬‬ ‫مالــک اشــتر و محمــد‬ ‫بــن ابــی بکــر‪ ،‬همگــی‬ ‫کشــته شــدند؛ در حالــی‬ ‫کــه تمــام این هــا از مــردان‬ ‫ثابــت قــدم علــی بودنــد و دیگــر در کنــارش نبودنــد‪ .‬بــا‬ ‫اســتناد بــه کتــاب الغــارات ثقفــی کوفــی‪ ،‬می تــوان‬ ‫فهمیــد کــه حکومــت علــی در اواخــر عمــرش‪ ،‬تنهــا‬ ‫محــدود بــه کوفــه شــده بود و توانایــی مقابلــۀ نظامــی‬ ‫بــا نیروهــای منظــم معاویــه را نداشــت؛ زیــرا مــردم از‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫جنــگ خســته شــده بودند و گــروه گــروه بــه معاویــه‬ ‫ملحــق می شــدند؛ معاوی ـه ای کــه درهــای رحمتــش بــه‬ ‫روی همــه بــاز بــود! امــا در اواخــر دوران علــی‪ ،‬مــردم‬ ‫متوجــه شــدند کــه تمــام غارت هــای ایــن دوران جــزء‬ ‫کارهــای معاویــه بوده اســت و مجــددا بــه فکــر یــاری‬ ‫علــی افتادنــد؛ امــا علــی بــه قتــل رســیده بود و حســن‬ ‫بــا شــرایطی پیچیــده باقــی مانده بــود‪ .‬پــس نمی تــوان‬ ‫بــه راحتــی قبــول کــرد کــه در ایــن دوران حســن‪ ،‬چهــل‬ ‫یکــی از حــوادث مهــم تاریــخ اســام‪ ،‬بــه‬ ‫ویــژه بــرای شــیعیان‪ ،‬ماجــرای صلــح حســن بــن‬ ‫علــی و معاویــه بــن ابــی ســفیان می باشــد‪ .‬اهمیــت‬ ‫ایــن موضــوع انقــدر زیــاد بــود کــه تــا قرن هــا‬ ‫جهــان اســام را بــه خــود مشــغول کــرد؛ ایــن‬ ‫کــه چگونــه ممکــن اســت علــی بــن ابــی طالــب‪،‬‬ ‫اولیــن امــام شــیعیان‪ ،‬اخریــن خلیفــۀ راشــدین و پدر‬ ‫حســن‪ ،‬بســیار محکــم و اســتوار در مقابــل معاویــه‬ ‫ایســتادگی کنــد‪ ،‬امــا فرزنــدش تــن بــه صلــح دهد و‬ ‫عجیب تــر ان کــه بــرادرش حســین بــن علــی‪ ،‬پــس‬ ‫از شــهادت بــرادر خــود تــن بــه جهــاد می دهــد‬ ‫هــزار مــرد جنگــی داشــته کــه از دوران پــدرش بــه او‬ ‫وفــادار بودنــد؛ کــه اگــر چنیــن بــود علــی قطعــا حمــات‬ ‫معاویــه را بــا همیــن چهــل هــزار نفــر پاســخ میــداد‬ ‫و چگونــه ممکــن اســت چهــل هــزار مــرد جنگــی در‬ ‫کوفــه باشــد ان هــم بعــد از پنــج ســال خالفــت علــی‬ ‫و جنگ هــای داخلــی کــه باعــث فرایــش نیروهایــش‬ ‫شده‪‎‬اســت‪ .‬ایــن رقــم بــه نظــر الطائالتــی بیــش نیســت‬ ‫کــه ولیــری‪ ،‬شرق شــناس ایتالیایــی ان را بیــان میکنــد و‬ ‫اظهــار دارد کــه حســن خــودش تــن بــه صلــح داد؛ زیــرا‬ ‫نیــروی کافــی بــرای نبــرد داشــت‪ .‬بــه نظــر می رســد‬ ‫ولیــری‪ ،‬بــه جریــان دوران علــی توجهــی نداشــته و‬ ‫تنهــا بــه برخــی از منابــع بســنده کرده اســت‪ .‬از طرفــی‬ ‫چهــل هــزار نفــر بــرای کوفــه در ان دوران‪ ،‬بســیار زیــاد‬ ‫بــه نظــر می رســد‪ .‬همــان طــور کــه پیش تــر اشــاره‬ ‫شــد‪ ،‬در ایــن مقالــه بــه شــرح ماوقــع نمی پردازیــم و‬ ‫ماهیــت صلــح را مــورد بررســی قــرار می دهیــم‪ .‬بــه هــر‬ ‫‪25‬‬ ‫ترتیــب حســن مجبــور می شــود تــن بــه صلــح دهــد‪.‬‬ ‫بعــد از ان کــه حســن‪ ،‬از ســوی یکــی از یارانــش مــورد‬ ‫ســوءظن قــرار گرفــت و چــادرش توســط ســپاهیانش‬ ‫غــارت شــد و همچنیــن عبــداهلل بــن عبــاس هــم‬ ‫بــه وی خیانــت کــرد‪ ،‬حســن تنهــای تنهــا مانــد؛‬ ‫به صورتــی کــه اگــر قصــد جهــاد هــم داشــت‪ ،‬دیگــر‬ ‫امکانــش نبــود‪ .‬مدت هــا پیــش در زمــان پــدرش‬ ‫هــم ایــن اتفاقــات بســیار رخ داده بــود؛ از نهــروان‬ ‫گرفتــه تــا صفیــن (ماجــرای لیلــه الحریــر) و می تــوان‬ ‫درک کــرد کــه دیگــر امــکان جهــاد وجــود نداشــت‪.‬‬ ‫صلــح حســن موجــب شــد نزدیک تریــن یارانــش هــم‬ ‫موقعیتــش را درک نکننــد‪ ،‬در واقــع موقعیت جهان اســام‬ ‫را درک نکننــد‪ .‬بــه همیــن خاطــر بــود کــه حجــر‪ ،‬حســن‬ ‫را بــه خیانــت متهــم می کنــد و این چنیــن می گویــد‪:‬‬ ‫«تــن پــدرت را در گــور لرزانــدی‪ ».‬قیــس نیــز بــه حســن‬ ‫می گویــد‪« :‬بــا ایــن کارت عــزت مســلمین را خدش ـه دار‬ ‫کــردی‪ ».‬یکــی از رنج هایــی کــه حســن می بــرد (جــدا‬ ‫از خیانت هــا)‪ ،‬عــدم درک صحیــح اطرافیانــش از شــرایط‬ ‫بــود‪ .‬بــه هــر ترتیــب حســن بــن علی مجبــور بــه پذیرش‬ ‫صلــح شــد‪ .‬در منابــع مختلــف‪ ،‬مفــاد صلح نامــه گوناگــون‬ ‫ذکــر شده اســت‪ ،‬امــا در اکثــر منابــع‪ ،‬بــه پنــج شــرط‬ ‫اصلــی حســن بــن علــی بــرای معاویــه اشــاره می شــود‬ ‫کــه بــه ان خواهیــم پرداخــت‪ .‬بعــد از ان کــه معاویــه‬ ‫کاغــذی ســفید را همــراه مهــر خــود بــرای حســن‬ ‫فرســتاد‪ ،‬تــا بــه قــول خــودش تمــام شــرایط را بی چــون‬ ‫و چــرا قبــول کنــد‪ ،‬او نیــز بــرای معاویــه نوشــت‪:‬‬ ‫‪.۱‬معاویــه حــق نــدارد بعــد از خــود جانشــینی انتخــاب‬ ‫کنــد‪.‬‬ ‫‪.۲‬معاویــه حــق نــدارد اصحــاب علــی و خانــدان علــی را‬ ‫در هــر جــا کــه هســتند مــورد اذیــت و ازار قــرار دهــد‪.‬‬ ‫‪.۳‬معاویه حق ندارد خود را امیرالومنین بنامد‪.‬‬ ‫‪.۴‬عــدم اقامــۀ شــهادت در‬ ‫حضــور معاویــه‪.‬‬ ‫‪ .۵‬خــراج اهــواز ‪ ،‬فســا و‬ ‫دارابگــرد کــه از ایــران‬ ‫اســت و جمعــا پنــج میلیــون‬ ‫درهــم اســت‪ ،‬بــرای خانوادۀ‬ ‫شــهدای صفیــن باشــد‬ ‫و ســاالنه یــک میلیــون‬ ‫درهــم نیــز بــه خــود حســن‬ ‫بــن علــی تعلــق گیــرد‪.‬‬ ‫در مــورد شــرط اخــر‪،‬‬ ‫بحــث مهمــی پیــش امــده‬ ‫کــه چــرا حســن بــن علــی‪ ،‬بــه گرفتــن یــک میلیــون‬ ‫درهــم راضــی شده اســت؟ زهــری‪ ،‬بحــث را بــه اینجــا‬ ‫می رســاند کــه حســن پیــش از شــکل گیری صلــح ‪،‬‬ ‫از معاویــه درخواســت مبغــل هنگفتــی را داشــته تــا از‬ ‫خالفــت کناره گیــری کنــد امــا چــون معاویــه مخالفــت‬ صفحه 27 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫کــرد‪ ،‬حســن مجبــور شــد صلــح کنــد و مبلــغ کم تــری را‬ ‫دریافــت کنـد ‪ .‬قبــل از تفســیر ایــن جریــان‪ ،‬بایــد زهــری‬ ‫را معرفــی کــرد؛ او بــا نــام کامــل محمــد بــن مســلم‬ ‫بــن عبــداهلل بــن شــهاب زهــری‪ ،‬در دوران عبدالملــک‬ ‫مــروان می زیســته و تــا زمــان هشــام زنــده بــود‪.‬‬ ‫وی رابطــۀ بســیار گرمــی بــا خلفــای امــوی داشــت و‬ ‫قاضی القضــات دمشــق در دوران مروانیــان بــود‪ .‬بــا ایــن‬ ‫کــه او پایه گــذار علــم حدیــث اســت‪ ،‬امــا به خاطــر ان‬ ‫کــه روابــط گرمــی بــا دربــار داشــت‪ ،‬تمــام نوشــته های‬ ‫او بعــد تبلیغــی بــرای امویــان داشته اســت‪ .‬بــه گفتــۀ‬ ‫شــمس الدین محمــد ذهبــی (مــورخ مطــرح شــدۀ قــرن‬ ‫هشـ�تم و نهـ�م قمرــی)‪ ،‬زهــری حتــی احادیــث کتابــش‬ ‫را هــم بــر مبنــای رضــای امویــان کتابــت می کــرد و بــه‬ ‫اعتبــار و ســند ان توجهــی نداشــت؛ بــه گفتــۀ زهــری‪،‬‬ ‫وی احادیــث را تنهــا بــرای جلوگیــری از افــکار عراقیــان‬ ‫(شــیعیان) جم ـع اوری کــرده تــا ســد محکمــی در برابــر‬ ‫افــکار پلیدشــان باشــد‪ .‬بــر اســاس انچــه در دانشــنامۀ‬ ‫جهــان اســام نوشــته شده اســت و اکثــر شرق شناســان‪،‬‬ ‫زهــری فاقــد اعتبــار روایــی اســت؛ پــس نمی تــوان بــه‬ ‫روایــات او تکیــه کــرد‪ .‬نکتــۀ دیگــر اینکــه چگونــه‬ ‫ممکــن اســت کــه حســن بــن علــی درخواســت رشــوۀ‬ ‫بیشــتر کنــد و معاویــه ان را رد کنــد؟ ان هــم معاویــه‬ ‫ای کــه در همیــن دوران‪ ،‬درهــای خزانــۀ خــود را بــه‬ ‫روی همــگان بــه ویــژه حســن گشــود تــا خالفــت را‬ ‫کــه باالتریــن مقــام بــود‪ ،‬از ان خــود کنــد‪ .‬در ثانــی‬ ‫اگــر حســن از ابتــدا قصــد دریافــت رشــوه را داشــت‪،‬‬ ‫پــس چــرا فرمــان تجهیــز لشــکر را صــادر نمــود و بــه‬ ‫نامه هــای پــر مهــر معاویــه جوابــی نــداد؟ مســئلۀ بعــد‬ ‫ان اســت کــه چــرا حســن ســالیانه یــک میلیــون درهــم‬ ‫از معاویــه دریافــت کرده بــود؟ در جــواب بایــد گفــت‪،‬‬ ‫کــه از نظــر اعتقــادی (شــیعه) ‪ ،‬حســن همچنــان امــام‬ ‫بــود و بــا اکــراه مجبــور بــه کناره گیــری از خالفــت‬ ‫شــد‪ ،‬زیــرا همــان طــور کــه اشــاره کردیــم‪ ،‬امامــت‬ ‫انتخابــی یــا انتســابی نیســت‪ ،‬بلکــه بــه نــص اســت‬ ‫و شــخص بــه ایــن ســادگی قــادر بــه کناره گیــری از‬ ‫ان نیســت‪ .‬امــام حــق دارد بــرای نــذورات و وجوهــات‬ ‫بیت المــال‪ ،‬رســیدگی و نظــارت کامــل داشــته باشــد‬ ‫و چــه کســی ســزاوارتر از حســن! حــال ان کــه یــک‬ ‫ـم ســالیانه تنهــا بــرای مصــارف شــخصی‬ ‫میلیــون درهـ ِ‬ ‫نبــوده؛ چــه بســا کــه در منابــع متعــددی امــده کــه‬ ‫حســن همــان را هــم بــرای انفــاق در نظــر داشــت‪ .‬از‬ ‫طرفــی حســن از خانــدان هاشــمی و از الســابقون اســت؛‬ ‫حتــی در عصــر خلفــای ســه گانــه هــم حقــوق ایــن‬ ‫خانــدان پرداخــت می شــد و جــای تعجــب نیســت؛ زیــرا‬ ‫اگــر حســن همیــن درامــد را هــم نداشــت‪ ،‬نمی توانســت‬ ‫از دیگــر شــیعیان حمایــت مــادی کنــد‪ .‬بــه هــر ترتیــب‪،‬‬ ‫نهضــت شــیعه بایــد ادامــه دار می بــود و ایــن نهضــت‬ ‫عــاوه بــر حمایــت معنــوی‪ ،‬حمایــت مــادی را نیــز‬ ‫دربــردارد و شــروط دیگــر هــم نشــان دهنــدۀ ایــن اســت‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫کــه حســن به هیچ وجــه معاویــه را قبــول نــدارد و در‬ ‫حــد اکــراه اســت کــه حاضــر بــه صلــح شده اســت‪.‬‬ ‫بــه هــر نحــوی کــه بــود‪ ،‬معاویــه شــروط را مهــر و امضــا‬ ‫کــرد‪ ،‬ان را قبــول نمــود و جنــگ خاتمــه یافــت‪ .‬امــا‬ ‫بــه قــول مادلونــگ‪ ،‬معاویــه در مســجد کوفــه نامــه را‬ ‫پــاره کــرد یــا بنــا بــه روایتــی گفــت‪« :‬مــن تنهــا بــرای‬ ‫حفــظ ظاهــر شــروط را پذیرفتــم و حقــی بــر گــردن مــن‬ ‫نیســت؛ منــی کــه در جنــگ قــدرت برتــر را داشــتم‬ ‫دلیلــی نــدارد شــروط حســن را بپذیــرم‪ ».‬او ظــرف ســه‬ ‫روز از تمامــی عــراق بــه اجبــار بیعــت گرفــت و ســپس‬ ‫دو مخالــف اصلــی خــود یعنــی حجــر بــن عــدی و قیــس‬ ‫را از ســر راه خــود برداشــت؛ البتــه در رابطــه بــا قیــس‬ ‫اطالعــات مختلفــی اســت؛ برخــی از کشــته شــدن او و‬ ‫برخــی در مــورد خانه نشــینی او صحبــت می کننــد‪.‬‬ ‫بــه هــر ترتیــب معاویــه امــور را بــه دســت گرفــت‬ ‫و اغازگــر اختالفــات فکــری در جهــان اســام شــد‪.‬‬ ‫بعدهــا به خصــوص در دوران پســا امــوی‪ ،‬کالم اســامی‬ ‫رشــد بســیاری کــرد و نظــرات مختلفــی راجــع بــه‬ ‫صلــح حســن پدیــد امــد‪ .‬در ایــن بیــن معتزلیــون و‬ ‫اشــاعره نظریاتــی دارنــد کــه بــه انــان اشــاره کــرده‬ ‫و ســپس از نــگاه شــیعه بــه ان پاســخ می دهیــم‪.‬‬ ‫بــه گفتــۀ ابوالحســین محمــد ملطــی (از متکلمیــن‬ ‫اشــعری)‪ ،‬پــس از صلــح حســن و معاویــه‪ ،‬گروهــی از‬ ‫یــاران علــی و حســن گوشه نشــین شــدند کــه بــه ان هــا‬ ‫معتزلــه می گوینــد ( البتــه لقــب اعتــزال یــا معتزلیــون بــه‬ ‫قبــل از ایــن ماجــرا برمیگــردد؛ عــده ای جدایــی واصــل‬ ‫بــن عطــا از حلقــۀ درس حســن بصــری را نشــانۀ اعتــزال‬ ‫دانســته و عــده ای دیگــر شــرکت نکــردن ایــن گــروه در‬ ‫جنــگ جمــل و صفیــن و دخالــت نکــردن در جریــان‬ ‫علــی و عایشــه و معاویــه را نشــانۀ اعتــزال می داننــد)‪.‬‬ ‫بــه گــزارش ســعد بــن عبــداهلل اشــعری‪ ،‬پــس از کشــته‬ ‫شــدن حســین ‪ ،‬عــده ای از درک رفتــار حســن و حســین‬ ‫درمانــده شــدند‪ ،‬از ایــن رو از تشــیع خــارج و بــه اعتــزال‬ ‫‪26‬‬ ‫روی اوردنــد‪ .‬حــال کــه ریشــۀ اعتــزال را بیــان کردیــم‪،‬‬ ‫بــه اظهــار نظــرات برخــی از بــزرگان انــان راجــع بــه‬ ‫صلــح حســن و معاویــه می پردازیــم‪ .‬معتزلیــون نظــرات‬ ‫مختلفــی مــن بــاب صلــح حســن بیــان کردنــد‪ .‬انــان‬ ‫بــا توجــه بــه مبانــی اعتقــادی خــود معاویــه را الیــق‬ ‫خالفــت نمی دانســتند و عقیــده داشــتند حســن بــر مقــام‬ ‫امــات خــود باقــی اســت‪ .‬در مقابــل عــده ای دیگــر از‬ ‫متکلمیــن اهــل ســنت عقیــده داشــتند کــه حســن‪ ،‬از‬ ‫حــق خــود کناره گیــری کــرده پــس معاویــه شایســتۀ‬ ‫خالفــت مســلمین اســت‪ .‬اعتزالیــون شــاخۀ بصــری‪،‬‬ ‫بــاور داشــتند کــه مشــروعیت بــا حســن و حســین اســت‬ ‫و معتقــد بودنــد کــه صلــح حســن دلیلــی بــرای خلــع او‬ ‫از امامــت نیســت و تنهــا زمانــی حــق امامــت از او ســلب‬ ‫می شــود کــه عمــل ناشایســتی از وی ســر بزنــد کــه بــه‬ ‫واســطۀ ان عمــل‪ ،‬امــت و دیــن در خطــر قــرار گیرنــد‪ .‬در‬ ‫غیــر ایــن صــورت او امــام بــر حــق اســت و مــردم حــق‬ ‫ندارنــد کــه بــه امــام خــود پشــت کننــد و بــا معاویــه‬ ‫بیعــت کننــد‪ .‬بــه اعتقــاد قاضــی عبدالجبــار معتزلــی‪،‬‬ ‫حســن بنــا بــه اجتهــاد خویــش بــه ایــن نتیجــه رســید‬ ‫کــه جنــگ بــا معاویــه بــه شکســت ختــم می شــود‬ ‫و او بنــا بــه اضطــرار و تــرس‪ ،‬تــن بــه صلــح داده و‬ ‫چنانچــه تــرس از او رفــع شــود‪ ،‬صلــح از او برداشــته‬ ‫شــده و می توانــد بــه خالفــت و امامــت ادامــه دهــد‪.‬‬ ‫ابوعلــی جبایــی نیــز عقیــده دارد کــه صلــح حســن بــر‬ ‫پایــۀ تــرس و اکــراه بــوده و ایــن صلــح اعتبــاری نــدارد؛‬ ‫زیــرا بــه دلیــل فشــار و اکــراه فــراوان‪ ،‬بیعــت بــا عــدم‬ ‫بیعــت‪ ،‬برابــر اســت و ایــن به مثابــۀ فــردی اســت کــه‬ ‫از روی اجبــار کفــر گویــد‪ ،‬امــا کافــر نخواهــد شــد؛‬ ‫ماننــد ابــوذر غفــاری‪ ،‬کــه در اســارت مشــرکین مکــه‬ ‫مجبــور شــد تــن بــه دشــنام بــه پیامبــر دهــد‪ .‬امــا ابــن‬ ‫مالحمــی‪ ،‬نظــر دیگــری دارد؛ (او شــاگرد حســن بصــری‬ ‫بــود و گفتــه می شــود حســن بصــری بــا حســن بــن‬ ‫علــی مالقاتــی داشــته‪ ،‬لــذا عمــل حســن را بهتــر درک‬ صفحه 28 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫کرده اســت‪ ).‬او معتقــد اســت کــه صلــح حســن در حــد‬ ‫اکــراه و اجبــار بــود‪ ،‬امــا نــه از روی تــرس‪ ،‬چنانچــه اگــر‬ ‫تــرس بــر حســن چیــره شــده بود‪ ،‬هیچــگاه امــادۀ نبــرد‬ ‫بــا معاویــه نمی شــد و از همــان ابتــدا تــن بــه ســازش‬ ‫مــی داد‪ .‬در واقــع ایــن شــرایط بــود کــه حســن را بــه‬ ‫ســمت صلــح ســوق مـی داد‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬عــده ای از‬ ‫اهــل ســنت بــا اســتناد بــه حدیــث نبــوی کــه می گویــد‪:‬‬ ‫«صلــح میــان دو دســتۀ بــزرگ از مســلمین رخ می دهــد‬ ‫و ایــن امــر توســط حســن امــکان پذیــر اســت‪ ».‬معتقدند‬ ‫صلــح حســن مشــروع اســت و معاویــه جانشــین بــه حــق‬ ‫او و ایــن عمــل موجــب خشــنودی خــدا و رســولش‬ ‫اســت کــه بــه عــام الجماعــه معــروف شده اســت‪.‬‬ ‫دیدگاه شیعه راجع به صلح حسن بن علی‬ ‫شــیعه بــر ایــن اعتقــاد اســت کــه امامــت حســن بــن‬ ‫علــی‪ ،‬بنــا بــر نــص الهــی و از جانــب رســول خداســت‬ ‫و ضمــن تاییــد صلــح وی‪ ،‬کناره گیــری او از خالفــت‬ ‫را اســیب زننــده بــه مقــام امامتــش نمی دانــد و معتقــد‬ ‫اســت کــه تــا پایــان عمــر خــود‪ ،‬حســن امــام شــیعیان‬ ‫بوده اســت‪ .‬در واقــع عقیــدۀ شــیعه ایــن گونــه اســت کــه‬ ‫امامــت‪ ،‬بــه اختیــار مــردم نبــوده و از طریــق بیعــت بــا‬ ‫ـری خودخواســته‪ ،‬بــه شــخص‬ ‫فــرد دیگــری‪ ،‬یــا کناره گیـ ِ‬ ‫دیگــری انتقــال پیــدا نمی کنــد‪( .‬متکلمیــن اســماعیلی‬ ‫مذهــب نیــز بــر ایــن عقیــده بوده انــد‪ ).‬همچنیــن‪،‬‬ ‫علــت صلــح از نــگاه شــیعه‪ ،‬گسســتگی ســپاه‪ ،‬تنهــا‬ ‫گذاشــتن حســن بــن علــی در مقابــل معاویــه توســط‬ ‫یارانــش‪ ،‬غــارت اموالــش و ســوء قصــد بــه جانــش و‬ ‫حفــظ جــان مســلمین از گزنــد معاویــه اســت‪ .‬عــاوه‬ ‫بــر این هــا‪ ،‬ویژگــی عصمــت بــرای امــام‪ ،‬دلیلــی دیگــر‬ ‫از نــگاه شــیعه اســت کــه اجــازۀ خطــا یــا لغــزش را بــه‬ ‫امــام نمی دهــد‪ .‬بــه گفتــۀ شــریف مرتضــی‪ ،‬در کتــاب‬ ‫الشــافی فــی معرفــت االمامیــه‪ ،‬در جــواب قاضــی عبــد‬ ‫الجبــار می گویــد‪« :‬صلــح حســن بــن علــی بــا اکــراه و‬ ‫در حــد «الجــاء» حاضــر بــه صلــح شــد‪ ».‬عامــل اکــراه‬ ‫موجــب شــده تــا شــیعه عمــل امــام را بــه تقیــه تعبیــر‬ ‫کنــد و چــون بیعــت امــام بــه معنــای پایــان جنگ اســت‪،‬‬ ‫شــیعیان ایــن صلــح را (مهادنــه و معاهــده) بــه معنــی‬ ‫پذیــرش و متارکــۀ جنــگ تعبیــر می کننــد‪ .‬همچنیــن‬ ‫محمــد بــن بحــر شــیبانی (متکلــم و فقیــه مطــرح‬ ‫شــیعه)‪ ،‬در کتــاب الفــروق بیــن الباطــی و الحقــوق‪ ،‬صلح‬ ‫امــام را بــه مهادنــه و معاهــده تعبیــر می کنــد و اشــاره‬ ‫می کنــد کــه بــا توجــه بــه جمیــع منابــع‪ ،‬معاویــه بــه‬ ‫معاهــدات عمــل نکــرد و نشــان دهندۀ معاهــده بــودن‪،‬‬ ‫ایــن مصالحــه اســت و نــه بیعــت بــودن ان؛ از ایــن رو‬ ‫صلــح ســبب رســیدن معاویــه بــه مقامــی باالتــر از امــام‬ ‫نبــود تــا ایــن کــه اطاعــت از وی بــر حســن بــن علــی‬ ‫الزم باشــد‪ .‬شــروط تعییــن شــده از جانــب حســن‪ ،‬دلیلــی‬ ‫بــر ایــن جریــان اســت و انجــا کــه وی می گویــد‪:‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫«معاویــه خــود را امیرالمونیــن نــام ننهــد‪ ».‬یعنــی ان‬ ‫کــه حســن‪ ،‬معاویــه را الیــق خالفــت نمی دانــد و یــا در‬ ‫شــرط دیگــرش کــه می گویــد‪« :‬عــدم اقامــۀ شــهادت‬ ‫در حضــور معاویــه‪ ».‬یعنــی ان کــه مقــام معاویــه از‬ ‫والیــان حســن هــم کمتــر بــود؛ چــرا کــه ایــن امــر در‬ ‫حضــور والیــان حســن امکان پذیــر بوده اســت‪ .‬حتــی‬ ‫زمانــی کــه معاویــه پــس از صلــح از حســن بــن علــی‬ ‫درخواســت کــرد تــا در جنــگ بــا خــوارج او را همراهــی‬ ‫کنــد‪ ،‬حســن توجهــی بــه او نکــرد؛ تمــام این هــا حاکــی‬ ‫از ان اســت کــه حســن بــرای معاویــه خالفــت و امارتــی‬ ‫قائــل نبــود‪ .‬مرحــوم عالمــه طباطبایــی‪ ،‬عــاوه بــر‬ ‫تاکیــد بــر ایــن کــه حســن در دوران معاویــه صلــح را‬ ‫بــر جنــگ برگزیــد‪ ،‬می نویســد‪« :‬حقــا اگــر حســن یــا‬ ‫حســین بــا معاویــه می جنگیدنــد‪ ،‬کشــته می شــدند و‬ ‫بــرای اســام کمتریــن ســودی نمی بخشــید و در برابــر‬ ‫سیاســت حــق بــه جانــب معاویــه‪ ،‬کــه خــود را صحابــه‪،‬‬ ‫کاتــب وحــی و خــال المومنیــن معرفــی کــرده و هــر‬ ‫دسیس ـه ای را بــه کار می بــرد‪ ،‬تاثیــری نداشــت‪ .‬گذشــته‬ ‫از ایــن کــه بــا تمهیــدی کــه داشــت می توانســت انــان را‬ ‫بــه دســت کســان خودشــان بکشــد و خــود بــه عزایشــان‬ ‫نشســته بــه مقــام خونخواهــی بیایــد‪ .‬چنانکــه‪ ،‬بــا خلیفــۀ‬ ‫ســوم همیــن معاملــه را کــرد‪ ».‬باالخــره حســن بــن‬ ‫علــی در ‪ 28‬صفــر ســال ‪ 50‬هجــری در ســن چهــل‬ ‫و هفــت ســالگی‪ ،‬بــا دسیســۀ معاویــه توســط همســر‬ ‫خــود جعــده‪ ،‬دختــر اشــعث بــن قیــس کنــدی‪ ،‬مســموم‬ ‫و کشــته شــد‪ .‬پیکــر او در بقیــع دفــن شده اســت‪.‬‬ ‫جمع بندی‬ ‫بــا بررســی نظــرات اهــل ســنت‪ ،‬بــه ویــژه معتزلیــون و‬ ‫پاس ـخ دهی بــه نظــرات انــان از عقایــد شــیعه‪ ،‬بــه ایــن‬ ‫نتیجــه میرســیم کــه صلــح امــام‪ ،‬نــه از روی تــرس بــوده‬ ‫و نــه رشــوه ای دریافــت کرده اســت‪ ،‬بلکــه از روی تدبیــر‬ ‫امامــت خــود و در نظــر گرفتــن عصمــت‪ ،‬کــه ویژگــی‬ ‫جدایی ناپذیــر امامــت اســت‪ ،‬بــرای حفــظ جــان مســلمین‬ ‫و دوری از فتنــه و تفرقــه مجبــور بــه پذیــرش صلــح‬ ‫شده اســت‪ .‬در واقــع عمــل حســن را بایــد از بعــد امــام‬ ‫شناســی مــورد بررســی قــرار دهیــم تــا بــه ایــن درک‬ ‫برســیم کــه حســن بــن علــی مامــور بــه جهــاد نبــود‬ ‫و بــه همــان دالیلــی کــه ذکــر شــد بایــد صلــح شــکل‬ ‫می گرفــت تــا در ایــن دوران کــه حســن از خالفــت و‬ ‫نــه امامــت کناره گیــری کــرده‪ ،‬مــردم ماهیــت واقعــی‬ ‫امویــان را بشناســند و بنداننــد تــا چــه انــدازه انــان بــرای‬ ‫جهــان اســام مضــر و خطرنــاک هســتند‪ .‬بــه نوعــی اگر‬ ‫ـح تحمیلــی انجــام نمی شــد‪ ،‬قیــام حســین هــم‬ ‫ایــن صلـ ِ‬ ‫شــکل نمی گرفــت؛ یعنــی دیگــر توجیهــی بــرای قیــام‬ ‫حســین بــن علــی علیــه امویــان وجــود نداشــت و مــردم‬ ‫ماهیــت امویــان را نمی شــناختند‪ .‬کار ارزشــمند حســن‬ ‫باعــث شــد‪ ،‬تــا شــیعه از ایــن امــر الگو بــرداری کنــد و به‬ ‫‪27‬‬ ‫ایــن نتیجــه برســد کــه در مقابــل ظلــم تنهــا راه‪ ،‬جهــاد‬ ‫نیســت بلکــه اگــر شــرایط بــه ضــرر اســام و مســلمین‬ ‫باشــد می تــوان تقیــه کــرد و تــن بــه صلــح داد‪ .‬در واقــع‬ ‫مــاک حســن در صلــح‪ ،‬رســوایی معاویــه بــود همانطــور‬ ‫کــه حســین بــن علــی‪ ،‬فرزنــدش یزیــد را رســوا کــرد تــا‬ ‫نشــان دهــد کــه ریشــۀ ظلــم هــم بــا صلــح عاقالنــه‬ ‫و هــم بــا جهــاد شــهادت طلبانه خشــک می شــود‪.‬‬ ‫منابع فارسی‬ ‫‪ .1‬جعفــر بــن محمــد بــن علــی‪« .‬مــن الیحضــره الفقیــه‪،‬‬ ‫دارالکتــب االســامیه»‪ .‬طهــران‪.)۱۳۸۵( .‬‬ ‫‪ .2‬جعفــر بــن محمــد بــن علــی‪« .‬علــل الشــرائع‪ ،‬منشــورات‬ ‫المکتبــه الحیدریــه و مطبیعهــا فی النجــف»‪ .‬طهــران‪.)۱۳۸۵( .‬‬ ‫ن احمــد‬ ‫‪ .3‬کوفــی‪ ،‬ابــن اعثــم‪« .‬الفتــوح»‪ .‬ترجمــۀ محمــد ب ـ ‬ ‫مســتوفی هــروی‪ ،‬مصحــح طبــا طبایــی غالمرضــا‪ ،‬تهــران‪.‬‬ ‫(‪.)۱۳۷۲‬‬ ‫‪ .4‬ابــن نعمــان‪ ،‬محمــد‪« .‬االرشــاد فــی معرفــه حجــت اهلل‬ ‫علــی عبــاد اهلل»‬ ‫‪ .5‬جعفریــان‪ ،‬رســول‪« .‬تاریــخ سیاســی اســام»‪ .‬قــم‪ :‬نشــر‬ ‫الهــادی‪.)۱۳۷۸( .‬‬ ‫‪ .6‬حــاج منوچهــری‪ ،‬فرامــرز‪ ( .‬حســن بــن علــی‪ ،‬امــام)‪ .‬دایــره‬ ‫المعــارف بــزرگ اســامی‪.‬‬ ‫‪ .7‬علــی بــن حســین موســوی‪( .‬ســید مرتضــی)‪« .‬االشــافی‬ ‫فــی االمــه»‪ .‬تهــران‪ :‬الموسســه الصــادق‪.)۱۳۷۹( .‬‬ ‫‪ .8‬محمــد بــن محمــد بــن نعمــان‪« .‬االرشــاد فــی المعرفعــه‬ ‫حجتــه اهلل علــی عبــاده اهلل» تهــران‪ :‬انتشــارات علمیــه‬ ‫االســامیه‪.)۱۳۸۸( .‬‬ ‫‪ .9‬ابــی حســن عبــد الجبــار‪( .‬قاضــی عبــد الجبــار)‪« .‬المغنــی‬ ‫فــی البــواب التوحیــد و العــدل»‪ .‬تهــران‪ :‬بــی نــا‪.‬‬ ‫‪ .10‬ابراهیـ م بـن محمــد کوفــی‪ ( .‬ثقفــی کوفــی)‪« .‬الغــارات»‪.‬‬ ‫ترجمــۀ ایتــی عبــد الحمیــد‪ .‬تهــران‪ :‬عطــارد‪.)۱۳۷۳( .‬‬ ‫‪ .11‬دانشنامه جهان اسالم ‪ ،‬مدخل حسن بن علی‪.‬‬ ‫‪ .12‬ســید محمــد حســین‪ ،‬طباطبایــی‪« .‬شــیعه در اســام»‪.‬‬ ‫قــم‪ :‬انتشــارات اســامی‪.)۱۳۸۹( .‬‬ ‫منابع التین‬ ‫‪1. Madelung, wilfred,hasan. B. Ali b.abi‬‬ ‫‪Taleb and significance in Shi’ism.2003‬‬ ‫‪2. Vaglieru veccia-hasan b .ali Ency‬‬‫‪clopedia of islam.1986‬‬ صفحه 29 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫کیش مانوی در خارج از ایرانشهر‬ ‫شایان ریحانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه عالمه طباطبایی‬ ‫« مــن از ســرزمین بابــل امــده ام تــا نــدای‬ ‫دع��وت را در هم��ۀ جه��ان پراکن��ده کن��م!»‬ ‫ایــن گــزاره‪ ،‬ترجمــۀ ســروده ای پارتــی از مانــی اســت‬ ‫کــه در حــدود ســال ‪ 216‬م در میــان رودان چشــم بــه‬ ‫جه��ان گش��ود و در گه��وارۀ تمدن ه��ا رش��د یافــت‪ .‬او بــه‬ ‫ـان روزگار خــود نبــود کــه همــواره در‬ ‫ماننــد پیشــوایان ادیـ ِ‬ ‫پـ�ی نف��ی یکدیگ��ر ب��ر می امدن��د‪ .‬مانــی می خواســت‪،‬‬ ‫نخســتین بــار ایین هــای شــرق وغــرب را در هــم‬ ‫ امیختــه و بــه هــم پیونــد دهــد تــا دنیــای انســان ها را‬ ‫از بنـ�د دشـ�منی پیـ�روان ان ایین هـ�ا بـ�ا یکدیگـ�ر برهانـ�د‪.‬‬ ‫مانــی خــود در تصدیــق و تاییــد ایین هــای بــزرگ ان‬ ‫پیامبــران ایین هــا می دانــد و‬ ‫روزگار‪ ،‬خویــش را اخریــن‬ ‫ِ‬ ‫می گویــد‪« :‬پیامبــران حکمــت و راســتی را از جانــب خــدا‬ ‫بــه مــردم عرضــه کرده انــد‪ ،‬گاهــی در هندوســتان بــه‬ ‫وســیلۀ پیــام اوری بــه نــام بــودا و گاهــی در ایران زمیــن‬ ‫بــه واســطۀ زردشــت و زمانــی در مغــرب بــه وســیله‬ ‫عیســی‪ ،‬عاقبــت مــن کــه مانــی پیــام اور خــدای حــق‬ ‫هس��تم‪ ،‬مامورنش��رحقایق در س��رزمین باب�لـ ش��دم‪».‬‬ ‫بابــل و میــان رودان کــه گهــوارۀ گرانمایــه ای بــا وجــود‬ ‫تنــوع فرهنگ هــا و ایین هــا بــرای رشــد انســانی‪ ،‬هماننــد‬ ‫مانــی بــه نظــر می اینــد؛ در ان روزگار و از روزگاران بســیار‬ ‫دور تــر از ســرزمین های غربــی ایرانشــهر بــه‬ ‫شــمارمی رفتند‪ ،‬ایرانشــهری کــه بــه تازگــی‬ ‫دگرگونی هـ�ای بزرگـ�ی در ان رخ داده بـ�ود‪.‬‬ ‫مانــی کــه امــده بــود تــا دیــن و ایینــی‬ ‫جهان شــمول و بــدون مــرز را بــه مردمــان‬ ‫بشناســاند؛ در برابــر مســیر و دیــدگان خــود‬ ‫امپراتــوری قدرتمنــد و نو پایــی در ایــران‬ ‫یافــت‪ ،‬کــه ســتون های بنیادیــن حکومــت‬ ‫خــود را بــر پایــۀ دیــن رســمی‪ ،‬گســترش‬ ‫زرتشــتی گری‪ ،‬ملت ســازی و ملی گرایــی‬ ‫اســتوار ســاخته بود و بــه هیــچ روی‬ ‫اندیشــه های جهان وطنــی را قابــل پذیــرش‬ ‫نمی دانســت و ایین هــای دیگــر را سراســر‬ ‫کفــر و بدع��ت می دیـ�د؛ امــا مانــی توانســته بود در دل ایــن‬ ‫امپراتــوری نفــوذ کــرده و شــاپور‪ ،‬جانشــین اردشــیر پاپــکان‪،‬‬ ‫برپـ�ا کننـ�دۀ دودمـ�ان ساسـ�انی را دوسـ�ت دار خـ�ود سـ�ازد‪.‬‬ ‫بــا درگذشــت اردشــیر‪ ،‬مانــی خــود را از هنــد بــه‬ ‫ایــران رســاند و در تاج گــذاری شــاپور بــه ســال‬ ‫‪ ۲۴۲‬م‪ .‬حضــور یافــت و بــه گفتــۀ ابــن ندیــم در‬ ‫ایـ�ن مراسـ�م بـ�رای نخسـ�تین بـ�ار خطبـ�ه خوانـ�د‪.‬‬ ‫زیــن پــس‪ ،‬مانــی بــرای گســترش اندیشــه های خــود‬ ‫از یــک ســو پشــتیبانی شاهنشــاه ایــران و انیــران‪،‬‬ ‫شــاپور ساســانی را داشــت و از ســوی دیگــر دشــمنی و‬ ‫کینــه تــوزی موبــدان و دینــداران زرتشــتی را همــواره‬ ‫پــس از انکــه ایرانشــهر بــه‬ ‫دســت اعــراب افتــاد راه ورود دوبــاره‬ ‫مانویــان بــه ایــران فراهــم گردیــد‪.‬‬ ‫و در خالفــت هــای اســامی نفــوذ‬ ‫فــراوان یافتــه و در بســیاری از شــورش‬ ‫هــای ایرانیــان نیــز شــرکت یافتنــد‪.‬‬ ‫احســاس می کــرد‪ .‬بــا وجــود دشــمنی موبدانــی‬ ‫کــه ســخت در تمــام احــواالت مــردم ایــران نفــوذ‬ ‫کرده بودنــد؛ طولــی نکشــید کــه اییــن مانــی در ایــران‬ ‫و میــان رودان گســترش فــراوان یافــت و شــاگردان مانــی‬ ‫اندیشــه های مانــی را بــه سراســر جهــان ارســال کردنــد‪.‬‬ ‫رویــای یــک دیــن جهان وطنــی از دل یــک امپراتــوری‬ ‫ملی گــرا و زرتشــتی در حــال تحقــق یافتــن بــود؛ امــا‬ ‫‪28‬‬ ‫مــرگ شــاپور ضربــۀ بزرگــی بــه ایــن ارزو وارد ســاخت‬ ‫و مانــی پشــتیبانی شاهنشــاه قدرتمنــدی چــون شــاپور‬ ‫را از دســت داد؛ از ســویی دیگــر هرمــز پســر شــاپور کــه‬ ‫دوســت دار مانــی بــود‪ ،‬بیــش از یــک ســال حکومــت نکــرد‬ ‫و ســلطنت بــه بهــرام رســید‪ .‬بــر تخــت نشســتن بهــرام‬ ‫پایانــی بــرای مانــی بــه حســاب می امــد زیــرا قــدرت دیگــر‬ ‫در دســت شاهنشــاه نبــود و بهــرام بــه طــور کامــل تابــع‬ ‫قــدرت شــعله ور اتشــکده موبــدان بــه ویــژه موبـ د موبــدان‬ ‫روزگار‪ ،‬کرتیرــ ب��ود‪ .‬موبــدان کــه مانــی و مانویــان را‬ ‫زندیــق یــا بدعت گــزار می خواندنــد در پــی نابــودی انــان‬ ‫بر امدنــد و ســرانجام بــر اهــداف خــود اقبــال یافتــه‪ ،‬مانــی‬ ‫را کشـ�تند و دسـ�ت بـ�ه کشـ�تار مانویـ�ان در ایرانشـ�هر زدنـ�د‪.‬‬ ‫امــا ایــن پایــان مانوی گــری نبــود و ایــن اندیشــه امده بــود‬ ‫تــا سراســر گیتــی را درنــوردد و شــرق و غــرب عالــم را بــا‬ ‫اندیشــه مانــی پیونــد دهــد؛ از ایــن رو مانویــان از ایــران‬ ‫گریختــه و بــه فرســتادگان مانــی در شــرق و غــرب پیوســته‬ ‫و برگــی تــازه در اندیشــه ورزی تاریــخ اغــاز نمودنــد‪.‬‬ ‫مانوی گری در غرب‬ ‫مانــی خــود بــا اندیش ـه های مســیحی اشــنایی داشــته و‬ ‫دوســتدار عیســی بــود از ایــن رو بــا وارد ســاختن گزیده هایی‬ ‫از مســیحیت بــه پیــام اوری خــود‪ ،‬راه را بــرای گســترش‬ ‫مانوی گــری در امپراطــوری روم و دنیــای مســیحیت بــاز‬ ‫نم��ود‪ .‬او نــام کتــاب خــود را «انجیــل زنــده» گــزارده و‬ ‫خــود را «فارقلیــط»‪ ،‬کســی کــه مســیح وعــدۀ ظهــورش‬ ‫را داده ب��ود‪ ،‬نامی��د‪ .‬او بــه شــهر های مــرزی‬ ‫ایــران و امپراتــوری روم همچــو « ِوه ادشــیر»‬ ‫یــا «ســلوکیه» و مناطــق «نصیبیــن» برتریــن‬ ‫ش�اـگردانش را گس��یل کرده ب��ود‪ .‬گروهــی از‬ ‫مبلغــان و شــاگردان مانــی نیــز مامورغــرب‬ ‫شــده و همــراه انــان دبیــران و کتــاب نگارانــی‬ ‫بـ�رای تکثیـ�ر نسـ�خه ها معیـ�ن شـ�دند‪.‬‬ ‫«اَ ّدا» یکــی از شــاگردان مانــی بــود کــه در‬ ‫ســفر های تبلیغاتــی خــود‪ ،‬شــهر های شــرق‬ ‫امپراتــوری روم را پیمــود؛ گــزارش حضــور‬ ‫او در شــهر های مختلــف وجــود دارد‪ .‬ایــن‬ ‫شــاگرد مشــهور همــواره مشــغول بحــث‬ ‫و مناظــره بــا رهبــران دینــی بــود‪ .‬پــس‬ صفحه 30 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫از مدتــی‪ ،‬روم محلــی بــرای ســاخت مانســتان های‬ ‫فــراوان بــه دســت «ادا» گردیــد و گزیــدگان و نیوشــایان‬ ‫فــراوان جــذب او شــدند و کتاب هــای بســیاری را قلــم‬ ‫زدنــد‪« .‬ادا» احتمــاال گام بــر «پالمیــر» نهــاده و در انجــا‬ ‫بــه درمــان « نفشــا»‪ ،‬خواهــر ملکــه پرداخته اســت و از‬ ‫انجایــی کــه ایــن درمــان چیــزی شــبیه بــه معجــزه را‬ ‫رقــم زده‪ ،‬بســیاری از رومیــان بــه اییــن مانــی گرویدنــد‪.‬‬ ‫در ســدۀ ســوم میــادی تــا حــدودی مرز هــای روم از ازادی‬ ‫بیشــتری برخــوردار بودنــد و بــه همیــن دلیــل گســترش‬ ‫مانوی�تـ ب��ه اس��انی در ش��رق امپرات��وری ص��ورت پذیرف��ت‪.‬‬ ‫«اکــواس» مانوی گــری را بــه فلســطین بــرد و بدیــن‬ ‫ترتیـ�ب فرقـ�ه اکـ�واس از مانویت در فلسـ�طین شـ�کل گرفت‪.‬‬ ‫بــه روایــت یــک فیلســوف نــو افالطونــی‪ ،‬نخســتین کســی‬ ‫کــه بــه مصــر امــد تــا مانویــت را تبلیــغ کنــد «پا ُپــس» نــام‬ ‫داشــت؛ او از نزدیک تریــن یــاران مانــی بــه شــمار می رفــت‪،‬‬ ‫مان��ی در نام��ه ای پاپ��س را ب��رادر خط��اب کرده اس��ت‪.‬‬ ‫افــزون بــر این هــا یافتــن متــون و نامه هایــی در مصــر‬ ‫بــه زبــان قبطــی کــه اکثــراً از یونانــی ترجمــه شــده بودنــد؛‬ ‫نشـ�انگر مرکزیـ�ت و اهمیـ�ت مصـ�ر در اییـ�ن مانـ�ی اسـ�ت ‪.‬‬ ‫کیــش مانــوی بــا گســترش در شــمال افریقــا موجــب شــد‬ ‫کــه حاکــم رومــی ایــن مناطــق نامــه ای بــرای امپراتــور‬ ‫نوشــته و خطــر ایــن کیــش را بــرای امپراتــوری بر شــمارد‪.‬‬ ‫ارمنســتان نیــز از تبلیغــات مانویــان در امــان نمانــد؛‬ ‫یکــی دیگــر از شــاگردان مانــی بــه نــام «گابریــاب»‬ ‫ایــن کیــش را در ارمنســتان گســترش داد تــا انجــا‬ ‫کــه پادشــاه ارمنســتان و همســرش بــه اییــن مانــی‬ ‫گرویدنــد‪ .‬همچنیــن گزارش هایــی از گرویــدن‬ ‫شـ�اه گرجسـ�تان بـ�ه اییـ�ن مانـ�ی نیـ�ز وجـ�ود دارد‪.‬‬ ‫مانویــان بــه ســوی بالــکان و ایتالیــا هــم روی‬ ‫اورده بودنــد‪ .‬در اوایــل ســده ‪ ۲۰‬میــادی مقبــره ای‬ ‫دارای کتیبــه ای مانــوی در جنــوب «باســیلیکا» یافــت‬ ‫شــد کــه مربــوط بــه گزیــده ای مانــوی بــود کــه‬ ‫بـ�رای تبلیـ�غ از لیدیـ�ه بـ�ه باسـ�یلیکا سـ�فر کرده اسـ�ت‪.‬‬ ‫قدیســی مصــری روایــت می کنــد کــه مانویــان در‬ ‫«اس��پارت» (ش��هری در یون��ان) ه��م حض��ور دارن��د‪.‬‬ ‫گویــا مانویــان در اســپانیا و ُگل هــم حضــور داشــته اند‬ ‫کــه ایــن مهــم از گفتــه یکــی از مخالفــان مانویــت‬ ‫برداشــت می شــود کــه در کتابــی بــه خــط التیــن‬ ‫می‍گویــد ( ‪ ۳۹۰‬م )‪ « :‬ایــن نابــکاران زمانــی در همــه‬ ‫جــا بودنــد‪ ،‬امــا اکنــون می گوینــد کــه در اســپانیا و‬ ‫پنــج اســتان پنهــان شــده اند و جماعتــی را فریفته انــد‪».‬‬ ‫مانویــان در امپراتــوری روم ســفرکرده و اماکــن مقــدس‬ ‫مســیحی و بــارگاه شــهدای انــان را زیــارت می کردنــد‬ ‫و از انجیــل بــرای تصدیــق اموزه هــای خــود بهــره‬ ‫می بردنـ�د‪ .‬اگوســتین از مانویــان مشــهور مغــرب زمیــن‬ ‫بــود کــه ‪ ۹‬ســال از زندگــی خــود را مانــوی زیســت و‬ ‫پــس از اشــنایی بــا فلســفه دچــار تحــول گشــت و در‬ ‫رد و دشــمنی بــا مانویــت رســاله ها نوشــت‪ .‬از ســویی‬ ‫در ایــن زمــان فیلســوفان نو افالطونــی در اســکندریه‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫بســیار اشــفته خاطر بودنــد؛ چــرا کــه همفکرانشــان بــه‬ ‫اندیشــۀ کســی گرویده انــد کــه محتــوای تفکــرش مملــو‬ ‫از افســانه اســت و در ان نشــانی از خــرد و تعقــل نیســت‪.‬‬ ‫کیــش مانــوی بــا انکــه کیشــی‬ ‫عمیقــا ایرانــی بــوده و بیشــتر امــوزه هــای‬ ‫ان رنــگ و بویــی زرتشــتی داشــتند امــا به‬ ‫دلیــل ممنوعیــت هــای شاهشــاهی ایــران‬ ‫بــرای انــان و کــوچ بــه شــرق و ریشــه‬ ‫دوانــدن در ســرزمین چیــن و مشــرق زمین‬ ‫هویــت ایرانــی خــود را از دســت داد و‬ ‫هویتــی چینــی و شــرقی بــه خــود گرفــت‪.‬‬ ‫واژه مانــوی رفته رفتــه در امپراتــوری بیزانــس تبدیــل بــه‬ ‫دشــنامی شــد کــه معنــای کافــر و بدعــت گــذار را بــه خــود‬ ‫گرفته بــود و بدیــن ترتیــب در ســده ‪ ۶‬میــادی نخســتین‬ ‫فرمان هــای قتــل عــام مانویــان در امپراتــوری بیزانــس‬ ‫صـ�ادر گردی��د‪ .‬بــا وجــود فرمان هــای ضــد مانــوی و‬ ‫افــکار ضــد مانــوی حاکــم در میــان رومیــان و مســیحیان‪،‬‬ ‫غــرب هــم نتوانســت بــرای کیــش مانــوی مســکنی دائمــی‬ ‫شــود و بــرای همیشــه در زیــر زمیــن خانه هــای مانویــان‬ ‫پنهــان باقــی مانــد‪ .‬امــا بــا همــۀ ایــن فــراز و نشــیب ها‬ ‫کــه اندیشــۀ مانــی در غــرب بــه خــود دیــد نمی تــوان‬ ‫تاثیــر عمیــق مانویــت را بــر مســیحیت انــکار نمــود‪.‬‬ ‫مانوی گری در شرق‬ ‫برخــاف انچــه در غــرب رخ داد؛ سرگذشــت کیــش‬ ‫مانــوی در شــرق بــه گونــۀ دیگــری رقــم خــورد و مانویــان‬ ‫اقبــال فــراوان یافتنــد و تــا امــروز ایینشــان بــا نام هــای‬ ‫دیگــری در ســرزمین های جنــوب شــرقی اســیا دوام‬ ‫یافته اس��ت‪ .‬در نوشــته ها و ســنت مانــوی‪ ،‬مانوی گــری‬ ‫در شــرق بــا حضــور «ماراَ ّمــو»‪ ،‬شــاگرد مانــی و فرســتادۀ‬ ‫او بــه شرــق اغ�اـز شده اسـ�ت؛ مارامــو زبــان و خــط پارتــی‬ ‫‪29‬‬ ‫می دانسـ�ت و گویـ�ا از خاندان هـ�ای اشـ�کانی بوده اسـ�ت‪.‬‬ ‫امــا پیــش از ان کــه مانــی شــاگردانی بــه مشــرق زمیــن‬ ‫گســیل کنــد‪ ،‬پیــروز (فرمانــروای خراســان و کوشــان)‬ ‫در زمــان شاپورساســانی خــود مانــوی بوده اســت و روی‬ ‫ســکه هایی کــه ضــرب نمــوده خــود را پیــرو اهورامــزدا‬ ‫خوانــده و بــر پیکــرۀ خــدای روی ســکه واژۀ «بــودا خــدا»‬ ‫امده اسـ�ت کــه نش��ان از مانــوی ب��ودن اوســت‪ .‬پــس‬ ‫خراســان بــزرگ مســکن مناســبی بــرای مانویــان بــه‬ ‫شــمارمی رفته و بــه ایــن خاطــر اســت کــه پــس از مــرگ‬ ‫مانــی و یارانــش ( ‪ ۲۷۴‬م ) در دوران بهــرام اول‪ ،‬خراســان و‬ ‫فــرا رود نخســتین مقــر پیــروان کیــش مانــوی بوده اســت‪.‬‬ ‫رفته رفتــه مانویــت در فــرارود بــه دلیــل مســتقل بــودن‬ ‫ان ناحیــه از امپراتــوری ساســانی تثبیــت شــده و رشــد‬ ‫یافــت‪ .‬دیدار هــای خــود مانــی بــا بــزرگان ان ناحیــه‪،‬‬ ‫نشــان از تاثیــر اییــن مانــی بــر افــکار مردمــان ان ســامان‬ ‫از ایرانش��هر اسـ�ت‪ .‬بــا ان کــه در ســمرقند و بخــارا بیشــتر‬ ‫مردمــان زرتشــتی بودنــد‪ ،‬امــا مانویانــی نیــز زندگــی را در‬ ‫بیــن همیــن افــراد اغــاز کردنــد و حتــی در ســمرقند محلــی‬ ‫بـ�رای عبـ�ادت یـ�ا بـ�ه نوعـ�ی مانسـ�تان سـ�اخته بودند‪.‬‬ ‫بــا گــذر زمــان به وســیلۀ بســیاری از مانویانــی کــه تاجــر‬ ‫بــوده و بــه ســفر می پرداختنــد‪ ،‬اییــن مانــی بــه چیــن‬ ‫نی��ز راه یاف��ت‪ .‬بــر اســاس وجــود نوشــته های بلخــی و‬ ‫گزارش هــای مارامــو در مــرو می تــوان گفــت مانویانــی‬ ‫نیــز در ایــن دو منطقــه حضــور داشــته اند‪ .‬مانویــان در‬ ‫شــرق هماننــد مانویــان در روم کــه رنــگ و بــوی مســیحی‬ ‫بــه خــود بخشــیده بودنــد‪ ،‬کیــش خــود را بــه ســوی اییــن‬ ‫بودایــی کشــانده و بــه ان رنــگ و لعــاب بودایــی زده و بــا‬ ‫بوداییــان هماهنــگ شــدند؛ از ایــن رو اصطالحــات بودایــی‬ ‫فراوانــی در نوشــته های مانــوی بــه زبــان پارتــی مشــاهده‬ ‫می شــود‪ .‬مانویــان بــا گــذر زمــان بــه زبــان ســغدی هــم‬ ‫کتاب هــای دینــی خــود را بــه نــگارش در اوردنــد و مبانــی‬ ‫اشــنایی بیشــتر مــردم فــرارود را فراهــم نمودنــد؛ مهــارت‬ ‫برگزیــدگان مانــوی در خوشنویســی‪ ،‬موســیقی‪ ،‬پزشــکی و‬ ‫نجـ�وم نیـ�ز از دیگـ�ر دالیـ�ل توفیق انـ�ان در فرارود می باشـ�د‪.‬‬ ‫مانویــان در چیــن هــم گام نهادنــد و نخســتین امــوزگار‬ صفحه 31 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫مانــوی در دوران کائوتســونگ‪ ،‬امپراتــور «سلســلۀ تانــگ» (‬ ‫‪ ۶۸۳ - ۶۵۰‬م ) در چیــن تبلیغــات را اغــاز نمود‪ .‬این اموزگار‬ ‫شــاگردی بــه نــام «مهراُهرمــزد» داشــت کــه توجــه ملکــۀ‬ ‫چیـ�ن (‪ ۷۰۴ - ۶۸۴‬م ) را بــه خــود جلــب نمــوده و کتــاب‬ ‫«ســوتره دوبــن» کــه احتمــاال ترجمــۀ کتــاب شــاهپورگان‬ ‫مانــی بــوده را در دربــار تقدیــم ملکــه می کنــد‪ .‬او بایــد‬ ‫مترجـ�م بسـ�یاری از متـ�ون مانـ�وی بـ�ه چینـ�ی بوده باشـ�د‪.‬‬ ‫در دنیــای شــرق مانویــان بــه دلیــل هــوش و‬ ‫زیرکــی و تخصــص در علــوم‪ ،‬جــزء ســفیران قــرار‬ ‫می گرفتنــد؛ بــرای نمونــه می تــوان بــه فرســتادن‬ ‫یــک مانــوی از دربــار پادشــاه تخارســتان بــه عنــوان‬ ‫یـ�ک نماینـ�ده رسـ�می بـ�ه دربـ�ار تانـ�گ یـ�اد کـ�رد‪.‬‬ ‫همانگونــه کــه مانویــان در ایرانشــهر بــا موبــدان در ســتیز‬ ‫بودنــد در چیــن هــم بوداییــان را در مقابــل خــود یافتنــد‪.‬‬ ‫بوداییــان بــا رایزنی هــا موفــق شــدند دربــار را نســبت بــه‬ ‫مانویــان حســاس ســاخته و انــان را ناچــار بــه واکنــش‬ ‫کننــد‪ .‬در پــی ایــن وقایــع دربــار چیــن در ســال ‪۷۳۱‬‬ ‫م از روحانــی مانــوی خواســت تــا در کتابــی گزیــدۀ‬ ‫اموزه هــا را توضیــح دهــد و پــس از گذشــت یــک ســال‬ ‫دربــار چیــن فرمانــی مبنــی بــر تحدیــد فعالیــت مانویــان‬ ‫ص��ادر نمـ�ود‪ .‬در ســال ‪ ۷۵۵‬م در چیــن شورشــی رخ داد؛‬ ‫تــرکان اویغــوری و پناهنــدگان مانــوی شــورش را ســرکوب‬ ‫کردنــد و پــس از ان اویغور هــا از قدرتمنــدان شــمال چیــن‬ ‫ب��ه حساــب می امدن��د‪ .‬در ســال ‪ ۷۶۲‬م‪« ،‬بوگوخــان»‬ ‫فرمانــروای اویغورهــا‪ ،‬بــه کیــش مانــوی گرویــد و زیــن‬ ‫پــس مانویــان پشــتیبانی سیاســی نیــز یافتنــد‪ .‬بوگوخــان‬ ‫ماجــرای مانــوی شــدن خــود را در کتیبــه ای شــرح داده‬ ‫و از ان چنیــن برداشــت می شــود کــه مانویــان تمــدن‬ ‫را بــه میــان اویغورهــای صحراگــرد و کشــتارگر بردنــد‬ ‫و انــان را بــه ملتــی پارســا‪ ،‬راســتکار و گیاه خــوار بــدل‬ ‫کردنــد‪ .‬از ان پــس مانویــان پرستشــگاه های فــراوان‬ ‫س�اـختند‪ .‬در ســال ‪ ۸۴۰‬م دوران اویغور هــا بــه دســت‬ ‫قرقیزهــا پایــان یافــت و بوداییــان پشــتیبانی یافتــه و‬ ‫پرستش��گاه های مان��وی را بستــند‪ .‬مانویــان همــراه بــا‬ ‫اویغورهاــ ب��ه مناط��ق قوچ��و ( تورفــان امــروزی ) کــوچ‬ ‫نمودنــد و مانویــت دیــن رســمی اویغورهــا باقــی مانــد‬ ‫و در ایــن ناحیــه مانســتان های فــراوان ســاخته شــد‪.‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫بســیاری گوینــد مانوی هــا هنــر نقاشــی و مینیاتــور را بــه‬ ‫شــرق بردنــد و گــواه ایــن گفتــه شــاید در کاوش هــای‬ ‫اوایــل ســده ‪ ۲۰‬میــادی باشــد کــه دســت نوشــته ها‬ ‫و نقاشــی های فــراوان و زیبایــی از مانویــان در تورفــان‬ ‫کش��ف گردی��د‪ .‬بــا گذشــت زمــان مانوی گــری در‬ ‫شــمال چیــن رو بــه خاموشــی نهــاد؛ امــا در جنــوب‬ ‫و جنـ�وب شـ�رقی چیـ�ن بـ�ه حیـ�ات خـ�ود ادامـ�ه داد‪.‬‬ ‫بــا گرفتــن رنگ و بــوی دائویــی از دیگــر ایین هــای شــرقی‬ ‫در جن��وب چیــن مانوی گرــی عم��ر فــراوان یاف��ت‪ .‬امــروزه‬ ‫می تــوان قاطعانــه گفــت کــه بســیاری از ایین هــای جنــوب‬ ‫و جنــوب شــرقی چیــن و اســیا ریشــه در اییــن مانویــت دارد‬ ‫و تــا ســده ‪ ۱۷‬میــادی نیــز گزارش هایــی از جادوگری هــای‬ ‫شــگفت انگیز و منجمــان مشــهور انــان وجــود دارد و‬ ‫بســیاری از مراس ـم هایی کــه امــروزه در ایین هــای بودایــی‬ ‫و کنفوسیوسـ�ی در چیـ�ن برگـ�زار می شـ�ود مانـ�وی هسـ�تند‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫کیــش مانــوی بــا ان کــه گســترۀ جغرافیایــی بزرگــی را‬ ‫بــه دســت اورد امــا هرگــز نتوانســت جمعیتــی بیشــتر از‬ ‫زرتشــتیان‪ ،‬بوداییــان‪ ،‬مســیحیان و بعدهــا مســلمانان را در‬ ‫اختی��ار گیـ�رد‪ .‬شــاید اگــر اســام ظهــور دیرهنگام تــری‬ ‫می داشــت کیــش مانــوی می توانســت مردمــان بیشــتری‬ ‫در ایرانشــهر را بــه ســوی خــود جــذب کنــد‪ ،‬امــا ایــن اتفاق‬ ‫هرگزــ رخ نـ�داد‪ .‬پــس از انکــه ایرانشــهر بــه دســت اعــراب‬ ‫افتــاد راه ورود دوبــارۀ مانویــان بــه ایــران فراهــم شــد و در‬ ‫خالفت هــای اســامی نفــوذ فــراوان یافتــه و در بســیاری‬ ‫از ش�وـرش های ایرانی��ان نی�زـ ش��رکت یافتن��د‪ .‬بســیاری از‬ ‫بــزرگان دســتگاه خالفــت عباســی بــا مانویــان در ارتبــاط‬ ‫حکیــم فردوســی در شــاهنامه مانــی را مــردی از چیــن‬ ‫می دانـ�د‪:‬‬ ‫بیامد یکی مرد گویا ز چین‬ ‫که چون او مصور نبیند زمین‬ ‫به صورتگری گفت پیغمبرم‬ ‫ز دین اوران جهان برترم‬ ‫ز چین نزد شاپور شد بار خواست‬ ‫به پیغمبری شاه را یار خواست‬ ‫فخرالدین اسعد گرگانی ‪:‬‬ ‫چنان اراست ان ماه زمین را‬ ‫که مانی صورت ارژنگ چین را‬ ‫و حافــظ شــیرازی هــم این گونــه اشــاره بــه چینــی بــودن‬ ‫مان��ی می کن��د ‪:‬‬ ‫اگــر بــاور نمــی داری رو از صورتگــر چیــن پــرس‬ ‫کــه مانــی نســخه میخواهــد ز نــوک کلــک مشــکینم‬ ‫ایــن اشــعار نشــان دهنــدۀ ایــن اســت کــه بــا ان کــه‬ ‫زادگاه اندیشــۀ مانــی‪ ،‬ریشــه و بــن مایــۀ کیــش او ایرانــی و‬ ‫زرتشــتی بــود امــا زادگاه خــود را بــدرود گفــت و حیــات خود‬ ‫را در ســرزمین های دوردســت شــرق ادامــه داد تــا انجــا‬ ‫کــه بزرگ تریــن گنجینه هــای مانــوی بــه زبان هــای‬ ‫چینــی و اویغــوری اســت‪ .‬کیــش مانــوی بــا اندیشــۀ‬ ‫جهان وطنــی خــود‪ ،‬فرهنگــی بــا ریشــۀ ایرانــی را بــه‬ ‫دوردس ـت های عالــم فرســتاد و جایــگاه و ارزشــی ســترگ‬ ‫در فرهنگ هــای ان ســرزمین ها بــرای خــود بــه وجــود‬ ‫اورد‪ ،‬گویــی کــه از ابتــدا در ان ســرزمین ها زاده شــده باشــد‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫بودنـ�د کـ�ه خانـ�دان برمکـ�ی یکـ�ی از انـ�ان می باشـ�د‪.‬‬ ‫کیــش مانــوی بــا انکه کیشــی عمیقـ ًا ایرانــی بوده و بیشــتر‬ ‫اموزه هــای ان رنگ و بویــی زرتشــتی داشــته امــا بــه دلیــل‬ ‫ممنوعیت هــای شاهنشــاهی ایــران بــرای انــان‪ ،‬کــوچ بــه‬ ‫شــرق و ریشــه دوانــدن در ســرزمین چیــن و مشــرق زمیــن‬ ‫هویــت ایرانــی خــود را از دســت داد و هویتی چینی و شــرقی‬ ‫بــه خــود گرفــت کــه در ادبیــات پارســی هم مشــهود اســت‪.‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪ .1‬اســماعیل پــور‪ ،‬ابوالقاســم‪« .‬اســطوره افرینــش در اییــن‬ ‫مانــی»‪ .‬تهــران‪ :‬کاروان‪.1382 ،‬‬ ‫‪ .2‬اســماعیل پــور‪ ،‬ابوالقاســم‪« .‬تاریــخ جامــع ایــران»‪ .‬جلــد ‪،5‬‬ ‫مانــی و دیــن او‪ ،‬دایره المعــارف اســامی‪.1392 ،‬‬ ‫‪ .3‬بیرونــی‪ ،‬ابوریحــان‪« .‬اثارالباقیــه»‪ .‬ترجمــه داناسرشــت ‪،‬‬ ‫تهــران‪ :‬نشــر نــی‪.1370 ،‬‬ ‫‪ .4‬تقــی زاده‪ ،‬ســید حســن‪« .‬مانــی و دیــن او انجمــن‬ ‫ایرانشناســی»‪ .‬چاپخانــه مجلــس شــورای ملــی‪.1335 ،‬‬ ‫‪ .5‬شــفا‪ ،‬شــجاع الدیــن‪« .‬تاثیــر کیــش مانــی در اروپــا»‪.‬‬ ‫مترجــم مهــدی سمســار‪ ،‬ماهنامــه حافــظ‪ ،‬ش‪ ،83 .‬تیــر ‪.1390‬‬ ‫‪ .6‬کریســتن ســن‪ ،‬ارتــور‪« .‬ایــران در زمــان ساســانیان»‪.‬‬ ‫مترجــم رشــید یاســمی‪ ،‬تهــران‪ :‬نشــر صــدای معاصــر‪.1385 ،‬‬ ‫‪ .7‬نیولــی‪ ،‬گــراردو‪« .‬از زردشــت تــا مانــی»‪ .‬مترجــم ارزو‬ ‫رســولی‪ ،‬تهــران ‪ :‬نشــر ماهــی‪.1388 ،‬‬ صفحه 32 ‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪٔ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ در ﺧﺰاﻧﻪٔ ﺗﺎرﯾﺦ‬ صفحه 33 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫سیمای خسرو پرویز‬ ‫در اینه شاهنامه فردوسی و خسرو و شیرین نظامی‬ ‫امیر افتخاری‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫خســرو دوم ساســانی‪ ،‬کــه بــه دلیــل کامیابی هــای‬ ‫نظامـی اش از ســوی رومیــان بــه پَرویــز (اَپَرویــز‪ ،‬اَبَرویــز؛‬ ‫بــه معنــای پیــروز و مظفــر) ملقــب شــده بود‪ ،‬اخریــن‬ ‫پادشــاه بــزرگ و نامــدار ایــران باســتان بــود کــه حــدود‬ ‫ســی و هشــت ســال پادشــاهی خــود (اواخــر قــرن ششــم‬ ‫و اوایــل قــرن هفتــم میــادی) توانســت چنــدی قــدرت‬ ‫و عظمــت ساســانیان را احیــاء کنــد و قلمــرو انــان را بــه‬ ‫منتهــای وســعت خــود برســاند و بــا فتوحــات نظامــی‬ ‫برق اســا و حیرت انگیــز در برابــر رومیــان‪ ،‬شــکوه و‬ ‫اقتــدار شاهنشــاهی هخامنشــی را‪ ،‬ولــو به طــور گــذرا‪،‬‬ ‫احیــاء کنــد‪ .‬قدرت نمایــی ســرداران او‪ ،‬بیزانســی ها‬ ‫را غافلگیــر و بهــت زده کــرد‪ ،‬و بــه قــول دکتــر‬ ‫عبدالحســین زرین کــوب‪« ،‬گویــی در ایــن فرصــت‬ ‫کوتــاه و زودگــذر کــه بــه لمحــه بــرق می مانســت‪،‬‬ ‫ایرانیــان‪ ،‬هــم پاســخی بــه تهاجمــات اســکندر دادنــد و‬ ‫هــم توانســتند ناکامی هــای پیشــینیان خــود در ماراتــن‪،‬‬ ‫ســاالمیس و پالتــه را (کــه دیگــر حتــی خودشــان‬ ‫هــم ان هــا را بــه یــاد نمی اوردنــد) تالفــی کننــد‪».‬‬ ‫شــهرت فــراوان خســرو و جــال و جبــروت افســانه ای‬ ‫دربــار او چنــان در افــواه مردمــان معاصــر وی پیچیــده‬ ‫و ورد زبان هــا و نقــل محافــل شــده بود کــه یــاد و‬ ‫خاطــره ایــن پادشــاه‪ ،‬حتــی پــس از اســام هــم در‬ ‫اذهــان و حافظــه ایرانیــان باقــی مانــد و شــاعران و‬ ‫ایرانــی نســل های بعــد در دوران‬ ‫منظومه ســرایان‬ ‫ِ‬ ‫اســامی (گاه حتــی بــا فاصلــه زمانــی چنــد صــد ســال)‬ ‫هــزاران هــزار بیــت شــعر دربــاره حیــات و اعمــال او‬ ‫ســرودند؛ نویســندگان و تاریخ نــگاران نیــز ده هــا صفحــه‬ ‫مطلــب دربــاره زندگــی و سرگذشــت این شــهریار نــام اور‬ ‫باســتان نگاشــتند‪ .‬البتــه بی شــک ناگفتــه مشــخص‬ ‫اســت کــه بررســی دقیــق‪ ،‬موشــکافانه و مقایســه ای‬ ‫این همــه اثــار گوناگــون در ایــن مختصــر مجــال‬ ‫نمی گنجــد‪ ،‬و هــدف نگارنــده ایــن ســطور‪ ،‬صرفـ ًا شــرح‬ ‫و بررســی مــوردی دو روایــت از خســرو دوم در دو اثــر‬ ‫ادبــی دوره اســامی اســت؛ دو اثــری کــه نخســتین‬ ‫روایــات مکتــوب دوره اســامی از خســرو دوم در قالــب‬ ‫شــعر محســوب می شــوند و نخســتین و مهم تریــن‬ ‫مطالــب را دربــاره شــخصیت‪ ،‬اعمــال و حــوادث‬ ‫زندگانــی خســرو دوم بــه حالــت منظــوم دربردارنــد‪:‬‬ ‫یکــی شــاهنامه حکیــم ابوالقاســم فردوســی طوســی‬ ‫(شــاعر قــرون چهــارم و پنجــم هجــری)‪ ،‬و دیگــری‬ ‫خمســه یــا پنــج گنــج نظامــی گنجــوی (جمال الدیــن‬ ‫ابومحمــد الیــاس بــن یوســف؛ شــاعر قــرون ششــم و‬ ‫هفتــم هجــری)‪ ،‬یــا به طــور دقیق تــر بخــش دوم‬ ‫ان اثــر کــه منظومــه خســرو و شــیرین نــام دارد‪.‬‬ ‫البتــه الزم بــه یــاداوری اســت کــه نگارنــده در اینجــا‬ ‫قصــد بررســی و واکاوی ویژگی هــای ادبــی و هنــری‬ ‫ایــن دو اثــر را نــدارد؛ چــرا کــه ان موضوعــی اســت‬ ‫جداگانــه و ارتبــاط مســتقیمی بــا قلمــرو و حیطــه فعالیــت‬ ‫نشــریه حاضــر‪ ،‬یعنــی تاریــخ نــدارد؛ و همچنیــن کاری‬ ‫اســت مبســوط و مفصــل کــه ادب پژوهــان و متخصصــان‬ ‫ادبیــات بایــد ان را انجــام دهنــد‪ .‬هــدف نگارنــده‪ ،‬صرفـ ًا‬ ‫بررســی میــزان تاریخــی بــودن محتــوای ایــن دو اثــر‬ ‫اســت؛ بــه عبــارت دیگــر می خواهــد ببینــد فردوســی‬ ‫و نظامــی چقــدر بــه بیــان حقایــق تاریخــی دربــاره‬ ‫‪32‬‬ ‫خســرو دوم پرداخته انــد و چــه مقــدار رگه هــای‬ ‫ خــورد‪.‬‬ ‫تاریخــی در ایــن دو ســروده بــه چشــم می‬ ‫َ‬ ‫نگارنــده نخســت بــه بررســی فهرســت وار رئــوس و‬ ‫عناویــن مطالــب مطــرح شــده دربــاره خســرو پرویــز‪،‬‬ ‫حیــات‪ ،‬اعمــال و سرگذشــت او در ایــن دو اثــر‬ ‫می پــردازد تــا مخاطــب دیــدی ‪ -‬ولــو کلــی و اجمالــی‪،‬‬ ‫و بــه دلیــل مجــال انــدک‪ ،‬بــدون پرداختــن بــه جزئیــات‬ ‫و تفاصیــل ‪ -‬در ایــن بــاره داشــته باشــد؛ ســپس دو متــن‬ ‫را بــا یکدیگــر و نیــز بــا فکت هــای تاریخــی موجــود‬ ‫دربــاره خســرو دوم مقایســه می کنــد تــا میــزان تاریخــی‬ ‫بــودن هــر یــک از ایــن دو روایــت و انطبــاق هــر کــدام‬ ‫از ان هــا بــر واقعیت هــای تاریخــی مشــخص شــود‪.‬‬ ‫خطوط اصلی در شاهنامۀ فردوسی‬ ‫ماجراهــای هرمــزد و بهــرام چوبیــن‪ ،‬ســکه زدن بهــرام‬ ‫بــه نــام خســرو بــرای بدنــام کــردن او‪ ،‬گریختــن خســرو‬ ‫از تیســفون‪ ،‬وقــوع هــرج و مــرج در کشــور و ازاد شــدن‬ ‫زندانیــان‪ ،‬دســتگیری هرمــزد و کــور کــردن او‪ ،‬نشســتن‬ ‫خســرو بــه جــای پــدر‪ ،‬ادعــای ســلطنت بهــرام چوبیــن‪،‬‬ صفحه 34 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫جنــگ خســرو و بهــرام در نهــروان‪ ،‬شکســت خســرو و‬ ‫پناهنــده شــدن او بــه قیصــر روم‪ ،‬کشــته شــدن هرمــزد‬ ‫به دس��ت ُگ ْســ َتهم و بُنــ ُدوی‪ ،‬دو بــرادر زن خــود‪،‬‬ ‫ســلطنت کوتاه مــدت بهـ�رام‪ ،‬یــاری قیصــر بــه خســرو‪،‬‬ ‫ازدواج خسـ�رو بــا مریــم دختــر قیصــر و منعقــد شــدن‬ ‫عهدنامهــ بینــ طرفیـ�ن‪ ،‬عزیم��ت خســرو بــا لشــکریان‬ ‫کمک�یـ قیصرــ ب��ه جن��گ بهـ�رام‪ ،‬یــاری ســروش‪ ،‬ایــزد‬ ‫پیــام اور بــه خســرو در جنــگ و پیروزی ســپاهیان خســرو‬ ‫و هزیمــت بهــرام‪ ،‬بــه تخــت نشســتن مجــدد خســرو‪،‬‬ ‫پنــاه بــردن بهــرام بــه خاقــان تــرک‪ ،‬مویــه فردوســی در‬ ‫ســوگ از دســت دادن فرزنــد‪ ،‬ماجــرای َمقاتــوره و بهــرام‪،‬‬ ‫ماجــرای شــیر َک ّپی و بهــرام‪ ،‬وصلــت بهــرام بــا دختــر‬ ‫خاقــان‪ ،‬تیــره شــدن روابــط خســرو و خاقــان بــر ســر‬ ‫مســئله بهــرام‪ ،‬حرکــت بهــرام بــه جنــگ خســرو‪ ،‬توطئــه‬ ‫ـراد بَرزیــن فرســتاده خســرو و کشــته شــدن بهــرام‪،‬‬ ‫خَ ـ ّ‬ ‫خواســتگاری خاقــان از گردیــه خواهــر جنــگاور بهــرام‪،‬‬ ‫گریختــن گردیــه بــه ایرانشــهر‪ ،‬کشــته شــدن بنــدوی‬ ‫دایــی خســرو بــه دســتور او‪ ،‬شــوریدن گســتهم بــر‬ ‫خســرو‪ ،‬توطئــه خســرو علیــه گســتهم و کشــته شــدن‬ ‫گســتهم به وســیله گردیــه‪ ،‬رفتــن گردیــه بــه تیســفون و‬ ‫ازدواجــش بــا خســرو‪ ،‬والدت شــیروی (قبــاد دوم) پســر‬ ‫خســرو از مریــم‪ ،‬امــدن هیئــت شــادباش گوی قیصــر‬ ‫نــزد خســرو و خواســتن دار مســیحا‪ ،‬امتنــاع خســرو از‬ ‫اســترداد صلیــب و بازفرســتادن هیئــت رومــی بــا هدایــا‪،‬‬ ‫داســتان عشــق خســرو و شــیرین‪ ،‬عــزم شــاه بــه عقــد‬ ‫شــیرین و مخالفــت موبــدان و بــزرگان‪ ،‬محاجــه و‬ ‫اســتدالل شــاه بــا مخالفــان و اقنــاع انــان و ازدواج او بــا‬ ‫شــیرین‪ ،‬زهــر خورانــده و کشــته شــدن مریــم به وســیله‬ ‫شــیرین‪ ،‬زندانــی شــدن شــیروی در ایــوان بــر اثــر یــک‬ ‫ف��ال ب��د‪ ،‬توضیــح پیشــینه تخــت طاقدیــس‪ ،‬رامشــگران‬ ‫و مغنیــان دربــار خســرو و چگونگــی راه یافتــن باربــد بــه‬ ‫جم��ع انــان‪ ،‬نح��وه ســاخته شـ�دن ای�وـان مدایــن‪ ،‬اقتــدار‬ ‫و عظمــت خســرو و ثــروت فــراوان او‪ ،‬بیدادگــری خســرو‬ ‫نســبت بــه زیردســتانش و فــرار عــده ای از بــزرگان ماننــد‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫زادفــرخ و گــراز [شــهربراز] از دربــار‪ ،‬ماجرای خســرو‪ ،‬گراز‬ ‫و قیصــر‪ ،‬تحریــک ســپاهیان توســط زادفــرخ؛ شــورش‬ ‫نظامیــان‪ ،‬رهانیــدن شــیروی از بنــد و عــزل و دســتگیری‬ ‫خسـ�رو‪ ،‬پیـ�ام فرستــادن شــیروی بــرای خســرو در زنــدان‬ ‫و پاســخ فرســتادن خســرو بــرای او و دفــاع از کارنامــه‬ ‫و عملکــرد ســی و هشــت ســاله اش‪ ،‬نوحه ســرایی پــر‬ ‫بیــن دو سرگذشــت مزبــور اختالفــات فاحشــی‬ ‫بــه چشــم می خــورد‪ ،‬و البتــه وجــود چنیــن‬ ‫اختالفاتــی نیــز طبیعــی اســت؛ شــاهنامه بیشــتر بــه‬ ‫جنــگ و گریزهــا و فــراز و نشــیب های زندگانــی‬ ‫سیاســی خســرو و حــوادث ســلطنت و احــوال دربــار‬ ‫او می پــردازد و داســتان عشــق خســرو و شــیرین‬ ‫را بســیار مختصــر بیــان می کنــد‪ .‬حتــی فردوســی‬ ‫ماجــرای عشــق فرهــاد کوه کــن بــه شــیرین را تمامـ ًا‬ ‫بــه کنــاری گذاشته اســت؛ حــال انکــه جوهــر اصلــی‬ ‫ســروده نظامــی‪ ،‬داســتان ها و حــوادث عاشــقانه‬ ‫خســرو‪ ،‬شــیرین و فرهــاد اســت و خســرو و فرهــاد‬ ‫دو رقیــب در عشــق شــیرین هســتند و اثــر یــاد شــده‬ ‫تمامــ ًا حــول محــور موضــوع «عشــق» می چرخــد‬ ‫ســوز و گــداز باربــد بــرای شــاه مخلــوع‪ ،‬کشــته شــدن‬ ‫خس��رو توســط مهرهرم��زد‪ ،‬خواس��تن شــیروی شــیرین را‬ ‫بــه عنــف بــه زنــی‪ ،‬فریــب شــیرین شــیروی را و شــرط‬ ‫گذاشــتن بــرای وصلــت بــا او‪ ،‬بــذل و دهش های شــیرین‬ ‫بــه درویشــان و ازاد کــردن بنــدگان‪ ،‬رفتــن شــیرین بــه‬ ‫دخمــه پیــش پیکــر خســرو و زهــر خــوردن و مــردن او‪.‬‬ ‫خطوط اصلی در خسرو و شیرین نظامی‬ ‫اغـ�از داســتان بــا تعریــف و تفســیر عشــق‪ ،‬زادن خســرو‬ ‫و امــوزش و تربیــت او‪ ،‬بیــان عیــش و نــوش خســرو در‬ ‫خانــه یــک دهقــان‪ ،‬خرابکاری هــای همراهــان خســرو‬ ‫و عقوبــت و تادیــب هرمــزد‪ ،‬وعده هــای جــد خســرو‬ ‫‪33‬‬ ‫بــه او در خــواب‪ ،‬شــنیدن خســرو وصــف شــیرین و‬ ‫شــبدیز را از زبــان شــاپور نقــاش چیره دســت دربــار‪،‬‬ ‫فرســتادن خســرو شــاپور را بــه ارمنســتان بــرای رســاندن‬ ‫پیــام دلدادگــی او بــه شــیرین‪ ،‬کشــیدن شــاپور چهــره‬ ‫خســرو را و قــرار دادن ان بــر ســر راه شــیرین‪ ،‬دلباختگــی‬ ‫شــیرین بــا دیــدن نــگاره خســرو‪ ،‬راهنمایی هــای شــاپور‬ ‫شــیرین را بــرای رســیدن بــه خســرو و عزیمــت شــیرین‬ ‫بــه ســوی تیســفون‪ ،‬شستشــوی شــیرین در چشــمه ای‬ ‫میــان راه‪ ،‬ســکه زدن بدخواهــان خســرو بــه نــام او در‬ ‫تیســفون؛ خشــم هرمــزد و فــرار خســرو‪ ،‬رســیدن خســرو‬ ‫بــه چشــمه و دیــدن شــیرین در حــال اب تنــی‪ ،‬عزیمــت‬ ‫شــیرین بــه ســوی تیســفون‪ ،‬رســیدن شــیرین بــه‬ ‫تیســفون و اگاهــی یافتــن او از عزیمــت خســرو‪ ،‬رســیدن‬ ‫خســرو بــه ارمنســتان و اگاه کــردن شــاپور او را از رفتــن‬ ‫شــیرین بــه تیســفون‪ ،‬اســتقبال شُ ــمیرا (مهین بانــو)‬ ‫فرمانــروای ارمنســتان (ســرزمین های اران تــا ارمــن)‬ ‫و عمــه شــیرین از خســرو‪ ،‬شــنیدن خســرو خبــر مــرگ‬ ‫پــدر را و عزیمــت بــه تیســفون‪ ،‬بازگشــت شــیرین بــه‬ ‫ارمنســتان و ندیــدن او خســرو را در انجــا‪ ،‬شــورش‬ ‫بهــرام چوبیــن و غصــب ســلطنت‪ ،‬گریختــن خســرو‬ ‫بــه اذربایجــان و مالقــات تصادفــی او بــا شــیرین در‬ ‫شــکارگاه‪ ،‬ســفارش مهین بانــو بــه شــیرین کــه فریــب‬ ‫نخــورد و گوهــر خویــش از دســت ندهــد‪ ،‬خوانــدن‬ ‫شــیرین خســرو را به شــکیبایی‪ ،‬ازرده و خشــمگین شــدن‬ ‫خســرو بــر شــیرین و رفتنــش بــه قســطنطنیه بــرای‬ ‫اســتمداد از قیصــر روم‪ ،‬یــاری قیصــر خســرو را بــا ســپاه‬ ‫و تزویــج دختــرش مریــم بــه خســرو‪ ،‬عزیمــت خســرو‬ ‫بــه ســوی تیســفون؛ شکســت بهــرام چوبینــه از خســرو‬ ‫و متــواری شــدن بهــرام‪ ،‬بــه تخــت نشســتن خســرو‪،‬‬ ‫بیمــار شــدن مهین بانــو و درگذشــت او و رســیدن تــاج‬ ‫و تخــت ارمنســتان بــه شــیرین‪ ،‬ورود فرهــاد صنعتگــر‬ ‫بــه داســتان بــرای کمــک و خدمتگــزاری بــه شــیرین‪،‬‬ ‫شــدن فرهــاد‪ ،‬اطــاع یافتــن خســرو‬ ‫عاشــق شــیرین‬ ‫ِ‬ ‫از عشــق فرهــاد بــه شــیرین و مشــورت بــا نزدیــکان‬ صفحه 35 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫بــرای از ســر راه برداشــتن رقیــب‪ ،‬اگاهــی خســرو از‬ ‫اینکــه فرهــاد را بــا زر و مــال نتوانــد خریــدن‪ ،‬شــرط‬ ‫خســرو بــا فرهــاد؛ کــه چنانچــه فرهــاد کــوه بیســتون را‬ ‫بکنــد و جــاده ای از میــان ان بــرای ســهولت امــد و شــد‬ ‫ایجــاد کنــد‪ ،‬خســرو از عشــق شــیرین منصــرف خواهــد‬ ‫شــد‪ ،‬شــیر بــردن شــیرین بــرای فرهــاد؛ درمانــدن اســب‬ ‫شــیرین از پیمــودن مســیر‪ ،‬و بــر دوش بــردن فرهــاد‬ ‫شــیرین و اســبش را بــه قصــر شــیرین‪ ،‬اکاهــی دادن‬ ‫جاسوســان خســرو را کــه نزدیــک باشــد کوه کنــی‬ ‫فرهــاد بــه ثمــر نشــیند‪ ،‬رســاندن خبــر دروغیــن مــرگ‬ ‫شــیرین بــه فرهــاد و از کــوه پاییــن افکنــدن فرهــاد خــود‬ ‫را و مــرگ او‪ ،‬بــه خــاک ســپردن شــیرین فرهــاد را و‬ ‫زیارتکــده شــدن مــزار فرهــاد عاشــقان و دلــدادگان را‪،‬‬ ‫مــرگ مریــم‪ ،‬زن خســرو‪ ،‬رفتــن خســرو ســوی محبوبــی‬ ‫دیگــر «شــکر اصفهانــی» نــام بــرای برانگیختــن حســد‬ ‫شــیرین‪ ،‬دعــا و تضــرع شــیرین بــه درگاه الهــی بــرای‬ ‫پایــان ایــن فــراق و هجــران‪ ،‬رفتــن خســرو بــه قصــر‬ ‫شــیرین و درشــتی دیــدن از او‪ ،‬شرمســار شــدن شــیرین‬ ‫از کــرده خــود و رفتنــش بــه لشــگرگاه خســرو و کمــک‬ ‫خواســتن از شــاپور‪ ،‬وســاطت و چاره ســازی شــاپور‬ ‫و نهایتــ ًا عقــد خســرو شــیرین را‪ ،‬بخشــیدن خســرو‬ ‫ گســتری‬ ‫حکومــت ارمنســتان را بــه شــاپور‪ ،‬داد و دانش‬ ‫ِ‬ ‫خســرو بــه ترغیــب شــیرین در کشــور و برگــزاری‬ ‫مجالــس مباحثــات فلســفی‪ ،‬رفتــن خســرو بــه اتشــکده‬ ‫بــرای عبــادت؛ شــورش شــیرویه و بــه دســت گرفتــن‬ ‫زمــام امــور و زندانــی کــردن خســرو‪ ،‬بــه قتــل رســاندن‬ ‫خســرو در زنــدان بــه فرمــان شــیرویه‪ ،‬اگاهــی یافتــن‬ ‫شــیرین از مــرگ جانگــداز خســرو‪ ،‬تــاش شــیرویه‬ ‫بــرای تصاحــب و عقــد شــیرین‪ ،‬فریــب دادن شــیرین‬ ‫شــیرویه را و مشــروط کــردن عقــدش بــا او؛ پذیرفتــن‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫شــیرویه شــرط ها را‪ ،‬بخشــیدن شــیرین تمــام لــوازم و‬ ‫البســه خســرو را بــه فقــرا؛ رفتــن شــیرین بــه دخمــه و‬ ‫ارامــگاه خســرو بــه بهانــه وداع بــا او و کشــتن او خــود‬ ‫را بــا خنجــر بــدان گونــه کــه خســرو را کشــته بودنــد‪.‬‬ ‫مقایسۀ دو روایت با یکدیگر‬ ‫در شــاهنامه‪ ،‬حــوادث زندگــی خســرو‪ ،‬ذیــل دو‬ ‫بخــش ماجراهــای پادشــاهی خســرو دوم و ماجراهــا‬ ‫و حــوادث پادشــاهی کوتاه مــدت پســر و جانشــین‬ ‫او‪ ،‬شــیرویه (قبــاد دوم) امده اســت؛ بدیــن ترتیــب‬ ‫کــه حــدود چهــار هــزار بیــت بــه پادشــاهی خســرو‬ ‫و حــدود ششــصد بیــت بــه پادشــاهی شــیرویه‬ ‫اختصــاص یافته اســت (در مجمــوع ‪ ۴۶۸۳‬بیــت در‬ ‫نســخه چــاپ مســکو)‪ .‬البتــه داســتان شــیرویه بــا‬ ‫سرگذشــت خســرو و خاصــه زندگانــی و سرنوشــت‬ ‫شــیرین‪ ،‬زن محبــوب خســرو ارتبــاط پیــدا می کنــد‪.‬‬ ‫خســرو و شــیرین نظامــی قــدری مفصل تــر از‬ ‫داســتان های متناظــر در شــاهنامه اســت و متــن نســخه‬ ‫چــاپ شــوروی ان‪ ۶۱۳۴ ،‬بیــت دارد؛ به اســتثنای ابیاتــی‬ ‫کــه در حاشــیه ثبــت شــده و وارد متــن نشده اســت‪.‬‬ ‫ایــن منظومــه‪ ،‬طوالنی تریــن و به لحــاظ ســاختاری‬ ‫مفصل تریــن منظومــه نظامــی اســت و اثــری اســت‬ ‫شایســته؛ کــه پــس از مخــزن االســرار ســروده شــده‬ ‫و برخــی ان را شــاهکار نظامــی دانســته اند‪ .‬شــاعر‬ ‫گنجــه‪ ،‬هنــر قصه ســرایی را در زبــان فارســی بــه اوج‬ ‫کمــال ممکــن رسانیده اســت‪ .‬ایــن هنرنمایــی او بیشــتر‬ ‫در خســرو و شــیرین و هفــت پیکــر ظاهــر شده اســت‪.‬‬ ‫بیــن دو سرگذشــت مزبــور اختالفــات فاحشــی بــه چشــم‬ ‫می خــورد‪ ،‬و البتــه وجــود چنیــن اختالفاتــی نیــز طبیعــی‬ ‫اســت؛ شــاهنامه بیشــتر بــه جنــگ و گریزهــا و فــراز‬ ‫و نشــیب های زندگانــی سیاســی خســرو و حــوادث‬ ‫ســلطنت و احــوال دربــار او می پــردازد و داســتان عشــق‬ ‫خســرو و شــیرین را بســیار مختصــر بیــان می کنــد‪ .‬حتــی‬ ‫فردوســی ماجــرای عشــق فرهــاد کوه کــن بــه شــیرین‬ ‫را تمامــ ًا بــه کنــاری گذاشته اســت؛ حــال انکــه جوهــر‬ ‫اصلــی ســروده نظامــی‪ ،‬داســتان ها و حــوادث عاشــقانه‬ ‫خســرو‪ ،‬شــیرین و فرهــاد اســت و خســرو و فرهــاد دو‬ ‫رقیــب در عشــق شــیرین هســتند و اثــر یــاد شــده تمامـ ًا‬ ‫حــول محــور موضــوع «عشــق» می چرخــد‪ ،‬و این هــا‬ ‫چیزهایی انــد کــه در اثــر مزبــور بــه تفصیــل شــرح داده‬ ‫شــده اند‪ .‬در واقــع مــا در ایــن داســتان بــا یــک مثلــث‬ ‫عشــقی مواجــه هســتیم؛ دو مــرد کــه عاشــق یــک زن‬ ‫شــده اند‪ .‬نظامــی‪ ،‬پیشــوای داستان ســرایی در ادب‬ ‫فارســی اســت و نه تنهــا شــاعر و گوینــده ای تواناســت‬ ‫و ســبکی ویــژه خــود دارد؛ بلکــه بــر شــعرای پــس از‬ ‫خــود هــم اشــکارا تاثیــر نهاده اســت‪ .‬او از دانش هــای‬ ‫رایــج روزگار خــود (علــوم ادبــی‪ ،‬نجــوم‪ ،‬علــوم اســامی‪،‬‬ ‫فقــه‪ ،‬کالم و زبــان عــرب) اگاهــی و بهــره گســترده ای‬ ‫‪34‬‬ ‫دارد و ایــن ویژگــی از البــه الی اشــعار او به روشــنی‬ ‫هویداســت‪ .‬در مجمــوع می تــوان گفــت حــال و هــوای‬ ‫سرگذشــت خســرو پرویــز در شــاهنامه بالــکل بــا‬ ‫انچــه در خســرو و شــیرین می بینیــم‪ ،‬متفــاوت اســت‪.‬‬ ‫در خســرو و شــیرین نظامــی‪ ،‬شــیرین‪ ،‬شــاهزاده ای ارمنی‬ ‫و بــرادرزاده مهین بانــو‪ ،‬حاکــم و فرمانــروای ارمنســتان‬ ‫اســت‪ ،‬کــه بعدهــا پــس از درگذشــت عم ـه اش‪ ،‬ملکــه‬ ‫ارمنســتان می شــود‪ .‬حــال انکــه در شــاهنامه‪ ،‬شــیرین‪،‬‬ ‫نــه تنهــا شــاهزاده یــا از تبــار و تخمــه شــاهان و‬ ‫فرمانروایــان و بــزرگان نیســت؛ بلکــه حتــی بــه نظــر‬ ‫می رســد زنــی بــدکار و فاســقه یــا گناهــکار بوده باشــد‬ ‫کــه بعدتــر محبوبــه خســرو پرویــز شده اســت‪ .‬بعضــی‬ ‫اشــارات فردوســی ایــن نظــر را تاییــد و تقویــت‬ ‫می کنــد‪ .‬در اینجــا بــه دو مــورد اشــاره می شــود‪:‬‬ ‫ـرگ خســرو در زنــدان‪ ،‬شــیروی‬ ‫‪ )۱‬انجــا کــه پــس از مـ ِ‬ ‫درصــدد تصاحــب شــیرین برمی ایــد‪ ،‬شــیرین ســه شــرط‬ ‫می گــذارد و می گویــد در صورتــی کــه شــیروی ان هــا‬ ‫را بــه جــا ا َو َرد‪ ،‬حاضــر اســت زن او شــود‪ :‬نخســت اینکــه‬ ‫تمــام امــوال او را پــس دهــد‪ ،‬دوم اینکــه تمــام بنــدگان‬ ‫وی را در اختیــارش بگــذارد و ســوم اینکــه بــه او اجــازه‬ ‫دهــد بــا پیکــر بی جــان خســرو وداع کنــد‪ .‬شــیروی هــر‬ ‫ســه شــرط را می پذیــرد‪ .‬شــیرین امــوال را تــا دینــار‬ ‫اخــر بــه بنــدگان و اتشــکده می بخشــد و بخشــی را‬ ‫صــرف ابــاد کــردن امــاک ویــران می کنــد و بنــدگان‬ ‫را نیــز ازاد می کنــد‪ .‬انــگاه بــا بنــدگان ســخن هایی‬ ‫می گویــد کــه دال بــر گذشــته مشــکوک اوســت‪:‬‬ ‫مگویید یکسر جز از راستی‬ ‫نیاید ز دانندگان کاستی‬ ‫که زان پس که من نزد خسرو شدم‬ ‫زرین او نو شدم‬ ‫به ُم‬ ‫ِ‬ ‫شکوی ّ‬ ‫فر شاه‬ ‫و‬ ‫بودم‬ ‫بانوان‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫از ان پس چه پیدا شد از من گناه؟‪...‬‬ ‫همه یکسر از جای برخاستند‬ ‫زبان ها به پاسخ بیاراستند‬ ‫که ای نامور بانوی بانوان‬ ‫سخن گوی و دانا و روشن روان‬ ‫به یزدان که هرگز تو را کس ندید‬ ‫پس پرده اوا شنید‬ ‫نه نیز از ِ‬ ‫همانا ز هنگام هوشنگ باز‬ ‫تخت ناز‬ ‫چو تو نیز ننشست بر ِ‬ ‫‪ )۲‬هنگامــی کــه خســرو قصــد ازدواج بــا شــیرین‪،‬‬ ‫محبوبــه خــود را دارد (محبوب ـه ای کــه از قرائــن چنیــن‬ ‫می نمایــد کــه از پیــش از ان او را می شــناخته و بــا‬ ‫او مــراوده داشته اســت) و می خواهــد او را بــه رســم‬ ‫و اییــن بخواهــد و بــه ُمشــکوی خــود بفرســتد‪ ،‬از‬ ‫موبــد می خواهــد کــه عقــد او را بــا شــیرین ببنــدد‪.‬‬ صفحه 36 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫اینجاســت کــه شــاه بــا مخالفــت درباریــان‪ ،‬خاصــه‬ ‫موبــدان روبــه رو می شــود؛ کــه شــیرین را شایســته‬ ‫همســری خســرو نمی داننــد و حتــی او را زنــی بدنــام‬ ‫می شناســند‪ .‬موبــدان و بــزرگان وقتــی خبــردار شــدند‪:‬‬ ‫که شیرین به ُمشکوی خسرو شده ست‬ ‫کهن بود کار جهان‪ ،‬نو شده ست‬ ‫همه شهر زان کار غمگین شدند‬ ‫پراندیشه و درد و نفرین شدند‬ ‫نرفتند نزدیک خسرو سه روز‬ ‫چهارم چو بفروخت گیتی فروز‬ ‫فرستاد خسرو‪ ،‬مهان را بخواند‬ ‫به گاه گران مایگان برنشاند‬ ‫خســرو از ان هــا ســبب دلتنگــی و نیامدنشــان بــه‬ ‫دربــار را پرســید؛ هیچکــس پاســخ نــداد‪ .‬چــون ســوال‬ ‫مکــرر شــد‪ ،‬بــزرگان بــا چشــم اشــاره بــه موبــد کردنــد‪.‬‬ ‫موبــد بــه پــا خاســت و بــه خســرو چنیــن گفــت کــه‪:‬‬ ‫کنون تخمه مهتر الوده شد‬ ‫بزرگی از این تخمه پالوده شد‬ ‫پدر پاک و مادر بود بی هنر‬ ‫چنان دان که پاکی نیاید به بر‬ ‫ز کژّی نجوید کسی راستی‬ ‫که از راستی برکنی کاستی‬ ‫دل ما غمی شد ز دیو سترگ‬ ‫که شد یار با شهریار بزرگ‪...‬‬ ‫بــه ایــن ترتیــب موبــد دربــاره زشــتی ها و‬ ‫ناشایســتگی های شــیرین بســیار ســخن گفــت؛‬ ‫خســرو نیــز هیــچ نگفــت و پاســخی نــداد‪ .‬چــون‬ ‫دیگــر وقــت گذشــته بــود‪ ،‬موبــد گفــت‪ :‬مــا فــردا‬ ‫پــگاه بــه درگاه شــاه می اییــم تــا چــه فرمایــد‪.‬‬ ‫چــون روز دیگــر فرارســید‪ ،‬موبــدان و بــزرگان نــزد‬ ‫شــاه امدنــد‪ .‬خســرو امــر کــرد تــا تشــتی پــر از خــون‬ ‫و کثافت هــای دیگــر کردنــد و بــه انجــا اوردنــد‪ .‬هــر‬ ‫کــس ان را می دیــد‪ ،‬روی برمی گردانــد‪:‬‬ ‫همی کرد هر کس به خسرو نگاه‬ ‫همه انجمن خیره از بیم شاه‬ ‫به ایرانیان گفت کاین خون کیست؟‬ ‫نهاده به تشت اندر از بهر چیست؟‬ ‫بدو گفت موبد که خون پلید‬ ‫کز او ُدش منش گشت هر کس بدید‬ ‫پــس خســرو فرمــود تــا تشــت را از میــان برداشــتند و ان‬ ‫را شســتند و تمامــ ًا پــاک کردنــد و بــا مشــک و گالب‬ ‫معطــر ســاختند‪:‬‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫چنین گفت خسرو که شیرین به شهر‬ ‫چنان بد که ان بی منش تشت زهر‬ ‫تشت َمی شد به مشکوی ما‬ ‫کنون ِ‬ ‫بر این گونه پربو شد از بوی ما‬ ‫ز من گشت بدنام شیرین نخست‬ ‫ز پرمایگان نامداری نجست‬ ‫حــال انکــه مــا در خســرو و شــیرین نظامــی می بینیــم‬ ‫کــه مهین بانــو بــه شــیرین توصیــه می کنــد کــه‬ ‫هوشــیار باشــد و گوهــر خــود را جــز بــه عقــد رســمی‬ ‫بــا خســرو عرضــه نکنــد‪.‬‬ ‫این گونــه تفاوت هــای ریــز و درشــت بیــن دو اثــر‬ ‫مزبــور فــراوان بــه چشــم می خــورد و امــکان بررســی‬ ‫همــه ان هــا وجــود نــدارد‪ ،‬امــا عــاوه بــر ان هــا‪ ،‬انچه در‬ ‫نظامــی‪ ،‬شــباهت های فراوانــی بــا داســتان ویــس‬ ‫و رامیــن دارد کــه در منظومــه دیگــر همیــن شــاعر‬ ‫(بــه نــام ویــس و رامیــن) ذکــر شده اســت‪ .‬در واقــع‬ ‫ایلــرز‪ ،‬محقــق معــروف المانــی در کتــاب خــود بــه نــام‬ ‫ســمیرامیس به خوبــی نشــان داده کــه افســانه های‬ ‫باســتانی مربــوط بــه ســمیرامیس (نســخه اســاطیری‬ ‫شــا ّمورامات؛ ملکــۀ اشــوری) در تکویــن داســتان های‬ ‫همــای چهــرازاد و شــیرین تاثیــر گذاشــته و بســیاری از‬ ‫خصوصیــات و صفــات اســاطیری ســمیرامیس در روایــات‬ ‫ایرانــی بــه همــای یــا شــیرین نســبت داده شده اســت‪.‬‬ ‫فردوســی در سراســر شــاهنامه بــر جنبــه پهلوانــی و‬ ‫حماســی داســتان ها تاکیــد می کنــد‪ ،‬و داســتان خســرو‬ ‫ایلــرز‪ ،‬محقــق معــروف المانــی در کتــاب‬ ‫خــود بــه نــام ســمیرامیس به خوبــی نشــان داده‬ ‫کــه افســانه های باســتانی مربــوط بــه ســمیرامیس‬ ‫(نســخه اســاطیری شــا ّمورامات؛ ملکــۀ اشــوری)‬ ‫در تکویــن داســتان های همــای چهــرازاد و‬ ‫شــیرین تاثیــر گذاشــته و بســیاری از خصوصیــات و‬ ‫صفــات اســاطیری ســمیرامیس در روایــات ایرانــی‬ ‫بــه همــای یــا شــیرین نســبت داده شده اســت‪.‬‬ ‫شــاهنامه دربــاره عشــق شــیرین و خســرو امــده‪ ،‬بســیار‬ ‫کمتــر از ان چیــزی اســت کــه در خســرو و شــیرین گفتــه‬ ‫شــده‪ ،‬و ماجــرای عشــق مزبــور در شــاهنامه‪ ،‬تنهــا پس از‬ ‫زاده شــدن شــیروی و امــدن فرســتادگان قیصــر بــه ایران‬ ‫و بازگش�تـ ان هــا بیــان می شــود (یعنــی در اواخــر بخــش‬ ‫پادشــاهی خســرو پرویــز)؛ ان هــم بــا جزئیاتــی بســیار‬ ‫کمتــر از انچــه در اثــر نظامــی می بینیــم و به اختصــار‪.‬‬ ‫حــال انکــه محــور اصلــی در اثــر نظامــی (چنــان کــه‬ ‫از نــام اثــر نیــز پیداســت) شــخصیت شــیرین و عشــق‬ ‫خســرو و فرهــاد بــه ایــن شــخصیت مرکــزی اســت‪.‬‬ ‫در واقــع اثــر فردوســی‪ ،‬یــک متــن حماســی‪ ،‬پهلوانــی‪،‬‬ ‫اســاطیری و ملــی بــا رنــگ و بــو و پس زمینــه پررنــگ‬ ‫ـوص خــود‬ ‫تاریخــی و بــا ویژگی هــا و مولفه هــای مخصـ ِ‬ ‫اســت‪ ،‬و کامــ ً‬ ‫ا طبیعــی اســت کــه شــاعر مزبــور بــه‬ ‫انچــه به طــور ســنتی در ادبیــات فارســی‪ ،‬عشــق نامه‬ ‫یــا هوس نامــه گفتــه می شــود (و اثــر نظامــی را بــا‬ ‫کمــی اغمــاض می تــوان جــزو ان هــا دســته بندی‬ ‫کــرد)‪ ،‬عالقــه و توجــه چندانــی نشــان ندهــد‪ .‬در حالــی‬ ‫کــه اثــر نظامــی برخــاف شــاهنامه‪ ،‬یــک اثــر غنایــی‬ ‫اســت کــه ویژگی هــای خــاص خــود را دارد و گوینــده‬ ‫در ان‪ ،‬قصــد بیــان تاریــخ و حــوادث گذشــته را نــدارد و‬ ‫شــاید در مــواردی حتــی تعهــدی بــه واقعیــات تاریخــی‬ ‫از خــود نشــان نمی دهــد؛ بلکــه درصــدد افرینــش اثــری‬ ‫هنــری و ادبــی ‪ -‬غنایــی اســت‪ .‬از ســوی دیگــر نیــز‬ ‫ماجراهــای مهــرورزی خســرو و شــیرین در ایــن اثــر‬ ‫‪35‬‬ ‫پرویــز هــم از ایــن قاعــده مســتثنا نیســت؛ مثـ ً‬ ‫ا دربــاره‬ ‫بهــرام چوبیــن و نیــز در مــورد خواهــر خردمنــد و‬ ‫سلحشــور او‪ُ ،‬گردیــه پــا را بــه روشــنی از دایــره بیــان‬ ‫صــرف وقایــع بیــرون گذاشــته و تــاش می کنــد‬ ‫ســنت صحنه ســازی ها و جلوه پردازی هــای پهلوانــی‬ ‫موجــود در بخــش حماســی اثــرش و بــه عبــارت دیگــر‪،‬‬ ‫داستان ســرایی رزم نام ـه وار را در اینجــا نیــز دنبــال کنــد‪.‬‬ ‫مث ـ ً‬ ‫ا مــورد بهــرام از معــدود مــواردی اســت کــه ایــن‬ ‫امــکان و مجــال را بــرای فردوســی فراهــم کــرده تــا یک‬ ‫بــار دیگــر در خــال بیــان سرگذشــت ایــن شــخصیت‬ ‫تاریخــی‪ ،‬بــه حماسه ســازی بپــردازد‪ .‬بــه ایــن ترتیــب‬ ‫بهــرام تبدیــل بــه پهلوانــی حماس ـه افرین می شــود کــه‬ ‫بــا وجــود برخــی تفاوت هــا‪ ،‬وجــوه اشــتراک زیــادی‬ ‫بــا جهان پهلــوان شــاهنامه‪ ،‬رســتم دارد‪ .‬در شــمارهٔ‬ ‫اینــده بیشــتر بــه ایــن موضــوع پرداختــه خواهــد شــد‪.‬‬ صفحه 37 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫میراث فراعنه در یک نگاه‬ ‫نگاهی کوتاه بر معماری مصر باستان‬ ‫کیمیا حسینی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫مقدمه‬ ‫بزرگتریــن و برجســته ترین عامــل تمــدن در مصــر‪ ،‬هنــر‬ ‫معمــاری ان اســت‪ .‬در ایــن ســرزمین و از زمــان اغــاز‬ ‫تمــدن‪ ،‬هنــر معمــاری نســبت بــه هنــر ســایر ملت هــا‬ ‫برتــری داشــته اســت‪ .‬بــه جــرات می تــوان گفــت کــه‬ ‫هنــر معمــاری مصریــان نــه تنهــا در نــوع خــود بــی‬ ‫نظیــر بــوده‪ ،‬بلکــه جهانیــان و بــه ویــژه هنرشناســان‬ ‫و هنرمنــدان را دچــار شــگفتی کــرده اســت‪ .‬واقعیــت‬ ‫ان اســت کــه برتریــن هنــر نــزد مصریــان باســتان‬ ‫نســبت بــه دیگــر هنرهــا نظیــر مجسمه ســازی‪،‬‬ ‫نقاشــی و حجــاری معمــاری اثــار بوده اســت و ایــن‬ ‫موضـ�وع از جایـ�گاه برتـ�ری برخـ�وردار بـ�وده اسـ�ت‪.‬‬ ‫پژوهشــگران تاریــخ مصــر‪ ،‬دربــارۀ هنــر مصــری‬ ‫ایــن چنیــن می گوینــد‪ « :‬هنــر معمــاری در مصــر‬ ‫باســتان بــه درجــۀ کمــال خــود رسیده اســت‪».‬‬ ‫بیشــترین اثــار معمــاری مصریــان مربــوط بــه‬ ‫سلســلۀ چهــارم و پنجــم اســت‪ .‬قدیمی تریــن و‬ ‫برجســته ترین اثــار باقــی مانــده از هنــر مصــر‪،‬‬ ‫بناهــای تاریخــی مقابــر‪ ،‬اهــرام فراعنــه و قبــور‬ ‫اشـ�راف و بـ�زرگان کـ�ه بـ�ه مصطبـ�ه مشـ�هورند اسـ�ت‪.‬‬ ‫جـ�ای مانـ�ده از ان روزگار بـ�ه خوبـ�ی نمایـ�ان اسـ�ت‪.‬‬ ‫در قســمت مدخــل معابــد پــس از ورود‪َ ،‬در بزرگــی قــرار‬ ‫داشــت کــه از دو طــرف ان‪ ،‬دو بــرج بــزرگ بــه شــکل‬ ‫هــرم ناقــص و نیمــه تمــام و پــر از نقــوش و تصاویــر و‬ ‫کتیبه هایــی از جنــس نقــره وجــود داشــت‪ .‬قســمت های‬ ‫خارجـ�ی و داخلـ�ی معابـ�د مزیـ�ن و اراسـ�ته شـ�ده بودند‪.‬‬ ‫پایــه و اســاس هنــر معمــاری‪ ،‬اندیشــۀ دینــی‬ ‫ان هــا بوده اســت؛ چــرا کــه مصریــان در ســاخت‬ ‫بناهــای معمولــی ماننــد منزل هایشــان کــه مســکن‬ ‫موقتــی و دنیــوی ان هــا بوده اســت‪ ،‬بــه خشــت‪،‬‬ ‫اج��ر و گِل قناع��ت می کردن��د‪ .‬ان هــا منــزل‬ ‫ابــدی خــود را بــا شــکوه فــراوان و بــا اســتفاده از‬ ‫بهتری��ن و مرغوب تری��ن مصال��ح می س��اختند‪.‬‬ ‫ویرانه هــای معبــد (کارنــاک) کــه نمونــه ای بــارز و‬ ‫باشــکوه از هنــر معمــاری مصریــان اســت و نیــز معبــد‬ ‫( لوکســور) کــه از ابتــکارات هنــری ان هــا اســت‪،‬‬ ‫نشــان دهندۀ اهمیــت منطقــۀ تــب‪ ،‬بــه عنــوان یکــی‬ ‫از دو مرکــز سیاســی و حکومتــی فراعنــه بوده اســت‪.‬‬ ‫اثــاری کــه در اطــراف ایــن دو معبــد قــرار داشــتند‬ ‫ش��کوه و ج�لال بس��یاری ب��ه ان ه��ا می بخش��یدند‪.‬‬ ‫معماری معابد مصری‬ ‫در دوران امپراتــوری باســتان‪ ،‬بــا طــرح ســتون هایی‬ ‫منشــوری شــکل یــا در شــکل و قالــب درختــان‬ ‫مواجــه می شــویم کــه ایــن خــود دارای نوعــی‬ ‫مفهــوم دینــی بوده اســت؛ درواقــع عــاوه بــر ان‬ ‫کــه ذهــن و اندیشــۀ مصریــان معطــوف بــه ان بــوده‪،‬‬ ‫ســلیق ه و ابتــکارات مصریــان نیــز بــر گــرد ان حرکــت‬ ‫کرده اســت‪ .‬معمــاری معابــد در ابتــدا هــم ســطح‬ ‫دیگــر بناهــا بــود؛ امــا بــا گــذر زمــان پیشــی گرفــت‬ ‫و پیشــرفت کــرد؛ ایــن امــر از اثــار و ویرانه هــای بــه‬ ‫‪36‬‬ ‫تاالرهــای ســتون دار بــا ســلیقه های مختلــف و بــا‬ ‫هــر ســبک و ســیاقی در نــوع خــود بــی نظیــر بودنــد‪.‬‬ ‫ایــن بناهــای باشــکوه دارای پلکان هــای پهــن و‬ ‫ایوان هــای بزرگــی بــوده کــه چندیــن مجســمۀ‬ ‫ابوالهــول نیــز در ان قــرار داشته اســت‪ .‬مســاحت هریــک‬ ‫از تاالرهــا ‪ ۵‬هـ�زار متـ�ر مربـ�ع محاسـ�به شده اسـ�ت‪.‬‬ ‫مهم تریــن معابــد باقــی مانــده از مصــر باســتان معابــد‬ ‫کارنــاک و االقصــر در شــهر تــب و معابــد زیــر زمینــی‬ ‫ایپسـ�امبول اسـ�ت‪.‬‬ ‫معماری مقابر مصری‬ ‫نــوع شــاخص معمــاری در مصــر‪ ،‬معمــاری مقابــر‬ ‫فراعنــه و بــزرگان بوده اســت‪ .‬مصریــان باســتان‬ ‫قبــر را خانــۀ ابــدی و جاودانــه خــود می دانســتند و‬ ‫معتقــد بودنــد کــه جســد مومیایــی شــده بــا همــزاد‬ ‫خـ�ود (کا)‪ ،‬در منـ�زل ابـ�دی زندگـ�ی خواهـ�د کـ�رد‪.‬‬ ‫مصریــان باســتان معمــاری را در رابطــه بــا مــکان و‬ ‫مســکن جهــان باقــی خویــش در نظــر می گرفتنــد‪ .‬هــر‬ ‫شــهروند مصــری بــا هــر موقعیــت اجتماعــی و شــغلی‪،‬‬ ‫در درجــۀ اول بــه فکــر ســاختن قبــری باشــکوه بــود؛‬ ‫زیـ�را تصـ�ور می کـ�رد ان قبـ�ر خانـ�ۀ ابـ�دی اوسـ�ت‪.‬‬ صفحه 38 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫پایــه و اســاس هنــر معمــاری‪ ،‬اندیشــۀ دینــی ان هــا‬ ‫بوده اســت؛ چــرا کــه مصریــان در ســاخت بناهــای‬ ‫معمولــی ماننــد منزل هایشــان کــه مســکن موقتــی‬ ‫و دنیــوی ان هــا بوده اســت‪ ،‬بــه خشــت‪ ،‬اجــر و‬ ‫گِل قناع��ت می کردن��د‪ .‬ان هــا منــزل ابــدی خــود‬ ‫را بــا شــکوه فــراوان و بــا اســتفاده از بهتریــن و‬ ‫مرغوب تریــن مصال�حـ می س�اـختند‪ .‬مــورخ جهــان‬ ‫باســتان‪ ،‬دیــودور سیســیلی‪ ،‬بــر ایــن عقیــده بــود کــه‬ ‫مردمــان مصــر خانه هــای خــود را در مکانــی ناپایــدار‬ ‫و ناامــن ســاخته و ارامگاه هــای ابــدی را بــا صــرف‬ ‫هزینه هـ�ای بسـ�یار در باغ هایـ�ی بـ�زرگ بنـ�ا می کردنـ�د‪.‬‬ ‫در مقابــر فراعنــه‪ ،‬بــزرگان و اشــراف مجســمه ها و‬ ‫اشــیاء بســیاری وجــود داشــت‪ .‬معمــاران مصــری‪ ،‬مقابــر‬ ‫را بــه شــکل ســاختمانی بــزرگ بــا اشــکال هندســی‬ ‫ازجملــه مســتطیلی شــکل طراحــی می کردنــد کــه‬ ‫ســطوحی مــورب داشــته و شــیب خارجــی ان معمــوال‬ ‫بـ�ه حالـ�ت بام هـ�ای شـ�یروانی سـ�اخته می شـ�د‪.‬‬ ‫بــا گذشــت زمــان و بــه دســتور فرعون هــا مقابــر‬ ‫بــه شــکل مثلــث و اهــرام درامــد؛ ایــن اهــرام‬ ‫را بــا ســنگ هایی بــزرگ می ســاختند و ســطح‬ ‫ان را صــاف می کردنــد؛ هماننــد هــرم جیــزه در‬ ‫ممفیـ�س و هـ�رم زورز کـ�ه در سـ�اکارا قـ�راردارد‪.‬‬ ‫بســیاری از هنرمنــدان یونانــی و رومــی در ســاخت‬ ‫ســالن ها‪ ،‬موزه هــا و کلیســاهای خــود از ســتون های‬ ‫بلندــ معابدــ مص��ری الهــام می گرفتن��د‪ .‬یونانیــان‬ ‫باســتان‪ ،‬هــرم بــزرگ خوفــو در جیــزه را یکــی از‬ ‫عجایــب هفتگانــه جهــان بــه شــمار می اوردنــد‪ .‬هــرم‬ ‫بــزرگ خوفــو یــک کــوه ســنگی و ســاختۀ دســت‬ ‫انســان اســت کــه چهــار هــزار ســال پیــش ســاخته‬ ‫شده اســت‪ .‬نکتــه جالــب توجــه ان اســت کــه بنایــی‬ ‫بـ�ه مقیـ�اس ان تاکنـ�ون در جهـ�ان دیـ�ده نشده اسـ�ت‪.‬‬ ‫یکــی دیگــر از اثــار معمــاری مصریــان معبــد کرنــک‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫مشــرف بــر رود نیــل بودنــد نیــز در زمــان امنهوتپ ســوم‬ ‫از بیــن رفتــه و چیــز زیــادی از ان هــا باقــی نمانده اســت‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫در طیــوه اســت کــه بــا اهــرام بــزرگ مصــر از نظــر‬ ‫شــکوه معمــاری رقابــت کــرده و یکــی از شــاهکارهای‬ ‫تحســین برانگیــز معمــاری در ایــن برهــه از تاریــخ‬ ‫اســت‪ .‬ســالن بــزرگ کرنــک یکــی از برجســته ترین‬ ‫اثــار معمــاری اســت کــه توســط نیــروی بشــر‬ ‫طراحــی و ســاخته شده اســت‪ .‬براســاس گــزارش‬ ‫پژوهشــگران مســاحت ایــن معبــد حــدود چهــار برابــر‬ ‫کلیسـ�ای نتـ�ردام در پاریـ�س محاسـ�به شده اسـ�ت‪.‬‬ ‫بســیاری از اثــار مصریــان در طــی ســالیان بــر اثــر‬ ‫رخدادهایــی هــم چــون زلزلــه‪ ،‬جنــگ و دیگــر حــوادث‬ ‫طبیعــی و غیرطبیعــی اســیب دیده انــد؛ امــا دانشــمندان‬ ‫و پژوهشــگران مصــری بــا شــوقی بســیار در پــی کشــف‬ ‫رمــوز ان هــا هســتند‪ .‬بســیاری از کاخ هــای فراعنــه کــه‬ ‫‪37‬‬ ‫هنــر مصریــان در جهــان امــروز مــورد توجــه‬ ‫مورخــان و پژوهشــگران قــرار گرفتــه و کاوش هایــی‬ ‫نیـ�ز در خصـ�وص مصـ�ر باسـ�تان انجـ�ام شده اسـ�ت‪.‬‬ ‫اوج هنــر مصریــان در کاخ هــا و معابــد ان هــا قابــل‬ ‫مشــاهده اســت‪ .‬معابــد‪ ،‬کــه پایــگاه سیاســی‪ ،‬اخالقــی‬ ‫و فکــری ان هــا بــوده از نظــر هنــری در نــوع خــود بــی‬ ‫همتــا بوده اســت‪ .‬معمــاری مصریــان در طــول تاریــخ‪،‬‬ ‫بــر روی اذهــان و اندیشــۀ دینــی مــردم تاثیــر عمیقــی‬ ‫داشــته و مــورد توجــه واقــع شده اســت بــه گونــه ای‬ ‫کــه ایــن امــر در تفکــرات ان هــا در خصــوص جهــان‬ ‫باقــی نیــز نقــش داشــته اســت؛ مصریــان معمــاری را‬ ‫راهــی بــرای ورود بــه اذهــان و اندیشــه های دینــی‬ ‫خــود می پنداشــتند‪ .‬هنــر معمــاری مصریــان چنــان‬ ‫تاثیــری بــر دنیــای امــروز داشــته اســت کــه بنابــر‬ ‫گفتــۀ ژان کاپــارت‪ « :‬مصــر راه شــناخت یکــی از‬ ‫سرچشــمه ها را‪ ،‬احتمــاال سرچشــمه ای کــه رود بــزرگ‬ ‫زیبایــی‪ ،‬ســال های ســال از ان جــا نشــات گرفته اســت‬ ‫و جریــان یافته اســت را بــه مــا نشــان می دهــد‪».‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬اسمیت‪ ,‬برندا‪ .‬مصر باستان‪ .‬تهران ‪ :‬ققنوس‪.1380 ,‬‬ ‫‪ .2‬پینج‪ ,‬جرالدین‪ .‬اساطیر مصر‪ .‬تهران ‪ :‬ماهی‪.1389 ,‬‬ ‫‪ .3‬خدادادیــان‪ ,‬اردشـ�یر‪ .‬تاریــخ مصــر باســتان‪ .‬تهــران ‪ :‬ســخن‪,‬‬ ‫‪.1388‬‬ ‫‪ .4‬دورانت‪ ,‬ویل‪ .‬تاریخ تمدن‪ .‬تهران ‪ :‬اقبال‪.1343 ,‬‬ صفحه 39 ‫دﻣﻰ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب‬ صفحه 40 ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪۱۳۹۸‬‬ ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫شکل گیری و فروپاشی یک تمدن‬ ‫معرفی کتاب سیال و پارس‬ ‫امین داوودی‬ ‫دانشجوی دکرتی تاریخ ایران دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫ش��کل گیری ی�کـ تم��دن‪ ،‬س��یر زمانــی طوالنــی را‬ ‫در ب��ر می گیــرد و بیشــترمواقع تمدن هــا بــه ســرعت‬ ‫از بیــن نمی رونــد و بعــد از فروپاشــی‪ ،‬تاثیــر خــود را‬ ‫بــه گونــۀ دیگــری بــر شــکل گیری تمــدن بعــد ازخــود‬ ‫می گذارنــد‪ .‬بــا بــه وجــود امــدن یــک تمــدن جدیــد‪ ،‬در‬ ‫عرصــۀ جهانــی مناســبات قــدرت و مناســبات فرهنگــی‬ ‫متناســب بــا ان تغییــر پیــدا می کنــد و نفــوذ تمــدن‬ ‫تــازه تاســیس بــر مناطــق همجــوار و کشــور های دور‬ ‫و نزدیــک بــ ه گونــه ای خواهــد بــود کــه ان هــا در‬ ‫سیاســت‪ ،‬اقتصــاد‪ ،‬فرهنــگ و‪ ...‬متاثــر از ایــن تمــدن‬ ‫نو ظه��ور خواهن��د بــود‪ .‬تمــدن ایرانشــهری ایرانیــان‬ ‫باســتان نیــز از ایــن قاعــده مســتثنا نیســت؛ ایرانیــان‬ ‫در عصــر باســتان بانــی تمدنــی بودنــد کــه از شــرق‬ ‫تــا غــرب دنیــا بــه نوعــی متاثــر از ایــن تمــدن بــود؛‬ ‫حتــی کشــور کــره در دورتریــن نقطــه شــرق اســیا‪.‬‬ ‫«ســیال و پــارس»‪ ،‬نــام کتــاب مجموعــه مقــاالت و‬ ‫کاتالــوگ نمایشــگاهی بــه همیــن نــام اســت کــه در‬ ‫مــوزۀ ملــی بــا همــکاری کشــور کــره جنوبــی و ایــران‬ ‫برگــزار شــد‪« .‬ســیال» نــام امپراتــوری اســت کــه کشــور‬ ‫کــره را بــرای نخســتین بــار متحــد کــرده و از تاریــخ‬ ‫‪ 57‬ق‪ .‬م تاس��یس و در ســال ‪ 935‬م منقـ�رض شـ�د‪.‬‬ ‫اشــیای ایــن نمایشــگاه شــامل ‪ 102‬ردیـ�ف و ‪ 144‬شــیء‬ ‫اســت کــه شــامل چهــار گنجینــۀ ملــی و ‪ 6‬گنجینــۀ‬ ‫امپرات��وری س��یال در کشوــر ک�رـه اس�تـ و بــه نوعــی‬ ‫متاث��ر از معماری و هنر ایران دوره اشــکانیان و ساســانیان‬ ‫اســت‪ .‬پژوهشــگاه ســازمان میــراث فرهنگــی نیــز در‬ ‫قالــب یــک کتــاب بــا عنــوان «ســیال و پــارس» به شــرح‬ ‫ایـ�ن اثـ�ار و امپراتـ�وری سـ�یال و پـ�ارس پرداخته اسـ�ت‪.‬‬ ‫ســراغاز کتــاب «ســیال و پــارس» بــا یادداشــت «علــی‬ ‫اصغــر مونســان»‪ ،‬رییــس ســازمان میــراث فرهنگــی‬ ‫شــروع می شــود‪ .‬مونســان ذکــر می کنــد کــه تمرکــز‬ ‫بــر توانمندی هــای فرهنگــی و نقــاط مشــترک‪ ،‬کشــورها‬ ‫را بــه همدیگــر نزدیک تــر می کنــد و ارتبــاط بیشــتر‬ ‫منجــر بــه اشــنایی بیشــتر و درک متقابــل می شــود‬ ‫کــه الزمــۀ صلــح و ثبــات در جهــان امــروز اســت‪.‬‬ ‫پیشــگفتار اول ایــن کتــاب بــه قلــم « دو جــوان هــوان»‪،‬‬ ‫وزیــر فرهنــگ‪ ،‬ورزش و گردشــگری جمهــوری کــره‬ ‫جنوبــی اســت کــه دالیــل نام گــذاری خیابــان تهــران‬ ‫در پایتخــت کــره و خیابــان ســئول در پایتخــت ایــران‬ ‫را شــرح می دهــد‪ .‬پیشــگفتار دوم ایــن کتــاب بــه قلــم‬ ‫«یــو بیــان هــه»‪ ،‬رییــس مــوزۀ ملــی «کیــان جــان»‬ ‫جمهــوری کــره اســت‪ .‬یــو بیــان هــه ضمــن یــاداوری‬ ‫تاریخچــه ای از ســیال و پــارس بــه دوران حکومــت‬ ‫ســه ملکــه ســیال اشــاره می کنــد کــه ملکــه «ســان‬ ‫داب» (‪ 632‬تــا ‪ 647‬م) همزمــان بــا فرمانروایــی ملکــۀ‬ ‫ساســانی پــوران دخــت بوده اســت‪ .‬مقدمــه کتــاب نیــز‬ ‫بــه قلــم مشــترک اقایــان جبرئیــل نوکنــده‪ ،‬محمــد‬ ‫حســین طالبیــان‪ ،‬ســید محمــد بهشــتی‪ ،‬محمــد رضــا‬ ‫ســیال زمانــی کــه توانســت بــا هندوســتان‪،‬‬ ‫اســیای میانــه و ایــران ارتبــاط برقــرار کنــد‪ ،‬رونــق‬ ‫بــه کــره امــده و ثبات سیاســی بیشــتری به دســت‬ ‫اوردنــد و ابتــدا راه ورود فرهنــگ زمینــی بــوده امــا‬ ‫بعــد از یــک رویــداد بــزرگ‪ ،‬راه ابــی جایگزیــن‬ ‫شــده و این چنیــن بــا ایــران ارتبــاط برقــرار کردند‪.‬‬ ‫کارگــر و ســید احمــد محیــط طباطبایــی اســت کــه بــر‬ ‫تاثیــر متقابــل در فرهنــگ و ســایر جنبه هــای زندگــی‬ ‫جوامــع ایــران و شــرق ( و به خصــوص کــره) اشــاره‬ ‫دارنــد و «را ه ابریشــم» را عامــل ارتباطــی بســیار‬ ‫مهمـ�ی بـ�رای پیونـ�د ایـ�ران بـ�ا شـ�رق اسـ�یا می داننـ�د‪.‬‬ ‫ادامــۀ کتــاب «ســیال و پــارس» شــامل ســه مقالــه از‬ ‫«بــو دون جــو»‪ ،‬اســتاد تاریــخ کــره از دانشــگاه کیــان‬ ‫بــوک و «ســون ســاب هــم»‪ ،‬نایب رییــس بخــش‬ ‫باستان شناســی مــوزۀ ملــی کــره و «بیــان هــون میــن»‪،‬‬ ‫رییـ�س سـ�ابق معاونـ�ت اسـ�یای مـ�وزه ملـ�ی کـ�ره اسـ�ت‪.‬‬ ‫عنــوان مقالــۀ اقــای بــو دون جــو‪« ،‬ویژگــی و ســیر‬ ‫تاریخــی امپراطــوری ســیال» نــام دارد‪ .‬بو دون جــو معتقد‬ ‫اســت کــه در کــره ســه امپراتــوری بــه نام هــای ســیال‪،‬‬ ‫گوگوریــا و بِــک جــه تاســیس می شــوند و جنگ هایــی‬ ‫نیــز باهــم داشــته اند ولــی بــه تدریــج مذاکراتــی بیــن‬ ‫ان هــا صــورت می گیــرد و روابــط دوســتانه ای باهــم‬ ‫برقــرار می کننــد؛ این چنیــن ایــن ســه امپراتــوری‬ ‫‪39‬‬ ‫زیربنــای یــک فرهنــگ واحــد را پایه گــذاری کردنــد‪.‬‬ ‫بــا ایــن روش بــه مــرور زمــان تبدیــل بــه یــک نــژاد‬ ‫واحــد می شــوند و در نهایــت امپراتــوری ســیال بــر بقیــه‬ ‫پیــروز شــد و بــر تمــام کــره حکــم رانــد؛ و در نهایــت‬ ‫یــک امپراطــوری بــا یــک نــژاد واحــد بــه وجــود امــد‪.‬‬ ‫نویســنده معتقــد اســت ســیال زمانــی کــه توانســت بــا‬ ‫هندوســتان‪ ،‬اســیای میانــه و ایــران ارتبــاط برقــرار کنــد‪،‬‬ ‫رونــق بــه کــره امــده و ثبــات سیاســی بیشــتری عایــد‬ ‫ان هــا شده اســت‪ .‬در ابتــدا راه ورود فرهنــگ‪ ،‬زمینــی‬ ‫بــوده امــا بعــد از یــک رویــداد بــزرگ‪ ،‬راه ابــی جایگزیــن‬ ‫شـ�ده و این چنیـ�ن بـ�ا ایـ�ران ارتبـ�اط برقـ�رار کردنـ�د‪.‬‬ ‫مقالــۀ دوم بــا عنــوان « فرهنــگ طالیــی امپراطــوری‬ ‫ســیال و مــه لیــب کانــگ» بــه قلــم «ســون ســاب‬ ‫هــم» اســت‪ .‬وی معتقــد اســت بــا تولیــد و پخــش‬ ‫زیــوراالت‪ ،‬نظــام طبقه بنــدی محصــوالت اعمــال‬ ‫شــد‪ .‬محصــوالت خارجــی ســاخت پــارس (ایــران)‬ ‫و روم کــه از جــاده ابریشــم وارد کشــور می شــد‪،‬‬ ‫منحصربــه طبقــۀ بــاالی مرکــز بــود‪ .‬اشــیای بــه دســت‬ ‫امــده از ارامگاه هــای شــاهان ســیال متاثــر از هنــر و‬ ‫معمــاری ایرانــی اســت؛ بــه گونــه ای کــه نویســنده از‬ ‫ایــن ابزارهــا بــه نــام ابزارهــای بیگانــگان از ارامــگاه‬ ‫دوران «مـ�ه لیـ�ب کانـ�گ سـ�یله» نـ�ام می بـ�رد‪.‬‬ ‫مقالــۀ ســوم ایــن کتــاب کــه اخریــن مقالــه اســت‪،‬‬ ‫«تبــادالت فرهنگــی بیــن ســیال و ایــران باســتان»‬ ‫بــه قلــم «بیــان هــون میــن» نــام دارد‪ .‬نویســنده‬ ‫معتقــد اســت دوران هخامنشــی تــا ساســانی‪ ،‬پــارس بــه‬ ‫عنــوان مرکــز فرهنــگ فرا منطق ـه ای در جریــان تاریــخ‬ ‫و فرهنــگ اروپا–اســیا نقــش مهمــی داشته اســت‪.‬‬ ‫محققــان غربــی منطقــه ای کــه از خلیــج فــارس‪،‬‬ ‫بین النهریــن‪ ،‬اناتولــی‪ ،‬ســوریه تــا لوانــت واقــع شــده را‬ ‫هــال حاصلخیــز نامیده انــد؛ امــا نقــش ایــن منطقــه‬ ‫بســیار بیشــتر از یــک نــام اســت؛ چــرا کــه غــرب اســیا‬ ‫منطقـ�ۀ تبـ�ادالت فرهنگـ�ی بیـ�ن شـ�رق و غـ�رب اسـ�ت‪.‬‬ ‫«بیــان هــون میــن» معتقــد اســت کــه فــات ایــران‪،‬‬ ‫ماننــد منطقــۀ مرکــز اســیا بــا تاریــخ عشــایر صحرانشــین‬ ‫و کشــاورزان امیختــه شده اســت‪ .‬ایــن امیختگــی‬ ‫را می تــوان روی نقــوش ســفال ها شــامل نقــش‬ ‫گریفــون‪ ،‬بــز‪ ،‬حیوانــات نقش برجســتۀ تخــت جمشــید‬ ‫و ســایر جام هــا (تصویــر شــماره ‪ 1‬کتــاب) دیــد‪ .‬ایــن‬ صفحه 41 ‫گاهنامه علمی دانشجویی درفش‬ ‫نقــوش‪ ،‬روی تــاج طــا‪ ،‬قــوری دســته دار مســی (‬ ‫تصویــر شــماره ‪ 2‬کتــاب) و کتیبــۀ ســر کــه از «کــو ان‬ ‫جــو سیال»کشــف شده اســت‪ ،‬قابــل مشــاهده اند‪ .‬ایــن‬ ‫نقــوش کــه بــرای نخســتین بــار در منطقــۀ بین النهریــن‬ ‫اســتفاده می شــدند‪ ،‬از اقوامــی کــه معتقــد بــه خــدای‬ ‫خورشــید (شــمش) بودنــد‪ ،‬گرفتــه شده اســت‪ .‬وجــود‬ ‫ایــن عالمــت در جــادۀ ابریشــم از فــات ایــران تــا‬ ‫شــبه جزیــرۀ «هنــد»‪ ،‬بــه عنــوان نشــانه ای مقــدس‬ ‫در دین هــای مختلــف از جملــه بودایــی‪ ،‬نتیجــۀ‬ ‫تبــادالت فرهنگــی اســت کــه نشــان می دهــد فــات‬ ‫ایــران بــا دسترســی همــه جانبــۀ جغرافیایــی اش‪،‬‬ ‫فرهنــگ اروپا–اســیا را به هم امیخته اســت‪.‬‬ ‫نویســندۀ ایــن مقالــه همچنیــن بــه اهمیــت راه خشــکی‬ ‫(جــاده ابریشــم)‪ ،‬بــرای ارتبــاط فرهنــگ شــرق و غــرب‬ ‫می پــردازد و بــه معامــات ایــن دو کشــور در خلیــج‬ ‫فــارس اشــاره می کنــد‪ .‬وی همچنیــن بــه تاثیــر فرهنــگ‬ ‫هلنــی و زرتشــتی بــر نقــوش مجســمه ها و دیگــر اشــیای‬ ‫بودایــی اشــاره می کنــد؛ ازجملــه ایــن نقــوش می تــوان‬ ‫بــه نقــش رشــته های مرواریــد «یــان جومــون» اشــاره‬ ‫کــرد‪ .‬نویســندۀ ایــن مقالــه در ادامــه بــه تاثیرپذیــری‬ ‫ســیال و شــرق اســیا از هنــر و معمــاری ایــران باســتان‬ ‫اشــاره می کنــد؛ روی دیــوارۀ غــار «بامیــان» افغانســتان‪،‬‬ ‫نقــش الهــۀ خورشــید زرتشــت و رشــته های مرواریــد‬ ‫کنــده کاری شده اســت‪ .‬ایــن رشــته های مرواریــد از‬ ‫معبــد غــا ِر جــاده ابریشــم تــا «کیــان جــوی ســیال»‬ ‫در شــرق اســیا رســیده و بــه عنــوان نقــش مقــدس‬ ‫بــه همــۀ مناطــق نفــوذ کرده اســت و در منطقــۀ‬ ‫«تورپــن» در مرکــز اســیا روی فرهنــگ تدفیــن تاثیــر‬ ‫گذاشته اســت‪« .‬بیــان هــون میــن» معتقــد اســت کــه‬ ‫مهــارت زرگــری ساســانیان کــه وارثــان هخامنشــیان‬ ‫بودنــد‪ ،‬توســط فعالیــت تاجــران فرا منطقــه ای جــاده‬ ‫ابریشــم از «ســغد» ایــران تــا امپراتــوری «دنــگ»‬ ‫در شــرق اســیا و همســایگانش رســید‪ .‬وی همچنیــن‬ ‫می نویســد‪« :‬شیشــۀ ساســانی بــه عنــوان کاالی‬ ‫تجــاری فرامنطقــه ای مــورد اســتقبال قــرار گرفــت‪».‬‬ ‫«شیشــۀ تــراش دار» کــه در منطقــۀ گیــان در شــمال‬ ‫ایــران تولیــد می شــد‪ ،‬در منطقــۀ وســیعی از مرکــز‬ ‫اســیا‪ ،‬مرکــز چیــن و شــهر «کیــان جــو ســیال» کشــف‬ ‫شــد کــه نقــش مهــم جــاده ابریشــم بــه عنــوان پیونــد‬ ‫دهنـ�دۀ ایـ�ران و شـ�رق اسـ�یا را نشـ�ان می دهـ�د‪.‬‬ ‫نویســنده در بخــش دوم مقالــۀ خــود بــه گســترش طــرح‬ ‫رشــته های مرواریــد دورۀ اشــکانیان و ساســانیان در‬ ‫شــرق و شــهر قدیــم «کیــان جــوی ســیال» می پــردازد‪.‬‬ ‫گســترش شیشه ســازی ساســانی در مناطــق شــرق و‬ ‫تراشــکاری روی شیشــه در شــهر «کیــان جــو» نیــز جــزء‬ ‫قســمت ســوم مقالــۀ نویســنده اســت‪ .‬مطالعــات مورخــان‬ ‫و پژوهشــگران ایرانــی در مــورد ارتبــاط ایــران بــا‬ ‫ممالــک شــرق اســیا بیشــتر حــول محــور چیــن بــوده و‬ ‫خیلــی کمتــر بــه روابــط تاریخــی ایــران و کــره پرداختــه‬ ‫سال دوم ‪ -‬شماره چهارم ‪ -‬مهر ‪1398‬‬ ‫شده اســت و تاکنــون پژوهشــی در راســتای بررســی‬ ‫رابطــۀ تاریخــی ایــران و کــره در عهــد باســتان یــا دورۀ‬ ‫میانــه صــورت نگرفتــه اســت‪ .‬کتــاب ســیال و پــارس‪،‬‬ ‫کــه بــه همــت پژوهشــگاه ســازمان میــراث فرهنگــی‬ ‫‪40‬‬ ‫و بــا همــکاری کشــور کــره تدویــن شده اســت‪،‬‬ ‫گام مهمــی بــرای پرداختــن بــه ایــن موضــوع‬ ‫ب��رای مورخ��ان و پژوهش��گران محس��وب می ش��ود‪.‬‬ صفحه 42 ‫روز ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﺨﻰ ﮔﺮاﻣﻰ ﺑﺎد‬ صفحه 43