گاهنامه درفش شماره 2

صفحه 1 صفحه 2 صفحه 3 ‫‪1‬‬ ‫سخن اغازین‬ ‫در چهارمیــن دهــۀ انقــاب اســامی قــرار داریــم‪ .‬انقــاب اســامی و پیــروزی ان یکــی از بزرگتریــن حــوادث تاریــخ ایــن ســرزمین‬ ‫اســت‪ .‬ایــن حادثــۀ بــزرگ یکــی از چنــد حادثــۀ بزرگــی اســت کــه در تاریــخ ایــران‪ ،‬هــر یــک ســراغاز تاســیس دورانــی جدیــد در تاریــخ‬ ‫ایــران به شــمار می اینــد کــه صــورت و محتوایــی جدیــد بــرای ســرزمین و جامعــۀ ایــران ایجــاد کرده انــد‪.‬‬ ‫بــدون تردیــد تعــداد ایــن حــوادث بــه عــدد انگشــتان یــک دســت هــم نمی رســد‪ .‬نخســتین مــورد بــا تشــکیل سلســلۀ هخامنشــی‪ ،‬ظهــور‬ ‫ســرزمین و موجودیتــی سیاســی بــه نــام ایــران را موجــب شــد و از اتفــاق‪ ،‬اخریــن مــورد‪ ،‬بــا پایان بخشــیدن بــه نظــام ســلطنت‪ ،‬مقدمــات‬ ‫ورود تمام عیــار ایــران را بــه دوران جدیــد تاریــخ بشــر فراهــم ســاخت‪.‬‬ ‫طبع ـ ًا ثبــت و ضبــط حــوادث ایــن ایــام یعنــی رویارویــی مــردم بــا نظــام ســلطنتی در ده روز پایانــی عمــر نظــام ســلطنت‪ ،‬از دوازدهــم‬ ‫تــا بیس ـت ودوم بهمــن کــه دهــۀ فجــر نامیــده شــد‪ ،‬از حیــث فرهنگــی و تاریخــی اهمیــت بی چــون و چرایــی دارد‪ .‬حفــظ کلیــات و‬ ‫جزئیــات حــوادث و اتفاقــات‪ ،‬برجسته ســازی حــوادث مهــم‪ ،‬ماندگارســاختن تالش هــا کوشــش ها و جانفشــانی های نســلی کــه بــا‬ ‫دســت خالــی در راســتای نجــات ســرزمین خــود و تجدیــد عــزت و عظمــت ســرزمین خــود‪ ،‬صحنــۀ حماســی و شــورانگیز روزهــای‬ ‫انقــاب را افریدنــد‪ ،‬فرضــی عینــی بــر تمامــی اهــل قلــم و به ویــژه اهــل تاریــخ اســت‪ ،‬چــون در غیــر ایــن صــورت‪ ،‬نســل اینــده نه تنهــا‬ ‫تصویــر روشــن و شــفافی از تالش هــا و اقدامــات نسـل های قبلــی در جهــت نجــات مــام میهــن در پیــش چشــم نخواهــد داشــت‪ ،‬بلکــه‬ ‫بــدون درک شــرایط‪ ،‬موقعیــت و جایــگاه خــود در نظــام جهانــی و اطــاع از مقــدار راه طی شــده در جهــت نجــات کشــور‪ ،‬قــادر بــه‬ ‫طــی صحیــح مســیر نخواهــد بــود‪.‬‬ ‫بنابرایــن تبلیــغ‪ ،‬بازنمایــی امــوزش و انتقــال حــوادث و وقایــع دورۀ انقــاب‪ ،‬اصلــی اساســی اســت کــه در نهایـ ِ‬ ‫ـت امــر‪ ،‬الزم اســت کــه‬ ‫بــا تولیــد دانــش تاریخــی‪ ،‬رابطــۀ نســل گذشــته و نســل اینــده را همچنــان پابرجــا نگــه دارد‪ .‬همیــن امــر در صــورت عــدم درک صحیــح‪،‬‬ ‫نتایــج فاجعه بــاری در پــی خواهــد اورد‪ .‬زیــرا کــه توقــف در ایــن مرتبــه‪ ،‬در نهایــت بــه صورت پرســتی و اعتقــاد بــه اصالــت صــورت‬ ‫حــوادث و وقایــع منجــر خواهــد شــد‪ .‬چــرا چنیــن خواهــد شــد؟ بــه دلیــل یک رویه بینــی‪ .‬مــراد ایــن اســت کــه حــوادث تاریخــی دو‬ ‫رویــه دارنــد‪ :‬یــک رویــۀ انهــا صــورت و شــکل حادثــه‪ ،‬مــکان‪ ،‬و بازیگــران حادثــه را دربــر می گیــرد‪ ،‬و رویــۀ دیگــر‪ ،‬محتــوا یــا فلســفۀ‬ ‫حادثــه و بــه تعبیــر دیگــر علــت و دلیــل حادثــه را توضیــح می دهــد‪.‬‬ ‫مســئلۀ اصلــی دانشــگاه ها و نخبــگان‪ ،‬مــورد اخیــر اســت‪ .‬دانشــگاه ها بــا توجــه بــه کارکــرد اساســی مــورد انتظــار از انــان؛ یعنــی‬ ‫شناســاندن مســائل جامعــه و تولیــد راه حل هــای علمــی بــرای حــل انهــا‪ ،‬وظیفــه دارنــد کــه رویــۀ دوم حــوادث دوازدهــم تــا بیسـت دوم‬ ‫بهمــن را توضیــح دهنــد‪.‬‬ ‫رویــۀ دوم ایــن حــوادث چیســت؟ رویــۀ دوم ایــن حــوادث مســئله ای اســت کــه جامعــۀ مــا در طــی دو قــرن اخیــر بــا ان مواجــه شــده‬ ‫اســت و در نتیجــۀ ایــن مواجهــه چنــدان اســیب دیــده بــود کــه گاه موجودیــت خــود را نیــز در معــرض خطــر تهدیــدات اساســی مــی‬ ‫دیــد‪ .‬اســتبداد داخلــی‪ ،‬اســتعمار و ســلطۀ خارجــی افــزون بــر اســتعمار و غــارت و چپــاول کشــور‪ ،‬جریــان تغییــرات اجتماعــی و نوســازی‬ ‫فرهنگــی و تمدنــی را در مســیری به پیــش راندنــد کــه بـه جــای حــل مســائل‪ ،‬هــزاران مســئلۀ ریــز و درشــت و ده هــا بحــران از درون ان‬ ‫بیــرون امــد‪ .‬از ایــن حیــث حــد فاصــل دوازدهــم تــا بیسـت ودوم بهمــن اوج دورۀ انقــاب به عنــوان نمــودی از یــک جنبــش اجتماعــی‬ ‫عظیمــی بــود کــه ســودای درانداختــن طرحــی نــو و دنیایــی جدیــد را در ســر می پرورانــد‪.‬‬ ‫بنابرایــن انقــاب اســامی جنبــش اجتماعــی عظیمــی اســت کــه در پــی تحقــق ارمان هــا و مطالبــات اجتماعــی اکثریــت عظیــم ملــت‬ ‫ایــران ظهــور کــرد‪ .‬تفــاوت اصلــی ایــن انقــاب بــا دیگــر انقالب هــای دوران مــدرن‪ ،‬البتــه در پیونــد ان بــا دیــن اســام و ســنت نهفتــه‬ ‫اســت‪ .‬امــر مهمــی کــه نخبــگان و علمــای دینــی بــه ان توجــه کرده انــد و همــواره مــورد توجــه بــوده اســت‪ ،‬ایــن مهــم اســت کــه بــرای‬ ‫تحقــق اهــداف دینــی و اهــداف اجتماعــی راهــی جــز ســرنگونی نظــام ســلطنت وجــود نداشــت؛ راهــی کــه پــس از ورود امــام خمینــی‬ ‫(ره) در دوازدهــم بهمــن پنجاه وهفــت به ســرعت طــی شــد و در بیس ـت ودوم بهمــن؛ یعنــی در یــک دورۀ ده روزه بــه مقصــد– رســید‪.‬‬ ‫چنان کــه گفتــه شــد‪ ،‬ارائــه و بازنمایــی حــوادث ان روزگار‪ ،‬کار ســازمان های تبلیغاتــی اســت‪ ،‬امــا طــرح پرسـش های بنیادیــن و عقالنــی‬ ‫از مســائل ان و تدویــن و دســته بندی و در نهایــت نظریه پــردازی دربــارۀ مســائل‪ ،‬کار دانشــگاه و دانشــگاهیان اســت‪.‬‬ ‫دکتر قباد منصور بخت‬ ‫مدیرگروه تاریخ دانشگاه شهید بهشی‬ صفحه 4 صفحه 5 ‫‪3‬‬ ‫جشن بهمنگان یا بهمنجنه‬ ‫بــه درگاه اهورامزداســت‪ .‬زرتشــت بــرای کتــاب جهان بینــی زرتشــتی می نویســد‪« :‬بنــا‬ ‫دریافــت پیام هــای اهورایــی از وهومــن یــاری بــه فرهنــگ ایــران باســتان و اموزش هــای‬ ‫می گیــرد‪ .‬پاســبانی چهارپایــان ســودمند در زرتشــتی‪ ،‬منظــور از یگانگــی هســتی‪ ،‬ایــن‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫عالــم جســمانی بــه ایــن امشاســپند واگــذار اســت کــه در جهــان هســتی‪ ،‬حقیقــت یکــی‬ ‫جشــن های ایرانــی بــه جشــن هایی ملــی می شــود‪ .‬از ایــن رو زرتشــتیان در جشــن اســت و سرچشــمۀ وجــود‪ ،‬همــان حقیقــت‬ ‫و مردمــی گفتــه می شــود کــه دارای ریشــۀ بهمنــگان یــا بهمنجــه کــه در روز بهمــن یکتاســت کــه اهــورا یــا «بــود» نامیــده شــده‬ ‫تاریخــی و ایرانی انــد کــه از دوران باســتان از مــاه بهمــن واقــع می شــود از کشــتار اســت و همــۀ موجــودات نمودهایــی از ان‬ ‫بــه نســل امــروز رســیده اند‪ .‬برخــی از ایــن حیوانــات ســودمند و خــوردن گوشــت انــان «بــود» اصلــی هســتند و بازگشــت همــۀ‬ ‫جشــن ها کــ م و بیــش زنــده بوده انــد و بــه خــودداری می کردنــد و برخــی زرتشــتیان‪ ،‬نمودهــا بــه «بــود» اصلــی اســت‪».‬‬ ‫جشــن هایی معروف انــد کــه بنــا بــه ســنت پرهیــز از خــوردن و کشــتار را در تمــام اســدی طوســی در ســدۀ پنجــم‪ ،‬در کتــاب‬ ‫تاریخــی در میــان مــردم رایج انــد؛ ماننــد روزهــای بهمــن ادامــه می دادنــد‪ .‬در گات هــا لغــت فــرس دربــارۀ جشــن بهمنــگان‪ ،‬کــه ان‬ ‫نجنــه» نامیــده‪ ،‬می نویســد‪:‬‬ ‫جشــن نــوروز‪ .‬جشــن های فراموش شــده امــده اســت کــه‬ ‫اشوزرتشــت بــه را «بَه َم َ‬ ‫نیــز بــه جشــن هایی اطــاق می شــود کــه‬ ‫جشــنی اســت کــه دوم روز از بهمــن مــاه‬ ‫بهمن‬ ‫بنــا بــه ســنت تاریخــی برگــزار نمی شــوند‬ ‫کننــد و طعام هــا ســازند و بهمــن ســرخ و‬ ‫ماننــد «بهمنــگان» در بهمــن مــاه و جشـن های‬ ‫زرد بــر ســر کاســه ها نهنــد و ماهــی و تــره‬ ‫از واژه اوستایی‬ ‫بســیاری نظیــر بهاربــد‪ ،‬ســده و نوســره کــه‬ ‫و ماســت ارنــد‪.‬‬ ‫وهومن گرفته شده که با‬ ‫در روزهــای مختلفــی از مــاه برگــزار‬ ‫ابوریحــان بیرونــی در اثــار الباقیــه عــن‬ ‫«خرد‬ ‫و‬ ‫نیک»‬ ‫«منش‬ ‫نیک»‪،‬‬ ‫«اندیشه‬ ‫می شــده و هــر کــدام دارای فلســفه ی‬ ‫القــرون الخالیــه دربــارۀ جشــن بهمنجــه‬ ‫خــاص خــود بوده انــد‪.‬‬ ‫چنیــن می نویســد‪:‬‬ ‫سپندینه» (‪« :‬خرد مقدس») برابر نهاده‬ ‫بنــا بــر روایــات نقل شــده در تاریـ‬ ‫روز دوم ان روز بهمــن عیــد اســت‬ ‫ـخ‪ ،‬شده است‪ .‬ایرانیان‪ ،‬یازدهمین ماه سال و‬ ‫در دومیــن روز از بهمــن مــاه‪ ،‬جشــن‬ ‫کــه بــرای توافــق دو نــام ان را‬ ‫وهومن‬ ‫نام‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫ماه‬ ‫هر‬ ‫از‬ ‫روز‬ ‫دومین‬ ‫و ایینــی بــه نــام بهمنــگان برگــزار‬ ‫بهمنجــه نامیده انــد؛ بهمــن نــام فرشــته‬ ‫می شــده کــه بــرای قدردانــی از نامگذاری کرده بودند و ان را جشن مــوکل بــر بهایــم اســت کــه بشــر بــه‬ ‫«وهومــن» یکــی از فرشــتگان اهورامــزدا‬ ‫انهــا بــرای عمــارت زمیــن و رفــع حوایــج‬ ‫ گرفتند‪.‬‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫بــوده اســت‪.‬‬ ‫نیازمنــد اســت و مــردم فــارس در دیگ هایــی‬ ‫بهمــن از واژه اوســتایی وهومــن گرفتــه شــده‬ ‫از جمیــع دانه هــای ماکــول بــا گوشــت‬ ‫کــه بــا «اندیشــه نیــک»‪« ،‬منــش نیــک» و‬ ‫غذایــی می پزنــد و ان را بــا شــیر خالــص‬ ‫فرشــته «بهمــن» می خورنــد و می گوینــد کــه حافظــه را ایــن‬ ‫«خــرد ســپندینه» (‪« :‬خــرد مقــدس») برابــر یــاری مهیــن‬ ‫نهــاده شــده اســت‪ .‬ایرانیــان‪ ،‬یازدهمیــن مــاه بــه پیامبــری برگزیــده شــد‪ .‬وهومــن در جهان غــذا زیــاد می کنــد و ایــن روز را در چیــدن‬ ‫ســال و دومیــن روز از هــر مــاه را بــه نــام مینویــی نمــاد منــش نیــک اهورامزداســت؛ گیاهــان و کنــار رودخانه هــا و جوی هــا و‬ ‫وهومــن نامگــذاری کــرده بودنــد و ان را و بــا خواســت او‪ ،‬بــه اشوزرتشــت روی روغن گرفتــن و تهیــه بخــور و ســوزاندنی ها‬ ‫جشــن می گرفتنــد‪.‬‬ ‫مــی اورد و او را بــا گفتــار و خواســت خاصیتــی مخصــوص اســت و بر ایــن گمانند‬ ‫در تقویــم ایرانیــان قدیــم اگــر اســامی هــر اهورایــی پیونــد می دهــد‪ .‬در اوســتا‪ ،‬بهشــت کــه جاماســب‪ ،‬وزیــر گشتاســب‪ ،‬ایــن کارهــا‬ ‫یــک از روزهــا بــا اســم همــان مــاه یکــی خانــه وهومــن خوانــده شــد ه اســت و را در ایــن روز انجــام مــی داد و ســود ایــن‬ ‫می شــد‪ ،‬ج شــن به پــا داشــته می شــد نیکــوکاران در ســرای وهومــن (بهشــت) بــه اشــیا در ایــن روز بیشــتر از دیگــر روزهــا‬ ‫کــه ایــن ســنت هنــوز در میــان پارســیان پــاداش ایــزدی می رســند‪ .‬در نوشــته های اســت‪.‬‬ ‫زردتشــت معمــول و مرســوم اســت‪.‬‬ ‫پهلــوی چــون دینکــرد و بندهــش‪ ،‬وهومــن طبــق اســناد موجــود و گفته هــای صاحبــان‬ ‫وهومــن یکــی از امشاســپندان نزدیــک نخســتین افریــده اســت‪ .‬رســتم شــهزادی در نظــر‪ ،‬در ایــن روز ( دوم روز از بهمــن مــاه )‬ ‫بهار بهرامی‬ صفحه 6 ‫‪4‬‬ ‫‪ ،‬طعام هــا تهیــه می شــده و نیــز بــر ظرفهــا‬ ‫بهمــن ســرخ و بهمــن زرد افشــانده می شــده‬ ‫اســت‪ .‬ماهــی‪ ،‬ماســت و تــره بــر روی ســفره‬ ‫نهــاده می شــد‪ .‬پخــت غذاهــای مقــوی‬ ‫و نیــز تهیــۀ شــیر خالــص کــه احتمــاالً بــه‬ ‫جهــت تاکیــد بــر فوایــد ان بــوده‪ ،‬مرســوم‬ ‫بــوده اســت‪ .‬چیــدن گیاهــان از کنــار اب هــای‬ ‫جــاری و نیــز تهیــۀ بخــور و ســوزاندن انهــا‬ ‫بــه جهــت خاصیتشــان نیــز از دیگــر مــوارد‬ ‫مذکــور در خصــوص ایــن جشــن می باشــد‪.‬‬ ‫تاکیــد بــر چیــدن گیاهــان در ایــن روز‪ ،‬بــه‬ ‫منزلــۀ خــواص دارویــی انــان اســت‪ .‬در‬ ‫ایــران باســتان خــوردن برخــی گیاهــان بــه‬ ‫منزلــۀ تقویــت حافظــه صــورت می گرفتــه‬ ‫منابع‬ ‫اســت‪ .‬برخــی گفته هــا نیــز حاکــی از‬ ‫برپایــی میهمانــی باشــکوهی در نیمــۀ روز در‬ ‫دوم روز از بهمــن مــاه می باشــد‪ .‬از انجــا‬ ‫کــه اکثــر جشــن های ایرانــی بــا تاکیــد بــر‬ ‫اجــرای ایین هــای درســت و نیــز برپایــی‬ ‫خوان هــای وســیع و گســترده در معرفــی‬ ‫مفیدتریــن نعمــات پــروردگار و نیــز شــکرانۀ‬ ‫انــان برگــزار می گردیــده اســت‪ ،‬بــه حتــم‬ ‫بهمنــگان نیــز یکــی از ایــن جشــن های‬ ‫باشــکوه اســت کــه بــا اجــرای کامل تریــن‬ ‫ائین هــای زمــان خــود برپــا می شــده اســت‪.‬‬ ‫از نمادهــای جشــن بهمنــگان می تــوان بــه‬ ‫خــروس کــه پرنــدۀ مختــص بهمــن و نیــز‬ ‫گل یاســمن ســپید کــه گل ویــژۀ او بــه شــمار‬ ‫بیرونی‪ ،‬ابوریحان‪ .‬اثار الباقیه عن القرون الخالیه‪ .‬برگردان اکرب دانارسشت‪.‬‬ ‫اسدی طوسی‪ .‬لغت فرس‪ ،‬ویراستۀ عباس اقبال‪ .‬تهران‪ ،‬چاپخانه مجلس‪.1319 ،‬‬ ‫یشت ها‪ ،‬برگردان ابراهیم پورداوود‪.‬‬ ‫شهزادی‪ ،‬رستم‪« .‬بهمنگان جشن خردورزی است»‪ .‬هفته نامه امرداد‪ .‬یکشنبه ‪ ۲۴‬دی ‪ ،۱۳۹۱‬سال سیزدهم‪ ،‬شامره ‪.۲۸۹‬‬ ‫می رفتــه اســت‪ ،‬اشــاره کــرد‪.‬‬ ‫نــام ایــن جشــن را در ســروده های فرخــی‬ ‫سیســتانی و منوچهــری دامغانــی می تــوان‬ ‫یافــت‪ .‬فرخــی می ســراید‪:‬‬ ‫فرخــش بــاد و خداونــدش فرخنــده کنــاد ‪/‬‬ ‫عیــد فرخنــده و بهمنجنــه و بهمــن مــه‬ ‫منوچهری نیز می سراید‪:‬‬ ‫اورمــزد و بهمــن و بهمنجنــه فــرخ بــود ‪/‬‬ ‫فرخــت بــاد اورمــزد و بهمــن و بهنجنــه‬ ‫و نیز‪ ،‬در جای دیگری می سراید‪:‬‬ ‫رســم بهمــن گیــر و از ســر تــازه کــن‬ ‫بهمنجنــه ‪ /‬ای درخــت ملــک بــارت عــز و‬ ‫بیــداری تنــه‬ صفحه 7 ‫‪5‬‬ ‫زیوراالت در عصر اهن‬ ‫شکیبا علیدوست‬ ‫دانش اموختۀ کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشی‬ ‫اســتفاده از زیــوراالت‪ ،‬قدمتــی بــه انــدازۀ‬ ‫تاریــخ اســتقرار جوامــع انســانی دارد‪.‬‬ ‫زیــوراالت از قدیمی تریــن دوره کــه‬ ‫نوســنگی می باشــد و به صــورت بقایایــی‬ ‫از مهره هــای گلــی بــود ــــ اگرچــه ارزش‬ ‫مــادی کمــی داشــت ولــی از نظــر علمــی و‬ ‫معنــوی ارزشــمند اســت ــــ تــا میانــۀ دوران‬ ‫نوســنگی کــه شــامل اســتفاده از ســنگ هایی‬ ‫چــون الجــورد و عقیــق و فیــروزه می شــود‬ ‫و همچنــان در عصــر مفــرق و اهــن ادامــه‬ ‫می یابــد‪.‬‬ ‫عصــر اهــن در ایــران یکــی از ادوار مهــم‬ ‫فرهنگــی اســت کــه طیــف زمانــی ‪1500‬ـ‪550‬‬ ‫ق‪.‬م را شــامل می شــود و خــود بــه ســه فــاز‬ ‫تقســیم مــی گــردد‪:‬‬ ‫• ‪1500‬ـ‪ 1200‬ق‪.‬م‬ ‫• ‪1200‬ـ‪ 800‬ق‪.‬م‬ ‫• ‪ 800‬ـ‪ 550‬ق‪.‬م‬ ‫بــا شــروع عصــر اهــن در ایــران‪ ،‬تغییراتــی‬ ‫در ســاختار فرهنگــی رخ داد کــه معمــاری‬ ‫و ســفالگری را متحــول کــرد‪ .‬در همیــن‬ ‫زمــان زیــوراالت فلــزی از اهــن‪ ،‬مفــرغ‪،‬‬ ‫نقــره‪ ،‬و طــا در مناطــق مختلــف ایــران بــه‬ ‫روش هــای ریخته گــری ــــ اســتفاده از ورقــه‬ ‫و نوارهــای فلــزی و جــوش دادن بــه قطعــات‬ ‫فلــزی ــــ‪ ،‬خالکوبــی‪ ،‬ملیلـه کاری و غیــره که‬ ‫بــه صــورت پیشــانی بند‪ ،‬گردنبنــد‪ ،‬دگمــه‪،‬‬ ‫دســتبند و غیــره اســتفاده می شــدند‪ ،‬ســاخته‬ ‫و پرداختــه شــد‪.‬‬ ‫بــه گفتــۀ حســن طالیــی در طــی مطالعــات‬ ‫در قبرســتان کلــورز هــم زیــوراالت عمومــ ًا‬ ‫در محوطه هــای غربــی فــات ایــران‪ ،‬طیــف‬ ‫از مفــرغ اســتفاده شــده اســت‪ .‬بعضــی از‬ ‫باستان شناســی و حفاری هــای انجام شــده‬ ‫وســیعی از زیــوراالت فلــزی (مفــرغ‪ ،‬طــا‬ ‫و نقــره) پیــدا شــده اســت کــه می تــوان‬ ‫به روشــنی تحــوالت و دگرگونــی اساســی‬ ‫نســب بــه دوران مفــرغ را دیــد کــه شــامل‬ ‫مــوارد زیــر اســت‪:‬‬ ‫• اســتفاده از فلــزات گرانبهــا ماننــد طــا در‬ ‫نیمــه غربــی کشــور؛‬ ‫• تنوع در تولید زیوراالت؛‬ ‫• رایج شــدن الگوهــای بومــی و منطق ـه ای در‬ ‫ســاخت زیــوراالت؛ و‬ ‫• ظهــور فناوری هــای نویــن و ســاخت و‬ ‫پرداخــت زیــوراالت فلــزی‪.‬‬ ‫در اینجــا زیــوراالت ایــران را در جهت هــای‬ ‫جغرافیایــی (شــمال‪ ،‬شــمال غــرب‪ ،‬شــمال‬ ‫مرکــز‪ ،‬و زاگــرس مرکــز) بررســی می کنیــم‪.‬‬ ‫شمال ایران‬ ‫ازحفاری هــای قبرســتان های عصــر اهــن‬ ‫زیــوراالت بســیاری به دســت امــده اســت کــه‬ ‫شــامل‪ :‬گردنبنــد‪ ،‬گوشــواره‪ ،‬موبنــد و غیــره‬ ‫کــه از لحــاظ کیفیــت و ســاخت تفاوت هــای‬ ‫اساســی دارنــد‪ .‬در ســاخت انهــا از فلــز طــا‬ ‫اســتفاده فراوانــی شــده اســت امــا اینکــه در‬ ‫ایــن منطقــه از طــا بــرای زیــوراالت اســتفاده‬ ‫می شــده بــه معنــی غنی بــودن افــراد ایــن‬ ‫محــل نبــوده‪ ،‬بلکــه بــه علت دسترســی اســان‬ ‫بــه ایــن مــاده بــوده اســت‪ .‬ایــن زیــوراالت از‬ ‫قبرســتان های عصــر اهــن مارلیــک‪ ،‬کلــورز‪،‬‬ ‫املــش‪ ،‬عمارلــو و قلعــه کورتــی ب‍ه دســت‬ ‫امده انــد‪.‬‬ ‫طــاو نقــره هســتند و بــه نــدرت در انهــا‬ ‫گردنبندهــای نقــره بــه لحــاظ فنــون منحصــر‬ ‫بــه فــرد هســتند‪ .‬از مجموعــۀ زیــوراالت‬ ‫شــمال ایــران می تــوان چنیــن برداشــت‬ ‫کــرد کــه زرگــری پیــش از دیگــر رشــته ها‬ ‫پیشــرفت کــرده کــه در عصــر اهــن دوم و‬ ‫ســوم بــه اوج خــود رســیده اســت‪ .‬بیــن‬ ‫منطقــۀ شــمال ایــران و منطقــۀ قفقــاز‬ ‫همانندی هــای از نظــر ســاخت زیــوراالت‬ ‫وجــود دارد کــه می تــوان برداشــت کــرد کــه‬ ‫شــاید هنرمنــدان قبــل از مهاجــرت بــه منطقــه‬ ‫شــمال از منطقــه قفقــاز عبــور کرده انــد‪.‬‬ ‫شمال غرب‬ ‫برخــاف شــمال ایــران کــه تمــام زیــوراالت‬ ‫از قبرســتان های عصــر اهــن به دســت‬ ‫امــده‪ ،‬در شــمال غــرب بیشــتر زیــوراالت از‬ ‫تپه هــای باســتانی چــون حســنلو‪ ،‬دینخــواه‪،‬‬ ‫هفتــوان تپــه و کردلرتپــه پیــدا شــده اند‪.‬‬ ‫مهم تریــن اثــار از حســنلو (عصــر اهــن اول‬ ‫و دوم) به دســت امده انــد‪ .‬در میــان بقایــای‬ ‫فضاهــای معمــاری حســنلو فضایــی کشــف‬ ‫شــده کــه خانــه صنعتگــران نامیــده شــده و‬ ‫زیــوراالت فراوانــی از انجــا به دســت امــده‬ ‫کــه فلــزات مختلفــی را شــامل مــی شــوند‬ ‫البتــه از نقــره بــه ندرت اســتفاده شــده اســت‪.‬‬ ‫زیــوراالت در ایــن منطقــه بــه دو صــورت‬ ‫توپــر و تــو خالــی لولــه ای شــکل ســاخته‬ ‫و پرداختــه شــده اند و در عیــن حــال از‬ ‫میله هــای چهارگــوش در ســاخت زیــوراالت‬ ‫اســتفاده می شــده کــه در اغلــب مــوارد بــه دو‬ صفحه 8 ‫‪6‬‬ ‫ســرحلقه بــه نقــش حیوانــی ختــم می شــده‬ ‫خاصــی ندارنــد زیــرا زیــوراالت منطقــه‬ ‫همیــن منطقــه بــه وجــود امــده اســت‪.‬‬ ‫جالــب توجه تریــن شــیء‪ ،‬دگمه هــای فلــزی‬ ‫ایــران بســیار اندک انــد‪ .‬از جملــه زیــوراالت‬ ‫قبرســتان های متعــدد ایــن دوره‪ ،‬زیوراالتــی‬ ‫بــا دو فلــز مفــرغ و اهــن ســاخته می شــدند‪.‬‬ ‫باباجــان (خــرم ابــاد) هســتند کــه بــه دو‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫هســتند کــه مــدور یــا مربــع بودنــد‪ .‬دگمه هــا‬ ‫دگمه هــای زریــن بــه روش قلم زنــی ســاخته‬ ‫می شــدند و برجســته بودنــد‪.‬‬ ‫زاگــرس مرکــزی نســبت بــه مناطــق دیگــر‬ ‫قابــل توجــه ایــن منطقــه ســنجاق های‬ ‫ســبک ســنجاق های میلــه ای و ســنجاق های‬ ‫قفــل دار هســتند‪.‬‬ ‫در مجموعــۀ زیــوراالت به دســت امده از‬ ‫چــون گردنبنــد‪ ،‬گوشــواره‪ ،‬دســتبند‪ ،‬ســنجاق‬ ‫و اویزهــا مشــاهده می شــود‪.‬‬ ‫در اخــر می تــوان ایــن مهــم را در نظــر‬ ‫داشــت کــه بــه علــت پیــدا شــدن بیشــتر‬ ‫در زیــوراالت حســنلو گوشــواره های جالبــی‬ ‫در دورۀ ســوم اهــن شــاهد افزایــش‬ ‫زیــوراالت در قبرســتان ها‪ ،‬مــردم پیــش‬ ‫و پرداختــه شــده اند کــه در ســاخت انهــا‬ ‫همچنــان اســتفاده از طــا و نقــره انــدک‬ ‫داشــتند و بــر اســاس محتویــات داخــل‬ ‫بــا شــکل خوشــۀ انــار و یــا انگــور ســاخته‬ ‫همــان روش جــوش دادن طــا اســتفاده شــده‬ ‫اســت‪ .‬در گوشــواره های خوشــه انگوری بــا‬ ‫جــوش دادن بیســت گلولــه زریــن بهــم شــکل‬ ‫زیــوراالت در ایــن منطقــه هســتیم ولــی‬ ‫اســت‪ .‬از خصوصیــات ســاخت زیــوراالت‬ ‫در ایــن منطقــه می تــوان بــه زیــوراالت دو‬ ‫فلــزی اشــاره کــرد کــه طالکوبــی هــم نامیــده‬ ‫انگــور را ایجــاد کــرده بودنــد؛ مشــابه ایــن‬ ‫می شــوند‪ .‬نشــانی از ایــن روش در مناطــق‬ ‫شمال مرکزی ایران‬ ‫ایجــاد و تقویــت می کنــد کــه ایــن روش در‬ ‫طــرح در جــای دیگــر یافــت نشــده اســت‪.‬‬ ‫از جملــه مناطقــی کــه زیــوراالت بســیاری در‬ ‫دیگــر به دســت نیامــده کــه ایــن نظــر را‬ ‫از تاریــخ بــه حیــات پــس از مــرگ اعتقــاد‬ ‫گورهــای مختلــف می تــوان پنداشــت کــه‬ ‫جایــگاه اجتماعــی و سیاســی افــراد متفــاوت‬ ‫بــوده و اینکــه اســتفاده از زیــوراالت مختــص‬ ‫بــه جنســیت خاصــی نبــوده اســت و زن و‬ ‫مــرد از ان اســتفاده می کردنــد‪.‬‬ ‫منطقــه شــمال مرکــزی ایــران بدســت امــده‬ ‫مــی تــوان بــه خوردیــن تپــه کــرج‪ ،‬ســگزاباد‬ ‫قزویــن‪ ،‬تپــه ازبکــی‪ ،‬قیطریــه تهــران‪ ،‬صــرم‬ ‫قــم‪ ،‬و ســیلک کاشــان اشــاره کــرد‪.‬‬ ‫فلــز عمــدۀ به کاررفتــه در ایــن منطقــه مفــرغ‬ ‫و اندکــی طــا و نقــره اســت‪ .‬اغلــب تزیینــات‬ ‫قلم زنــی هســتند؛ ایــن شــیوه در ســگزاباد‬ ‫به نظــر می رســد از دوره هــای قبــل از اهــن‬ ‫سرچشــمه گرفتــه باشــد‪ .‬شــیوه های دیگــر‬ ‫در فلــزکاری ســگزاباد روش هــای قالــب‬ ‫بــاز و بســته اســت‪ .‬در گورســتان خوردیــن‬ ‫کــرج زیــوراالت فلــزی از جملــه گردنبنــد‪،‬‬ ‫ســنجاق‪ ،‬حلقــه و گوشــواره هســتند کــه‬ ‫ســنجاق ها تنــوع بیشــتری دارنــد‪.‬‬ ‫زاگرس مرکزی‬ ‫ابعــاد مختلــف عصــر اهــن ایــن منطقــه بــه‬ ‫حــد کافــی شــناخته نشــده ولــی بــر اســاس‬ ‫شــواهد مشــخص اســت کــه در زمینــۀ‬ ‫زیــوراالت پیشــرفت های زیــادی حاصــل‬ ‫شــده اســت‪ .‬البتــه زیــوراالت پیچدگــی‬ ‫منابع‬ ‫طالیی‪ ،‬حسن‪ .‬باستان شناسی و هرن ایران در هزاره اول قبل از میالد‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سمت‪.1395 ،‬‬ ‫طالیی‪ ،‬حسن‪ .‬عرص اهن ایران‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سمت‪.۱۳۷۸ ،‬‬ ‫طالیی‪ ،‬حسن‪ .‬عرص مفرغ ایران‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سمت‪.۱۳۸۵ ،‬‬ ‫ملک شهمیرزادی صادق‪ .‬ایران در پیش از تاریخ‪ .‬انتشارات سبحان نور‪.۱۳۹۱ ،‬‬ صفحه 9 ‫‪7‬‬ ‫تاثیر روابط ایران و چین بر اقتصاد‬ ‫جهانی تا قرن ششم میالدی‬ ‫امین پورلعل‬ ‫روابط ایران و چین در عهد باستان‬ ‫کشــور از مــرز تعامــات اقتصــادی گــذر کرد‬ ‫نوشــته های چینــی‪ ،‬نخســتین ارتباطــات‬ ‫و دادوســتدهای فرهنگــی و اعتقــادی را نیــز‬ ‫از گذشــته تــا بــه امــروز بحــث روابــط‬ ‫پــس از اســکندر مقدونــی ذکــر کرده انــد‪.‬‬ ‫اییــن زردشــت به وســیلۀ بازرگانــان ایرانــی‬ ‫اســت؛ بــ ه همیــن دلیــل ملــل همــواره در‬ ‫مســلمان درقــرن ســوم هجــری‪ ،‬از روابــط‬ ‫ســرزمین های جهــان بــود ه و هســتند کــه‬ ‫دلیــل ان هــم کامــ ً‬ ‫ا مشــخص اســت‪ .‬مــا‬ ‫اســت؛ لیکــن مــا شــواهد مســتندی در‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫چیــن بــا اســیای میانــه وغربــی را در زمــان‬ ‫اقتصــادی از مهم تریــن مســائل بشــر بــوده‬ ‫البتــه ابن واضــح یعقوبــی‪ ،‬مــورخ نامــدار‬ ‫صــدد برقــرای روابــط اقتصــادی بــا ســایر‬ ‫افســانه وار چیــن بــا بابــل ســخن گفتــه‬ ‫ایــن بــاب نداریــم‪ .‬منابــع اصلــی‪ ،‬نخســتین‬ ‫اگاهیــم کــه هیــچ کشــوری ظرفیــت مطلــق‬ ‫تعامــات ایــران و چیــن را در زمــان مهــرداد‬ ‫نــدارد؛ لــذا ایــن جبــر‪ ،‬دولت هــا را وادار‬ ‫هــان غربــی ذکــر کرده انــد‪ .‬ووتــی بــرای‬ ‫منظــور رفــع محدودیت هــای طبیعــی کــرده‬ ‫نمایندگانــی را بــه ان نواحــی گســیل داشــت‬ ‫دامنـه دار بــوده اســت‪ .‬چیــن کشــوری وســیع‬ ‫چیــان بــود‪ .‬البتــه مطابــق مســتندات مکتــوب‪،‬‬ ‫جهــان می باشــد امــا بــه دلیــل همســایگی‬ ‫یکــی از معاونــان وی راهــی ایــران شــد کــه‬ ‫بــرای تامیــن احتیاج هــای مــردم خــود را‬ ‫کبیــر اشــکانی و امپراتــور ووتــی از دودمــان‬ ‫بــه ایجــاد تعامــات گســتردۀ اقتصــادی بــه‬ ‫بســط پیوندهــای خویــش بــا جهــان غــرب‬ ‫کــه از عصــر تهاتُــر تــا به امــروز ایــن مبادالت‬ ‫کــه سردســته انهــا شــخصی بــه نــام جانــک‬ ‫و پرجمعیــت و از قدیمی تریــن تمدن هــای‬ ‫خــود جانــک چیــان بــه ایــران نیامــد؛ بلکــه‬ ‫بــا اقــوام بــدوی کــه بیشــتر بــه انهــا اشــاره‬ ‫در ســرحدات شــرقی ایــران اســتقبال گرمــی‬ ‫ملت هــا دچــار مشــکل بــود و ایــن باعــث‬ ‫نتیجــۀ ایــن برخــورد دیپلماتیــک بیــن دو‬ ‫بداننــد و ایــن از معنــی تحت اللفظــی واژۀ‬ ‫تجــارت جهانــی بــرای امپراتــوری هــان و در‬ ‫پــس از حــل مشــکات درعصــر ووتــی کــه‬ ‫از طریــق بازرگانــان بــود کــه ایــن خود نشــانۀ‬ ‫از طریــق جــاده ابریشــم روابــط وســیعی بــا‬ ‫غیــر از اقتصــادی در ان مقطــع بــوده اســت‬ ‫ایــران و روم برقــرار نمــود‪.‬‬ ‫می دهــد‪ .‬در عصــر ساســانی روابــط دو‬ ‫خواهــم کــرد در برقــراری ارتبــاط بــا ســایر‬ ‫از ایــن نماینــده به عمــل امــد‪.‬‬ ‫شــده بــود کــه انهــا خــود را مرکزعالــم‬ ‫کشــور به وجودامــدن شــرایط مناســب‬ ‫چیــن هویداســت‪.‬‬ ‫اینــده فراهم شــدن زمینــه دادوســتد فرهنگــی‬ ‫در فصــل ‪ 2‬بــه ان اشــاره خواهــد شــد چیــن‬ ‫تاثیــر بازرگانــی بــر ســایر ابعــاد ارتباطــی‬ ‫کشــور هــای قدرتمنــد جهــان همچــون هنــد‪،‬‬ ‫و اهمیــت جــادۀ ابریشــم را به خوبــی نشــان‬ ‫در بــر گرفــت‪ .‬نخســتین فعالیــت ترویجــی‬ ‫و ســغدی در زمــان ســلطنت اردشــیر بابــکان‬ ‫رخ داد و حتــی تــا اندرونــی دربــار چیــن نیــز‬ ‫گســترش پیــدا کــرد‪.‬‬ ‫اوج نفــوذ اییــن زردشــتی کــه مردمــان چیــن‬ ‫از ان به عنــوان هســیئن چیائــو بــه معنــای‬ ‫خــدای اســمان یــاد می کردنــد بــه دورۀ‬ ‫تانــگ ــــ کــه چینیــان بــه نهایــت توســعۀ‬ ‫خویــش در غــرب دســت یافتــه بودنــد ــــ‬ ‫بازمی گــردد‪ .‬ایــن رخنــه بــه مرحلــه ای‬ ‫رســید کــه در اواخــر سلســلۀ ساســانی در‬ ‫چانــگ ـ ان چنــگ پایتخــت چیــن (ســیان‬ ‫امــروزی) ایرانیــان موفــق بــه ســاخت یــک‬ ‫اتشــکده شــدند‪ .‬بــه هــر حــال روابــط حســنه‬ ‫بیــن دو ملــت تــا پایــان عصــر باســتان حفــظ‬ ‫گردیــد و پیش زمینــۀ ارتباطــات اتــی دو‬ ‫ســرزمین را فراهــم کــرد‪.‬‬ ‫جادۀ ابریشم؛ تاثیر شگرف چین بر روم‬ ‫جــادۀ ابریشــم از چیــن شــروع می شــود و‬ ‫از ترکســتان چیــن‪ ،‬واقــع در ســین کیانــگ‬ ‫امــروزی‪ ،‬کاشــغر و اُتــرار می گذشــت و‬ ‫بــه جیحــون و چهــار جــوی می پیوســت‪.‬‬ ‫شــهرهای عمــدۀ ســمرقند‪ ،‬مــرو‪ ،‬بخــارا‪،‬‬ ‫تــوس‪ ،‬دامغــان‪ ،‬گــرگان و ری از اصلی تریــن‬ ‫نقــاط گــذر ایــن راه بودنــد‪ .‬از قزویــن راه‬ ‫دچــار انشــعاباتی می شــد کــه ایــن خــود‬ صفحه 10 ‫‪8‬‬ ‫نمایانگــر ایــن اســت کــه جــادۀ ابریشــم مثــل‬ ‫یــک اتوبــان صــاف عمــل نمی کــرده اســت‪.‬‬ ‫بــه هــر حــال یکــی از ایــن شــاخه ها بــه‬ ‫اذربایجــان و اران و یــا طرابــوزان می پیوســت‬ ‫و دیگــری بــه همــدان و از انجــا بــه بغــداد یــا‬ ‫موصــل ســپس بــه انطاکیه یــا کاپادوکیــه و در‬ ‫ادامــه بــه ســارد در حوالــی ازمیــر امــروزی‬ ‫ختــم می شــد‪ .‬همان طــور کــه از اســم ایــن‬ ‫مســیر هویداســت ازمهم تریــن کاالهایــی کــه‬ ‫در ایــن جــاده مــورد معاملــه واقــع می شــد‪،‬‬ ‫ابریشــم بــود؛ امــا متاع هــای دیگــری نیــز‬ ‫در ایــن مســیر مــورد توجــه تجــار قــرار‬ ‫می گرفتنــد و اگــر بــه ســیاهۀ کاالهــای‬ ‫وارداتــی چیــن از طریــق جــادۀ ابریشــم‬ ‫نگاهــی بیندازیــم خواهیــم دیــد کــه شــراب‬ ‫انگــور وپــی ـ پــا ( نوعــی ســاز) بیشــترین‬ ‫اقالمــی بــود کــه از اســیای مرکــزی وارد‬ ‫چیــن می شــد؛ نیــز اییــن بودایــی کــه ریشــه‬ ‫در خــاک هندوســتان داشــت از ایــن مســیر‬ ‫بــه چیــن راه یافــت‪ .‬ایــن دو مــورد بیانگــر دو‬ ‫نکتــه بســیارمهم اند‪:‬‬ ‫شــی هوانــگ تــی و به منظــور جلوگیــری‬ ‫از طریــق جــادۀ ابریشــم را دارا بــود؛ بــه‬ ‫مانــده اســت کــه شــاید بــرای شــما جالــب‬ ‫هنگفتــی را صــرف خریــد ابریشــم می کــرد‬ ‫امــا نکتــۀ دیگــری در ورای ایــن امــر مغفــول‬ ‫باشــد‪.‬‬ ‫داشــته اســت و بــه همیــن دلیــل چینیــان‬ ‫خــود ایــن اســراف پــول از عوامــل ســقوط‬ ‫در راه اژدهــای هفــت ســر اهمیــت اساســی‬ ‫بــرای حفــظ اســرار پرورانــدن ابریشــم‬ ‫همــت بســیار گماشــته اند بــه همیــن دلیــل‬ ‫ایــن کشــور تــا پایــان قــرن ششــم ودر زمــان‬ ‫ســلطنت دودمــان تانــگ در توســعۀ قلمــرو‬ ‫خــود بــه ســمت غــرب موفقیت هــای‬ ‫چشــمگیری کســب کــرد‪.‬‬ ‫اروپاییــان برپــا می شــد‪.‬‬ ‫در دورۀ اســامی تاثیــر بســزایی بــر صنعــت‬ ‫داروســازی خــاور دور گذاشــتند؛ و ثــروت‬ ‫کالنــی از ایــن طریــق روانــۀ خزانــۀ ایــران‬ ‫کتــاب ســامگوک ســاگی نقــل شــده اســت‬ ‫شــد؟ پاســخ ایــن ســوال به ظاهــر ســاده‬ ‫امــا فــی الواقــع پیچیــده اســت‪ .‬اکثــر منابــع‬ ‫متفق القول انــد کــه ایــن دیــوار در زمــان‬ ‫میــادی از طریــق دو راهــب مســیحی موفــق‬ ‫بــه کشــف اســرار ابریشــم چینــی شــد‪ ،‬ادامــه‬ ‫داشــت کــه در ایــن زمــان چیــن مقــارن بــا‬ ‫(‪ ،)Sui dynasty‬مبــدل بــه یکــی از عظیم تریــن‬ ‫جایــی کــه امپراتــوری تانــگ در زمــان لــی‬ ‫شــی میــن (‪ )Li Shimin‬تقریبــ ًا بــا ایــران‬ ‫ساســانی هم مــرز گردیــد‪ .‬شــیوۀ حفــظ‬ ‫اســرار صنعــت و فنــاوری در دورۀ جنــگ‬ ‫ســرد از میــراث همیــن دوره اســت کــه ایــن‬ ‫شــیوه تــا عصــر حاضــر نیــز در چیــن دوام‬ ‫شــاهزاده اویجــا از پکجــه به وســیله تیــری‬ ‫اورده اســت تــا جایــی کــه بســیاری از اســرار‬ ‫شــیالیی مســموم گردیــد؛ درحالــی کــه‬ ‫مجهو ل انــد‪.‬‬ ‫اغشــته بــه زهــری ژاپنــی بــه دســت ســربازان‬ ‫نیروهایــش بــه دلیــل ایــن واقعــۀ ناگــوار در‬ ‫طریــق ایــن شــاهراه اســت کــه نمونه هــای‬ ‫اســت کــه دیوارچیــن بــه چــه علــت ســاخته‬ ‫ژوســتی نیان حاکــم بیزانــس در قــرن ششــم‬ ‫ایرانیــان نیــز در عصــر ساســانی و بعدهــا‬ ‫پــارس اورده بــود جــان شــاهزاده را نجــات‬ ‫ایــن ســوال بــه ذهــن شــما خطــور کــرده‬ ‫ایــن موضــوع تــا زمانــی کــه امپراتــور‬ ‫امپراتوری هــای جهــان در ان زمــان شــد؛ تــا‬ ‫چنــد گفتــه شــد امــا ناگفتــه نمانــد کــه‬ ‫نکتــۀ دوم کــه پیش تــر هــم بــدان اشــاره‬ ‫مذکــور گویــای ان اســت‪ .‬تــا بــه حــال‬ ‫روم برشــمرده شــده اســت‪ .‬بــه هرحــال‬ ‫دربــارۀ تاثیــر چیــن بــر کشــورها مطالبــی‬ ‫حــال تــدارک عقب نشــینی بودنــد‪ ،‬ناگهــان‬ ‫شــد‪ ،‬وجــود دادوســتدهای بین فرهنگــی از‬ ‫از البســه ابریشــمی را قدغــن اعــام کــرد‪،‬‬ ‫دودمان هــای تانــگ (‪ )Tang dynasty‬و ســویی‬ ‫زندگــی مــردم را احاطــه کــرد و جش ـن های‬ ‫در امــر بازرگانــی بــوده اســت‪ ،‬در میــان‬ ‫تــا جایــی کــه دچــار کم پولــی می شــد‪.‬‬ ‫می دانیــد کــه ابریشــم در فراینــد تجــارت‬ ‫توجــه کنیــد‪:‬‬ ‫حاکــی از قــدرت اشــراف و نفــوذ انــان‬ ‫انــدازه ای کــه امپرتــوری روم هزینه هــای‬ ‫امپراتــور وسپاســیان (‪ )Vespasian‬اســتفاده‬ ‫اول اینکــه بــه محــض بازشــدن درهــای‬ ‫فــراوان در ایــن ســرزمین کــه ایــن خــود‬ ‫شــد ابریشــم اهمیــت زیــادی در تجــارت‬ ‫ازهجــوم اقــوام یوئــه چــی ســاخه شــده‬ ‫اســت‪ .‬ایــن کامـ ً‬ ‫ا منطقــی ومســتدل اســت؛‬ ‫گردیــد‪ .‬در ایــن بــاب بــه مثــال زیــر کــه از‬ ‫غــرب بــه روی چینیــان‪ ،‬تجمــات تــا مدتــی‬ ‫ابریشــم بازگردیــم‪ .‬همان طورکــه قب ـ ً‬ ‫ا گفتــه‬ ‫یــک بــازرگان ناشــناس بــا پادزهــری کــه از‬ ‫و سرنوشــت جنــگ را بــه نفــع پکجــه تغییــر‬ ‫داد‪.‬‬ ‫چینــی هماننــد طــب ســوزنی هنــوز بــرای مــا‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫در پایــان همان طــور کــه در بخش هــای‬ ‫مذکــور مطلــب اظهــار شــد‪ ،‬به وضــوح‬ ‫مشــاهده شــد کــه روابط اقتصــادی از گذشــته‬ ‫تــا بــه امــروز افاقــۀ بســیاری بــر ســایر ابعــاد‬ ‫ایــن به زعــم خــود‪ ،‬هــم بیانگــر تاثیــر ایــران‬ ‫پیونــدی بیــن ملت هــا داشــته اســت؛ کــه‬ ‫ساســانی را در زمینــه صنعــت داروســازی‬ ‫مســلکی و نیرومند گشــتن ســرمایه داری در‬ ‫بــر شــرق دور و هــم قــدرت ایــران عصــر‬ ‫عیــان می کنــد‪ .‬بــه موضــوع اصلــی یعنــی‬ ‫ایــن خــود پشــتوانۀ خوبــی بــرای بــورژوا‬ ‫عصــر تجــدد می باشــد‪.‬‬ صفحه 11 صفحه 12 ‫‪10‬‬ ‫مقبولیت و مشروعیت‪:‬‬ ‫عناصری کلیدی‬ ‫یا تصوراتی واهی؟‬ صفحه 13 ‫‪11‬‬ ‫محمد جواد محسنی‬ ‫مقبولیــت و مشــروعیت دارای تاثیــری کــه‬ ‫کــه عباســیان را تــا بدیــن مرتبــت بــاال بــرده‬ ‫تاریــخ ایــران اســامی‪ ،‬در جهــان امــروز‬ ‫شــخصیت کلیــدی دیــن اســام و پیــام اور ان‪،‬‬ ‫در جهــان امــروز‪ ،‬علــوم مختلــف بــه دلیــل‬ ‫امــور عناصــری ســاده بودنــد کــه در گــذر‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫انشــعابات و بخش هــای متعــددی کــه در هــر‬ ‫یــک از انهــا بــه وجــود امــده اســت دارای‬ ‫گســتردگی زیــادی شــده اند‪ ،‬کــه بــه همیــن‬ ‫دلیــل ‪ ،‬بــرای مطالعــۀ هــر یــک از انــان‪ ،‬بایــد‬ ‫بــا پیش زمینه هــا و جــو حاکــم بــر حــوزۀ‬ ‫مــورد نظــر به خوبــی اشــنایی داشــت‪ .‬یکــی‬ ‫از مــوارد مهــم کــه در تســلط بــر هر حــوزه ای‬ ‫از علــم بایــد مــورد توجــه قــرار گیــرد و‬ ‫همــواره نیــز محــل بحــث و گفت وگــوی‬ ‫صاحب نظــران علــوم اســت‪ ،‬قلمــروی‬ ‫اصطالحــات و واژگان تخصصــی مربــوط بــه‬ ‫هــر شــاخه از علــوم اســت کــه وظیفــۀ انتقــال‬ ‫مفاهیــم مرتبــط بــا علــم مــورد نظــر افــراد را‬ ‫بــر عهــده دارنــد‪ .‬تاریــخ نیــز همچــون‬ ‫مباحــث و علــوم دیگــر‪ ،‬از واژگان و عبــارات‬ ‫تخصصــی برخــوردار اســت کــه فراگیــری‬ ‫هــر یــک‪ ،‬بــرای شــناخت حوزه هــای‬ ‫مختلــف مطالعــات تاریخــی دارای اهمیــت‬ ‫اســت‪ .‬دو واژه ای کــه در مطالعــۀ تاریــخ‬ ‫ایــران بســیار پرکاربردنــد و همــواره بــا‬ ‫مفاهیــم مرتبــط بــا انهــا روبــه رو هســتیم‪،‬‬ ‫مقبولیــت و دیگــری مشــروعیت می باشــند‬ ‫کــه ســابقه ای طوالنــی در تاریــخ ســرزمین‬ ‫ایــران و تحــوالت مربــوط بــدان دارنــد‪.‬‬ ‫اگرچــه ردپــای ایــن واژگان و تاثیــرات انهــا‬ ‫را می تــوان در تاریــخ تمامــی تمدن هــای‬ ‫گذشــته کــم و بیــش مشــاهده کــرد‪ ،‬امــا در‬ ‫ایــن مقالــه‪ ،‬قصــد داریــم تــا نقــش ایــن دو‬ ‫واژه را در قــرون نخســتین پــس از فتــح ایــران‬ ‫بــه دســت اعــراب و حکومت هــای اولیــۀ‬ ‫مســلط بــر ایــران ان دوره بررســی کنیــم و‬ ‫به ویــژه بــر ایــن نکتــه دقیــق شــویم کــه ایــا‬ ‫محققــان و مورخــان در حــوزۀ مطالعــات‬ ‫بــرای ان متصــور هســتند‪ ،‬می باشــند یــا ایــن‬ ‫زمــان‪ ،‬بدانهــا اهمیــت بخشــیده شــده و‬ ‫دســتخوش بزرگنمایــی شــده اند‪ .‬شــیوه های‬ ‫کســب مشــروعیت در تاریــخ ایــن مــرز و‬ ‫بــوم‪ ،‬دارای تنــوع زیــادی بــوده و راه هــای‬ ‫فراوانــی بــرای کســب ایــن عنصــر در طــول‬ ‫تاریــخ وجــود داشــته اســت‪ .‬در ایــران پیش از‬ ‫اســام‪ ،‬پرکاربردتریــن روش کســب‬ ‫مشــروعیت‪ ،‬تکیــۀ بــر فــر ه ایــزدی و الطــاف‬ ‫ایــزد یکتــا در حــق خانــدان یــا شــخصی‬ ‫خــاص بــوده اســت کــه نظیــر ان را در ســه‬ ‫حکومــت قدرتمنــد باســتانی ایــران مشــاهده‬ ‫می کنیــم و متــون و کتیبه هایــی کــه از ان‬ ‫دوران بــه یــادگار مانده انــد نیــز‪ ،‬گواهــی بــر‬ ‫تــاش پیشــینیان در اثبــات ایــن فــره و‬ ‫اتصالشــان بــا جهــان بــاال اســت‪ .‬امــا پــس از‬ ‫حملــۀ اعــراب و شــکل گیری اولیــن‬ ‫حکومت هــای نیمه مســتقل و مســتقل ایرانــی‬ ‫در عصــر عباســیان‪ ،‬روش جدیــدی در‬ ‫راســتای کســب مشــروعیت در کنــار راه هــای‬ ‫پیشــین مــورد بهره بــرداری قــرار گرفــت کــه‬ ‫همانــا کســب مهــر تاییــد خلیفــۀ عباســی‬ ‫مســتقر در بغــداد بــر حکومــت هــر امیــر‪،‬‬ ‫حاکــم و ســلطان بــود‪ .‬شــاید بــرای افــراد‬ ‫اســت‪ ،‬مشــتمل بــر انتســاب انــان بــه‬ ‫محمــد بــن عبــداهلل و خویشــاوندی بــا وی از‬ ‫یک ســو و همچنیــن اهمیــت جایــگاه‬ ‫خالفــت در نــزد اکثریــت جهــان اســام از‬ ‫دیگــر ســو می باشــد‪ .‬عبــاس بــن عبدالمطلــب‬ ‫کــه عباســیان از وی هســتند‪ ،‬عمــوی پیامبــر‬ ‫اســام بــود و بدین گونــه‪ ،‬ایــن نســل‬ ‫خویشــاوندی نزدیکــی بــا محمــد بــن عبــداهلل‬ ‫داشــتند‪ .‬جایــگاه خالفــت نیــز دارای گســترۀ‬ ‫وســیعی از توضیحــات و توصیفــات می باشــد‬ ‫کــه مجــال بررســی ان در ایــن بحــث‬ ‫نمی باشــد امــا بدیــن ســخن می تــوان اکتفــا‬ ‫کــرد کــه تنهــا ایدئولــوژی و ســاختار‬ ‫حکومتــی منســجم در جهــان اســام کــه طــی‬ ‫قــرون متمــادی مــورد اســتفاده قــرار گرفتــه‬ ‫اســت و مســلمانان عصــر طالیــی خویــش را‬ ‫در ان تجربــه کردنــد‪ ،‬خالفــت می باشــد و‬ ‫بــه همیــن علــت حکومت هــای بعــدی‬ ‫مســلمان نیــز کــه پــس از عباســیان قــدرت‬ ‫گرفتنــد و حتــی در مذهــب‪ ،‬مانند شــیعیان‪ ،‬در‬ ‫نقطــۀ مقابــل انــان قــرار داشــتند‪ ،‬ناگزیــر‪ ،‬از‬ ‫ایــن مــدل حکومتــی بهره بــرداری کردنــد و‬ ‫بســیاری از عناصــر خویــش را از ان وام‬ ‫گرفتنــد و حتــی تــا امــروز نیــز مــدل‬ ‫حکومتــی خاصــی بــه قدمــت و اســتواری‬ ‫خالفــت‪ ،‬بــه دســت معاصــران نرســیده‬ ‫غریــب بــا حــوزۀ تاریــخ اســام‪ ،‬ســوالی اســت‪ .‬امــا پیــش از طــرح بحــث اصلــی‪،‬‬ ‫بدیــن شــرح مطــرح شــود کــه چــرا خلفــای‬ ‫عباســی منشــا ِ کســب مشــروعیت بودنــد و‬ ‫چــه ویژگــی خاصــی‪ ،‬انــان را از دیگــر‬ ‫مردمــان متمایــز می ســاخت‪ .‬پاســخی کــه‬ ‫شــاید بتــوان از اغلــب مورخــان در ایــن‬ ‫زمینــه دریافــت کــرد ‪ ،‬حــاوی دو نکتــۀ کلیدی‬ ‫اســت کــه به خوبــی قلــب کالم را بــرای‬ ‫پرسشــگر عیــان می ســازد‪ .‬دو دلیــل حیاتــی‬ ‫مشــروعیت و کاربــرد ان را بــه صــورت‬ ‫مختصــر شــرح خواهــم داد‪ .‬مشــروعیت‬ ‫واژه ای در حــوزۀ سیاســت و حکمرانــی‬ ‫اســت کــه حقانیــت یــک حاکــم در امــر‬ ‫فرمانروایــی و وظیفــۀ مــردم در اطاعــت از وی‬ ‫را بیــان مــی دارد و ارتباطــی نزدیــک بــا‬ ‫مقبولیــت دارد‪ ،‬کــه ممکــن اســت گاهــی بــه‬ ‫برداشــت اشــتباه از ایــن دو منجــر شــود‪ .‬بــه‬ صفحه 14 ‫‪12‬‬ ‫عبارتــی اگــر بخواهیــم مشــروعیت را در‬ ‫دارای کاربــرد بــوده اســت و مــردم بــدان‬ ‫بدیــن مــورد محــدود دانســت کــه وی قصــد‬ ‫بدیــن شــکل اســت کــه خلیفــه به عنــوان‬ ‫ســوال مطــرح اســت کــه بــه فــرض توجــه‬ ‫عــوام بــدان‪ ،‬ایــا حقیقتــ ًا مــردم و قبــول‬ ‫غــرب حکومــت خویــش نداشــت و در‬ ‫صــدد تقویــت پایه هــای حکومــت خویــش‬ ‫بــوده اســت و بــدان توجــه داشــته اند یــا بــه‬ ‫استوارســاختن قــدرت خویــش در خراســان‪،‬‬ ‫مثــال خالفــت عباســی بــه تصویــر بکشــیم‬ ‫باالتریــن مقــام حکومــت اســامی پــس از‬ ‫پیامبــر‪ ،‬بــا تاییــد یــک حاکــم و‬ ‫مشروعیت بخشــیدن بــه وی‪ ،‬حــق حاکمیــت‬ ‫و اعمــال قــدرت را بــا صحــت کامــل بــه وی‬ ‫تفویــض می کــرد و مــردم اطاعــت از وی را‬ ‫بــر خــود واجــب می دانســتند‪ .‬تفــاوت میــان‬ ‫مشــروعیت و مقبولیــت نیــز بدیــن صــورت‬ ‫اســت کــه مشــروعیت‪ ،‬شــخص را در درون‬ ‫خویــش ملــزم بــه اطاعــت از امــری یــا قبــول‬ ‫ان می کنــد و ارادۀ خــود فــرد در ان دخیــل‬ ‫نیســت امــا فــرد خــود را ملــزم بــه حفــظ ان‬ ‫توجــه داشــته اند؟ در دومیــن قــدم ایــن‬ ‫حکومــت از ســوی انــان‪ ،‬دغدغــۀ حکمرانــان‬ ‫عبــارت دیگــر‪ ،‬ایــا مــردم دارای جایگاهــی‬ ‫بوده انــد کــه بــر امــر حکومــت و انتخــاب‬ ‫حکمرانــان تاثیــر چندانــی داشــته باشــند؟ بــر‬ ‫اســاس مطالعاتــی کــه نویســنده بــر روی دورۀ‬ ‫حکومــت طاهریــان و دورۀ نخســتین‬ ‫حکومــت ســلجوقیان داشــته اســت‪ ،‬بایــد‬ ‫اینگونــه گفــت کــه در ظاهــر‪ ،‬موسســان ایــن‬ ‫دو سلســله‪،‬‬ ‫طاهــر بــن‬ ‫تحریــک رقیبــی امــاده و خطرنــاک را در‬ ‫بــود و چنان کــه می بینیــم پــس از‬ ‫در ســال ‪ ۲۰۷‬هجــری قمــری اعــام اســتقالل‬ ‫کــرد و نــام مامــون را از خطبــه حــذف کــرد‪.‬‬ ‫به راســتی اگــر مشــروعیت و بالطبــع نظــر‬ ‫خلیفــۀ بغــداد‪ ،‬دارای جایگاهــی در نــزد‬ ‫مــردم بــود‪ ،‬طاهــر جرئــت حــذف نــام خلیفه‬ ‫از خطبــۀ نمــاز جمعــه را پیــدا می کــرد و بــر‬ ‫جــان خویــش بیمنــاک نمی شــد؟ پــس در‬ ‫ایــن نقطــه‪ ،‬دو فــرض مطــرح می شــود‪ :‬‬ ‫می بینــد امــا مقبولیــت بــا نظــر شــخصی هــر‬ ‫تنها‬ ‫مــردم هــراس نداشــت‪ ،‬کــه ایــن امــر دال بــر‬ ‫فــرد در ارتبــاط کامــل اســت‪ .‬مشــروعیت در‬ ‫ایدئولوژی و ساختار‬ ‫عــدم اهمیــت مــردم و نظرشــان در‬ ‫ابتــدا از نفــوذ و جایــگاه ویــژه ای در نــزد‬ ‫حکومتی منسجم در جهان اسالم‬ ‫طــول تاریــخ اســت‪ ،‬زیــرا طبــق‬ ‫حاکمــان و مــردم برخــوردار بــود‪،‬‬ ‫که طی قرون متمادی مورد استفاده قرار‬ ‫قاعــده ای کلــی‪ ،‬قــدرت و توانایــی‬ ‫امــا پــس از گــذر دهه هــا از عمــر گرفته است و مسلمانان عصر طالیی خویش‬ ‫جهت دهــی بــه جوامــع‪ ،‬در دســت‬ ‫حکومــت اســامی‪ ،‬به تدریــج امــر را در ان تجربه کردند‪ ،‬خالفت می باشد و به‬ ‫حکمرانــان اســت و دیگــر اینکــه‬ ‫مــورد نظــر بــه ملعبـه ای در دســت‬ ‫همین علت حکومت های بعدی مسلمان نیز که‬ ‫طاهــر بــر ایــن امــر واقــف بــود‬ ‫امــرا و حاکمــان تبدیــل شــد‪ ،‬زیــرا‬ ‫پس از عباسیان قدرت گرفتند و حتی در مذهب‪،‬‬ ‫کــه تاییــد و عــدم تاییــد خلیفــۀ‬ ‫خلفــا اقتــدار خویــش را از دســت‬ ‫داشتند‪،‬‬ ‫قرار‬ ‫انان‬ ‫مقابل‬ ‫نقطۀ‬ ‫در‬ ‫شیعیان‪،‬‬ ‫مانند‬ ‫عباســی‪ ،‬تاثیــری بــر کیفیــت‬ ‫دادنــد و بــه بازیچــه ای در دســت‬ ‫ برداری‬ ‫ه‬ ‫بهر‬ ‫حکومتی‬ ‫مدل‬ ‫این‬ ‫از‬ ‫ناگزیر‪،‬‬ ‫حکمرانــی وی نــدارد و مــردم را بــه‬ ‫ســرداران خــود و حاکمــان محلــی‬ ‫تبدیــل شــدند و حتــی بــه زیــر نفــوذ کردند و بسیاری از عناصر خویش‬ ‫اقدامــی بــر علیــه وی وانمــی دارد زیــرا‬ ‫را از ان وام گرفتند‬ ‫اساسـ ًا نظــر خلیفــه بــه انــدازه ای نافذ نیســت‬ ‫دیگــر حکومت هــای قدرتمنــد‪ ،‬ماننــد‬ ‫ال بویــه درامدنــد‪ .‬هــدف از نــگارش ایــن‬ ‫مقالــه‪ ،‬به چالش کشــیدن عناصــر مقبولیــت و‬ ‫مشــروعیت تثبیت شــده در بــاور محققــان و‬ ‫مورخــان‪ ،‬از دو جنبــه اســت‪ .‬اگرچــه در ایــن‬ ‫بحــث تمرکــز اصلــی بــر عنصــر مشــروعیت‬ ‫خواهــد بــود امــا در هنــگام بررســی‪،‬‬ ‫مقبولیــت نیــز بــه شــکلی طــرح و واکاوی‬ ‫می شــود‪ .‬نخســتین امــری کــه بایــد بــدان‬ ‫دقــت شــود ایــن اســت کــه ایــا مشــروعیت‬ ‫حتــی در دوران اقتــدار خلفــای عباســی‪،‬‬ ‫نخســت اینکــه طاهــر از اقدامــات منفــی‬ ‫کــه شــخص ســاکن در خراســان را وادار بــه‬ ‫حســین و طغــرل بــن میکاییــل‪ ،‬مطیــع و‬ ‫فــداکاری و قیــام در راه دفــاع از خواســت‬ ‫دقــت و تحلیــل‪ ،‬بــه عملکــرد ایــن دو‬ ‫دیگــر‪ ،‬اگــر خلیفــه بــه نافذبــودن حکــم‬ ‫فرمانبــردار خلیفــه بوده انــد‪ ،‬امــا اگــر بــا‬ ‫شــخصیت توجــه شــود‪ ،‬بدیــن امــر پــی‬ ‫خواهیــم بــرد کــه ایــن فرمانبــرداری فقــط در‬ ‫راســتای عــدم برانگیختــن رقیــب حاضــر در‬ ‫صحنــه بــه رویارویــی بــا قــدرت نوپــای‬ ‫خــود بــود‪ .‬اطاعــت کامــل طاهــر در ابتــدای‬ ‫حکمرانــی خــود از مامــون را می تــوان فقــط‬ ‫خلیفــۀ ســاکن در بغــداد کنــد‪ .‬از ســویی‬ ‫خویــش در میــان مــردم اطمینــان داشــت‪ ،‬بنــا‬ ‫بــر نقــل منابع‪ ،‬اقــدام به اســتقرار گماشــتگانی‬ ‫در اطــراف طاهــر نمی کــرد تــا در صــورت‬ ‫طغیــان وی‪ ،‬ســریع ًا نســبت بــه حــذف او‬ ‫اقــدام کننــد‪ .‬پــس عواملــی این چنینــی‪،‬‬ ‫نمایانگــر حقیقتــی انکارناپذیــر بدیــن‬ صفحه 15 ‫‪13‬‬ ‫صــورت اســت کــه مشــروعیت و تاییــد‬ ‫می بودیــم‪ ،‬امــا همان گونــه کــه در منابــع‬ ‫فرادســت در گذشــته می شــود و قــدرت و‬ ‫در نــزد حکمرانــان داشــت و خلفــا نیــز بــر‬ ‫طغیان هــای پیاپــی در سراســر دوران‬ ‫ســلب می کنــد‪ .‬امــا در پایــان و پیرامــون‬ ‫اکتســابی از ســمت خلیفــه‪ ،‬جنبـه ای نمایشــی‬ ‫ایــن امــر واقــف و از شــورش های بــر علیــه‬ ‫تاریخــی مشــاهده می کنیــم‪ ،‬شــورش ها و‬ ‫عباســیان‪ ،‬خــواب را از چشــمان خلفــا ربــوده‬ ‫خــود در هــراس بودنــد‪ .‬دربــارۀ طغــرل نیــز بــود و تاخت و تــاز امیــران و حاکمــان محلــی‬ ‫موضــوع دارای تفــاوت انچنانــی نمی باشــد‪.‬‬ ‫را مــرزی نبــود‪ ،‬کــه ایــن امــر‪ ،‬تصــور نفــوذ‬ ‫بــودن در محیــط ایــران‪ ،‬پایه هــای حکومــت‬ ‫مردمــی را مخــدوش می ســازد؛ یــا بــه‬ ‫طغــرل کــه در ابتــدا‪ ،‬بــه علــت تــازه وارد‬ ‫خویــش را لــرزان می دیــد‪ ،‬بــه مقــام خالفــت‬ ‫نزدیــک شــد و از نفــوذ ان‪ ،‬کــه از قدمــت و‬ ‫جایگاهــش نشــئت می گرفــت‪ ،‬بهــره جســت‬ ‫و حکومتــش را اســتوار کــرد؛ همچنیــن بدیــن‬ ‫طریــق از ایجــاد دشــمنی جدیــد‪ ،‬جلوگیــری‬ ‫کــرد و حتــی بــدان روحــی دمیــد کــه تــا‬ ‫مدت هــا همچــون مانعــی بــر ســر راه‬ ‫خالفــت فاطمیــان مصــر قــرار داشــت و مانــع‬ ‫از دس ـت اندازی انــان بــه قلمــرو ســلجوقیان‬ ‫می گشــت‪ .‬منــش طغــرل نیــز کــه در مقالــۀ‬ ‫شــمارۀ پیشــین نشــریه مــورد بررســی قــرار‬ ‫گرفــت‪ ،‬گواهــی بــر ایــن مدعاســت کــه‬ ‫خلیفــۀ بغــداد فقــط ابــزاری در جهــت‬ ‫اســتواری حکومــت ســلجوقیان و ریشـه دوانی‬ ‫دســتگاه خالفــت و عباســیان در اذهــان‬ ‫عبارتــی مشــروعیت انــان را نیــز در هال ـه ای‬ ‫از ابهــام فــرو می بــرد‪ ،‬کــه بــه عقیــدۀ‬ ‫نویســنده‪ ،‬ایــن تصــور نیــز ناشــی از‬ ‫فعالیت هــای گســتردۀ حامیــان و مبلغــان‬ ‫دســتگاه خالفــت در لبــاس نویســنده‪ ،‬حاکــم‪،‬‬ ‫روحانیــان دینــی متصــل بــه دربــار و دیگــر‬ ‫مشــاغل اســت کــه تصویــری بــا عظمــت امــا‬ ‫پــوچ از محبوبیــت‪ ،‬نفــوذ و اقتــدار خالفــت‬ ‫را بــرای اینــدگان بــه یــادگار گذاشــتند و در‬ ‫عصــر خویــش نیــز در صــدد تزریــق ایــن‬ ‫افــکار بــه ســطح جامعهبرامدنــد‪ .‬امــا واقعیتــی‬ ‫کــه بایــد بــدان اشــاره کــرد ایــن اســت کــه‬ ‫شــاید تصویــر غلطــی کــه بعضــی از محققــان‬ ‫و پژوهشــگران نســبت بــه سیســتم خالفــت و‬ ‫میــزان نفــوذ و محبوبیــت ان یــا به طــور‬ ‫انــان بــود‪ ،‬چنانــک ه طغــرل پــس از‬ ‫قدرت گیــری‪ ،‬تصمیمــات سیاســی را کامــ ً‬ ‫ا‬ ‫کلــی مفهــوم مشــروعیت دارنــد‪ ،‬ناشــی از‬ ‫خواســته هایش را بــدون واهمــه بــر خلیفــه‬ ‫پژوهــش اســت کــه کــه موجــب می شــود‬ ‫در حــوزۀ قــدرت خویــش تعریــف‪ ،‬و حتــی‬ ‫تحمیــل می کــرد‪ .‬عقیــدۀ نویســندۀ مقالــه بــر‬ ‫ایــن اســت کــه حــوزۀ نفــوذ حکــم خلیفــه و‬ ‫مشــروعیت ناشــی از وی‪ ،‬در محــدودۀ نفــوذ‬ ‫نظامــی او و فقــط بــه واســطۀ قــدرت تحمیــل‬ ‫عقیــده اش بــود و نمی تــوان ایــن امــر را‬ ‫ناشــی از اعتقــاد راســخ و عمیــق مــردم بــه‬ ‫ایــن خانــدان و دســتگاه دانســت‪ .‬زیــرا اگــر‬ ‫ســاده گیری امــور و اســان طلبی در امــر‬ ‫نظریــات موجــود را بــه راحتــی قبــول کننــد و‬ ‫مســئلۀ مــورد بحــث بایــد این گونــه گفــت‬ ‫کــه در تمــدن قدیــم و تاریــخ گذشــته‪،‬‬ ‫قــدرت شمشــیر‪ ،‬تعیین کننــده بــود و واقعــ ًا‬ ‫نمی تــوان امــری همچــون مشــروعیت را‪،‬‬ ‫کــه ارتبــاط تنگاتنــگ بــا نظــر اکثریــت مــردم‬ ‫یــا طبقــات فرودســت داشــت‪ ،‬امــری‬ ‫تعیین کننــده در معــادالت قــدرت دانســت‪،‬‬ ‫بلکــه ایــن قــدرت‪ ،‬ثــروت و ابــزار عمــل‬ ‫متعلــق بــه زورمنــدان بــود کــه مســیر تاریــخ‬ ‫یــک کشــور یــا ملــت را می ســاخت‪ .‬بــه‬ ‫عبارتــی اگرچــه ایــن امــر انچنــان بــه مــذاق‬ ‫مردمــان امــروز مســاعد نیســت امــا واقعیــت‬ ‫محــض اســت کــه فرودســتان‪ ،‬تنهــا‬ ‫پیاده نظامــان تاریــخ هســتند و مقبولیــت یــا‬ ‫مشــروعیتی کــه بــه نوعــی بــه انــان منتســب‬ ‫اســت‪ ،‬در نــزد قدرتمنــدان تاریــخ بی اهمیــت‬ ‫و بــدون تاثیربــوده اســت‪ ،‬چنان کــه کســانی‬ ‫چــون محمــد خوارزمشــاه و نادرشــاه افشــار‪،‬‬ ‫ســال ها بــا قــدرت تمــام و ظاهــرا ً بــدون‬ ‫تاییــد شــخص یا دســتگاهی‪ ،‬بــر مــردم فرمان‬ ‫راندنــد و قلمــرو خویــش را گســتراندند و‬ ‫اگــر در نبــردی متحمــل شکســت شــدند یــا‬ ‫در پایــان‪ ،‬ســقوط ســختی داشــتند و‬ ‫نوادگانشــان موفــق بــه ســلطنت نشــدند‪،‬‬ ‫ناشــی از شــرایط دگرگــون زمانــه یــا‬ ‫گســترش دهنــد‪ .‬عــاوه بــر ان‪ ،‬هنجارشــکنی‬ ‫در تحقیقــات بعضـ ًا امــر دشــواری اســت کــه‬ ‫بی تدبیــری سیاســی جانشــینان و اشــتباهات‬ ‫ریشــه دار و مخالفــت بــا طیــف عظیمــی از‬ ‫مقبولیــت از شــخصیتی در بغــداد و یــا‬ ‫نیازمنــد رویارویــی بــا تفکــرات و نظریــات‬ ‫افــراد اســت کــه موجــب می شــود هــر‬ ‫شــخصی اقــدام بدیــن کار نکنــد‪ .‬اتــکای بــه‬ ‫منابــع و توجــه بــه کثــرت شــواهد نیــز‪ ،‬از‬ ‫حکــم خلیفــه در جــان و عقیــدۀ مــردم نفــوذ‬ ‫داشــت‪ ،‬طبیعتـ ًا بایــد محیطی ارام و یکدســت‬ ‫دیگــر مــواردی اســت کــه موجــب‬ ‫نخســتین یــا اقتــدار خالفــت عباســیان شــاهد‬ ‫بــوق و کرنــای اثــار فــراوان حامیــان طبقــات‬ ‫را در جامعــۀ اســامی‪ ،‬حداقــل در دوران‬ ‫جرئــت ابــراز عقیــده را از محقــق امــروزی‬ ‫نادیده گرفتــن نظریــات درســت در میــان‬ ‫خودشــان بــود و نــه عــدم مشــروعیت و‬ ‫نارضایتــی مردمــی‪ ،‬کــه بعضــی در تاریــخ‬ ‫همــواره بــا اتــکای بــر دالیــل واهــی خویش‪،‬‬ ‫ان را بازگــو می کننــد و بــر ان پــای‬ ‫می فشارند‪.‬‬ صفحه 16 صفحه 17 ‫‪15‬‬ ‫امید یعقوب زاده‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد تاریخ جهان دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی‬ ‫انقــاب مشــروطه به عنــوان یکــی از‬ ‫مهم تریــن حــوادث تاریــخ معاصــر کشــور‬ ‫ایــران‪ ،‬ســراغاز ایجــاد تحولــی بــزرگ در‬ ‫جامعــه ایــران بــود‪ .‬چراکــه بــرای اولیــن‬ ‫بــار در طــول تاریــخ ایــن کشــور شــاهد‬ ‫خواســتی عمومــی بــرای تغییــر در ســاختار‬ ‫سیاســی کشــور بودیــم‪ .‬هرچنــد در گذشــته‬ ‫نیــز بارهــا شــورش ها و قیام هایــی بــر‬ ‫علیــه وضــع موجــود صــورت گرفتــه بــود‪،‬‬ ‫امــا ســاختار سیاســی موجــود مــورد اعتــراض‬ ‫قــرار نمی گرفــت و مــدل جدیــدی بــرای‬ ‫حکمرانــی پیشــنهاد نمی شــد‪ .‬در صورتــی‬ ‫کــه در انقــاب مشــروطه‪ ،‬مــردم ایــران بــرای‬ ‫اولیــن بــار خواســتار تغییــر در نحــوۀ اداره‬ ‫کشــور و سهیم شــدن در قــدرت بودنــد‪.‬‬ ‫حتــی می تــوان انقــاب ســال ‪ 1357‬را بــه‬ ‫نوعــی میــراث دار و دنبالــه انقــاب مشــروطه‬ ‫در حــدود ‪ 73‬ســال پیــش از ان دانســت کــه‬ ‫بــه یــک معنــا نــاکام مانــده بــود‪.‬‬ ‫بررسی شکل گیری سرمایۀ‬ ‫اجتماعی در انقالب مشروطه‬ ‫انقــاب رخ داد‪ ،‬وضعیتــی را در جامعــه ایــران‬ ‫دوجانبــه و تســهیل کنــش و کاهــش هزینه هــا‬ ‫شــکل گیری ایجــاد ســرمایۀ اجتماعــی در‬ ‫امــا فرضیــه مقالــه بــر ایــن اســاس اســت‬ ‫به وجــود اورد کــه بــرای اولیــن بــار مقدمــات‬ ‫ســطح کالن جامعــه ایــران را فراهــم کــرد‪.‬‬ ‫می شــود‪.‬‬ ‫کــه تحقــق هریــک از وضعیت هایــی کــه‬ ‫مســئلۀ ایــن مقالــه دربــارۀ علــل و چرایــی‬ ‫در ذیــل بــه انهــا خواهیــم پراخــت موجــب‬ ‫جامعــۀ ایــران در برهــه و مقطــع تاریخــی‬ ‫خواهــد شــد‪.‬‬ ‫به وجود امــدن ایــن وضعیــت اجتماعــی در‬ ‫مذکــور اســت‪ .‬پیــش از طــرح فرضیــه ایــن‬ ‫مقالــه بایــد بــه تعریــف مفهــوم ســرمایۀ‬ ‫اجتماعــی پرداخــت‪.‬‬ ‫شــکل گیری ســرمایۀ اجتماعــی در جامعــه‬ ‫‪ .۱‬وجــود ملی گرایــی یــا میهن دوســتی بیــن‬ ‫افــراد یــک جامعــه؛‬ ‫‪ .۲‬به وجودامدن شرایط انقالب در کشور‬ ‫مفهــوم ســرمایۀ اجتماعــی یکــی از مباحــث‬ ‫‪ .۳‬برپایی حکومت مردمی‪.‬‬ ‫از مناظــر متفاوتــی تعاریــف مختلفــی از ان‬ ‫ـه‬ ‫ـک جامعـ‬ ‫ـراد یـ‬ ‫افـ‬ ‫میان رشــته ای در علــوم انســانی اســت کــه‬ ‫صــورت گرفتــه اســت‪ .‬امــا بــا توجــه بــه‬ ‫اینکــه موضــوع اصلــی ایــن مقالــه را ســرمایۀ‬ ‫اجتماعــی تشــکیل نمــی دهــد از پرداختــن‬ ‫اختصاصــی و بازگوکــردن نظریــات مختلــف‬ ‫نســبت بــه ان صــرف نظــر می شــود و تنهــا‬ ‫وجــود ملی گرایــی یــا میهن دوســتی بیــن‬ ‫ســاختار جمعیتــی و روح حاکــم بــر جامعــه‬ ‫ایــران را در طــول تاریــخ همــواره مناســبات‬ ‫ایلــی ـ عشــیره ای و اغلــب دینــی تشــکیل‬ ‫مــی داده اســت‪ .‬ایــن مســئله باعــث می شــد‬ ‫تــا ایرانیــان عــاوه بــر اعتقــاد کلــی بــه مفهوم‬ ‫اگرچــه انقــاب مشــروطه بــا اهداف سیاســی‬ ‫برداشــت و منظــور نگارنــده از ایــن مفهــوم‬ ‫کشــور را مــد نظــر داشــت‪ ،‬امــا ایــن جنبــش‬ ‫بن مایــه اصلــی ســرمایۀ اجتماعــی را اعتمــاد‬ ‫و تعریــف کننــد کــه در چنیــن شــرایطی‬ ‫عرصــه بــروز ان اســت‪ .‬البتــه ســرمایۀ‬ ‫هویــت ایرانیــان از خــود‪ ،‬بــه مســئله ای بــا‬ ‫صــورت گرفــت و تغییــر در ســاختار سیاســی‬ ‫اجتماعــی باعــث ایجــاد نتایــج و عواقــب‬ ‫متفاوتــی در جامعــه ایــران شــد‪ .‬در واقــع‬ ‫در جریــان ایــن انقــاب یــک همبســتگی‬ ‫اجتماعــی و اعتمــاد عمومــی در بیــن مــردم‬ ‫ایــران به وجــود امــد کــه می تــوان از ان‬ ‫بــا عنــوان ســرمایۀ اجتماعــی نــام بــرد‪.‬‬ ‫توضیــح انکــه اشــنایی الیــت (نخبــگان)‬ ‫فکــری جامعــه ایــران بــا اندیشـه های جدیــد‬ ‫غربــی و انتقــال انهــا بــه تــودۀ مــردم کــه‬ ‫در ســال های منتهــی بــه انقــاب صــورت‬ ‫گرفــت و همچنیــن حوادثــی کــه در جریــان‬ ‫مــورد اشــاره قــرار مــی گیــرد‪.‬‬ ‫تشــکیل می دهــد کــه روابــط اجتماعــی‬ ‫اجتماعــی در ‪ 2‬ســطح خــرد و کالن بررســی‬ ‫می شــوند کــه در ایــن مقالــه ســرمایۀ‬ ‫ایرانــی وغیرایرانــی‪ ،‬خــود را بــا تعلقــات‬ ‫ایلــی و عشــیره ای و دینــی خــود بشناســند‬ ‫مفهــوم ملــت یــا یــک مـ ِ‬ ‫ـای ملــی در تعریــف‬ ‫موضــوع تبدیــل شــود‪ .‬در واقــع اعتقــاد بــه‬ ‫ملــت بــه معنــای مــدرن‪ ،‬در ایــران قبــل از‬ ‫اجتماعــی در ســطح کالن مــورد بحث اســت‪.‬‬ ‫دورۀ مشــروطه وجــود نداشــت‪.‬‬ ‫اجتماعــی در ســطح کالن را روابــط متقابــل‬ ‫و اشــنایی تدریجــی ایرانیــان بــا ایــن مفاهیــم‬ ‫بــا علــم بــه ایــن موضــوع می تــوان ســرمایۀ‬ ‫بیــن شــهروندان یــک جامعــه از ســویی و‬ ‫رابطــه شــهروندان بــا نظــام سیاســی حاکــم از‬ ‫ســوی دیگــر دانســت کــه ایــن رابطــه مبتنــی‬ ‫بــر اعتمــاد متقابــل اســت و باعــث همــکاری‬ ‫امــا بــا تشــکیل دولــت ـ ملت هــا در اروپــا‬ ‫در دوره قاجاریــه و به خصــوص در اســتانۀ‬ ‫انقــاب مشــروطه‪ ،‬ایرانی هــا شــروع بــه‬ ‫تعریــف هویــت خــود از منظرملیــت کردنــد؛‬ ‫اتفاقــی کــه تــا پیــش از ان ســابقۀ چندانــی‬ صفحه 18 ‫‪16‬‬ ‫نداشــت (بــه جــز مــواردی ماننــد نهضــت‬ ‫خیابان هــای تهــران کندنــد‪ ،‬زیــرا عبــارت‬ ‫بــر تقســیم بندی های سیاســی‪ ،‬نااشــنایی‪،‬‬ ‫عمومــی در بیــن ایرانیــان و تعریــف هویــت‬ ‫اعالمیــه دیگــری از دربــار صــادر شــد کــه‬ ‫کســانی کــه ملیتشــان بــا مــن مشــترک اســت‬ ‫شــعوبیه کــه نمی تــوان ان را یــک جنبــش‬ ‫از منظــر ملیــت دانســت) و جامعــه ایــران‬ ‫به عنــوان مثــال امــت مســلمان یــا شــیعه‬ ‫نامیــده می شــد و به طــور کلــی عنصــر‬ ‫«ملــت» ایــران در ان نیامــده بــود‪ .‬روز بعــد‬ ‫عبــارت «افــراد ملــت» در ان گنجانــده شــده‬ ‫بــود امــا مجمــع جدیــد را «مجلــس شــورای»‬ ‫اســامی نامیــده بــود‪ .‬رهبــران ملــی هنــوز‬ ‫ملیــت در تعریــف هویــت ایرانیــان نقــش‬ ‫راضــی نبودنــد‪ .‬حکومــت می گفــت مجلــس‬ ‫گفــت اغلــب وجــود نداشــت‪ .‬امــا در ایــن‬ ‫مخالفــان اصــرار می ورزیدنــد کــه مجلــس‬ ‫بســیار کمرنگــی داشــت و شــاید بتــوان‬ ‫دوره بــرای اولیــن بــار شــواهدی دال بــر‬ ‫به وجودامــدن تعلــق ایرانیــان بــه یــک مــای‬ ‫ملــی و کشــور می باشــیم‪ .‬به عنــوان مثــال‬ ‫ژانــت افــاری در کتــاب انقــاب مشــروطه‬ ‫ایــران اشــاره ای بــه شــعارهای تظاهــرات در‬ ‫جریــان اعتراضــات عمومــی دارد‪:‬‬ ‫بایــد مجلــس شــورای اســامی باشــد و‬ ‫بایــد «مجلــس شــورای ملــی» خوانــده شــود‪.‬‬ ‫به وجودامــدن چنیــن نگرشــی در جامعــۀ‬ ‫یــک مذهــب می دانســتند‪ .‬امــا بــه جــز‬ ‫اقلیت هــای شناخته شــدۀ مذهبــی‪ ،‬یعنــی‬ ‫یهودیــان‪ ،‬مســیحیان و زرتشــتیان‪ ،‬هویــت‬ ‫اصلــی ملــت همــان اســام شــیعی بــود‪ .‬بــه‬ ‫ایــن ترتیــب شــعار غیرمذهبــی و ملــی «زنــده‬ ‫بــاد ملــت ایــران» نــه تنهــا از هویت هــای‬ ‫منطقــه ای و قومــی فراتــر می رفــت‪ ،‬بلکــه‬ ‫بــا هویــت غالــب و مســلط اکثریــت ایرانیــان‬ ‫برابــری می کــرد‪.‬‬ ‫تمــام کســانی شــود کــه متعلــق بــه یــک مــای‬ ‫بــه وجــود امــدن شــرایط انقــاب در‬ ‫کشــور‬ ‫اگــر تعریــف هانــا ارنــت از مفهــوم انقالب را‬ ‫اولیــن انقــاب در تاریــخ کشــور ایران اســت‪.‬‬ ‫اســت‪ ،‬وضعیتــی اســت کــه هــر جامعــه ای‬ ‫در جریــان یــک انقــاب تجربــه می کنــد‪.‬‬ ‫عمومــ ًا در جریــان همــۀ انقالب هــا نوعــی‬ ‫اشــاره داشــته اســت‪ .‬وی در بخشــی از مقالــۀ‬ ‫مــردم بــه همــراه دارد‪ .‬امــا از ســویی دیگــر‬ ‫شــهروندان اعتمــاد داشــت؟» بــه ایــن موضوع‬ ‫خــود کــه بــه مشــکالت اعتمادســازی بــا‬ ‫افــراد نااشــنا پرداختــه اســت‪ ،‬راهکارهایــی را‬ ‫بــرای به وجــوداوردن اعتمــاد در ســطح کالن‬ ‫جامعــه ارائــه می دهــد‪ .‬وی یکــی از ایــن‬ ‫راه حل هــا را این گونــه بیــان کــرده اســت‪:‬‬ ‫شــرایط اختالالتــی را در زندگــی روزمــره‬ ‫هــر انقالبــی را می تــوان خواســتی عمومــی‬ ‫و هدفــی مشــترک بــرای تغییــر دانســت‪.‬‬ ‫در چنیــن شــرایطی بــا وجــود مشــکالت‬ ‫ناشــی از هــرج و مــرج در جامعــه‪ ،‬مــردم‬ ‫بــه یکدیگــر نزدیک تــر می شــوند و‬ ‫ایجــاد پیونــد انتزاعــی و غیرمســتقیم اعتمــاد‬ ‫وجــود دشــمن و هــدف مشــترک ( یعنــی‬ ‫فقــدان روابــط مبتنــی بــر اعتمــاد بــا‬ ‫افزایــش همــکاری و اعتمــاد متقابــل بیــن‬ ‫بــا شــهروندان به عنــوان یــک کل‪ ،‬مشــکل‬ ‫شــهروندانی را کــه غریبــه هســتند حــل مــی‬ ‫دیگــری از کتــاب مزبــور می خوانیــم‪:‬‬ ‫اعضــای جامعــه سیاســی بــه «هویــت» یــک‬ ‫بــا ادعــای خــاف واقــع تعهــد مشــترک همــۀ‬ ‫در ‪ 4‬اوت ‪ 13( 1906‬مــرداد ‪ )1285‬فرمــان‬ ‫ملــت ( تاریــخ‪ ،‬ســرزمین و فرهنــگ‪ ،‬قوانیــن‪،‬‬ ‫صــادر شــد‪ .‬امــا ملیــون ایــن فرمــان‬ ‫و هویــت ملــی در ایــن مــورد عملکــرد‬ ‫را نپذیرفتنــد و اعالمیه هــا را از دیــوار‬ ‫انقــاب مشــروطه بنیــان گذاشــته شــد‪.‬‬ ‫کالوس افــه در مقالــۀ «چگونــه می تــوان بــه‬ ‫توجــه بــه مفهــوم ملیــت را در نام گــذاری‬ ‫شــاهانه در موافقــت بــا تشــکیل مجلــس‬ ‫تعلــق بــه مــای ملــی یــا ملــت‪ ،‬در جریــان‬ ‫از بی نظمــی جامعــه را فرامی گیــرد کــه ایــن‬ ‫کنــد‪ .‬ایــن گســترش فراگیــر اعتمــاد می توانــد‬ ‫مجلــس نیــز مشــاهده می کنیــم‪ .‬در جــای‬ ‫اجتماعــی در ایــران یعنــی به وجود امــدن‬ ‫باشــد‪ ،‬جــای خــود را بــه نگاهــی کلی تــر‬ ‫بــر امیــن الدولــه اضافــه شــد‪ .‬اهمیــت ایــن‬ ‫از یــک منطقــه یــا یــک گــروه قومــی یــا‬ ‫کــه یکــی از پایه هــای شــکل گیری ســرمایۀ‬ ‫امــا چیــزی کــه مرتبــط بــا بحــث ایــن مقالــه‬ ‫بی اعتمــادی نســبت بــه قــوم بیگانــه همــراه‬ ‫بــزرگ؛ یعنــی ملــت بودنــد‪.‬‬ ‫تــا ان زمــان بیشــتر ایرانیــان خــود را جزئــی‬ ‫بــا توجــه بــه ایــن مباحــث می تــوان گفــت‬ ‫بپذیریــم‪ ،‬می تــوان گفــت انقــاب مشــروطه‬ ‫در ایــن زمــان شــعار «زنــده بــاد ملــت ایــران»‬ ‫شــعار جدیــد را نبایــد دســت کــم گرفــت‪.‬‬ ‫پــل می زنــد‪.‬‬ ‫ایــران باعــث می شــد تــا نــگاه بدبینانــۀ قومــی‬ ‫و منطقـه ای پیشــین کــه طبعـ ًا بــا یــک حــس‬ ‫بدهــد و باعــث ایجــاد حــس اعتمــاد بیــن‬ ‫نیــز بــه شــعارهای زنــده بــاد اســام و مــرگ‬ ‫تفــاوت فرهنگــی و غریبه بــودن اکثریــت‬ ‫نهادهــا وقانــون اساســی) ایجــاد شــود‪ .‬ملیــت‬ ‫اعطــای اعتمــاد را دارد و بدیــن ترتیــب‬ ‫مبــارزه بــا نظــام سیاســی وقــت) باعــث‬ ‫اکثریــت افــراد یــک جامعــه می شــود‪ .‬در‬ ‫چنیــن شــرایطی اختالفــات قومــی و مذهبــی‬ ‫و منطقـه ای بــه دلیــل وجــود هدفــی بــزرگ و‬ ‫مشــترک نادیــده انگاشــته می شــود و فضایــی‬ ‫از اعتمــاد عمومــی و متقابــل جامعــه را‬ ‫فرامی گیــرد‪ .‬به عنــوان مثــال دوتوکویــل در‬ ‫کتــاب خــود‪ ،‬رژیــم کهنــه و انقــاب فرانســه‪،‬‬ ‫وضعیــت فرانســویان در پیــش از انقــاب‬ صفحه 19 ‫‪17‬‬ ‫را این گونــه بیــان داشــته اســت‪ :‬در اســتانه‬ ‫پــس از مدتــی فروکــش کــرد‪ ،‬امــا اهمیــت‬ ‫اینکــه احســاس مردمی بــودن حکومــت در‬ ‫کــه بتواننــد بــه خاطــر یــک امــر مشــترک بــه‬ ‫بــرای اولیــن بــار در جریــان ایــن انقــاب‬ ‫باعــث ایجــاد اعتمــاد بــه نظــام سیاســی‬ ‫انقــاب ده نفــر فرانســوی را نمی شــد یافــت‬ ‫هــم بپیوندنــد‪.‬‬ ‫ایــن موضــوع از ان جهــت اســت کــه شــاید‬ ‫بــود کــه ایرانیــان بســیاری از تفــاوت هــای‬ ‫ایــن وضعیــت اجتماعــی در انقــاب‬ ‫قومــی و منطقـه ای و دینــی را کنــار گذاشــتند‬ ‫زیــادی مبنــی بــر همکاری هــا و کمک هــای‬ ‫بــه همــکاری بــا یکدیگــر زدنــد کــه ایــن‬ ‫مشــروطه نیــز به وجــود امــد‪ .‬گزارش هــای‬ ‫مــردم بــه یکدیگــر به خصــوص در تهــران و‬ ‫اذربایجــان در جریــان انقــاب وجــود دارد‪.‬‬ ‫به عنــوان مثــال والتــر اســمارت‪ ،‬وابســته‬ ‫نظامــی وقــت ســفارت انگلیــس‪ ،‬مشــاهدات‬ ‫خــود را از اتفاقاتــی کــه در روزهــای منتهــی‬ ‫بــه صــدور فرمــان مظفرالدیــن شــاه در‬ ‫موافقــت بــا تشــکیل مجلــس در ســفارت‬ ‫انگلیــس رخ داد‪ ،‬این گونــه بیــان داشــته‬ ‫اســت‪:‬‬ ‫(انقالبیــون) بیــش از پانصــد خیمــه در‬ ‫بــاغ زدنــد و هــر صنفــی حتــی بعضــی‬ ‫از کوچک تریــن انهــا‪ ،‬مثــل پینــه دوزان‬ ‫و گردوفروشــان و کاســه بند زنــان در‬ ‫خیمه هــای خــاص خودشــان بودنــد کــه‬ ‫هشــتاد تــا نــود نفــر را در برمی گرفــت‪ .‬یــک‬ ‫اشــپزخانه بــزرگ مشــترک در بــاغ برپــا شــد‪.‬‬ ‫عــده ای امــر نظافــت را بــر عهــده گرفتنــد‪... .‬‬ ‫ائتــاف اینــک وســیع تر از قبــل شــده بــود‪.‬‬ ‫محصــان دارالفنــون و اعضــای جمعیت هــای‬ ‫مخفــی تهــران نیــز در میــان انهــا بودنــد‪ .‬چند‬ ‫هــزار زن در خیابان هــا تظاهــرات کردنــد‬ ‫و خواســتند خیمــه ای خــاص خودشــان در‬ ‫بیــرون بــاغ برپــا کننــد؛ امــا مقامــات ســفارت‬ ‫اجــازه ندادنــد‪ .‬چند تاجــر ثروتمنــد و اعضای‬ ‫مهــم اصنــاف‪ ،‬مــواد غذایــی و ســایر ملزومات‬ ‫را بــرای اعتصاب هــا تامیــن کردنــد‪ .‬بــرای‬ ‫خانــواده اعضــای تهیدســت اصنــاف کــه در‬ ‫غیــاب مــردان نــان اور احتیــاج بــه حمایــت‬ ‫داشــتند پــول جمــع می شــد‪.‬‬ ‫هــر چنــد جــو ناشــی از انقــاب مشــروطه‬ ‫و بــرای دســتیابی بــه هدفــی مشــترک دســت‬ ‫موضــوع بــه تقویــت اعتمــاد عمومــی و‬ ‫ســرمایۀ اجتماعــی در جامعــه کمــک کــرد‪.‬‬ ‫برپایی حکومت مردمی‬ ‫بیــن افــراد یــک جامعــه وجــود داشــته باشــد‪،‬‬ ‫می شــود و همــکاری بــا نظــام سیاســی را بــه‬ ‫دنبــال خواهــد داشــت‪ .‬در چنیــن شــرایطی‬ ‫ت دادن بــه حکومــت دادن بــاج‬ ‫دیگــر مالیــا ‬ ‫تلقــی نمی شــود و درخواســت های نظــام‬ ‫سیاســی بــا مقبولیــت و همراهــی از جانــب‬ ‫عامــه مــردم مواجــه خواهــد شــد‪.‬‬ ‫بــا پیــروزی انقــاب مشــروطه‪ ،‬مــردم ایــران‬ ‫نظــام سیاســی حاکــم بــر جامعــۀ ایــران را در‬ ‫بــرای اولیــن بــار در قــدرت ســهیم شــدند‬ ‫و غیردموکراتیــک تشــکیل مــی‪‎‬داده اســت‪.‬‬ ‫قانونگــذار و ناظر بر مســائل کالن سیاســی‪ ،‬از‬ ‫طــول تاریــخ همــواره سیســتمی اســتبدادی‬ ‫به خصــوص در دوران اســامی در اغلــب‬ ‫مواقــع حــق و مشــروعیت بــا قومــی بــوده‬ ‫و مجلــس به عنــوان نهــاد تصمیم گیــر‪،‬‬ ‫اقشــار گوناگــون جامعــه و مناطــق مختلــف و‬ ‫بــا عقایــد دینــی متفــاوت تشــکیل شــد و این‬ ‫احســاس را در بیــن مــردم ایــران به وجــود‬ ‫کــه توانایــی غلبــه و تســلط بــر دیگــر اقــوام‬ ‫را داشــته اســت‪ .‬می تــوان گفــت غالبـ ًا عمــدۀ‬ ‫اورد کــه کســانی کــه دربــارۀ سرنوشــت و‬ ‫بــه مواقــع جنــگ و ســربازگیری و دریافــت‬ ‫هســتند کــه ایــن احســاس باعــث می شــد تــا‬ ‫ارتبــاط حکومتگــران بــا مــردم عــادی مربــوط‬ ‫مالیــات از انهــا بــوده اســت‪ .‬از همیــن رو‬ ‫همیشــه شــکافی بــزرگ بیــن نظــام سیاســی و‬ ‫تــودۀ مــردم به وجــو د می امــده و در چنیــن‬ ‫کشــور انهــا تصمیــم می گیرنــد از خــود انهــا‬ ‫رابطـه ای مبتنــی بــر اعتمــاد بیــن تــوده مــردم‬ ‫و مجلــس (کــه گاهــی اوقــات ان را مجلــس‬ ‫مقــدس ملــی می نامیدنــد) و به طــور کلــی‬ ‫شــرایطی پاســخگویی حاکمــان بــه مــردم‪،‬‬ ‫نظــام سیاســی حاکــم به وجــود ایــد کــه‬ ‫نتیجــۀ ایــن پیشــینۀ تاریخــی ایجــاد فضایــی‬ ‫بســیاری از درخواســت های نماینــدگان‬ ‫امــری بی معنــی تلقــی می شــده اســت‪.‬‬ ‫از بی اعتمــادی بیــن مــردم و حاکمــان بــود‬ ‫کــه البتــه چنیــن وضعیتــی در اغلــب جوامــع‬ ‫شــرقی حاکــم بــوده اســت و نمی تــوان‬ ‫ایــران را از ایــن امــر مســتثنا دانســت‪.‬‬ ‫طبیعتــ ًا زمانــی می تــوان از وجــود اعتمــاد‬ ‫ایــن شــرایط جدیــد باعــث شــده بــود کــه‬ ‫مجلــس بــا همــکاری مــردم مواجــه شــود‪.‬‬ ‫به عنــوان مثــال زمانــی کــه نماینــدگان‬ ‫مجلــس بــرای تشــکیل بانــک ملــی نیــاز بــه‬ ‫پــول داشــتند و از مــردم دعــوت بــه همکاری‬ ‫کردنــد‪ ،‬برخــی محصــان کتاب هایشــان را‬ ‫متقابــل بیــن مــردم و دســتگاه حکومــت در‬ ‫فروختنــد و زنــان جواهــرات خــود را‪ ،‬کــه‬ ‫ان کشــور حاکمــان خــود را از خــود بداننــد‬ ‫ســپردند‪ .‬در تهــران یــک میلیــون تومــان‬ ‫یــک کشــور صحبــت کــرد کــه شــهروندان‬ ‫و اعمــال حاکمــان را قانونــی و مشــروع‬ ‫بشــمارند و فراینــد به قدرت رســیدن انهــا‬ ‫را دموکراتیــک بداننــد‪ .‬البتــه نــوع حکومــت‪،‬‬ ‫از اهمیــت چندانــی برخــودار نیســت‪ ،‬صــرف‬ ‫اغلــب تنهــا دارایــی انهــا بــود بــه ودیعــه‬ ‫بــرای ســرمایۀ اولیــه بانــک جمــع شــد‪ ،‬و‬ ‫اذربایجــان در صــدد بــود همیــن مقــدار را‬ ‫جمــع اوری کنــد‪ .‬اشــاره ای بــه گوشــه ای از‬ ‫حمایت هــای زنــان از نظــام سیاســی حاکــم‬ صفحه 20 ‫‪18‬‬ ‫کــه می تــوان گفــت بــرای اولیــن بــار در‬ ‫ادارۀ کشــور توســط حکومــت مرکــزی و‬ ‫متفکــران غربــی کــه توســط الیــت فکــری‬ ‫مجلــس در نوامبــر ‪ 1906‬گــزارش داد کــه‬ ‫می شــد‪ .‬امــا بعــد از تصویــب الیحــۀ تشــکیل‬ ‫کــه نیــاز و خواســتی عمومــی بــرای تغییــر‬ ‫ادای قــرض دولــت و تاســیس بانــک داخلــه‬ ‫دارای انجمنــی بــود کــه افــراد ان توســط‬ ‫ایــران رخ مــی داد حائــز اهمیــت اســت‪:‬‬ ‫بیوه زنــان گوشــواره و دســتبند خــود را بــرای‬ ‫حاضــر کــرده و هــر یــک می خواهنــد کــه‬ ‫در ایــن بــاب بــر دیگــری ســبقت بگیرنــد‪.‬‬ ‫روزنامــه بامــداد از زن رختشــویی می نویســد‬ ‫کــه بــه محوطــه مجلــس رفــت‪ ،‬یــک تومــان‬ ‫داد و تقاضــا کــرد بــرای بانــک ملــی اســمش‬ ‫را بنویســند‪ .‬در مــوردی دیگــر‪ ،‬در تبریــز‪،‬‬ ‫زنــان اجتماعاتــی را بــرای تحریم منســوجات‬ ‫وارداتــی اروپایــی برگــزار کردنــد و دیگــران‬ ‫را تشــویق کردنــد کــه در صــورت امــکان‬ ‫مدتــی بــه همــان البســه قدیمــی کــه دارنــد‬ ‫قناعــت کننــد‪ ،‬بــه ایــن امیــد کــه کشــور بــه‬ ‫زودی منســوجات خــودش را تولیــد می کنــد‪.‬‬ ‫همچنیــن برپایــی انجمن هــای ایالتــی و‬ ‫والیتــی نیــز از دیگــر طــرق مشــارکت مــردم‬ ‫در ادارۀ کشــور بــود کــه تــا پیــش از ان‬ ‫ســابقه ای نداشــت‪ ،‬چراکــه تمامــی فراشــد‬ ‫منابع‬ ‫حاکمــان تعیین شــده توســط دربــار‪ ،‬انجــام‬ ‫انجمن هــای ایالتــی و والیتــی‪ ،‬هــر شــهری‬ ‫مــردم همــان والیــت انتخــاب می شــدند‪.‬‬ ‫جامعــه بــه تــوده مــردم منتقــل شــد‪ ،‬بــود‬ ‫را درجامعــه ایــران به وجــود اورد‪ .‬ایــن‬ ‫مقالــه قصــد بررســی ارا و اندیشــه ها و یــا‬ ‫اشــخاص موثــر در انقــاب را نداشــت‪ .‬امــا‬ ‫چنیــن مثال هایــی کــه حاکــی از همــکاری‬ ‫نگارنــده معتقــد اســت کــه هرچنــد ایــن‬ ‫حاکــم اســت‪ ،‬در هیــچ مقطعــی از تاریــخ‬ ‫حاکــم بــود امــا در جریــان ایــن انقــاب‬ ‫و حمایــت داوطلبانــۀ مــردم از نظــام سیاســی‬ ‫ایــران ســابقه نداشــته اســت‪ .‬ایــن ســرمایۀ‬ ‫اجتماعــی ارزشــمند تنهــا زمانــی به وجــود‬ ‫امــد کــه مــردم بــرای اولیــن بــار بــه نظــام‬ ‫سیاســی خــود اعتمــاد کردنــد و کشــور ایــران‬ ‫بــرای اولیــن بــار حکومتــی مردمــی را تجربــه‬ ‫کــرد‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫انقــاب خواســتار تغییــر در نظــام سیاســی‬ ‫بــه دالیلــی همچــون به وجودامــدن هــدف‬ ‫مشــترک در بیــن مــردم جامعــه‪ ،‬ایجــاد‬ ‫حــس تعلــق ملــی بیــن افــراد جامعــه و‬ ‫برپایــی حکومــت مردمــی‪ ،‬مقدمــات ســرمایۀ‬ ‫اجتماعــی در ســطح کالن جامعــه (بــا توجــه‬ ‫بــه تعریفــی کــه از ســرمایۀ اجتماعــی ارائــه‬ ‫شــد) بنیــان گذاشــته شــد‪.‬‬ ‫انقــاب مشــروطه بــرای اولیــن بــار در تاریــخ‬ ‫البتــه رونــد حــوادث پــس از پیــروزی‬ ‫کشــور شــد و بــا تشــکیل مجلــس شــورای‬ ‫اجتماعــی به وجودامــده در جریــان انقــاب‬ ‫ایــران باعــث تغییــر در ســاختار سیاســی‬ ‫ملــی مــردم عــادی را در قــدرت ســهیم کــرد‪.‬‬ ‫ایــن انقــاب کامــ ً‬ ‫ا متاثــر از اندیشــه های‬ ‫انقــاب مشــروطه باعــث شــد تــا ســرمایۀ‬ ‫تــداوم پیــدا نکنــد کــه البتــه چرایــی ایــن‬ ‫موضــوع خــارج از بحــث ایــن مقالــه بــود‪.‬‬ ‫افاری‪ ،‬ژانت‪ .‬انقالب مرشوطه ایران‪.‬ترجمۀ رضا رضایی‪ .‬چاپ سوم‪ .‬نرش بیستون‪.‬‬ ‫کرسوی‪ ،‬احمد‪ .‬انقالب مرشوطه‪.‬‬ ‫پاتنام‪ ،‬رابرت‪ ،‬و دیگران‪ .‬رسمایه اجتامعی‪ ،‬اعتامد دموکراسی و توسعه‪ .‬ترجمۀ افشین خاکباز و حسن پویان‪ ،‬به کوشش کیان تاجبخش‪ .‬چاپ سوم‪ .‬نرششیرازه ‪.‬‬ صفحه 21 ‫‪19‬‬ ‫هشدارهایی که شنیده نشد‬ ‫نگاهی به کودتای ‪ ۲۸‬مرداد ‪۱۳۳۲‬‬ ‫صادق صحنی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد ایران اسالمی دانشگاه‬ ‫خوارزمی‬ ‫پــس از کودتــای ‪ 28‬مــرداد ســال ‪،1332‬‬ ‫محمدرضاشــاه پهلــوی بــه پادشــاه خودکامــۀ‬ ‫ایــران بــدل شــد‪ .‬ان کودتــا کــه بــه انســداد‬ ‫فضــای سیاســی انجامیــد‪ ،‬نغمــه ناخوشــایند‬ ‫کنــار گذاشــتن منتقــدان را بلندتــر کــرد‪.‬‬ ‫در نیمــۀ دوم دهــۀ ‪ ،1330‬به ویــژه پــس از‬ ‫تاســیس ســاواک‪« ،‬نقــض اصــول قانــون‬ ‫اساســی همــراه بــا خشــونت های پلیســی‬ ‫بــه حداکثــر رســیده» بــود؛ و بــه دنبــال ان‪،‬‬ ‫منتقــدان و اصالح طلب هــا مدحــور شــدند‬ ‫و تفکــر مذمــوم تک صداکــردن جامعــه‪،‬‬ ‫سیاســت دربــار محمدرضــا شــاه پهلــوی‬ ‫شــد‪.‬‬ ‫به نظــر می رســد کــه محمدرضــا پهلــوی از‬ ‫دهــۀ ‪ 1340‬تــا اواخــر حکومتــش بــه ایــن‬ ‫بــاور رســیده بــود کــه ایــران امــاده یــک نظام‬ ‫دموکراتیــک نیســت و پیشــرفت عمرانــی‬ ‫مقــدم بــر دموکراســی اســت‪ .‬بــه تعبیــری‬ ‫دموکراســی را مانــع و ســد راه مــدل خــود‬ ‫بــرای پیشــرفت و توســعۀ ایــران می دانســت‪.‬‬ ‫وی مصــرا ً تصمیــم گرفــت حکومــت کنــد‬ ‫و نــه صرفــ ًا ســلطنت؛ بنابرایــن بخــش‬ ‫بزرگــی از جامعــه در کشــورداری بــه کار‬ ‫گرفتــه نشــدند کــه ایــن امــر به تدریــج بــه‬ ‫مهم تریــن مشــکل سیاســی حکومــت تبدیــل‬ ‫شــد‪.‬‬ ‫در ســال هایی کــه محمدرضاشــاه بــه‬ ‫رســانه های خارجــی می گفــت‪« :‬مملکــت‬ ‫ایــران امــروز بافاصلــه زیــاد از لحــاظ ترقــی‬ ‫در راس کشــورهای در حــال ترقــی دنیــا‬ ‫قــرار دارد‪ ».‬پدیده هایــی در زیرپوســت‬ ‫جامعــه ایــران در شــرف تکویــن بودنــد کــه‬ ‫سرنوشــت دیگــری را بــرای اینــده ایــران‬ ‫رقــم می زدنــد‪.‬‬ ‫امــا در ان فضــای بســته و پلیســی به ویــژه از‬ ‫ابتــدای دهــه ‪ 1350‬هشــدارهایی به صــورت‬ ‫حضــوری‪ ،‬نامه نــگاری‪،‬‬ ‫پژوهش هــای‬ ‫دانشــگاهی و ســخنرانی از ســوی نزدیــکان‬ ‫شــاه‪ ،‬کشــورهای خارجــی‪ ،‬کنشــگران‬ ‫سیاســی و روحانیــون‪ ،‬مبنــی بــر ضــرورت‬ ‫اصــاح و نوســازی بــه او گوشــزد می شــد‬ ‫و بــا متذکرشــدن اصــول ‪ 44‬و ‪ 45‬و ‪46‬‬ ‫قانــون اساســی از او خواســته می شــد کــه‬ ‫در امــور کشــور مداخلــه نکنــد نیــز دربــارۀ‬ ‫وضــع وخیــم معیشــت بخــش بزرگــی از‬ ‫مــردم و از عواقــب دخالت هــای کشــورهای‬ ‫خارجــی بــه وی هشــدار داده می شــد‪ .‬شــاه‬ ‫امــا تقریبــ ًا بــه هیچ یــک از ان هشــدارها‬ ‫توجــه نمی کــرد و گمــان می کــرد کــه مــردم‬ ‫هیچ وقــت از او روی گــردان نمی شــوند‪ .‬او‬ ‫در اوایــل ‪ ،1353‬بــه نیویورک تایمــز گفــت‪:‬‬ ‫«در ایــران‪ ،‬انچــه به حســاب می ایــد یــک‬ ‫واژه جادویــی اســت و ایــن واژه «شــاه»‬ ‫اســت‪».‬‬ ‫همیــن نادیده گرفتــن هشــدارهای مخالفــان‪،‬‬ ‫بــرای مــردم ایــران کافــی بــود تــا بــه ایــن‬ ‫نتیجــه برســند کــه اصالحــات در حکومــت‬ ‫پهلــوی ســخت بــه بن بســت رســیده‬ ‫اســت؛ بنابرایــن زمزمه هــا بــه همهمه هــا‬ ‫و همهمه هــا بــه فریــاد بــدل شــدند و پــس‬ ‫از بیــش از نیم قــرن از انقــاب مشــروطه‪،‬‬ ‫دوبــاره در خیابــان‪ ،‬فریــاد‪« :‬در مملکــت‬ ‫انقــاب می بایــد و بــس» شــنیده شــد‪.‬‬ ‫شــاه کــه زندگــی سیاســی اش نشــان‬ ‫می دهــد کــه در مواقــع بحرانــی‪ ،‬قــدرت‬ ‫تصمیم گیــری اش ســخت فلــج می شــد‬ ‫و بــرای دورشــدن از ان شــرایط دشــوار‪،‬‬ ‫کشــور را تــرک می کــرد و یــا قصــد تــرک‬ ‫ان را می کــرد‪ ،‬در ماه هــا و روزهــای‬ ‫اخــر حضــورش در ایــران‪ ،‬بــه اطرافیانــش‬ ‫می گفــت‪« :‬مخالفانــم مشــتی «مارکسیســت‪،‬‬ ‫تروریســت‪ ،‬دیوانــه و جانی انــد» و «بــا‬ ‫کمونیسـت ها بــرای تقســیم ایــران ســاخته اند‪.‬‬ ‫مــن نمی فهمــم چــرا امریکایی هــا علیــه مــن‬ ‫قــد علــم کرده انــد در حالـی کــه مــن هرچــه‬ ‫ان هــا گفته انــد قبــول کــرده ام‪ .‬ایــن پدیــده‬ ‫خمینــی چــه صیغــه ای اســت؟»‬ ‫محمدرضــا شــاه کــه از اواخــر ســال ‪1353‬‬ ‫تــا اردیبهش ـت ماه ‪ 1357‬حاضــر بــه پذیــرش‬ ‫خواســت های مخالفــان نشــد‪ ،‬بــا افزایــش‬ ‫تظاهــرات اعتراضــی مــردم و رادیکال شــدن‬ ‫شــعارهای انهــا‪ ،‬بــرای حفــظ حکومــت‬ ‫‪ 37‬ســاله خــود‪ ،‬در ابــان مــاه ســال ‪1357‬‬ ‫در حالــی کــه حکومت نظامــی را روی کار‬ ‫اورده بــود‪ ،‬در پیــام تلویزیونــی خــود تمــام‬ ‫خواســته های مخالفــان میانــه رو خــود را‬ ‫قبــول کــرد و گفــت‪« :‬مــن نیــز پیــام انقــاب‬ صفحه 22 ‫‪20‬‬ ‫شــما ملــت ایــران را شــنیدم‪ ».‬و متعهــد شــد‬ ‫چ گونــه اصالحــات را نپذیرفتنــد‬ ‫دیگــر هیــ ‬ ‫به زیــر کشــیده شــدند کــه بــه قــول مارویــن‬ ‫او بــا مخالفــان میانـه رو خود ــ کــه روزگاری‬ ‫رهبــرش بــرای اولیــن بــار در ســال ‪ 1352‬ان‬ ‫اختیــار داشــت؛ قــدرت‪ ،‬پــول و حمایــت‬ ‫کــرده بــود ــــ دیــدار می کــرد و حتــی بــه‬ ‫محمدرضاشــاه و حکومتــش در حالــی در‬ ‫خطاهــای گذشــته را جبــران کنــد‪.‬‬ ‫انهــا را بــه دلیــل انتقــاد از خویــش زندانــی‬ ‫انهــا پیشــنهاد تشــکیل دولــت داد؛ امــا مــردم‬ ‫امین داودی‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسالمی‬ ‫دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫بعــد از جنگ هــای ایــران و روس و اشــناییِ‬ ‫ایرانیــان بــا تمــدن جدیــد غــرب‪ ،‬به تدریــج‬ ‫در ایــران جریان هــای تحول خــواه و‬ ‫جنبش هــای انقالبــی و رادیــکال شــکل‬ ‫می گیــرد‪ .‬نظــام اموزشــی به ارامــی‬ ‫دچــار تحــول می شــود و پــس از تاســیس‬ ‫دارالفنــون‪ ،‬به تدریــج در عصــر مشــروطه‬ ‫موسســات امــوزش عالــی بنیــاد نهــاده‬ ‫می شــود‪ .‬بــر اســاس تجربــۀ دهه هــای‬ ‫گذشــته‪ ،‬در عصــر رضاشــاه‪ ،‬دانشــگاه تهــران‬ ‫تاســیس می شــود کــه پیامدهایــی همچــون‬ ‫جنبش هــای دانشــجویی را در پــی دارد‪.‬‬ ‫به تدریــج‪ ،‬جامعــۀ دانشــجویی ایــران بــا‬ ‫مســائل بین المللــی پیونــد می خــورد و‬ ‫انجمن هــای دانشــجویی در داخــل و خــارج‬ ‫از کشــور شــکل می گیــرد‪ .‬در ایــن مرحلــه‪،‬‬ ‫دانشــجویان بیــش از پیــش جــذب مســائل‬ ‫سیاســی شــده و در راســتای ارمان هــای‬ ‫سیاســی‪ ،‬فرهنگــی و صنفــیِ خــود دســت بــه‬ ‫فعالیــت می زننــد‪.‬‬ ‫و بــه کمتــر از ســرنگونی حکومتــی ــــ کــه‬ ‫را «تمــدن بــزرگ» نامیــد ــــ راضــی نشــدند‪.‬‬ ‫بهــت و حیــرت جهانیــان توســط مــردم‬ ‫دانشــگاه» صــورت نگرفتــه اســت‪ .‬ایــن‬ ‫ایــن موضــوع بپــردازد‪.‬‬ ‫بــا سـ ِ‬ ‫ـقوط رضاشــاه و بازشــدن ناگزیـ ِر فضای‬ ‫بــه ان دانســت (نراقــی‪.)56 :1354 ،‬‬ ‫یادداشــت کوتــاه قصــد دارد از ایــن منظــر بــه‬ ‫سیاســی در ایــران‪ ،‬احــزاب و گروهک هــای‬ ‫مرحلــۀ اول متوجــه دانشــگاه و دانشــجویان‬ ‫واقــع اســتقاللی از خــود نداشــت‪ ،‬و دولــت‬ ‫سیاســی مختلفــی تاســیس می شــوند کــه در‬ ‫موضوعــات مختلــف از جملــه «اســتقالل‬ ‫ِ‬ ‫ادارات دولــت اداره می‪‎‬شــد و در‬ ‫یکــی از‬ ‫نیــز چنــد حرکــت سیاســی یــا اعتصــاب‬ ‫هســتند و عاملــی مهــم در تحریــک‬ ‫و فعال کــرد ِن دانشــجویان محســوب‬ ‫دانشــجویی را ســرکوب کــرده بــود و‬ ‫ـ حزبــی اعــم از مذهبــی‪ ،‬مارکسیســتی و‬ ‫سیاســی داده نمی شــد و دولــت‪ ،‬به صــورت‬ ‫می شــوند‪ .‬بــه ترتیــب‪ ،‬جریان هــای فکــری‬ ‫ملــی‪ ،‬بیــرون از دانشــگاه شــکل می گیرنــد‬ ‫کــه همانــا بــدون بررســی ایــن جریان هــای‬ ‫فکــری ـ حزبــی نمی تــوان فعالیت هــای‬ ‫سیاســیِ دانشــجویان در ایــن دورۀ زمانــی را‬ ‫بررســی کــرد‪.‬‬ ‫مجالــی بــه دانشــجویان بــرای ابــراز مطالبــات‬ ‫مســتقیم بــه تنبیــه دانشــجویان سیاســی‬ ‫می پرداخــت‪ .‬امــا بــا ســقوط رضــا شــاه و‬ ‫شــرو ِع ریاســت ‪ 13‬ســالۀ علی اکبــر سیاســی‬ ‫در مســند ریاســت دانشــگاه تهــران‪ ،‬فصلــی‬ ‫نــو در تاریــخ دانشــگاه تهــران اغــاز شــد و‬ ‫بــا مطالعــۀ جنبش هــای دانشــجویی در جوامع‬ ‫وی توانســت در ســال ‪ 1321‬دانشــگاه را بــه‬ ‫خصیصه هــای بــارزِ ایــن جنبش هــا‪ ،‬مســئلۀ‬ ‫و دولــت را از ســ ِر دانشــگاه کوتــاه کنــد‪.‬‬ ‫سیاســی ایــران‪ ،‬کارهــای ژورنالیســتیِ‬ ‫منفــی فعالیت هــای سیاســی دانشــجویان در‬ ‫اســتاد یــا پذیــرش دانشــجو و شــرایط مربوط‬ ‫بــا توجــه بــه بررســی اســناد‪ ،‬می تــوان گفــت‬ ‫از ســال ‪ 1313‬تــا ‪ 1320‬دانشــگاه هماننــ ِد‬ ‫اصالحــات دانشــگاهی و اســتقالل دانشــگاه‬ ‫کنــون پژوهــش مســتقلی راجــع بــه نقــش‬ ‫فرمانروایــان را نیــز تضمیــن می کــرد‪‍».‬‬ ‫امــور ان‪ ،‬اعــم از تعییــن برنامــه یــا انتخــاب‬ ‫دربــارۀ جنبــش دانشــجویی و فعالیت هــای‬ ‫بســیاری چــاپ گردیــده اســت‪ ،‬ولــی تــا‬ ‫خارجــی کــه حتــی حکومــت نامحبوب تریــن‬ ‫جنبــش دانشــجویی‬ ‫و اســتقالل دانشــگاه‬ ‫غربــی می تــوان پــی بــرد کــه همانــا یکــی از‬ ‫سیاســی دانشــجویان و تاثیـ ِر ان بــر تحــوالت‬ ‫زونیــس‪« :‬او همــۀ کارت هــای برنــده را در‬ ‫نســبت بــه نهادهــای بیــرون دانشــگاه بــوده‬ ‫اســت (هــوالب‪117 :1375 ،‬ـ‪« .)118‬اســتقالل‬ ‫دانشــگاه» را می تــوان اســتقال ِل مالــی‪ ،‬و‪،‬‬ ‫عــدم مداخلــۀ مقامــات غیردانشــگاهی در‬ ‫اســتقالل برســاند و در واقــع دســت رژیــم‬ ‫دانشــگاه‪ ،‬خــود بــه تنبیه دانشــجویان سیاســی‬ ‫و کســانی کــه نظــم و امنیــت دانشــگاه را بــه‬ ‫خاطــر مطالبــات سیاســی و صنفــی خــود‬ ‫به خطــر می انداختنــد‪ ،‬می پرداخــت و از‬ ‫نفــوذ دولــت و تنبیــه دانشــجویان از جانــب‬ صفحه 23 ‫‪21‬‬ ‫ِ‬ ‫مــدت ‪13‬‬ ‫ان جلوگیــری می کــرد‪ .‬در ایــن‬ ‫جلوگیــری کــرد؛ زیــرا دخالــت نیروهــای‬ ‫‪ 16‬اذر‪ ،‬ایــن دخالــت در دانشــگاه بــه نقطــۀ‬ ‫«مســئلۀ دانشــگاه» و چگونگــی برخــورد بــا‬ ‫دانشــجویان بــود‪ ،‬ولــی قانونــ ًا نمی توانســت‬ ‫منافــات داشــت‪ .‬این چنیــن‪ ،‬یــک مثلــت‬ ‫سیاســی‪ ،‬به تدریــج بــر نفــوذ نیروهــای‬ ‫ســاله یکــی از دغدغه هــای اصلــی دولــت‪،‬‬ ‫به صــورت مســتقیم در دانشــگاه دخالــت‬ ‫ودانشــجویان را تنبیــه کنــد‪.‬‬ ‫فشــار و تحریــک احــزاب بیــرون دانشــگاه‬ ‫و ایجــاد تشــنج در دانشــگاه بــه وســیله ی‬ ‫دانشــجویان‪ ،‬ســبب شــد تــا رژیــم و دولــت‪،‬‬ ‫فعالیت هــای دانشــجویی را زیــر نظــر‬ ‫داشــته باشــند‪ ،‬ولــی دانشــگاه توســط شـ ِ‬ ‫ـخص‬ ‫پرتوانــی بــه نــامِ علــی اکبــر سیاســی بــه‬ ‫اســتقال ِل «اداری و مدیریتــی» رســیده بــود و‬ ‫دولــت‪ ،‬تــوان دخالــت نظامــی و اداری در ان‬ ‫را نداشــت‪ .‬البتــه فعالیت هــای دانشــجویی‬ ‫دغدغــۀ مســئولین دانشــگاه نیــز شــده بــود و‬ ‫در پــی حــل ایــن مســئله بودنــد کــه چگونــه‬ ‫می تــوان بــه مطالبــات دانشــجویان پاســخ‬ ‫داد و دانشــجویانی را کــه نظــ ِم دانشــگاه را‬ ‫به هــم می زننــد‪ ،‬تنبیــه کــرد و همچنــان از‬ ‫دخالـ ِ‬ ‫ـت مســتقیم نیروهــای نظامــی و دولتــی‬ ‫در دانشــگاه در راســتای تنبیــ ِه دانشــجویان‬ ‫خشایار رضوی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫یروانــد ابراهامیــان دهــۀ ‪ ۱۳۳۲‬تــا ‪ ۱۳۴۲‬را‬ ‫دورۀ تثبیــت قــدرت محمدرضاشــاه می نامــد‬ ‫کــه شــاخصه هایش فراگیرشــدن برخوردهــای‬ ‫خشــن حاکمیــت بــا اپوزوســیون سیاســی‪،‬‬ ‫تاســیس ســاواک بــرای نظــارت پلیســی بــر‬ ‫نیروهــای سیاســی و تجدیــد فعالیــت انهــا‬ ‫بــود‪ .‬در اواخــر دهــۀ ‪ ۳۰‬شــرایط بــرای‬ ‫فعالیــت سیاســی مخالفــان تــا حــدی بــاز‬ ‫شــد کــه نقطــۀ عطــف ان تشــکیل جبهــه‬ ‫ملــی دوم در تابســتان ‪ ۳۹‬و نهضــت ازادی در‬ ‫اردیبهشــت ‪ ۴۰‬بــود‪ .‬فشــار و انتقــاد کِنــدی‬ ‫نظامــی در دانشــگاه بــا اســتقالل دانشــگاه‬ ‫شــکل گرفتــه بــود کــه در یــک ســمت ان‬ ‫فعــاالن دانشــجویی قــرار داشــتند و در سـ ِ‬ ‫ـمت‬ ‫دیگــر دیگــر‪ ،‬مســئوالن حکومتــی و دولتــی‬ ‫در راســتای تنبیــ ِه دانشــجویان و جلوگیــری‬ ‫ِ‬ ‫فعالیــت سیاســی دانشــجویان و در ضلــع‬ ‫از‬ ‫دیگــر‪ ،‬مســئوالن دانشــگاه در راســتای‬ ‫ِ‬ ‫دخالــت نیروهــای دولتــی و‬ ‫جلوگیــری از‬ ‫نظامــی در دانشــگاه بودنــد و می خواســتند‬ ‫کــه اســتقال ِل دانشــگاه حفــظ شــود‪.‬‬ ‫ایــن مســئله در دهــۀ بیســت بــه نفــع دانشــگاه‬ ‫و اســتقال ِل ان رقــم خــورد ولــی از ســال ‪30‬‬ ‫تــا اواخــر ســال ‪ 1332‬بــه دلیــل افزایــش‬ ‫ِ‬ ‫شــدت فعالیت هــای دانشــجویی از یک ســو‬ ‫و ناتوانــی مســئولینِ دانشــگاه درکنتــرل‬ ‫دانشــجویان از ســوی دیگــر‪ ،‬دخالت هــای‬ ‫تدریجــی و پیمان نامه هــای همــکاری بیــنِ‬ ‫دانشــگاه و نیروهــای نظامــی در راســتای‬ ‫کنتــر ِل دانشــجویان منعقــد شــد کــه باالخــره‬ ‫بعــد از کوتــای ‪ 28‬مــرداد و در پــی حــوادث‬ ‫اوج خــود رســید و بــا برکنــاری علــی اکبــر‬ ‫ِ‬ ‫نظامــی و دولتــی در دانشــگاه افــزوده شــد‪،‬‬ ‫تــا اینکــه در اوایــل دهــۀ چهــل و در پــی‬ ‫حــوادث اول بهمــن ‪ 1340‬و همچنیــن دیگــر‬ ‫فعالیت هــای سیاســی ضــد رژیــم بــه وســیله‬ ‫دانشــجویان‪ ،‬ســاختار مدیریتــی و کنتــرل نظم‬ ‫دانشــگاه بــه صــورت قانونــی و ایین نام ـه ای‬ ‫تغییــر پیــدا کــرد؛ بــه گونــه ای کــه شــاه‬ ‫رئیــس دانشــگاه را انتخــاب می کــرد و نظ ـ ِم‬ ‫دانشــگاه نیــز بــه وســیلۀ نیروهــای وابســته بــه‬ ‫ســاواک و گاردی منتخــب از جانـ ِ‬ ‫ـب ســاواک‬ ‫تامیــن می شــد‪ .‬همچنیــن بــا تاســیس وزارت‬ ‫علــوم در ســال ‪ ،1346‬بــه اســتقالل دانشــگاه‬ ‫ِ‬ ‫وزارت علــوم‬ ‫پایــان داده شــد و دانشــگاه‪ ،‬بــه‬ ‫پیوســت؛ چنان کــه عــده ای معتقدنــد مــرگ‬ ‫دانشــگاه هم زمــان بــا پایــان اســتقالل‬ ‫دانشــگاه در ایــران اتفــاق افتــاد و طبیعتــ ًا از‬ ‫دانشــگاه ِ مــرده‪ ،‬تولیــ ِد علمــی رخ نخواهــد‬ ‫داد‪.‬‬ ‫علی امینی؛ فرصت ازدست رفته‬ ‫نگاهی به عملکرد نخست وزیری علی امینی‬ ‫از شــاه بــرای تامیــن ازادی هــای سیاســی در‬ ‫سیاســی ایــران نقــش بســزایی داشــت‪ .‬در‬ ‫خشکســالی‪ ،‬افزایــش تــورم‪ ،‬و فســاد گســتردۀ‬ ‫شــد‪ ۲۷،‬ابــان نهضــت ازادی ایــران اعــام‬ ‫داخــل ایــران و همچنیــن وقــوع دو ســال‬ ‫اداری کشــور را بــا بحــران هــای عمیــق‬ ‫سیاســی ـ اقتصــادی مواجــه کــرده بــود؛‬ ‫همگــی باعــث شــدند کــه اندکــی فضــای‬ ‫سیاســی بازتــر شــود‪.‬‬ ‫‪ ۱۶‬اردیبهشــت علــی امینــی نخســت وزیــر‬ ‫موجودیــت کــرد و ‪ ۲۸‬ابــان جبهــه ملــی‬ ‫میتینــگ بزرگــی در جاللیــه تهــران برگــزار‬ ‫کــرد کــه بــا ســخنرانی کریــم ســنجابی همــراه‬ ‫بــود و بــا حملــه بــه امینــی و طــرد وی از‬ ‫پیــروزی جــان اف کنــدی دموکــرات در‬ ‫ســوی جبهــه ملــی همــراه شــد‪ .‬سیاســت‬ ‫در ابــان ‪ ۱۳۳۹‬در تثبیــت اســتمرار فضــای‬ ‫ایــن بــود کــه بــرای اصالحــات بــه انهــا‬ ‫انتخابــات ریاســت جمهــوری ایــاالت متحــده‬ ‫کنــدی در برابــر کشــورهای جهــان ســوم‬ صفحه 24 ‫‪22‬‬ ‫فشــار وارد می کــرد؛ بــرای جلوگیــری از‬ ‫انقالب هــای ســرخ و پدیدامــدن کوبایــی‬ ‫دیگر‪،‬ربایــد اصالحــات پیشــگیرانه انجــام‬ ‫می شــد‪ .‬شکســت سیاســی و اقتصــادی‬ ‫رژیــم و نارضایتــی عمــوم در نتیجــه عملکــرد‬ ‫چهــار نخســت وزیــر پــس از کودتــا‪ ،‬شــاه‬ ‫را ناچــار بــه قبــول نخســت وزیــری علــی‬ ‫امینــی کــرد‪ .‬اعضــای ســابق نهضــت مقاومــت‬ ‫ملــی بــه امیــد مشــارکت در انتخابــات ازاد و‬ ‫کســب قــدرت سیاســی‪ ،‬جبهــه ملــی دوم را‬ ‫تاســیس کردنــد‪ .‬تــاش امینــی بــرای تامیــن‬ ‫ازادی بیــان و قلــم و مخالفــت او بــا شــاه‬ ‫ســبب همراهــی نهضــت ازادی بــا امینی شــد‪.‬‬ ‫نهضــت ازادی بــه ایــن نتیجــه رســیده بــود که‬ ‫بایــد از دولــت امینــی حمایــت کنــد تــا بتواند‬ ‫قــدرت شــاه را محــدود کنــد‪ ،‬انهــا معتقــد‬ ‫بودنــد کــه می توانــد بــا دوگانه کــردن‬ ‫حاکمیــت و تقویــت امینــی در مقابــل شــاه‪،‬‬ ‫راه را بــرای اصالحــات در بلندمــدت بــاز‬ ‫کــرد‪ .‬طیــف دیگــر اپوزوســیون‪ ،‬جبهــه ملــی‬ ‫دوم بــود کــه در ســال ‪ ۱۳۳۹‬مرکــب از برخی‬ ‫گروه هــای حاضــر در جبهــه ملــی اول و‬ ‫نیــز چهره هــا و نیروهــای فعــال در نهضــت‬ ‫مقاومــت ملــی تاســیس شــد‪ .‬در جبهــه ملــی‬ ‫دوم احزابــی چــون مــردم ایــران و ملــت‬ ‫ایــران نیــز حضــور داشــتند‪ ،‬افــرادی چــون‬ ‫محمدعلــی خنجــی و مســعود حجــازی‬ ‫ــــ کــه در رقابــت بــا خلیــل ملکــی از‬ ‫سوسیالیســت های نیــروی ســوم انشــعاب‬ ‫کــرده بودنــد ــــ و چهره هــای شــاخصی‬ ‫مثــل الهیــار صالــح‪ ،‬جبهــه ملــی دوم را‬ ‫به وجــود اوردنــد‪ .‬بــا ایــن همــه‪ ،‬حــزب‬ ‫ایــران و گــروه خنجــی عمــدۀ سیاســت های‬ ‫کلــی جبهــه ملــی را تعییــن می کردنــد‪.‬‬ ‫امــا اختالفــات داخلــی جبهــه ملــی دوم‬ ‫مانــع موفقیــت ان شــد بــه گونــه ای کــه دو‬ ‫ســازمان سیاســی مهــم یعنــی نیــروی ســوم‬ ‫و نهضــت ازادی کــه از تــوان تشــکیالتی و‬ ‫و اجتماعــات و غیــره تاکیــد داشــتند؛ بــی‬ ‫ترکیــب جبهــه ملــی کنــار زده شــدند‪ .‬مشــکل‬ ‫اســت اهدافشــان را پیــش ببرنــد‪ .‬جبهــه‬ ‫ملــی مخصوصــ ًا جنــاح خنجــی عمــ ً‬ ‫ا در‬ ‫چهره هــای نظریه پــرداز برخــوردار بودنــد از‬ ‫دیگــر جبهــه ملــی دوم عــدم شــناخت‬ ‫صحیــح شــرایط سیاســی دانســت کــه بــدون‬ ‫اســتراتژی و تاکتیــک مشــخص بــا طــرح‬ ‫شــعارهای کلــی و احساســی ماننــد مبــارزه‬ ‫بــا اســتعمار و اســتبداد و نوســتالژی دوران‬ ‫مصــدق‪ ،‬مانــع تحلیــل مشــخص از شــرایط‬ ‫سیاســی و اجتماعــی می شــد‪ .‬رهبــران‬ ‫جبهــۀ ملــی بــا ســردادن شــعارهای کلــی‪ ،‬بــه‬ ‫اجــرای حکومــت قانــون‪ ،‬ازادی مطبوعــات‬ ‫انکــه توضیــح دهنــد از چــه مســیری قــرار‬ ‫مقابــل امینــی ایســتاد و بــا تشــخیص ندادن‬ ‫اصالحــات عمــ ً‬ ‫ا بــه جنــاح دربــار کمــک‬ ‫کــرد‪ .‬سیاســت درســت‪ ،‬تقویــت امینــی‬ ‫در مقابــل دربــار بــود کــه باعــث می شــد‬ ‫بازگشــت دیکتاتــوری به عقــب بیفتــد‪.‬‬ ‫امــا جبهــه ملــی تمــام توجــه خــود را بــر‬ ‫انتخابــات ازاد گذاشــته بــود‪ .‬انتخابــات در‬ ‫واقــع بــرای ایــن گــروه بــه اصلــی تبدیــل‬ صفحه 25 ‫‪23‬‬ ‫قانــون یکــی از درخواســت های گروه هــای‬ ‫سیاســی باشــد کامـ ً‬ ‫ا قابــل فهــم اســت ولــی‬ ‫نســبی در کشــور ایجــاد شــود‪ .‬اعضــای‬ ‫بــه خاطــر ســوء اســتفاده های گســترده‬ ‫به تدریــج بــه از ســرگیری رابطــه بــا یکدیگــر‬ ‫ملــی معتقــد بــود امینــی بــه توصیــه وزیــر‬ ‫متمرکــز شــود نشــان از بی درایتــی جبهــه‬ ‫فضــای مطبوعاتــی کشــور هــم ایجــاد شــد‪.‬‬ ‫شــده بــود‪ .‬اینکــه انتخابــات ازاد و حکومــت‬ ‫ایــن کــه کل حرکــت سیاســی بر این خواســته‬ ‫ملــی بــود‪ .‬یکــی از دغدغه هــای مصــدق‪،‬‬ ‫اصــاح رونــد انتخابــات بــود کــه طــی ان‬ ‫اربابــان‪ ،‬رعیــت را بــرای رای دادن می اوردنــد‬ ‫کــه ایــن موضــوع باعــث تقلب هــای فــراوان‬ ‫می شــد‪ .‬در چنیــن شــرایطی بــدون اصــاح‬ ‫رونــد انتخابــات تاکیــد جبهــه ملــی دوم بــه‬ ‫برگــزاری انتخابــات ازاد بی معنــا به نظــر ‬ ‫می رســد‪ .‬علــی امینــی بــا مخالفــت بــا تقلــب‬ ‫در انتخابــات دورۀ بیســتم مجلــس‪ ،‬خــود را‬ ‫در صحنــۀ سیاســی عرضــه کــرد ولــی پــس‬ ‫از تصــدی نخســت وزیــری‪ ،‬مجلســین را‬ ‫تعطیــل کــرد و بــا ایــن توجیــه کــه امــکان‬ ‫جبهــه ملــی و ســایر اپوزیســیون در ان ‪ ۱۵‬ماه‬ ‫را اغــاز کردنــد و نیــز درج ـه ای از تغییــر در‬ ‫بعــد از ‪ ۷‬ســال «ســازمان دانشــجویان جبهــۀ‬ ‫ملــی» اعالمیــه رســمی داد و همــراه بــا جبهــۀ‬ ‫ملــی و بیــش از یکصــد هــزار تــن از مــردم‬ ‫تهــران در میــدان جاللیــه تجمــع کــرد‪ .‬امینــی‬ ‫بــرای مبــارزه با فســاد و اصــاح دادگســتری‪،‬‬ ‫نورالدیــن الموتــی را کــه یکــی از پاک تریــن‬ ‫و برجســته ترین قضــات بلندپایــه دادگســتری‬ ‫کشــور بــود بــه وزارت دادگســتری منصــوب‬ ‫کــرد و بــرای مبــارزه بــا فســاد و اعمــال‬ ‫قانــون در کشــور بــه وی اختیــارات تــام‬ ‫داد‪ .‬انتصــاب بســیار مهــم دیگــر او حســن‬ ‫ارســنجانی به عنــوان وزیــر کشــاورزی‬ ‫و‬ ‫رئیــس‬ ‫ســازمان‬ ‫تازه تاسیس شــدۀ‬ ‫تضمیــن ازادی انتخابــات وجــود نــدارد‪،‬‬ ‫عمـ ً‬ ‫ا از برگــزاری انتخابــات ســرباز زد‪ .‬امینی‬ ‫اصالحــات ارضــی بــود‪ .‬اگــر بازشــدن‬ ‫خاطــر اینکــه تعــداد زیــادی از نمایندگانشــان‬ ‫اصلــی دولــت امینــی بــود‪ ،‬ســومین پایــه و‬ ‫هــم مجلــس ســنا و هــم شــورای ملــی را بــه‬ ‫از فئودال هــا بودنــد‪ ،‬منحــل کــرد و معتقــد‬ ‫بــود اگــر انتخاباتــی برگــزار بشــود بــاز همین‬ ‫طبقــه در انتخابــات مانع تراشــی می کننــد و‬ ‫همچنیــن مانــع اصالحــات ارضــی ــــ کــه بــه‬ ‫ضــرر منافع شــان اســت ــــ می شــوند‪.‬‬ ‫فضــای سیاســی و مبــارزه بــا فســاد دو محــور‬ ‫محــور مهــم ان اصالحــات ارضــی بــود‪.‬‬ ‫انجــام دادن اصالحــات ارضــی‪ ،‬یعنــی تقســیم‬ ‫یــا واگــذاری زمین هــا و روســتاهای خوانیــن‬ ‫و مالکیــن بــزرگ در میــان رعایــای انــان‪،‬‬ ‫یکــی از امیــال و ارزوهــای اصالح طلبــان از‬ ‫امینــی بــه رهبــران جبهــه ملــی پیغــام فرســتاد‬ ‫زمــان مشــروطه بــود‪.‬‬ ‫ارضــی و مبــارزه بــا فســاد جــدی اســت و‬ ‫امینــی شــامل برنامــۀ مبــارزه بــا فســاد‬ ‫کــه در اصالحاتــش از جملــه اصالحــات‬ ‫دســت یــاری بــه طــرف انــان دراز کــرد‪.‬‬ ‫وی برخــی از یــاران ســابق مصــدق و‬ ‫رهبــران جبهــه ملــی را وارد کابین ـه اش کــرد‪.‬‬ ‫غالمحســین فریــور‪ ،‬وزیــر صنایــع‪ ،‬و محمــد‬ ‫درخشــش‪ ،‬وزیــر امــوزش و پــرورش‪ ،‬کابینــه‬ ‫امینــی از جملــه همــکاران ســابق دولــت‬ ‫مصــدق بودنــد‪ .‬امینــی در ‪ ۱۵‬مــاه نخســت‬ ‫وزارتــش تــاش کــرد تــا ازادی سیاســی‬ ‫مالی شــان پرونــده تشــکیل دهــد‪ .‬جبهــۀ‬ ‫فشــار امریکایــی هــا بــه شــاه تحمیــل مــی‬ ‫شــود و نخســت وزیــری او در اردیبهشــت‬ ‫‪ ۱۳۴۰‬بــه خواســت و اراده امریکایــی هــا‬ ‫بــوده اســت‪ .‬امینــی ســکان نخســت وزیــری‬ ‫ایــران را در شــرایطی به دســت گرفــت کــه‬ ‫ناارامی هــای عمومــی و بحــران سیاســی‬ ‫ـ اجتماعــی کشــور را فراگرفتــه بــودن؛‪ .‬از‬ ‫جملــه ایــن بحران هــا اعتصــاب معلمــان‬ ‫بــود کــه امینــی بــا پذیرفتــن مطالبــات‬ ‫اعتصباب کننــدگان بــه ان پایــان داد‪ .‬نخســت‬ ‫وزیــری علــی امینــی‪ ،‬در میــان رهبــران جبهــۀ‬ ‫ملــی بــا واکنش هــای متفاوتــی روبـه رو شــد‪.‬‬ ‫امینــی بــه دلیــل ســوابقش از جملــه شــرکت‬ ‫در کابینه هــای پــس از کودتــا و همــکاری بــا‬ ‫ســپهبد زاهــدی و به ویــژه ایفــای نقــش در‬ ‫انعقــاد قــرارداد کنسرســیوم‪ ،‬از وجهــه خوبــی‬ ‫در میــان نیروهــای طرفــدار دکتــر مصــدق‬ ‫برخــوردار نبــود‪ .‬در طــرف مقابــل هــم امینــی‬ ‫بــا توجــه بــه حساســیت شــاه نســبت بــه‬ ‫جبهــۀ ملــی صــاح کار خویــش را در حفــظ‬ ‫فاصلــه بــا جبهــه ملــی دیــد‪ .‬علــی امینــی در‬ ‫جــواب بــه جبهــه ملــی گفتــه بــود‪ « :‬اگــر‬ ‫شــما بــا ایــن دولــت همــکاری نکنیــد یــک‬ ‫دولــت نظامــی روی کار خواهــد امــد کــه‬ ‫امــا جبهــۀ ملــی حتــی بــر اصالحــات دورۀ‬ ‫همیــن ازادی را هــم از شــما ســلب خواهــد‬ ‫و بازداشــت مقامــات نظامــی بــه اتهــام‬ ‫بــر ســر انتخابــات مجلــس بــود‪ .‬اســتدالل‬ ‫سواســتفاده از مقــام و حیــف و میــل امــوال‬ ‫عمومــی‪ ،‬چشــم بســت‪ .‬امینــی بســیاری‬ ‫از چهره هــای سیاســی همچــون فــرود و‬ ‫رشــیدیان را کــه هــر دو نقــش مهمــی در‬ ‫اجــرای کودتــای ‪ ۲۸‬مــرداد داشــتند بــه‬ ‫جــرم فســاد بازداشــت کــرد؛ همچنیــن‬ ‫توانســت علیــه نظامیــان نزدیــک بــه شــاه‬ ‫کــرد‪ ».‬اختــاف اصلــی جبهــۀ ملــی بــا امینــی‬ ‫امینــی بــرای عــدم برگــزاری انتخابــات پــس‬ ‫از انحــال مجلســین‪ ،‬دخالــت شــاه و دربــار‬ ‫و احتمــال هــرج و مــرج در اســتان ها و‬ ‫نیــز پرداختــن بــه اولویــت کشــور در حــوزه‬ ‫اقتصــاد بــود‪.‬‬ ‫از طرفــی شــاه نیــز کــه امینــی را رقیــب‬ ‫خــود می دانســت در صــدد کنارگذاشــتن‬ صفحه 26 ‫‪24‬‬ ‫گروه هــای سیاســی نیــز چــون جبهــۀ ملــی‬ ‫فراهــم مــی اورد‪ .‬ازمیان رفتــن گروه هــای‬ ‫وزیــری‬ ‫گرفتنــد‪ .‬پــس از ســقوط دولــت امینــی در‬ ‫انعطــاف حاکمیــت در اصالحــات و همچنیــن‬ ‫بــه گونــه ای بــی چــون و چــرا و بــا همــۀ‬ ‫میانــه رو و اصالح طلــب از حاکمیــت کنــار‬ ‫وی بــود و رویارویــی امینــی بــا شــاه بــر‬ ‫ســر بودجــه نظامــی کشــور نهایتــ ًا باعــث‬ ‫به بن بست رســیدن‬ ‫نخســت‬ ‫علــی امینــی در تابســتان‪ ۱۳۴۱‬شــد‪ .‬شــاه‬ ‫وجــود خواهــان تخصیــص هرچــه بیشــتر‬ ‫بودجــه کشــور بــه ارتــش و افزایــش تــوان‬ ‫نیروهــای مســلح کشــور بــود؛ امــا امینــی‬ ‫به شــدت مخالــف بــود و اولویــت را بــا‬ ‫توجــه بــه وضعیــت نابســامان اقتصــادی‬ ‫کشــور بــه بهداشــت‪ ،‬کشــاورزی‪ ،‬فرهنــگ و‬ ‫امــوزش و پــرورش داد تــا افزایــش بودجــه‬ ‫نظامــی‪ .‬امــا شــاه نپذیرفــت و خواهــان‬ ‫تخصیــص اعتبــارات الزم بــرای نیروهــای‬ ‫مســلح شــد؛ لــذا امینــی هــم زیــر بــار نرفــت‬ ‫و اســتعفا داد‪ .‬از طرفــی امینــی فاقــد پایــگاه‬ ‫اجتماعــی مشــخص بــود و نتوانســت مــردم‬ ‫را بــا اصالحــات خــود همــراه کنــد از طرفــی‬ ‫راه تقابــل بــا دولــت امینــی را در پیــش‬ ‫مدتــی کوتــاه تمامــی گروه هــای سیاســی‬ ‫زده شــدند‪ .‬انهایــی کــه از فعالیــت سیاســی‬ ‫موثــر منــع شــدند کســانی بودنــد کــه‬ ‫هــوادار اصــاح قانونــی ســاختار سیاســی‬ ‫بودنــد و می خواســتند بــه پشــتوانۀ قانــون و‬ ‫مشــارکت دموکراتیــک مــردم‪ ،‬مشــروعیت و‬ ‫اعتبــار ســلطنت مشــروطه را تجدیــد کننــد‪.‬‬ ‫حکومتــی کــه اپوزیســیون قانونــی را نپذیــرد‬ ‫و بــه ان بــال و پــر ندهــد زمینــۀ شــکل گیری‬ ‫اپوزیســیون بالقــوه ای را کــه می خواهــد‬ ‫وضــع موجــود را یکســره دگرگــون کنــد‪،‬‬ ‫سیاســی ســکوالر مثــل جبهــه ملــی و عــدم‬ ‫تحلیــل نادرســت جبهــۀ ملــی دربــارۀ مقابلــه‬ ‫بــا دولــت امینــی ســبب شــد کــه اندکــی بعــد‬ ‫گفتمــان غالــب اپوزوســیون از صبــر و انتظــار‬ ‫بــه ســمت برانــدازی نظــام شاهنشــاهی و‬ ‫تشــکیل حکومــت اســامی پیــش بــرود‪.‬‬ ‫نمونــۀ ان تظاهــرات مــردم تهــران و قــم‬ ‫در ‪ ۱۵‬خــرداد ‪ ۱۳۴۲‬و ســخنرانی ایــت اهلل‬ ‫خمینــی علیــه شــاه و اندکــی بعــد تاســیس‬ ‫ســازمان مجاهدیــن خلــق در ‪ ۱۳۴۴‬اســت کــه‬ ‫زمینه ســاز شــکل گیری اپوزوســیون مذهبــی‬ ‫شــد‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫ابراهامیان‪ ،‬یرواند‪ .‬ایران بین دو انقالب‪ .‬ترجمۀ احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی‪ .‬تهران‪ :‬نی‪.1395 ،‬‬ ‫امینی‪ ،‬ایرج‪ .‬بر بال بحران‪ :‬زندگی سیاسی علی امینی‪ .‬تهران‪ :‬ماهی‪.1388 ،‬‬ ‫ظهور دولت اقتدار گرا‬ ‫زمینه ســاز اموزش هــای مدنــی می شــد‪.‬‬ ‫جبهــه دوم ایــن سیاســت امــا‪ ،‬تــداوم برنامــه‬ ‫رشــد اقتصــادی امرانــه بــا کیفیتــی تــازه بــود‪.‬‬ ‫نگاهی به علل پیروزی انقالب اسالمی‬ ‫راهبــرد جدیــدی کــه ســرمایه جهانــی بعــد از‬ ‫بــود تــا در مرحلــه ای از ان رشــد‪ ،‬مهــارت‬ ‫کشــور های اســتعماری‪ ،‬و همچنیــن انباشــت‬ ‫صابر تقی تبار‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی‬ ‫ظهور دولت اقتدارگرا‬ ‫الزم بــرای حاکمیــت و زیســت دموکراتیــک‬ ‫را کســب کننــد‪ .‬در جبهــه اول دولــت بــه‬ ‫ســرکوب تمــام روشــنفکران‪ ،‬سیاســتمداران‬ ‫مســتقل مردمــی و قلــع و قمــع تمــام‬ ‫دولــت پهلــوی بعــد از کودتــای بیســت‬ ‫تشــکل های مدنــی‪ ،‬صنفــی و حزبــی دســت‬ ‫گرفــت کــه اصلی تریــن هدفــش خــارج‬ ‫اقشــار و طبقــات گوناگــون از عرصــه طبیعــی‬ ‫خــاق و پویــا عرصــه عمومــی بــرای ایفــای‬ ‫اصلی تریــن عرصــه رشــد عقالنــی اجتماعــی‬ ‫عرصــه و فراینــدی کــه امــوزگار مــردم بــرای‬ ‫شــکل تشــکل های صنفــی‪ ،‬اتحادیــه ای و‬ ‫وهشــتم مــرداد سیاســت هایی در پیــش‬ ‫زد‪ .‬اقدامــی ویرانگــر کــه عامــل محرومیــت‬ ‫کــردن مــردم از عرصــه زیســت طبیعــی‬ ‫زیســت مدنــی و سیاسی شــان شــد‪ ،‬یعنــی‬ ‫نقــش ســازنده در ســاختن تاریخشــان بــود‪.‬‬ ‫کــه در صــورت تــداوم طبیعــی خــود در‬ ‫رشــد و پــرورش مدنــی و شهروندی شــان‬ ‫حزبــی و در پیونــد بــا حاکمیتــی دموکراتیک‪،‬‬ ‫تحــول کیفــی در اگاهــی مــردم جهان ســوم و‬ ‫عظیــم ســرمایه در کشــور های ســرمایه داری‬ ‫کــه نیــاز بــه مفــری بــرای نجــات خــود از‬ ‫محدودیــت ســرمایه گذاری در کشــور های‬ ‫مــادر داشــتند‪ ،‬اتخــاذ کــرد‪ .‬در واقــع از یــک‬ ‫طــرف بــا ارتقــاء اگاهــی مــردم کشــورهای‬ ‫مســتعمره و زیرســلطه‪ ،‬امــکان اســتثمار‬ ‫بشــکل قدیــم مقــدور نبــود و از طــرف دیگــر‬ ‫در کشــور مــادر‪ ،‬از لحــاظ نیــروی کار‪ ،‬بــازار‬ ‫کاال و ســرمایه گذاری محدودیــت وجــود‬ ‫داشــت‪.‬در نتیجــه صــدور ســرمایه صنعتــی‬ ‫و مالــی بــه کشــورهای پیرامونــی هــم عامــل‬ ‫تحــول مناســبات اقتصــادی بــود کــه بــا‬ صفحه 27 ‫‪25‬‬ ‫خــود تغییــر ســاختار اجتماعــی و فرهنگــی و‬ ‫هــا بــه یکدیگــر‪.‬‬ ‫خــود بــه گســترش بــازار کاال و جــذب‬ ‫بنگاه هــا و موسســات و بتبــع ان کل ســاختار‬ ‫ارزشــی را بدنبــال داشــت و هــم ایــن اتفــاق‬ ‫نیــروی کار ارزان ایــن کشــورها منجــر‬ ‫می شــد‪ .‬بــا توجــه بــه ضــرورت فــوق کــه‬ ‫ضرورتــی بــرای ســرمایه جهانــی بــود‪ ،‬ایــن‬ ‫تغییــر ســاختار بــر پایــه ضــرورت ســرمایه‬ ‫جهانــی شــکل گرفــت‪ ،‬نــه در راســتای‬ ‫ضــرورت ملــی و توســط بــورژوازی ملــی و‬ ‫اقشــار و طبقــات پیوســته بــه ان‪ ،‬در نتیجــه‬ ‫حامــان و مجریــان تحــول و برنامــه فــوق‬ ‫طبقــات نوظهــور وابســته بــه دربــار بنــام‬ ‫بــورژوازی بوروکرات وســرمایه داران وابســته‬ ‫بــه ســرمایه جهانــی بنــام کمپرادورهــا بودنــد‪.‬‬ ‫ماهیــت بــورژوازی مســتقل هــم ســرکوب‬ ‫ج) وابســتگی عمیــق هــر کــدام از ایــن‬ ‫مــی گردیــد‪ ،‬و بــا ســرمایه عربســتان و‬ ‫اقتصــادی بــه ســاختار اقتصــادی کشــورهای‬ ‫مکتب هــای افراطــی و بنیادگــرا در منطقــه‬ ‫مــادر‪.‬‬ ‫کشــورهای ثروتمنــد حاشــیه خلیــج فــارس‪،‬‬ ‫خاورمیانــه و شــمال افریقــا‪ ،‬گســترش‬ ‫د) تــک محصولــی بــودن اقتصــاد بدیــن معنی‬ ‫پیــدا مــی کــرد‪ .‬در واقــع هــدف اصلــی‬ ‫نقــش حیاتــی بــرای اقتصــاد کشــور پیــدا‬ ‫عصــر گســترش جنبش هــای ازادی بخــش‬ ‫کــه یــک محصــول و یــک امــکان اقتصــادی‬ ‫می کنــد‪ .‬و مهمتــر کشــف‪ ،‬تولیــد و خریــد ان‬ ‫هــم در اختیــار کشــور مــادر قــرار دارد‪.‬‬ ‫ســرمایه جهانــی بــه رهبــری امریــکا در‬ ‫ضــد اســتعماری وگســترش اعتراضــات‬ ‫عدالت خواهانــه ضــد ســرمایه داری در‬ ‫جبهــه ســوم اقدامــات دولــت بعــد از کودتای‬ ‫کشــورهای غــرب مقابلــه و حــذف بلــوک‬ ‫مذهبــی و نهادهــای ان در راســتای مقابلــه بــا‬ ‫و اگاهــی بخــش بــه کشــور های تحــت‬ ‫بیســت و هشــتم مــرداد‪ ،‬حفظ و تقویــت باور‬ ‫شــوروی بــه عنــوان کانــون الهــام بخــش‬ ‫ســلطه بــود‪ .‬در عصــری کــه دو بلــوک از‬ ‫در‬ ‫ســاح های اتمــی برخــوردار بودنــد‪ ،‬جنــگ‬ ‫بخــش مهمــی از انهــا بــا فــروش زمیــن خود‬ ‫ما‬ ‫روشنفکران‬ ‫واقع‬ ‫ســرد در ابعــاد اقتصــادی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬امنیتــی‪،‬‬ ‫بــه حاکمیــت‪ ،‬بعــد از اصالحــات ارضــی‬ ‫ایدئولوژیــک و مذهبــی جایگزیــن جنــگ‬ ‫ســال چهــل و دو همــراه بــا اعتبــارات‬ ‫به جای انکه بر روی دوپای‬ ‫عظیمــی کــه دریافــت می کردنــد‪ ،‬خود راه بروند و با دستان خود کار گــرم شــد‪ .‬جنگــی بســیار پیچیــده‪ ،‬کــه‬ ‫تحــول ســاختاری مناســبات اقتصــادی‬ ‫یــک شــبه از فئــودال بــه ســرمایه دار‬ ‫روی‬ ‫بر‬ ‫بیندیشند‪،‬‬ ‫خود‬ ‫سر‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫کنند‬ ‫کشــورهایی از نــوع ایــران بــه روش‬ ‫تغییــر شــکل دادنــد بــدون اینکــه‬ ‫کوچک تریــن نقشــی خالقانــه و فعــال سر خود راه رفتند در حالی که نه‬ ‫امرانــه و در شــکل ســرمایه داری وابســته‬ ‫یکــی از نمونه هــای ان اســت‪.‬‬ ‫در تغییــر ایــن ســاختار داشــته باشــند‪ .‬انهــا دست داشتند و نه پایی و در‬ ‫نــه فهمــی از ماهیــت ایــن طبقــه داشــتند و‬ ‫موقعیت نیروهای اجتماعی‬ ‫هوا معلق‪.‬‬ ‫نــه فهمــی از پارادایــم طبقــه بــورژوا کــه‬ ‫منــادی لیبرالیســم بــود‪ .‬نوکیســه هایی بــا‬ ‫ماهیتــی مــا قبــل مــدرن امــا در غالــب مــدرن‪.‬‬ ‫بــه عبارتــی کاریکاتــوری از بــورژوا‪ .‬محصول‬ ‫ایــن فراینــد تغییــر ســاختار و مناســبات‬ ‫اقتصــادی ‪ -‬اجتماعــی بــه ســرمایه داری‬ ‫بــود‪ .‬امــا ســرمایه داری ناقــص و وابســته بــا‬ ‫مشــخصه های زیــر‪:‬‬ ‫سیاســت ســرکوب نیروهــای روشــنفکری‬ ‫شــوروی در عصــر‬ ‫مســتقل و نیروهــای اجتماعــی ملــی و خــارج‬ ‫جنــگ ســرد بــود‪.‬‬ ‫کــردن انهــا از عرصــه طبیعــی اموزشــی و‬ ‫دکتریــن ایجــاد کمربنــد ســبز کیســینجر در‬ ‫حزبــی و جایگزینــی مناســبات ســرمایه داری‬ ‫راهــکاری کــه توســط امریــکا و براســاس‬ ‫کشــورهای اســامی بخصــوص کشــورهای‬ ‫همجــوار شــوروی طراحــی شــد‪ .‬جالب تــر‬ ‫اینجاســت کــه در ایــن راســتا بــا گرایش هــای‬ ‫فرهنگیشــان یعنــی تشــکل های مدنــی و‬ ‫وابســته نامتــوازن بــا روش امرانــه و همزمــان‬ ‫بــا ان حفــظ‪ ،‬تقویــت و گســترش مذهــب‬ ‫ســنتی در راســتای دکتریــن کســینجر‪ ،‬در‬ ‫الــف) پاســخ بــه ضــرورت ســرمایه جهانــی‬ ‫دموکراســی خواهانــه اســامی هــم بایــد‬ ‫اجتماعــی و ملــی‪.‬‬ ‫براســاس دکتریــن کســینجر بایــد از تمــام‬ ‫خروجــی بــه غیــر از انقــاب مردمــی پنجــاه‬ ‫خاورمیانــه حمایــت جانانــه می شــد و‬ ‫واقــع مردمــی‪.‬‬ ‫بجــای پاســخ بــه ضــرورت تاریخــی ‪-‬‬ ‫ب) جزیــره ای شــدن بنگاه هــا‪ ،‬کارخانه هــا‬ ‫و موسســات اقتصــادی‪ ،‬خدماتــی و تجــاری‬ ‫و عــدم پیونــد طبیعــی و ضــروری ایــن بنــگاه‬ ‫مقابلــه می شــد‪.‬‬ ‫کشــورها بــا ســاختار سیاســی ســنتی در‬ ‫هــر جریــان تحــول خــواه دموکراتیــک بــا‬ ‫یــک شــرایط بحرانــی و اعتراضــی چــون‬ ‫اعتــراض پنجــاه هفــت‪ ،‬نمی توانســت‬ ‫و هفــت داشــته باشــد‪ .‬انقالبــی تــوده ای و بــه‬ ‫مردمــی کــه از لحــاظ عینــی متشــکل از‬ صفحه 28 ‫‪26‬‬ ‫بــورژوا و کارگــر و خــرده بــورژوا در اشــکال‬ ‫شــعارها و برنامه هــای صرفــا انتزاعــی کــه‬ ‫انقــاب حتــی از طریــق کمیته هــای مردمــی‬ ‫لحــاظ فرهنگــی و ماهیتــی‪ ،‬به علــت دور‬ ‫قابــل فهــم بــود و عمــل بــه ان تنهــا به شــکل‬ ‫ایجــاد شــده بــود‪ ،‬تمــام جریانــات رقیــب را‬ ‫تکنوکــرات‪ ،‬بورکــرات و ‪ ...‬بودنــد‪ ،‬ولــی از‬ ‫نــگاه داشــتن انهــا از عرصــه طبیعــی رشــد‬ ‫و تکامــل طبقاتــی و تاریخی شــان بــا رشــد‬ ‫امرانــه و ســرکوب ازادی مدنــی و سیاســی‬ ‫ماهیــت و فرهنگــی کامــا مــا قبــل مــدرن و‬ ‫ســنتی داشــتند‪ .‬اکثریــت مســلطی بــا چنیــن‬ ‫ماهیــت ســنتی‪ ،‬رهبــران و تشــکل هــای‬ ‫ســنتی را بــه عنــوان رهبــر و مرجــع خــود‬ ‫پذیرفتنــد و رهبــری جنبــش و انقــاب را بــه‬ ‫انهــا ســپردند‪.‬‬ ‫تنهــا در ســطح روشــنفکران و نخبــگان جامعه‬ ‫فانتــزی امــکان پذیــر بــود تــا بــه صــورت‬ ‫عینــی و بــا حضــور خالقانــه و فعاالنــه‬ ‫تمــام اقشــار اجتماعــی‪ ،‬عمــا در برقــرار‬ ‫کــردن ارتبــاط بیــن خواســت های مــردم‬ ‫و برنامه هــا و اهــداف خودشــان ناموفــق‬ ‫بودنــد و بــه تدریــج تمــام حــوزه زیســت‬ ‫اجتماعــی را خالــی کردنــد و بــه روحانیــت‬ ‫ســپردند‪ .‬در چنیــن شــرایطی ایــن جریانــات‬ ‫بــا طــرح مقابلــه سیاســی و ایدئولوژیــک و‬ ‫البتــه بودنــد جریان هایــی بــا ماهیــت مــدرن‬ ‫تقلیــل دادن مبــارزه و کشــمکش بــه عرصــه‬ ‫یــا بــا اتخــاذ راهبــرد چریکــی ‪ -‬کــه خــود‬ ‫خــود بــه حوزه هــای اجتماعــی و اقتصــادی‬ ‫کــه یــا بــا اتخــاذ راهبــرد نخبه گریانــه و‬ ‫نتیجــه ســرکوب خشــن و بی رحمانــه هــر‬ ‫نــوع اقــدام مدنــی وسیاســی قانونــی بــود ‪-‬‬ ‫از پیونــد و ارتبــاط طبیعــی بــا مــردم و بــا‬ ‫زیســت اجتماعــی و مدنی شــان محــروم‬ ‫شــدند‪.‬‬ ‫قــدرت سیاســی و عــدم تســری برنامه هــای‬ ‫و بــا پرهزینــه کــردن اختــاف سیاســی در‬ ‫برخــورد بــا واقعیــت متصلــب تاریخــی و‬ ‫اجتماعــی بــه زانــو درامدنــد‪ .‬در مقابــل‬ ‫روحانیــت توانســت بــا پیونــد ‪ 400‬ســاله‬ ‫خــود بــا جامعــه ایرانــی ارتبــاط سیســتماتیک‬ ‫روشــنفکران (اعــم از ملــی و مذهبــی) و‬ ‫و درونــی خــود را بــا «زیســت جهــان» ایرانــی‬ ‫نفــوذ چشــمگیر خــود در انقــاب بــر‬ ‫روز بــا بنــا‪ ،‬کشــاورز‪ ،‬بقــال و خالصــه مــردم‬ ‫نیروهــای اجتماعــی تحول خــواه بــا وجــود‬ ‫نیروهــای تحصیل کــرده اجتماعــی نتوانســتند‬ ‫ان نفــوذ را اســتمرار بخشــند و بــا حضــور‬ ‫فعــال و درگیــر خــود در زیســت اجتماعــی‬ ‫مســلط جامعــه ایــران ‪ -‬کــه در اســتانه‬ ‫انقــاب بیــش از شــصت درصــد ان را‬ ‫جامعــه روســتایی تشــکیل مـی داد ‪ -‬بــا مــردم‬ ‫ارتبــاط برقــرار کننــد و بــا ارائــه برنامه هایــی‬ ‫کــه از درون تجربــه تاریخــی و زیســت شــده‬ ‫جامعــه جوشــیده باشــد‪ ،‬دامنــه نفــوذ خــود را‬ ‫گســترش دهنــد و بــا شــناخت پویایی هــای‬ ‫نهفتــه در جامعــه بــرای حــل مشــکالت‬ ‫واقعــی مــردم راه حــل و برنامه هایــی‬ ‫متناســب بــا شــرایط عینــی و اجتماعــی‬ ‫انهــا ارائــه کننــد‪ .‬در مقابــل بــا مطــرح کــردن‬ ‫حفــظ و تثبیــت کنــد‪ ،‬روحانــی محلــه هــر‬ ‫خــود گفــت وگــو می کــرد در تکایــا و‬ ‫مســاجد بــا انهــا می نشســت بــه حــرف و‬ ‫درد و دل انهــا گــوش مــی داد‪ ,‬نارضایتی هــا‬ ‫را می شــنید و بــه زبــان خودشــان انهــا را‬ ‫بازتــاب مــی داد‪ .‬نــه دموکراســی داشــت و‬ ‫نــه عدالــت اجتماعــی امــا می توانســت بــا‬ ‫تعامــل و فهــم زبــان مــردم خواســته های‬ ‫انهــا را بفهمــد و انهــا را بــا زبــان همــان‬ ‫تــوده تبدیــل بــه برنامــه سیاســی کنــد‪.‬‬ ‫روحانیــت توانســت بــا تکیــه بــر همیــن‬ ‫نیروهــای اجتماعــی و پیونــد مســتمر و عمیــق‬ ‫بــا انهــا در عرصــه زیســت اجتماعی شــان و‬ ‫فهــم خواســت توده هــا و ارتبــاط بــا ایشــان از‬ ‫طریــق شــبکه مســاجد‪ ،‬هیئت هــا و پــس از‬ ‫کــه در تمــام نهادهــای اجتماعــی و دولتــی‬ ‫چــه در عرصــه قــدرت سیاســی و چــه در‬ ‫عرصــه اجتماعــی بــه حاشــیه برانــد‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫روشــنفکران نتوانســتند در حــوزه زیســت‬ ‫جهــان ایرانــی حضــوری موثــر داشــته باشــند‪.‬‬ ‫بــا زندگــی روزمــره مــردم حشــر و نشــر‬ ‫داشــته باشــند‪ ،‬بــا انهــا گفــت و گــو کننــد‪،‬‬ ‫از مشکالتشــان اگاه شــوند و بــا ارتبــاط‬ ‫عمیــق‪ ،‬مســئوالنه و حتــی عاشــقانه بــا انهــا‬ ‫بــه دنبــال طرحــی بــرای پاســخ بــه مســائل‬ ‫و مشــکالت انهــا باشــند‪ .‬روشــنفکران مــا‬ ‫چــون در عرصــه زیســت اجتماعــی حضــور‬ ‫نداشــتند و بــا ان رابطــه تعاملــی برقــرار‬ ‫نکردنــد از ارائــه برنامــه ای اجتماعــی کــه‬ ‫مبتنــی بــر یــک دســتگاه ذهنــی منســجم و‬ ‫از درون تجربه هــای تاریخــی و زیســتی و‬ ‫ظرفیت هــای عینــی جامعــه جوشــیده باشــد‪،‬‬ ‫ناتــوان ماندنــد و به جــای ان بــه طرح هــای‬ ‫ارمانــی و ناکجــا ابادهــای خیالــی خــود دل‬ ‫بســتند‪ .‬انهــا نتوانســتند بــا شــناخت درســت‬ ‫از مقتضیــات جامعــه‪ ،‬برنامه هــای خــود را بــه‬ ‫میــان مــردم ببرنــد و بــه یــک بــاور عمومــی‬ ‫تبدیــل کننــد؛ در حالــی کــه تحــول واقعــی در‬ ‫عرصــه اجتماعــی‪ ،‬فرهنگــی و سیاســی تنهــا‬ ‫بــا مشــارکت فعالنــه‪ ،‬خالقانــه‪ ،‬مشــتاقانه‬ ‫و خــود اگاهانــه مــردم در عرصــه زیســت‬ ‫اجتماعــی انهــا میســر می شــود‪.‬در واقــع‬ ‫روشــنفکران مــا به جــای انکــه بــر روی‬ ‫دوپــای خــود راه برونــد و بــا دســتان خــود‬ ‫کار کننــد و بــا ســر خــود بیندیشــند‪ ،‬بــر روی‬ ‫ســر خــود راه رفتنــد در حالــی کــه نــه دســت‬ ‫داشــتند و نــه پایــی و در هــوا معلــق‪.‬‬ صفحه 29 ‫‪27‬‬ ‫ضعف توسعه سیاسی‪،‬مسئله اصلی جامعه ایران‬ ‫نگاهی بر کتاب«تضاد دولت و ملت‪:‬نظریه تاریخ و سیاست در ایران»‬ ‫علی رجب زاده‬ ‫منتشــر شــد‪ .‬همان طــور کــه از نــام کتــاب‬ ‫بــه نظری ـه ای در ایــن بــاب دســت یابــد‪ .‬در‬ ‫کتــاب تضــاد دولــت و ملــت‪ :‬نظریــۀ تاریــخ‬ ‫و ارائــه شــواهد تاریخــی متعــدد‪ ،‬بــه شــکاف‬ ‫ارزشــمند خواهیــم پرداخــت‪.‬‬ ‫همایــون کاتوزیــان و بــا ترجمــه علیرضــا‬ ‫مــراد از دولــت‪ ،‬مفهــوم خاصــی کــه بعــد از‬ ‫دانشجوی کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه شهید‬ ‫بهشتی‬ ‫و سیاســت در ایــران‪ ،‬نوشــته محمدعلــی‬ ‫طیــب در ســال ‪ 1380‬در ‪ 412‬صفحــه‬ ‫پیداســت‪ ،‬کاتوزیــان ســعی کــرده تــا بــا ذکــر‬ ‫مســتمر بیــن دولــت و ملــت بپــردازد (اینجــا‬ ‫پیمــان وســتفالی به وجــود امــد‪ ،‬نیســت) و‬ ‫ایــن نوشــتار بــه معرفــی محتــوای ایــن کتــاب‬ ‫در مقدمــه کاتوزیــان ذکــر کــرده اســت کــه‬ ‫نظری ـه اش بــه رغــم تشــابهات زیــاد‪ ،‬همــان‬ ‫نظریــه حکومــت مطلقــه شــرقی و یــا شــیوه‬ صفحه 30 ‫‪28‬‬ ‫تولیــد اســیایی مارکــس نیســت و البتــه بــه‬ ‫بــه دلیــل حضــور قانــون‪ ،‬ســنت و نهادهــای‬ ‫وطن دوســتی از بیــن مــی رود و بــه عبارتــی‬ ‫ایرانــی بــا اروپــا‪ ،‬مطالعــه ان از طریــق‬ ‫تضمیــن شــده اســت و انباشــت ســرمایه‬ ‫ایــن منجــر بــه نوعــی اختــال کارکــردی در‬ ‫ دلیــل تفاوت هــای اساســی میــان جامعــه‬ ‫نظریه هــای اروپایــی مناســب نیســت‪.‬‬ ‫گفته هــای مارکــس‪ ،‬انگلــس و دیگــر‬ ‫اندیشــمندان حاکــی از ان اســت کــه از نظــر‬ ‫انهــا‪ ،‬جامعــه اســیایی‪ ،‬جامعـه ای نســبت ًا ایســتا‬ ‫و تغییرناپذیــر اســت کــه هرگــز بــه عصــر‬ ‫زریــن ازادی کــه هــگل بــاور داشــت و یــا‬ ‫بــه جامعــه طبقاتــی کــه مارکــس بیــان مــی‬ ‫کــرد‪ ،‬دســت نمی یابــد‪.‬‬ ‫مربــوط بــه ان‪ ،‬میــزان معینــی از امنیــت‬ ‫صــورت می گیــرد‪ .‬انقــاب در ایــن جامعــه‬ ‫امــری نــادر اســت کــه وقتــی رخ می دهــد‪،‬‬ ‫دیگــر بازگشــت بــه قبــل و تغییــر مجــدد هــم‬ ‫تقریبــ ًا ناممکــن می شــود؛ درســت برعکــس‬ ‫جامعــه کوتاه مدتــی چــون ایــران‪.‬‬ ‫دیــدگاه ســنتی در جوامــع شــرقی‪ ،‬مبنــای‬ ‫مشــروعیت شــاهان را «فــره ایــزدی»‬ ‫می دانســت و لــذا چنیــن پنداشــته می شــد‬ ‫کاتوزیــان ویژگــی اصلــی جامعــه ایرانــی را‬ ‫کــه شــاه برگزیــده خداســت‪ ،‬پــس او فقط در‬ ‫ان را جامعــه کوتاه مــدت می خوانــد‪ .‬در‬ ‫علیــه شــاه بشــورند و او را ســرنگون کننــد‪،‬‬ ‫عــدم پیوســتگی و اســتمرار می دانــد و لــذا‬ ‫برابــر خــدا مســئول اســت ولــی اگــر مــردم‬ ‫افــراد احســاس عــدم تعلــق می کننــد کــه‬ ‫چهارچــوب روابــط اجتماعــی می شــود‪.‬‬ ‫بــا ایــن اوضــاع‪ ،‬شــایع ترین علــت‬ ‫شــورش ها و قیام هــای ایــران‪ ،‬ســتیز بــر‬ ‫ســر جانشــینی بــوده اســت و هــر گاه طبقــات‬ ‫حــس می کردنــد کــه شــورش شــانس‬ ‫پیــروزی دارد‪ ،‬ســریع ًا از دفــاع از دولــت‬ ‫دســت می کشــیدند‪ .‬فروپاشــی دولــت تــا‬ ‫زمانی کــه یکــی از قدرت هــای موجــد‬ ‫هــرج و مــرج موفــق بــه تشــکیل دولــت‬ ‫خودکامــه جدیــدی شــود‪ ،‬بــه هــرج و مــرج‬ ‫می انجامیــد و این گونــه چرخــه خودکامگــی‬ ‫و بی ثباتــی ادامــه می یافــت‪ .‬مثــال خوبــی‬ ‫طــول تاریــخ ایــران‪ ،‬همــواره ترکیــب طبقــات‬ ‫ایــن یعنــی کــه خــدا از پیــش‪ ،‬او را از شــاهی‬ ‫و جایــگاه شــاه در معــرض شــورش بــوده و‬ ‫تغییــر حکومــت نیــز غالبـ ًا بــا شــورش انجــام‬ ‫از دســت مـی رود‪ :‬یکــی بــا تمــرد مســتقیم از‬ ‫دســتور خــدا و دیگــری بیدادگــری بــه خلــق‬ ‫انباشــت ســرمایه‪ ،‬کــه بــرای نواوری هــای‬ ‫از منظــر اقتصــادی همان طــور کــه گفتــه‬ ‫شــکاف طبقاتــی و توســعه ای‪ ،‬بلکــه شــکاف‬ ‫خطــر می کنــد مگــر انکــه بــه کانــون قــدرت‬ ‫توســعه سیاســی می دانــد‪ .‬او هوشــمندانه و بــا‬ ‫پــس از یــک یــا دو نســل تغییــر پیــدا کــرده‬ ‫می شــده اســت؛ در نتیجــه در ایــران‪ ،‬هیـچ گاه‬ ‫فنــی ضــروری اســت‪ ،‬اتفــاق نیفتــاده؛ چــرا‬ ‫کــه همیشــه احتمــال مصــادره و غــارت‬ ‫امــوال وجــود داشــته اســت‪.‬‬ ‫خلــع کــرده اســت‪ .‬فــره ایــزدی بــه دو طریــق‬ ‫خــدا‪.‬‬ ‫شــد‪ ،‬کارگــزار اقتصــادی همیشــه احســاس‬ ‫نزدیــک باشــد‪ .‬حتــی ایــن ناامنــی را در‬ ‫تفــاوت اصلــی جامعــه خودکامــه و قانون مدار‬ ‫دوران معاصــر پــس از انقــاب اســامی هــم‬ ‫تصمیــم فرمانــروا خودکامانــه اســت کــه مثــا‬ ‫جامعــه وجــود نــدارد‪ ،‬مســئوالن هیــچ گاه‬ ‫در ایــن اســت کــه در جامعــه خودکامــه‪،‬‬ ‫بــرای بررســی اتهامــات اعضــای خانــواده‬ ‫ســلطنتی‪ ،‬هیــچ رونــد قانونــی وجــود‬ ‫نــدارد‪ .‬حــق مالکیــت وجــود نــدارد چــرا‬ ‫کــه مالکیــت چیــزی اســت کــه شــاه ان را‬ ‫بــه کســی اعطــا می کنــد و اگــر بخواهــد‬ ‫از او می گیــرد‪ .‬بــه جــای انکــه دولــت بــه‬ ‫طبقــات وابســته باشــد‪ ،‬طبقــات بــه دولــت‬ ‫وابســته بوده انــد‪ .‬در ایــن شــرایط هــر کجــا‬ ‫ســاختاری از اقتــدار وجــود داشــته باشــد‪،‬‬ ‫امــکان شــورش علیــه ان نیــز وجــود دارد‪.‬‬ ‫لیکــن در جامعــه قانون مــدار و یــا بلندمــدت‪،‬‬ ‫می تــوان مشــاهده کــرد‪ .‬ثبــات اقتصــادی در‬ ‫امنیــت شــغلی ندارنــد و حتــی روســای‬ ‫جمهــور کشــور هــم بعــد از دوره ریاستشــان‪،‬‬ ‫اوضــاع امــن و خوبــی نداشــته اند‪ .‬نتیجــه‬ ‫ایــن شــرایط در طــول تاریــخ ایــن بــوده کــه‬ ‫جامعــه ایرانــی دچــار اضطــراب موقعیــت‬ ‫شــده اســت‪ .‬مثــال بــارز ایــن موضــوع‬ ‫محمــود احمــدی نــژاد اســت کــه بعــد از‬ ‫اتمــام دورۀ ریاســت جمهــوری اش‪ ،‬از تــرس‬ ‫پاک شــدن از صحنــۀ قــدرت‪ ،‬گا ه دســت بــه‬ ‫اعمالــی عجیــب می زنــد‪ .‬نتیجــه ایــن نااَمنــی‬ ‫و اضطــراب ایــن بــوده کــه اینده نگــری و‬ ‫از ایــن نظریــه انقــاب مشــروطه اســت کــه‬ ‫از پشــتیبانی کل جامعــه برخــوردار بــود و‬ ‫نتیج ـه اش حکومــت خودکامــه پهلــوی شــد‪.‬‬ ‫کاتوزیــان مســئله اصلــی جامعــه ایرانــی را نــه‬ ‫سیاســی یــا بــه تعبیــری جدیدتــر ضعــف‬ ‫اگاهــی و تســلط‪ ،‬بــه پدیده هــای اقتصــادی در‬ ‫تحلیــل تاریخـی اش اهمیــت داده اســت‪ .‬البتــه‬ ‫او دربــارۀ اینکــه چــه شــد کــه جامعــه ایرانــی‬ ‫چنیــن شــد‪ ،‬دلیلــی ارائــه نمی کنــد و فقــط‬ ‫بــه ذکــر ایــن مســئله قناعــت می کنــد کــه‬ ‫بــه دلیــل کمیابــی اب در ایــران‪ ،‬ابادی هــا‬ ‫از همدیگــر دور بوده انــد‪ .‬لــذا یــک قــدرت‬ ‫نظامــی متحــرک (مثــل دولــت) به راحتــی‬ ‫می توانســته مــازاد تولیــد ابادی هــا را بــرای‬ ‫خــود بــردارد و مانــع انباشــت ســرمایه شــود‪.‬‬ ‫روی هــم رفتــه ایــن کتــاب از ایــن جهــت‬ ‫کــه بــه درک بهتــر مــا از شــرایط کنونــی‬ ‫کشــورمان کمــک مــی کنــد‪ ،‬اثــری ارزشــمند‬ ‫اســت و الیــق مطالعــه و بررســی بیش تــر‪.‬‬ صفحه 31 صفحه 32 ‫‪30‬‬ ‫ح‪.‬ع اردشیر موبد‬ ‫دانش اموختۀ کارشناسی ارشد تاریخ اسالم دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی‬ ‫موضوعــی کــه امنــه ودود بــرای پژوهــش‬ ‫خــود انتخــاب کــرده اســت موضوعــی بســیار‬ ‫مهــم در مطالعــات قــران و حدیــث به شــمار‬ ‫می ایــد؛ هرچنــد موضــوع جدیــدی محســوب‬ ‫نمی شــود و بســیاری از پژوهشــگران بــر روی‬ ‫ان بــه تحقیــق پرداخته انــد‪ .‬البتــه بــه ســبب‬ ‫فقــر منابــع در قــرون اولیــه اســامی کم تــر‬ ‫کســی توانســته اســت پژوهشــی دقیــق از ان‬ ‫ارائــه دهــد‪ .‬از دیگــر مشــکالتی کــه موجــب‬ ‫شــده اســت ایــن موضــوع بــا پژوهش هایــی‬ ‫ناقــص روبــه رو شــود‪ ،‬جامعیــت و کلیــت‬ ‫ان اســت‪ ،‬از ایــن رو پژوهش هایــی ماننــد‬ ‫حجــاب‪ ،‬ارث‪ ،‬مجــازات سنگســار و غیــره‬ ‫کــه حــول ایــن موضــوع صــورت گرفته انــد‪،‬‬ ‫نقدی بر کتاب قران و زن‬ ‫اثر امنه ودود‬ ‫انکــه پژوهشــی علمــی و اکادمیــک محســوب‬ ‫شــود‪ ،‬بــر نظریات شــخصی نویســنده اســتوار‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫بحــث برابــری زن و مــرد‪ ،‬اساسـ ًا متعلــق بــه‬ ‫زیســتۀ نویســنده به عنــوان زنــی نومســلمان‬ ‫و سیاه پوســت ناشــی می شــود؛ چراکــه وی‬ ‫بــه دنبــال زندگــی در اِمریــکا‪ ،‬بــا مشــکالت‬ ‫فرهنگــی و هویتــی برامــده از ان ــــ کــه در‬ ‫دورۀ مــدرن اســت و معــادل ســازی هایی‬ ‫جوامــع مــدرن و غربــی بــرای مســلمانان‬ ‫یکســره ناتاریخــی و اشــتباه اند‪.‬‬ ‫گویــا نویســنده بــه پژوهش هایــی کــه حــول‬ ‫کــه ایــن پژوهــش از انهــا بهــره می جویــد‬ ‫وجــود دارد ــــ روبـه رو شــده اســت‪.‬‬ ‫در ایــن نقــد بــرای انکــه از تفصیــل بی جهــت‬ ‫خــودداری شــود صرف ـ ًا بــه نکاتــی پرداختــه‬ ‫در جای جــای فصــول و بخش هــای‬ ‫معانــی و مفاهیــم قــران‪ ،‬حدیــث و روایــات‬ ‫بــه انــدازه ای ســطحی و بــه دور از‬ ‫انهــا بــرای اثبــات نظریــه خــود بهــره جســته‬ ‫خانــم ودود در جلســه ای بــرای مخاطبانــی‬ ‫پاســخ بیشــتر پرســش های‬ ‫رو بــا انکــه‬ ‫ِ‬ ‫وی در ایــن دســت از منابــع امــده‪ ،‬بــاز بــه‬ ‫پژوهش هایــی بــه مراتــب دقیق تــر هســتند‪.‬‬ ‫شــده کــه نویســنده (ودود) بــه اشــتباه از‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫کتــاب قــران و زن‪ ،‬تحلیل هــا و اســتدالالت‬ ‫ژرف اندیشــی اند کــه به نظــر می رســد‬ ‫بــه کلــی نااشــنا از اســام و قــران ســخنرانی‬ ‫بــا انکــه امنــه ودود در مقدمــه کتابــش بــر‬ ‫می کنــد ‪.‬‬ ‫روش خــود تاکیــد دارد‪ ،‬امــا متاســفانه بــه‬ ‫اســت کــه بخواهــد یــا بتوانــد بخشــی از بــار‬ ‫بعــد تاریخــی و هرمنوتیکــی موضــوع در‬ ‫جــای کنــد و کاوی دقیــق در ایــات قــران‪،‬‬ ‫پاســخ پرســش های عامیانــه ای پرداختــه‬ ‫بــه‬ ‫ِ‬ ‫موضــوع مــورد تحقیقــش را ب ـه دوش بکشــد‬ ‫و صرفــ ًا بــه دنبــال اثبــات نظریــه ای اســت‬ ‫(نــه مختلــف) در قــران بــه کار رفتــه اســت‬ ‫همانــا جایــگاه زن در قــران‪ .‬وی بــرای انکــه‬ ‫می باشــد‪ .‬امــا نویســنده خیلــی کلــی دو ایــه‬ ‫مســئله باشــند بــه شــبهات شــباهت دارنــد‪.‬‬ ‫همه چیــز واضــح و در دســترس خواننــده‬ ‫قــرار دارنــد و صرفـ ًا می بایــد نگاهــی دوبــاره‬ ‫بــه انهــا انداختــه شــود‪ .‬پژوهــش وی بیــش از‬ ‫برابــر بودنــد‪ :‬افرینــش انســان) به خوبــی‬ ‫«ایــه» ( صفحــه ‪ ) 60‬بــا کاربردهایــی چنــد‬ ‫بتوانــد از شــر دوگانگی هــا برهــد‪ ،‬ایــات‬ ‫و محــدود انجــام گرفته انــد‪ ،‬گویــی کــه‬ ‫از موضــوع فصــل اول (در اغــاز‪ ،‬مــرد و زن‬ ‫نگــرش فمنیســتی نویســنده مانــع از ان شــده‬ ‫اســت کــه از ســطح عامیانــه پیش تــر‬ ‫در ایــن کتــاب تحلیل هــا بــه صــورت کلــی‬ ‫گمانه زنی هــای نادرســت پرداختــه اســت‪.‬‬ ‫می تــوان ســیطرۀ نظــر شــخصی نویســنده‬ ‫کــه در ان دچــار زمان پریشــی تاریخــی شــده؛‬ ‫نمی رونــد‪ ،‬یــا بــه یــک معنــا بیــش از انکــه‬ ‫انجام شــده توجهــی نداشــته اســت‪ ،‬از ایــن‬ ‫قــران را بــه دو بخــش تقســیم کــرده اســت‪،‬‬ ‫ایاتــی کــه زمینــی هســتند و ناظــر بــر بافــت‬ ‫تاریخــی شــکل گرفته انــد‪ ،‬و ایاتــی کــه‬ ‫فرازمینی انــد و زمــان و مــکان بــر کارکــرد‬ ‫انهــا تاثیــری نــدارد‪ .‬ایــن مســئله از تجربــۀ‬ ‫را در سرتاســر ایــن فصــل دریافــت‪ .‬واژۀ‬ ‫کــه فراگیر تریــن ان «نشــانه» یــا «معجــزه»‬ ‫( ال عمــران‪ ،190 :‬و بقــره ‪ ) 164‬را ذکــر‬ ‫می کنــد کــه ایــن واژه بــه معنــای نشــانه‬ ‫در انهــا یــاد شــده اســت و ســپس ایــه ای‬ ‫دیگــر ( ذاریــات‪ ) 49 :‬را مــی اورد کــه دال‬ ‫بــر افرینــش اســت و از انجــا کــه در دو ایــۀ‬ ‫پیشــین واژۀ «ایــه» در راســتای افرینــش امــده‬ صفحه 33 ‫‪31‬‬ ‫اســت ارتباطــی نامشــخص را بــا ایــه بعــد‬ ‫دســت از نــکات نیازمندنــد‪ ،‬متفــاوت هســتند‪.‬‬ ‫نااشــنایی نویســنده از بافــت حجــاز در عصــر‬ ‫امــا واژه مذکــور در ان ذکــر نشــده ــــ برقــرار‬ ‫بــرای بیانــش نارساســت‪ ،‬ایــا می تــوان‬ ‫کــه قــران بــرای تعــدادی از زنــان بــه کار‬ ‫کــه بــاز هــم در مــورد افرینــش اســت ــــ‬ ‫می کنــد‪ .‬در ادامــه (ص ‪ )62‬بــه تفســیر‬ ‫زمخشــری دربــارۀ ایــن واژه می پــردازد‬ ‫و برداشــت خــود را از ایــن تفســیر کــه‬ ‫پنداشــتی نادرســت از پنداشــت مفســر‬ ‫اســت‪ ،‬ارائــه می کنــد؛ بــه عبــارت دیگــر‬ ‫خوانشــی از تفســیر زمخشــری ارایــه کــرده‬ ‫اســت‪ .‬بــه گفتــه نویســنده‪ ،‬زمخشــری بــا‬ ‫نگاهــی توراتــی‪ ،‬عقیــده خــود را کــه همانــا‬ ‫برتــری جنــس مذکــر بــر مونــث اســت در‬ ‫تفســیر واژۀ «ایــه» وارد کــرده‪ ،‬گــو ایــن کــه‬ ‫مفســر مذکــور در بررســی واژه‪ ،‬از واژۀ نفــس‬ ‫اســتفاده کــرده کــه معنــای جســم و تــن از ان‬ ‫مســتفاد نمی شــود‪.‬‬ ‫‪ )3‬کــدام امــر غیبــی اســت کــه زبــان بشــری‬ ‫گفــت کــه خلقــت امــری غیبــی اســت؟‬ ‫بــرده اســت دال بــر احتــرام بــه زن و جایــگاه‬ ‫نویســنده در بحثــی کــه دربــارۀ داســتان ادم و‬ ‫او نــزد قــران می دانــد‪.‬‬ ‫نفــس در قــران می گــذارد و تــاش بســیاری‬ ‫مذاهــب و فــرق اســامی وجــود دارد‪ ،‬امــا‬ ‫حــوا مطــرح می کنــد‪ ،‬تاکیــد خــود را بــر واژۀ‬ ‫می کنــد کــه نشــان دهــد تفاوتــی میــان نفــس‬ ‫زن و نفــس مــرد وجــود نــدارد و تفاوتــی کــه‬ ‫در ایــن زمینــه در تفاســیر وجــود دارد متاثــر‬ ‫از نــگاه توراتــی بــه قــران اســت‪ .‬متاســفانه‬ ‫نویســنده در ایــن مســئله دچــار کژتابــی شــده‬ ‫اســت؛ چراکــه واژۀ نفــس نــه تنهــا در قــران‬ ‫و تفاســیرش واحــد اســت بلکــه در تــورات‬ ‫ِ‬ ‫نفــس دوگانــه ای ( مذکــر ـ مونــث )‬ ‫هــم‬ ‫هرچنــد تفــاوت زیــادی میــان تفاســیر‬ ‫نویســنده فــارغ از بررســی نــگاه هــر یــک‬ ‫از ایــن مکاتــب اســامی بــه جایــگاه زن‪،‬‬ ‫دیــدگاه اکثریــت اهــل ســنت را مــاک‬ ‫قــرار داده اســت کــه تــا حــدودی بــه دلیــل‬ ‫نومســلمانی وی می باشــد‪.‬‬ ‫در جایــی دیگــر (صفحــه ‪ )86‬بحــث برابــری‬ ‫را بــه مبحــث تقــوا در قــران می کشــاند‬ ‫و بــدون توجــه بــه بافــت تاریخــی و‬ ‫وجــود نــدارد‪ .‬ایــن کژتابــی ناشــی از تعریــف‬ ‫زبان شناســی ســوره ها و ایاتــی کــه بحــث‬ ‫اســت و بــا انکــه قــدری در راجــع بــه واژۀ‬ ‫شــده اســت‪ ،‬اســتدالل می کنــد کــه بــر ایــن‬ ‫در صفحــه ‪ ،64‬نویســنده نبــود جزئیــات در‬ ‫نادرســت نویســنده از واژۀ نفــس و جنســیت‬ ‫ســه دلیــل می دانــد‪:‬‬ ‫نفــس توضیــح داده امــا بــاز هــم نتوانســته‬ ‫داســتان خلقــت زوج اولیــه در قــران را بــه‬ ‫نبــوی و زبــان عربــی اســت‪ .‬وی القابــی را‬ ‫برتــری انســان ها در تقــوا در انهــا مطــرح‬ ‫اســاس زن و مــرد در اســام بــا یکدیگــر‬ ‫برابرنــد‪.‬‬ ‫‪ )1‬خواننــده جهــت فهــم‪ ،‬از قبــل جزئیــات‬ ‫اســت از نــگاه عامیانــه بــه روایــت توراتــی و‬ ‫ســایر جزئیــات غیرضــروری و حتــی زایــد‬ ‫امنــه ودود بــا ان کــه بــه گفتــه خویــش بــا‬ ‫متمایــز زن در قــران» بــه روایــت جایــگاه‬ ‫‪ )2‬ایــن جزییــات بــرای نکتــه ای کــه قــران‬ ‫شــکل گیری قــران در بســتر تاریخــی را‬ ‫و بلقیــس) در قــران می پــردازد‪ ،‬امــا مشــکل‬ ‫‪ )3‬قــران بــه امــری غیبــی اشــاره می کنــد کــه‬ ‫قــران و ایاتــش را برخاســته از بســتر تاریــخ‬ ‫کافــی را دربــارۀ داســتان داشــته اســت و‬ ‫بود ه انــد‪.‬‬ ‫در ان زمــان مطــرح می کنــد اهمیتــی ندارنــد‪.‬‬ ‫زبان بشــری بــرای ان نارساســت‪.‬‬ ‫تاثیــر ان بــر تفاســیر رهایــی یابــد‪.‬‬ ‫دیــد تاریخــی بــه قــران نگریســته اســت امــا‬ ‫بــر پایــه ایــن اســتدالل کــه‪« :‬اگــر بخواهیــم‬ ‫بدانیــم ماهیــت فراتاریخــی عــام و کلــی ان از‬ ‫ایــن ادلــه بــه ســه دلیــل‪ ،‬جامــع و مانــع‬ ‫بیــن مـی رود و بــه کتابــی تاریخــی بــا هــدف‬ ‫‪ )1‬اگــر بپذیریــم کــه خواننــدگان قــران‬ ‫ضمــن انکــه هــدف داســتان های بیان شــده‬ ‫نیســتند‪:‬‬ ‫محــدود تبدیــل می شــود»‪ ،‬نفــی می کنــد‪.‬‬ ‫در قــران را عبــرت امــوزی می دانــد کــه‬ ‫در صفحــه ‪ 88‬ذیــل عنــوان «شــخصیت های‬ ‫ســه زن (مــادر موســی‪ ،‬مریــم بنــت عمــران‬ ‫انجاســت کــه در ایــن بررســی بــاز بــا نگاهی‬ ‫فمنیســتی در تــاش اســت کــه در مــواردی‬ ‫از منظــر قــران حتــی برتــری زن بــر مــرد را‬ ‫نشــان دهــد‪.‬‬ ‫شــناخت نویســنده از بافــت مکــه و یثــرب‬ ‫(مدینــه النبــی) به کلــی نادرســت اســت و‬ ‫ایــن مســئله ان گاه نمایــان می شــود کــه‬ ‫مربــوط بــه تمــام ادوار هســتند ایــن دلیــل‬ ‫نادرســت اســت و مضافــ ًا چگونــه می تــوان‬ ‫ایــن خــاف قــران پژوهی هــای مــدرن و‬ ‫خــود بدانهــا نیــاز دارد‪ ،‬زایــد دانســت؟‬ ‫نویســنده در بخشــی از کتــاب (صفحــه‬ ‫و غیــره در ایــن دو جامعــه می پــردازد‪ .‬در‬ ‫محتــرم زن در نــگاه قــران بپــردازد بــه‬ ‫«حــور العیــن» دارد‪ ،‬ان را نــه بــا محتــوای‬ ‫جزئیاتــی را کــه نویســنده بــرای اثبــات نظریه‬ ‫اکادمیــک اســت‪.‬‬ ‫‪ )2‬معیــار اهمیــت‪ ،‬مشــخص نیســت و‬ ‫‪ )80‬کــه در تــاش اســت تــا بــه جایــگاه‬ ‫مطــرح می شــوند بــا روایاتــی کــه بــه ایــن‬ ‫تحلیلــی عجیــب دســت می زنــد کــه گویــای‬ ‫همچنیــن نکاتــی کــه در خــال روایــات‬ ‫وی بــه مســئله مردســاالری‪ ،‬حقــارت زن‪،‬‬ ‫چندهمســری‪ ،‬زنــده به گــور کــردن دختــران‬ ‫تعریــف و تحلیلــی کــه از ترکیــب اضافــی‬ ‫قــران بلکــه بــا تفاســیری کــه خــود نیــز‬ صفحه 34 ‫‪32‬‬ ‫بدان هــا معتقــد اســت بررســی می کنــد‪،‬‬ ‫و در اینجــا مــردان مکــی را مردانــی صرفــ ًا‬ ‫شهوت پرســت و مــردان یثربــی را مردانــی‬ ‫خانواده محــور معرفــی می کنــد کــه ایــن‬ ‫نــگاه حکایــت از نــگاه عامیانــه امروزیــن‬ ‫بــه ایــن دو شــهر در عصــر پیامبــر دارد‪.‬‬ ‫امنــه ودود نــگاه جوامــع اســامی بــه زن‬ ‫را مبتنــی بــر دیــدگاه ســلفی قلمــداد کــرده‬ ‫اســت‪ ،‬گــو اینکــه بــا کمــی مطالعــه بــر‬ ‫پایــه بافت هــای گوناگــون جوامــع اســامی‬ ‫بــه ســهولت می تــوان دریافــت کــه نــگاه‬ ‫بــه جایــگاه و نقــش زنــان بــه کلــی بــا‬ ‫یکدیگــر متفاوت انــد‪ .‬وی نتوانســته اســت‬ ‫تفاوتــی میــان دیــدگاه عرفــی ایــن جوامــع‬ ‫بــا دیدگاه هــای روحانیــان انهــا قایــل شــود‪.‬‬ ‫شــاید بتــوان گفــت تجربــه او از مصــر و‬ ‫تفکــر حاکــم بــر جامعــه االزهــر بی تاثیــر‬ ‫نبــوده اســت‪.‬‬ ‫نویســنده در فصــل ســوم بــه کلــی از رســالت‬ ‫موضــوع کتــاب باز می مانــد و بــه مباحثــی‬ ‫می پــردازد کــه بیانگــر اخــرت از منظــر‬ ‫قــران اســت و ایــن بــار هــم از ســطح تعریف‬ ‫متعــارف در ایــن مبحــث فراتــر نمـی رود و در‬ ‫نهایــت برابــری در مجــازات اهــل دوزخ را‬ ‫نشــانی از برابــری جنســیتی از نــگاه قــران‬ ‫می دانــد؛ کمــا اینکــه چنیــن مســاواتی از‬ ‫ایــات قیامــت مســتفاد نمی شــود‪.‬‬ ‫راجــع بــه ایــه ‪ 34‬ســوره نســا بــه تحلیل هــای‬ ‫خوبــی می پــردازد؛ امــا از انجــا کــه ایــن‬ ‫تحلیل هــا از کنــار هــم قــراردادن نظریــات‬ ‫برخــی متفکــران اســامی و گمانه زنــی بــر‬ ‫مبنــای انهــا فراتــر نم ـی رود بــاز هــم دچــار‬ ‫همــان مشــکالت کلــی متــن شــده اســت‪.‬‬ صفحه 35 صفحه 36 ‫‪34‬‬ ‫اروپا و اسالم؛ جنگ صلیبی ابدی؟ (‪)۲‬‬ ‫تاسیس اروپا به عنوان یک جامعه سیاسی‬ ‫ایمان فخری جوشانی‬ ‫پاســخ بــه پیشــروی افسارگســیخته مســلمانان‬ ‫میــان مســیحیان شــرقی امــروزی در قیــاس‬ ‫در مطلــب قبلــی کــه بــه همیــن نام در شــماره‬ ‫نماینــده مســلمانان در برابــر اروپاییــان تــرکان‬ ‫چراکــه شــرقی ها در برابــر پذیــرش ایــن‬ ‫خصومــت اروپــا بــا اســام در اغــاز قــرون‬ ‫مــدرن اروپــا ابــداع و اختــراع شــد‪ ،‬نیــاز بــه‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫پیشــین نشــریه چــاپ شــد‪ ،‬ریشــه های‬ ‫وســطای میانــه را کــه بــا تشــکیل اروپــا‬ ‫به عنــوان جامعــه سیاســی واحــد هم زمــان‬ ‫بــود‪ ،‬ذکــر کــردم‪ .‬خصومــت مذکــور در‬ ‫در مناطــق مسیحی نشــین ایجــاد شــد؛‬ ‫عثمانــی بودنــد‪ .‬زمانــی کــه مفهــوم جدیــد و‬ ‫زمانــی بــود تــا ایــن مفهــوم در میان مســیحیان‬ ‫التیــن رواج پیــدا کنــد و مصطلــح شــود‪ .‬امــا‬ ‫قــدرت و ســرعت رواج ایــن مفهــوم در‬ ‫بــا اروپــای التینــی بــه ایــن میــزان نبــود‬ ‫مفهــوم مقاومــت می کردنــد‪ .‬در طــول ایــن‬ ‫فراینــد ایجــاد شــده‪ ،‬خصومــت اروپاییــان‬ ‫نســبت بــه مســلمانان مبــدل بــه نقــش اول‬ ‫و اصلــی سیاســت اروپــا و تصــورات سیاســی‬ ‫ان شــد‪ .‬در واقــع‪ ،‬ان چیــزی کــه مــا ان را‬ صفحه 37 ‫‪35‬‬ ‫روح و روحیــه صلیبــی (‪ )Crusade Spirit‬ــــ‬ ‫مســیحی بــا صــدای مقــدس خــود صبحــت‬ ‫امــن در اروپــا نوشــت‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬وی‬ ‫بــود ــــ می نامیــم‪ ،‬دوبــاره در فضــای جامعــه‬ ‫دســتورات وی باشــیم‪ .‬لــروی بــرای اقامــۀ‬ ‫خــود را بــا ســاختار مســیحیت قــرون گذشــته‬ ‫کــه مظهــر نگــرش بنیادگرایانــه ضــد اســام‬ ‫اروپــا ظاهــر شــد تــا حیــات تــاز ه خــود را‬ ‫در ایــن زمــان سرشــار از اشــفتگی و بحــران‬ ‫اغــاز کنــد‪ .‬مــن در مطالــب اتــی به تفصیــل‬ ‫می کنــد و مــا بایــد تابــع ســخنان و‬ ‫دلیــل قانع کننــده در راســتای جلــب توجــه‬ ‫شــاهزادگان اروپــا بــه پیشــروی مســلمانان‪،‬‬ ‫بــر ایــن نکتــه اصــرار داشــت کــه عــاوه بــر‬ ‫توجــه بــه صــدای نیــای مشــترک‪ ،‬اروپاییــان‬ ‫همچنیــن ســاختار و امــور اروپــای زمــان‬ ‫مقایســه کــرد‪ .‬در دهــه ‪ ۱۷۳۰‬زمانــی کــه‬ ‫جنگ هــای خاندانــی بــا معاهــدۀ اوترخــت‬ ‫به پایــان رســیدند‪ ،‬بولینگبــروک ایــن‬ ‫رویدادهــا را از منظــر «تاریــخ کلــی اروپــا»‬ ‫دربــارۀ روحیــه صلیبــی بحــث خواهــم کــرد‪،‬‬ ‫بــا ایــن حــال در ابتــدا‪ ،‬مختصــرا ً بــه موضــوع‬ ‫بایــد بــه نــدای اروپــا کــه االن در معــرض‬ ‫می پــردازم‪.‬‬ ‫زمانی کــه نیــای مشــترک اروپاییــان بــا نــدای‬ ‫بــود‪ ،‬بــه شــکلی خودانتقــادی به یــاد داشــت‬ ‫کــرد‪ ،‬مبــدل بــه کلمــه ای باســتانی و کهنــه‬ ‫در ان بحران هــای فوق العــاده» چگونــه‬ ‫تاســیس اروپــا به عنــوان جامعــه سیاســی‬ ‫خطــر اســت‪ ،‬توجــه کننــد‪.‬‬ ‫عبــارت و لفــظ اروپــا‪ ،‬بــرای بیــش از دو قــرن‬ ‫مقــدس خــود شــروع بــه صحبت کــردن‬ ‫سیاســت غــرب شــناخته شــد‪ ،‬بــا مســیحیت‬ ‫شــد‪« .‬ســنگر مشــترک مســیحیان و مســیحیت‬ ‫بعــد از انکــه اروپــا به عنــوان پیکــرۀ اصلــی‬ ‫هم زیســتی و تبادالتــی داشــت‪ .‬بــا ایــن حــال‪،‬‬ ‫اظهارنظــر نقشــه کش مشــهور فالنــدری‪،‬‬ ‫ابراهــام اورتلیــوس‪ ،‬نشــان می دهــد کــه کــدام‬ ‫یــک از دو نــام جمعــی ــــ اروپــا و مســیحیت‬ ‫ــــ در معــرض توجــه و مالحظــه بیشــتری‬ ‫قــرار گرفتنــد‪ .‬اورتلیــوس در ســینونیمیا‬ ‫جئوگرافیــکا (‪ )Synonimia geographica‬خــود‪،‬‬ ‫جامعــه مســیحیان را از ســال ‪ ۱۵۷۸‬جزئــی‬ ‫از جامعــه اروپاییــان (‪ )Evropaei‬محســوب‬ ‫کــرد‪ .‬وقایــع نخســتین جنگ هــای صلیبــی‪،‬‬ ‫جامعــه مســیحیت را مبــدل بــه جامعــه ای‬ ‫مقــدس کــرد‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬حتــی مدت هــا‬ ‫پیــش از انکــه اورتلیــوس مســیحیان را بــه‬ ‫اروپاییــان مبــدل کنــد‪ ،‬اروپــا بــه خــودی خود‬ ‫در برابــر هــر دشــمن خارجــی» کــه‬ ‫کومنکســی در فرشــته صلــح (‪)Angelus Pacis‬‬ ‫خــود نوشــته اســت‪ ،‬ســنگر مشــترک تمامــی‬ ‫مســیحیان در اروپــا و به تدریــج خــود اروپــا‬ ‫شــد‪ .‬معاهــدۀ صلــح اوترخــت در ســال ‪۱۷۱۳‬‬ ‫میــادی کــه پــس از پایــان یافتــن جنــگ‬ ‫جانشــینی اســپانیا بیــن دولت هــای درگیــر‬ ‫امضــا شــد‪ ،‬اخریــن ســند مهــم و برجســته ای‬ ‫اســت کــه در ان لفــظ و عبــارت جمهــوری‬ ‫مســیحیت (متــرادف بــا مســیحیت) بــه کار‬ ‫رفتــه اســت‪ .‬امــا زمانــی کــه ایــن معاهــده‬ ‫صلــح در حــال تدویــن بــود و بــه ادبیــات‬ ‫محافظه کارانــه دیپلمات هــا نوشــته می شــود‪،‬‬ ‫روزنامه نــگاران سیاســی کــه درگیــر مــوارد‬ ‫و وقایــع مشــابه بودنــد‪ ،‬از یــک ادبیــات‬ ‫جنبــۀ مقدســش را به دســت اورد‪ .‬لوئــی‬ ‫لِــروی‪ ،‬محقــق و دانشــور فرانســوی‪ ،‬کــه در‬ ‫جدیــد اســتفاده کردنــد‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬جاناتــان‬ ‫می کــرد‪ ،‬طــی ســخنرانی در ســال ‪ ،۱۵۵۹‬بــه‬ ‫راجــع بــه «موازنــه اروپــا» به عنــوان شــرط‬ ‫زمینــۀ احیــای «علــم سیاســت» کار و پژوهــش‬ ‫رهبــران مســیحی اروپــا توصیــه کــرد کــه‬ ‫دشــمنی و خصومــت بیــن خــود را رهــا و‬ ‫متوقــف کننــد و مانــع از گســترش فتوحــات‬ ‫مســلمانان در اروپــا شــوند‪ .‬اروپاییــان در‬ ‫برابــر درخواســت لــروی ایــن نکتــه را بیــان‬ ‫کردنــد کــه نیــای مشــترک مــا بــا شــاهزادگان‬ ‫ســوییفت ــــ شــاعر و نویســنده ایرلنــدی ــــ‬ ‫تحلیــل و تشــریح کــرد‪ .‬بولینگبــروک کــه‬ ‫به عنــوان یکــی از بازیگــران ایــن حــوادث‬ ‫کــه ایده هایــش دربــارۀ «وضعیــت اروپــا‬ ‫بــوده اســت؛ نتیجــه ایــن بــود کــه او تنهــا‬ ‫می توانســت از دیــدگاه عالقــه واقعــی بــه‬ ‫کشــورش به صــورت مبهــم نــگاه می کــرد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫درســت‬ ‫انچــه بــرای تصمیم گیری هــای‬ ‫ِ‬ ‫درک سیاســت ها الزم و نیــاز‬ ‫سیاســی و‬ ‫بــود‪« ،‬شــناخت سیســتم سیاســی واقعــی‬ ‫اروپــا» بــود‪ .‬ایــن تاریــخ اروپایــی در‬ ‫معنــای دقیـ ِ‬ ‫ـق کلمــه بــود کــه عمدت ـ ًا شــامل‬ ‫مفاهیمــی همچــون «سیســت ِم عمومــیِ اروپــا»‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫«مصحلــت‬ ‫«مصلحــت عمومــیِ اروپــا»‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫مشــترک اروپــا»‪،‬‬ ‫حقیقــیِ اروپــا»‪« ،‬منافــ ِع‬ ‫«قانــون اساســیِ کامــلِ اروپــا»‪« ،‬تعــاد ِل‬ ‫ِ‬ ‫قــدرت در اروپــا» و «سیســت ِم عمومــیِ‬ ‫قــدرت در اروپــا» می شــد‪ .‬در چارچــوب‬ ‫مفهومــی‪ ،‬امــکان تجزیــه و تحلیــل اعمــال و‬ ‫امــال «قدرت هــای اروپــا» ــــ به خصــوص‬ ‫ملت هــای اصلــی ان ــــ‪ ،‬و روابــط میــان‬ ‫ا نهــا و همچنیــن در نظــر گرفتــن اقدامــات‬ ‫ِ‬ ‫حفــظ امنیــت‪ ،‬ازادی‪ ،‬اســودگی‪،‬‬ ‫موثــر‪ ،‬یــا‬ ‫مقدماتــی بــرای اروپایــی ارام و «ارامــش و‬ ‫صلــح و ارامــش اروپــا وجــود دارد‪ .‬چارلــز‬ ‫دنیــل دفــو‪ ،‬نویســنده انگلیســی‪ ،‬کــه توســط‬ ‫همزمــان بــا مرحلــۀ نخســت جنگ هــای‬ ‫اســودگی اروپــا» حــرف زده اســت‪ .‬همچنیــن‬ ‫حــزب مخالــف سیاســت های انگلســتان‬ ‫بـه کار گماشــته شــد‪ ،‬در مــورد موازنــۀ قدرت‬ ‫در اروپــا بــا عنــوان زمینــه صلــح پایــدار و‬ ‫دا ِوننــت‪ ،‬تاجــر و سیاســتمدار انگلیســی‪ ،‬کــه‬ ‫خاندانــی اروپــا در کتــاب مقاالتــی بــر تعــادل‬ ‫قــدرت در بــاب «مصلحــت اروپــا» نوشــت‬ ‫اینگونــه اســتدالل کــرد کــه نقــش انگلســتان‬ صفحه 38 ‫‪36‬‬ ‫«حفــظ تعــادل اروپــا و حمایــت از موقعیــت‪،‬‬ ‫مقالــه ای در زمینــۀ صلــح و ارامــش کنونــی‬ ‫از زمــان دوک ســالی ــــ ماکســیمیلین دو بتون‬ ‫در راســتای صلــح و عدالــت‪ ،‬شــاهزادگان‬ ‫سیاســت پی ریــزی شــده بودنــد‪ ،‬برنامــه و‬ ‫«شــورا‪ ،‬پارلمــان یــا امپراتــوری اروپایــی» کــه‬ ‫مناصــب و مایملــک خاندان هــا» اســت‪.‬‬ ‫ــــ برنامــه و پرو ژه هایــی کــه در عرصــه‬ ‫پروژه هــای خــاص بــرای یگانگــی و صلــح‬ ‫اروپــا بودنــد‪ .‬ســالی‪ ،‬اخریــن وزیــر هانــری‬ ‫چهــارم فرانســه‪( ،‬پــس از قتــل هانــری‬ ‫چهــارم توســط راهبــی بــه نــام فرانســوا‬ ‫راوایــاک) و در اغــاز قــرن ‪ ۱۷‬میــادی در‬ ‫برنامــۀ «طــرح بــزرگ»ش‪ ،‬بــرای صلــح در‬ ‫اروپــا نوشــت‪ .‬او تمــام اروپــا را به عنــوان‬ ‫مجموعــه ای در نظــر گرفــت کــه ماننــد‬ ‫یــک خانــواده بــزرگ قاعــده می چینــد و‬ ‫و اینــده اروپــا ــــ اســتدالل می کنــد کــه‬ ‫قدرتمنــد اروپــا بایــد دربــارۀ تشــکیل یــک‬ ‫تمامــی تفاوت هــای میــان حاکمــان قدرتمنــد‬ ‫و دیگــران را به طــور صلح امیــزی ایجــاد‬ ‫و مســتقر کنــد‪ .‬ویلیــام پــن قلبــ ًا افتخــار‬ ‫می کــرد کــه خــود طراحــی و اجــرای‬ ‫طــرح «کنفدراســیون یــا اتحادیــه اروپــا» یــا «‬ ‫کشــور اروپــا» را ــــ کــه احتمــاالً همگــی انها‬ ‫تحــت نظــر انگلســتان باشــند ــــ داده اســت‪،‬‬ ‫وی همچنیــن از عدالــت‪ ،‬خــرد و شــجاعت‬ ‫جالب تریــن و تاثیرگذارتریــن پروژه هــای‬ ‫قــرن ‪ ۱۸‬بــرای یکپارچه کــردن اروپــا‪ ،‬کار‬ ‫ناتمــام شــارل دِ ســنت پیــره (‪Charles-Irénée‬‬ ‫‪ )Castel de Saint-Pierre‬بــود‪ .‬شــارل درصــدد‬ ‫بــود تــا بــ ه واســطه تاســیس و تشــکیل‬ ‫«جمهــوری اروپایــی» و یــا «کشــور اروپایی»‪،‬‬ ‫اروپــا را جامع ـه ای توانــا و جاویــدان بکنــد‪.‬‬ ‫وی پــروژۀ خــود را در اغــاز قــرن ‪ ۱۸‬میالدی‬ ‫زمانــی انتشــار داد کــه اروپــا به عنــوان‬ ‫نوعــی جمهــوری کبیــر ــــ کــه بــه چندیــن‬ ‫ایالــت تقســیم شــده بــود ــــ دیــده می شــد‪.‬‬ ‫کشــورهای جهمــوری اگرچــه در ماهیــت و‬ ‫نــوع دولــت بــا یکدیگــر تفــاوت داشــتند‪،‬‬ ‫امــا روابــط و ارتباطــات بیــن خــود را حفــظ‬ ‫در‬ ‫کــرده بودنــد؛ چراکــه زمینه هــای مشــترک‬ ‫حکمرانــی می کنــد‪ .‬ایده پــردازان سیاســی و‬ ‫طول این فرایند ایجاد‬ ‫مذهبــی و اصــول یکســان قانــون عمومــی و‬ ‫سیاســیون‪ ،‬حتــی در عصــر فعلــی‪ ،‬عالقمنــد‬ ‫شده‪ ،‬خصومت اروپاییان نسبت‬ ‫سیاســت های شــبیه هماننــدی داشــتند‪.‬‬ ‫بــه ایــده الهام بخــش ســالی هســتند کــه‬ ‫به مسلمانان مبدل به نقش اول و اصلی‬ ‫در اواخــر قــرن‪ ،‬در ســال ‪ ،۱۷۱۹‬ادمونــد‬ ‫اروپــا را بــه چنــد عضــو بخش بنــدی سیاست اروپا و تصورات سیاسی ان شد‪.‬‬ ‫بــروک (‪ )Edmund Burke‬نوشــت «در‬ ‫و مبــادالت را به صــورت مســاوی در واقع‪ ،‬ان چیزی که ما ان را روح و روحیه‬ ‫سرتاســر اروپــا‪ ،‬مذهــب‪ ،‬قوانیــن‪،‬‬ ‫بیــن چنــد قــدرت تقســیم کننــد تــا صلیبی (‪ )Crusade Spirit‬ــ که مظهر نگرش‬ ‫رفتــار و شــیوه ها در پاییــن قــرار‬ ‫هیچ کــدام حســادت یــا ترســی نســبت بنیادگرایانه ضد اسالم بود ــ می نامیم‪ ،‬دوباره‬ ‫دارنــد ‪ ...‬ولــی همــه یکســان هســتند و‬ ‫بــه قدرت هــای دیگــر نداشــته باشــند‪.‬‬ ‫در فضای جامعه اروپا ظاهر شد تا حیات‬ ‫تمــام سیاســت و اقتصــاد همــه کشــورها‬ ‫کاردینــال ریشــلیو کــه تحــت نظــر لوئــی‬ ‫تازه خود را در این زمان سرشار از‬ ‫در اروپــا کــه مشــتق از منابــع یکســانی‬ ‫ســیزدهم بــر سیاســت خارجــی و داخلــی‬ ‫اشفتگی و بحران اغاز کند‪.‬‬ ‫اســت‪ ،‬مالحظــه می شــوند‪ ».‬بــه ایــن‬ ‫فرانســه تاثیــر می گذاشــت‪ ،‬در بــاب صلــح‬ ‫و یگانگــی اروپــا در نمایش نامــۀ خیلــی بــد‬ ‫نوشته شــده ــــ کــه فقــط یــک بــار قبــل از‬ ‫مرگــش روی صحنــه رفــت ــــ‪ ،‬ایده هــای‬ ‫خــود را بیــان کــرد‪ .‬ایــن واقعیــت کــه‬ ‫ریشــلیو یگانگــی و صلــح اروپــا را به عنــوان‬ ‫ابــزار تســلط فرانســه در اروپــا مالحظــه‬ ‫کــرد‪ ،‬ایــدۀ صلــح و یگانگــی را بی اعتبــار‬ ‫نکــرد زیــرا ایــن ایــده توســط ایده هــای‬ ‫قوی تــری تعریــف و بیــان شــد‪.‬‬ ‫هانــری چهــارم فرانســه (منظــور همــان‬ ‫جامعــه ای مشــترک و یــک تمــدن شــناخته‬ ‫«طــرح و چش ـم اندازی بــزرگ» بــرای صلــح‬ ‫شــود‪ ،‬اروپــا بــا واژۀ «مردمــی» توصیــف‬ ‫ســالی اســت) تجلیــل می کــرد؛ زیــرا کــه‬ ‫و کامیــاری اروپــا پیشــنهاد داده بــود‪ .‬در ســال‬ ‫‪ ،۱۷۱۰‬یکــی از اعضــای کوئیکرهــا‪ ،‬جــان‬ ‫بلــرز‪ ،‬اســتدالل و نظریــات خــود را در بــاب‬ ‫«کشــور اروپــا» منتشــر کــرد و امیــدوار بــود‬ ‫کــه ملکــه انگلســتان ــــ ان اســتوارت ــــ از‬ ‫یکــی از برنامه هــای مشــهور بــرای صلــح‬ ‫قــدرت و نفــوذ خــود بــرای یکپارچه کــردن‬ ‫نوشــته شــده اســت‪ .‬وی در مقالــه خــود ــــ‬ ‫کنــد‪.‬‬ ‫و یگانگــی اروپــا توســط ویلیــام پ ِــن ‪۱۶۹۳‬‬ ‫ترتیــب‪ ،‬اروپــا به عنــوان واحــدی فرهنگــی‪،‬‬ ‫قــدرت اروپــا در توافقــی صلح امیــز اســتفاده‬ ‫شــد‪ .‬قبــل از انکــه اصطــاح تمــدن مرســوم‬ ‫می شــد‪ .‬بــرای نمونــه‪« ،‬توحــش و بربریســم‬ ‫قدیــم» اســیا و افریقــا بــا «ســبک های‬ ‫شهرنشــینی و شــکوه اعمــال و هنــر» اروپــا‬ ‫مقایســه می شــد‪ .‬اروپــا به عنــوان مظهــر و‬ ‫نمــادِ «شهرنشــینی» و «تمــدن»‪ ،‬و نیــز نیــروی‬ ‫تمدن ســاز در نظــر گرفتــه شــد‪ .‬بــرای مثــال‪،‬‬ ‫دنیــل دفــو نوشــت‪« :‬متمدن کــردن مللــی کــه‬ ‫مــا و ســایر اروپاییــان کــه اکنــون در انجــا‬ صفحه 39 ‫‪37‬‬ ‫مســتقر شــدیم‪ ،‬موجــب شــد تــا توحــش‬ ‫کنفرانــس صلــح الهــه در اواخــر قــرن‬ ‫بــرای یکپارچگــی بنیادیــن اروپــا بــر پایــۀ‬ ‫وحشــی طریقــه زندگــی را فرابگیرنــد‪ ».‬امــا‬ ‫‪ ،)1907 and 1899 Conventions of‬اغلــب‬ ‫«غیرقابــل جــذب»)‪ ،‬می کوشــیدند کــه بــر‬ ‫عریــان ایــن ملــل پوشــانده شــود و ملــل‬ ‫انچــه اروپاییــان در سرتاســر اروپــا بیشــتر‬ ‫بــه ان گرایــش و تمایــل داشــتند‪« ،‬تشــابه در‬ ‫ســبک های مــراوده و امیــزش و در تمامــی‬ ‫شــکل و مــد زندگــی» بــو؛‪ .‬بــه ایــن علــت‪،‬‬ ‫ادمونــد بــروک در جملــه ای مانــدگار بیــان‬ ‫کــرد‪« :‬هیــچ شــهروند اروپایــی نمی توانــد‬ ‫کامـ ً‬ ‫ا در هــر قســمت از ان در تبعید باشــد‪».‬‬ ‫‪ ۱۹‬و اوایــل قــرن ‪ ۲۰‬میــادی (‪Hague‬‬ ‫به عنــوان دســتاورد قرن هــا تحقیــق بــرای‬ ‫صلــح و یکپارچگــی در اروپــا دیــده می شــد‪.‬‬ ‫از ایــن چشــم انداز‪ ،‬دو جنــگ جهانــی کــه‬ ‫پــس کنفرانــس الهــه روی دادنــد‪ ،‬به عنــوان‬ ‫و بــا یکدیگــر بــا روحیــه «جوانمــردی قابــل‬ ‫ اعتمــاد» گفت وگــو و بحــث کننــد‪.‬‬ ‫ایــده اروپــای واحــد‪ ،‬بــدون اســیب‪ ،‬از ان‬ ‫یــک دوره عقب ماندگــی دیــده شــد‪ .‬به نظــر‬ ‫کــه از مصیبــت جنــگ اول قــدرت کســب‬ ‫همــراه بــا نهادهــای خــود بســط پیــدا‬ ‫ناراحت کننــده می رســد کــه نیروهایــی‬ ‫در دوران بعــد از انقــاب ‪ ۱۷۸۹‬فرانســه و‬ ‫روشــنگری شــکل گرفتــه بــود و منظم ســازی‬ ‫ترویــج کردنــد‪ .‬انهــا مســیر اصلــی ایده هــای‬ ‫مجــدد اروپــا پــس از جنگ هــای ناپلئونــی‬ ‫اســاس «قوانیــن حیــات» خودشــان زندگــی‬ ‫ازمون هــا و بدیمنی هــا بقــا یافــت و پــس‬ ‫کــرده و جنــگ دوم را بــه راه انداختــه‬ ‫طــی دورانــی کــه واکنش هــای احساســی بــه‬ ‫ملــل گوناگــون (زدودن عناصــر خارجــی‬ ‫بودنــد‪ ،‬ایــده اروپــای متحــد را امــاده و‬ ‫از جنــگ‪ ،‬بــه ایدلــوژی ای تکامل یافتــه‬ ‫کــرد‪ .‬در کنگــره الهــه در ســال ‪ ۱۹۴۸‬کــه‬ ‫پیش درامــدی مهــم بــرای وحــدت اروپــا‬ ‫پــس از جنــگ بــود‪ ،‬وینســتون چرچیــل‬ ‫در ســخنرانی خــود‪ ،‬بــه ریشــه های ایــده‬ ‫جالب ترین‬ ‫اتحــاد اروپــا کــه توســط پیشــینیان مطــرح‬ ‫صــورت می گرفــت‪ ،‬دوبــاره پرســش «اروپــا‬ ‫تاثیرگذارترین‬ ‫و‬ ‫شــده بــود‪ ،‬رجــوع کــرد‪ .‬وی دوک ســالی را‬ ‫یــا مســیحیت؟» در جامعــۀ اروپــا مطــرح‬ ‫پروژه های قرن ‪ ۱۸‬برای‬ ‫تحســین کــرد و اعــام کــرد کــه «پــس از‬ ‫شــد در حالی کــه همزمــان گروهــی از‬ ‫نویســندگان روشــنگری‪ ،‬زمینه هــای یکپارچه کردن اروپا‪ ،‬کار ناتمام شارل‬ ‫ایــن مــدت طوالنــی‪ ،‬مــا خدمتگــزاران‬ ‫طرحــی بــزرگ هســتیم‪ ».‬امــا بــرای‬ ‫مشــترک مذهبــی در اروپــا را به عنــوان دِ سنت پیره (‪Charles-Irénée Castel de‬‬ ‫خدمتگــزاری بــرای طــرح ســالی‪،‬‬ ‫«بدتریــن دشــمن اروپــا» کــه مانــع از ‪ )Saint-Pierre‬بود‪ .‬شارل درصدد بود تا‬ ‫در واقــع بایــد مجموعــه ایده هــای‬ ‫تشــکیل بدنــه حقوقــی در اروپــا ب ه واسطه تاسیس و تشکیل «جمهوری‬ ‫ظاهــرا ً متنــوع را کــه هنــوز ارتبــاط‬ ‫می شــد‪ ،‬توصیــف می کردنــد‪ .‬چنیــن اروپایی» و یا «کشور اروپایی»‪ ،‬اروپا را‬ ‫نزدیــک و وابســتگی هایی باهــم دارنــد‪،‬‬ ‫دیدگاه هایــی ممکــن اســت نشــان دهنــد‬ ‫جامعه ای توانا و جاویدان بکند‪.‬‬ ‫پذیرفــت و کســی نمی توانــد ایده هــای‬ ‫کــه ایمــان و امیــد بــه اتحــاد اروپــا شــکننده‬ ‫را کــه مطبــوع سیاســتش اســت بپذیــرد و‬ ‫و لــرزان اســت امــا اروپــا تــا ان زمــان‬ ‫مبــدل بــه یــک مفهــوم ثابــت شــده بــود‪ .‬در‬ ‫زمــان شــکل گیری همراهــی و هم نوایــی‬ ‫اروپــا در کنگــره ویــن کــه در دوره بعــد از‬ ‫ناپلئــون برگــزار شــد‪ ،‬نشــریه ای فرانســوی‬ ‫خواننــدگان خــود را تشــویق کــرد کــه اروپــا‬ ‫را «به طــور کلــی و در سیســتم عمومــی‬ ‫روابــط بنیــادی ان‪ ،‬به عنــوان یــک جامعــه‪،‬‬ ‫یــک خانــواده و یــک جمهــوری متشــکل‬ ‫از مــردم و شــاهزادگان» مالحظــه کننــد‪.‬‬ ‫در همــان زمــان‪ ،‬روزنامه نــگاران سیاســی‬ ‫اروپــا شــروع بــه اندیشــیدن دربــاره «ایــاالت‬ ‫متحــده» اروپــا کردنــد‪.‬‬ ‫مابقــی را در ســکوت رهــا کنــد‪ .‬بنابرایــن‬ ‫مربــوط بــه اروپــا را کــه مــن در اینجــا مــورد‬ ‫ایــن اتفــاق بــرای زمانــی رخ می دهــد کــه‬ ‫فاشیســت های ایتالیــا کنفرانســی بــزرگ‬ ‫می دهــد ان ایده هــا ــــ کــه مــا نمی خواهیــم‬ ‫بحــث قــرار دادم متوقــف و قطــع نکردنــد‪.‬‬ ‫دربــارۀ اروپــا در رم در ســال ‪ ۱۹۳۲‬برگــزار‬ ‫کردنــد تــا بــا بحران هــای تاریخــی مهــم‬ ‫اروپــا مقابلــه کننــد و تعریفــی از «یکپارچگــی‬ ‫تاریخــی و معنــوی اروپــا» به عنــوان پای ـه ای‬ ‫بــرای حــل مشــکالت و بحران هــا ارائــه‬ ‫دهنــد‪ .‬نازی هــای المــان نیــز خــود را‬ ‫به عنــوان کســانی کــه ســعی بــر «تولــد‬ ‫دوبــاره اروپــا» دارنــد‪ ،‬معرفــی کردنــد‪ .‬انهــا‬ ‫ســکوت مبــدل بــه ســپری شــود کــه اجــازه‬ ‫در مــوردش بحــث و صحبــت کنیــم ــــ نقش‬ ‫و کار خــود را در صلــح ایفــا کننــد‪.‬‬ ‫ســالی می خواســت «صلــح در اروپــا» را‬ ‫بــا «موازنــه و تعــادل» قدرت هــا حفــظ‬ ‫کنــد‪ .‬البتــه صلــح به عنــوان ارزشــی‬ ‫جهانــی‪ ،‬پذیرفتــ ه شــده بــود در حالــی کــه‬ ‫اصــل «موازنــه و تعــادل»‪ ،‬حکومتــداری و‬ ‫سیاســتمداری یــک دورۀ تاریخــی خــاص‬ صفحه 40 ‫‪38‬‬ ‫هــر گونــه ارتبــاط بــا ترک هــا و تاتارهــا و‬ ‫در جریــان جنــگ بــزرگ شــمالی (‪Great‬‬ ‫لیوونیایی هــا‪،‬‬ ‫‪ )War‬ــــ اتفاقــی نــادر و عجیــب نبــود امــا‬ ‫را نشــان می دهــد‪ .‬تــاش بــرای صلــح‬ ‫امــری عمومــ ًا ســتودنی اســت؛ طراحــی‬ ‫حتــی جنگیــدن علیــه ا نهــا‪ ،‬ســبب شــد تــا‬ ‫و دولت هــای اروپایــی کــه عالقه منــد‬ ‫مســکویی ها و ترانســیلوانیایی ها‪ ،‬بــه‬ ‫بــرای اروپاییــان شــرم اور و افتضاح امیــز‬ ‫هابســبورگ بودنــد‪ ،‬از منظــر سیاســی منطقــی‬ ‫خارجــی در نطــر گرفتــه شــوند‪ .‬ایــن تفســیر‬ ‫داخــل اروپــا بــرای شــاهزادگان اروپایــی و‬ ‫ایده هــای ســالی‪ ،‬فراتــر از موضــوع صلــح‬ ‫و نمایــش نگــرش غالــب و تهاجمــی اروپــا‬ ‫پــروژه ای بــرای ائتــاف تمامــی شــاهزادگان‬ ‫لهســتانی ها‪،‬‬ ‫پروســی ها‪،‬‬ ‫بــه کم کــردن قــدرت دودمــان اتریشــی نوعــی در قیــاس بــا اروپایی هایــی غربــی‪،‬‬ ‫به نظــر می رســید‪ .‬امــا زمانــی کــه مــا پیــرو‬ ‫و «موازنــه و تعــادل» برویــم‪ ،‬ممکــن اســت‬ ‫متوجــه ســخت بــودن ان شــویم؛ چراکــه‬ ‫دسترســی بــه ایــده ســالی بــه دلیــل عــدم‬ ‫تطابــق واقعیــات و اقتضائــات زمانــه بــا‬ ‫و تلقــی انحصارگرایــی اروپایــی‪ ،‬بــا شــرح‬ ‫نســبت بــه غیراروپایی هــا کامــل شــد‪ .‬پــس‬ ‫از انکــه ســالی وظیفــه و کار خــود را کامــل‬ ‫کــرد‪ ،‬اجــرای طــرح بــزرگ را بــه ارتشــی‬ ‫اروپایــی ســپرد کــه «بیگانــگان» را از خــاک‬ ‫اروپــا فــراری دهــد و بخش هایــی از اســیا و‬ ‫موضــوع صلــح و حفــظ موازنــه در قــدرت‬ ‫اروپــا امــری تقربیـ ًا محــال اســت‪ .‬حال ســوال‬ ‫ســواحل افریقــا را کــه نزدیــک بــه قلمروهای‬ ‫مــا امــروز انهــا را اروپــای شــرقی می نامیــم‪،‬‬ ‫از غفلــت مــا اســتفاده کننــد‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪،‬‬ ‫ایــن اســت کــه ایــا پیوســتن کشــورهایی کــه‬ ‫بــه اروپــای متحــد و ارام‪ ،‬مســئله مرزهــای‬ ‫شــرقی اروپــا را مطــرح کــرد‪ .‬ســالی در‬ ‫پاســخ بــه ســوال مذکــور کــه همچنــان‪ ،‬هــم‬ ‫اروپایی هــای اروپــا و هــم اروپایی هایــی را‬ ‫کــه درگیــر جنــگ ســرد تاریخــی هســتند‪ ،‬بــه‬ ‫ســتوه اورده اســت‪ ،‬ایــن جــواب را مطــرح‬ ‫می دهــد‪ :‬مردمانــی کــه در ایــن ســرزمین ها‬ ‫زندگــی می کردنــد‪ ،‬تــا حــدودی بت پرســت‬ ‫و مــروج انشــقاق و بیشــتر از انکــه اروپایــی‬ ‫باشــند‪ ،‬اســیایی هســتند‪ .‬تقربیــ ًا بربرهــا‬ ‫مــا بــود‪ ،‬تســخیر کنــد تــا مبــادا ایــن مناطــق‬ ‫پویایــی بــرای ایجــاد صلــح و یکپارچگــی‬ ‫در اروپــا و تبدیــل جنگ هــای دائمــی میــان‬ ‫چنــد شــاهزاده بــه جنگــی ابــدی علیــه‬ ‫کافــران‪ ،‬از دیگــر کارهــای مدنظــر وی بــرای‬ ‫اجــرای طــرح بــزرگ در اروپــا بــود‪.‬‬ ‫مشــاوران انهــا تگرانــی بیشــتری نســبت بــه‬ ‫جنــگ بــا تــرکان داشــت‪ .‬در مجــادالت میــان‬ ‫کاتولیــک و پروتســان ها و همچنیــن در عصــر‬ ‫حمــات روشــنگری بــه کلیســا‪ ،‬دشــمنان و‬ ‫مخالفــان مســیحیان می توانســتند بدتــر از‬ ‫تــرکان معرفــی شــوند‪ .‬امــا ایــن همچنیــن‬ ‫درســت اســت کــه اکثــر دولتمــردان اروپایــی‬ ‫همچنــان «بــا اســتانداردهای قــراردادی و‬ ‫مرســوم خــود» و همچنیــن «طراحــی نقشـه ها‬ ‫بــرای فتــح و تقســیم ترکیــه»‪ ،‬تــرکان را مــورد‬ ‫ســنجش قــرار دادنــد‪ .‬انشــعابات و تقســیمات‬ ‫مذهبــی در اروپــا ســبب شــد تــا اروپاییــان‬ ‫بــه پیش زمینــه قبــل از درک ضــرورت جنــگ‬ ‫بــا دشــمن مشــترک ــــ کــه تــرکان مســلمان‬ ‫بودنــد ــــ رجــوع کننــد‪ .‬بــا پیوســتن نیروهای‬ ‫جنــگ ابــدی ســالی علیــه کافــران فقــط‬ ‫خیالــیِ فراتــر از واقعیــت بــود کــه واقعیــت‬ ‫مانــده بــود ــــ‪ ،‬ناقــوس ضــرورت جنــگ‬ ‫اصطالحــی از یــک جنــگ صلیبــی ابــدی ـ‬ ‫داشــت؛ عبــارت جنــگ صلیبــی از طریــق‬ ‫رشــد و ترویــج تمایــات و ایده هــای ضــد‬ ‫و امیــران کافرشــان کــه گرویــدن بــه هــر‬ ‫مجبــور شــدند کــه اروپــا را تــرک گوینــد‪.‬‬ ‫تــرکان ــــ از قــرن ‪ 16‬بــه بعــد بخصــوص‬ ‫منابع‬ ‫بــود‪ .‬بعضــی اوقــات موازنــه قــدرت در‬ ‫مســیحی ــــ کــه خصومــت عمیــق انهــا‬ ‫مســلمانان حفــظ می شــود و بقــا می یابــد‪.‬‬ ‫یــک از اموزهــای مســیحیت را رد کردنــد‪،‬‬ ‫‪ )Northern War‬و جنــگ کریمــه (‪Crimean‬‬ ‫هرچنــد کــه اتحــاد قدرت هــای اروپایــی بــا‬ ‫نســبت بــه مســلمانان تــا کنــون نیــز باقــی‬ ‫بــا دشــمن مشــترک در بســیاری از ادبیــات‬ ‫مختلــف سیاســی در تمامــی دوره هــای‬ ‫تاریخــی به صــدا امــد و به عنــوان زمینــه ای‬ ‫به وســیله مخالفــان سیاســی‪ ،‬مذهبــی و‬ ‫ایدئولــوژی ارائــه شــد‪.‬‬ ‫)‪Emran Qureshi, Michael A. Sells, The New Crusades: Constructing the Muslim Enemy (New York: Columbia University Press, 2003‬‬ ‫‪John Bellers, Some Reasons for an European State, Proposed to the Powers of Europe, by an Universal Guarantee, and an Annual Congress,‬‬ ‫‪Senate, Dyet, or Parliament, etc., in G. Clarke, ed., John Bellers: His Life, Times and Writings (London and New York: Routledge and Kegan Paul,‬‬ ‫)‪1987‬‬ ‫)‪Larry Wolff, Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment (Stanford: Standford University Press, 1994‬‬ ‫‪William Penn, An Essay Towards the Present and Future Peace of Europe by the Establishment of an European Diet, Parliament, or Estates, in The‬‬ ‫)‪Peace of Europe, the Fruits of Solitude and Other Writings by William Penn (London: Dent; New York: Dutton, 1916‬‬ صفحه 41 ‫‪39‬‬ ‫جنگ و جمعیت در اروپای مرکزی‪:‬‬ ‫ریشه های نظریۀ فضای حیاتی در المان‬ ‫علیرضا عسگری‬ ‫دانش اموخته کارشناسی ارشد تاریخ جهان دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی‬ ‫جهانــی را نــدارم بلکــه می خواهــم‬ ‫ریشــه های ایــن فضــای حیاتــی طلبــی در‬ ‫المــان را به اختصــار توضیــح دهــم‪ .‬در‬ ‫چهارشــنبه‪ ،‬یکــم اذرمــاه ســال ‪ ،1396‬بــه‬ ‫ابتــدای امــر بایــد متذکــر شــوم کــه تاریــخ‬ ‫پزشــکی شــهید بهشــتی» نشســتی تحــت‬ ‫از ســال ‪ 1871‬اغــاز می گــردد و پیــش از ان‬ ‫همــت «کانون هــای فرهنگــی دانشــگاه علــوم‬ ‫عنــوان «اروپــا‪ ،‬اب و هــوا و جمعیــت»‬ ‫برگــزار شــد کــه بنــده در ان جلســه مبحثــی‬ ‫را تحــت عنــوان «جنــگ و جمعیــت در‬ ‫اروپــای مرکــزی‪ :‬ریشــه های نظریــۀ فضــای‬ ‫حیاتــی در المــان» پیــش بــردم‪ .‬محــور بحــث‬ ‫مــن همان طــور کــه از عنــوان ان پیداســت‪،‬‬ ‫ریشــه یابی نظریــه ای بــود کــه در المانــی‬ ‫المــان بــه مثابــه یــک ملــت ـ دولــت واحــد‬ ‫بــا مجموعــه پیچیــده ای از نهادهای سیاســی از‬ ‫پادشــاهی گرفتــه تــا اســقف و امیرنشــین و‬ ‫دوک نشــین و شــهرهای خودمختــار طــرف‬ ‫هســتیم‪ .‬ایــن وضعیــت از همــان ســراغازهای‬ ‫تاریــخ المــان در قــرن نهــم و دهــم میــادی‬ ‫سرچشــمه می گیــرد؛ اگــر بخواهیــم بــدون‬ ‫وســواس مبدایــی بــرای دولــت مســتقل‬ ‫لبنســراوم (‪ )Lebensraum‬خوانــده می شــود؛‬ ‫المانــی در تاریــخ در نظــر بگیریــم‪ ،‬شــاید‬ ‫می نامیــم یکــی از برچســب های عمــده ای‬ ‫‪ 962‬میــادی را کــه ســال جلــوس اوتــوی‬ ‫ایــن نظریــه کــه مــا ان را «فضــای حیاتــی»‬ ‫اســت کــه بــه دو جنــگ جهانــی می زننــد‪ ،‬در‬ ‫واقــع در تحلیــل علــل اصلــی اغــاز‬ ‫خصومت هــا در قــاره اروپــا‪ ،‬فضــای حیاتــی‬ ‫به عنــوان عاملــی اساســی‪ ،‬برجســته‬ ‫می شــود‪ .‬البتــه مورخــان بــر خطــا نیســتند‪،‬‬ ‫المان هــا حقیقتــ ًا بــه فضــای حیاتــی نیــاز‬ ‫داشــتند‪ ،‬منتهــای مراتــب قضایــای دو جنــگ‬ ‫جهانــی پیچیده تــر از زدن برچســبی کلــی بــه‬ ‫ســیر وقایــع اســت‪ .‬نیــاز المانی هــا بــه‬ ‫فضــای حیاتــی تنهــا بخشــی از ماجراســت؛‬ ‫دو جنــگ جهانــی ماحصــل برخــورد و تصادم‬ ‫گریزناپذیــر نیــروی پوینــدۀ امپراتوری هــا‬ ‫بــود‪ ،‬و به درســتی رابــرت گــروارث و ارز‬ ‫مانــا نــام کتابشــان را «نبــرد امپراتوری هــا»‬ ‫(جنــگ جهانــی اول) گذاشــته اند‪ .‬بــاری‬ ‫اینجــا قصــد تشــریح علــل و عوامــل جنــگ‬ ‫بایــد بــا مورخانــی همــدل گردیــم کــه ســال‬ ‫اول (کبیــر) اســت اغــاز دولتــی بدانیــم کــه‬ ‫تــا ســال ‪ 1806‬میــادی‪« ،‬امپراتــوری مقــدس‬ ‫روم» خوانــده می شــد‪ .‬البتــه در تاریــخ دراز‬ ‫ایــن دولــت‪ ،‬مــا بــا یــک مجموعــه واحــد‬ ‫سیاســی یکدســت طــرف نیســتیم؛ بلکــه‬ ‫پیچیدگی هــا ســاخت قــدرت در ایــن‬ ‫رشــد جمعیــت‪ ،‬نیــاز بــه فضــای حیاتــی پیــدا‬ ‫می کــرد‪ .‬رشــد جمعیــت در مرکــز اروپــا‬ ‫بیــش از ســایر مناطــق‪ ،‬فشــار ایجــاد می کــرد؛‬ ‫چراکــه منطقــۀ دولــت مقــدس روم در حــال‬ ‫خفه شــدن در جغرافیــای تنــگ مرکــز ـ‬ ‫شــمال بــود‪ .‬ایــن مشــکل ابتــدای امــر بــا‬ ‫ایجــاد خصومتــی دوگانــه بــا نهــاد پاپــی رخ‬ ‫نمــود؛ در واقــع از یک ســو میــان قیاصــره‬ ‫المــان و پــاپ بــر ســر مرجعیــت قــدرت در‬ ‫«غــرب» ســتیز درگرفــت کــه منتــج بــه‬ ‫لشکرکشــی و خصومــت علنــی شــد و از‬ ‫دیگــر ســو‪ ،‬فشــار جمعیــت المانی هــا را بــه‬ ‫ســمت جنــوب ســوق داد؛ ایتالیــا و ســرزمین‬ ‫هــای پــاپ جایــی کــه می توانســتند بــه‬ ‫دریــای ازاد و اب هــای گرم تــر راه پیــدا‬ ‫کننــد و از نعمــات ســرزمینی انجــا بهــره‬ ‫ببرنــد‪ .‬پــس می بینیــم کــه در درجــۀ نخســت‬ ‫فشــار جمعیتــی و منابــع‪ ،‬دولــت مقــدس روم‬ ‫را بــه چالشــی سیاســی ـ جمعیتــی بــا ایتالیــا‬ ‫کشــاند‪ ،‬اوج ایــن چالــش در زمــان فریدریش‬ ‫دوم‪ ،‬نابغــه در زمــان جنــگ ششــم صلیبــی‪،‬‬ ‫بــود کــه ایتالیــا در تســخیر دولــت امپراتــوری‬ ‫مقــدس روم قــرار داشــت (قیصــر فریدریــش‬ ‫مجموعــه بــه قــدری اســت کــه گاه نمی دانیــم‬ ‫در فــان ســال در قــرون وســطی حقیقتـ ًا چــه‬ ‫پادشــاه ایتالیــا نیــز بــود)‪ .‬البتــه ایــن‬ ‫می گــردد تــا بــا حــزم و احتیــاط دربــارۀ‬ ‫ایتالیــا بـه درازا نکشــید و پــس از جنــگ هــای‬ ‫کســی امپراتــور اســت‪ .‬ایــن مســئله ســبب‬ ‫المــان ســده های قــرون وســطی صحبــت‬ ‫کنیــم‪ .‬بــا ایــن حــال انچــه مســلم اســت ایــن‬ ‫اســت کــه از همــان ابتــدای کار‪ ،‬دولتــی کــه‬ ‫محصــور در مرکــز و شــمال اروپــا بــود و از‬ ‫ســمت غــرب بــه جزیــره انگلســتان و دولــت‬ ‫نیرومنــد فرانســه منتهــی می شــد‪ ،‬در پــی‬ ‫مخاصمــات شــمال ـ جنــوب میــان المــان و‬ ‫صلیبــی عصــر تاریــک در تاریــخ سیاســی‬ ‫المــان فرارســید‪ .‬بــا وجــود مســائلی چــون‬ ‫طاعــون ســیاه‪ ،‬فشــار جمعیتــی دوبــاره در‬ ‫مرکــز قــاره رخ نمــود؛ از قــرن هفدهــم بــه‬ ‫بعــد‪ ،‬همــگام بــا پیشــرفت پزشــکی و انقالب‬ ‫صنعت ـی ای کــه البتــه بــه اهســتگی تاثیراتــش‬ صفحه 42 ‫‪40‬‬ ‫در المــان رخ می نمــود‪ ،‬و صــد البتــه همــراه‬ ‫خصوص ـ ًا ایــن اصالحــات از دولــت پــروس‬ ‫جغرافیــا‪ ،‬بــه نظریــه فضــای حیاتــی شــکل‬ ‫پادشــاهی پــروس از قــرن هجدهــم‪ ،‬زمینــه‬ ‫رخ نمایــی المانی هــا کــه بــه تازگــی از‬ ‫سرنوشــت المانی هــا ایــن اســت کــه بــه‬ ‫بــا پیدایــش دولــت قــوی و جاه طلــب‬ ‫بــرای جنگ هــای جمعیتــی ایجــاد شــد‪.‬‬ ‫دولــت پــروس در جنگ هــای هفــت ســاله‬ ‫نشــان داد کــه وزن سیاســی و نظامــی باالیــی‬ ‫در میــان قــدرت هــای سیاســی «غــرب» دارد‬ ‫بــا ایــن حــال تــا قــرن نوزدهــم کــه انقــاب‬ ‫صنعتــی‪ ،‬پــروس را فرانگرفتــه بــود‪ ،‬مــا‬ ‫شــاهد تحــرک و پویایــی دیگــری از ایــن‬ ‫دولــت نیســتیم‪ .‬در ایــن میــان بایــد بــه‬ ‫میان پــردۀ ناپلئونــی نیــز اشــاره کــرد؛‬ ‫جنگ هــای ناپلئونــی در ســال ‪ 1806‬میــادی‪،‬‬ ‫رســم ًا امپراتــوری اســمی مقــدس روم را از‬ ‫میــان بــرد و بــا اصالحاتــی کــه در نظــام‬ ‫مدنــی و حقوقــی در پــی داشــت ــــ کــه‬ ‫تشــویق می شــد ــــ میــدان نبــرد بــرای‬ ‫ســاختارهای فئودالــی رهیــده بودنــد‪ ،‬امــاده‬ ‫شــد‪ .‬دولــت پــروس در قــرن نوزدهــم شــاهد‬ ‫رشــد و شــکوفایی وســیعی در زمینــۀ صنعتی‪،‬‬ ‫مالــی‪ ،‬نظامــی و توســعۀ نهادهــای فرهنگــی‬ ‫بــود و همیــن امــر بــه صدراعظــم اهنیــن‬ ‫پــروس‪ ،‬بیســمارک کبیــر‪ ،‬اجــازه داد تــا‬ ‫بخشــیدند؛ بدیــن نحــو کــه تقدیــر و‬ ‫ســمت مرزهــا و اراضــی دیگــر پیشــروی‬ ‫کننــد‪ .‬از انجــا کــه راه غــرب بســته بــود‪،‬‬ ‫طبعــ ًا نگاه هــا بــه ســمت شــرق رفــت؛‬ ‫اراضــی وســیعی کــه تــا روســیه ادامه داشــت‪.‬‬ ‫بــا ایــن حــال یــک نکتــه را نبایــد از خاطــر‬ ‫ببریــم و ان اینکــه جنگ جهانــی اول محصول‬ ‫تصــادم نیروهــای مختلــف امپراتــوری هــای‬ ‫رهبــری اتحــاد المــان را در دســت بگیــرد‪.‬‬ ‫دقیق ـ ًا از همیــن زمــان اســت کــه بــا ترویــج‬ ‫المــان‪ ،‬اتریــش ـ مجارســتان‪ ،‬بریتانیــا‪ ،‬روســیه‬ ‫بــرای جمعیــت رو بــه ازدیــاد المــان و کمبود‬ ‫گنــاه یــا تقصیــر را بــه تمامــی بــر گــردن‬ ‫نظریــات داروینیســتی‪ ،‬نیــاز بــه فضــای بیشــتر‬ ‫منابــع در کشــور‪ ،‬صورتــی ایدئولوژیــک بــه‬ ‫خــود گرفــت؛ برخــی از متفکــران بــا‬ ‫درهم امیختــن اســطوره ـ زیســت شناســی ـ‬ ‫و جمهــوری ســوم فرانســه بــود و نبایــد بــار‬ ‫فضــای حیاتــی یــا «مکانــی زیــر افتــاب»‬ ‫انداخــت‪ .‬در ان زمــان امپراتــوری المــان بــه‬ ‫ســطحی از انــرژی درونــی رســیده بــود کــه‬ صفحه 43 ‫‪41‬‬ ‫نمی توانســت در مرکــز ـ شــمال اروپــا‬ ‫از ســمت شــرق بــا امپراتــوری شــوروی‬ ‫ریشـه‪‎‬های ان بــه قــرون نهــم‪ ،‬دهــم و یازدهم‬ ‫بریتانیــا‪ ،‬روســیه و جمهــوری فرانســه نیــز‬ ‫المــان رشــد پیــدا کنــد؛ الجــرم تصــادم میــان‬ ‫المــان؛ نیــاز المانی هــا بــه رشــد و بالندگــی‬ ‫محصــور بمانــد‪ ،‬از طــرف دیگــر امپراتــوری‬ ‫نمی توانســتند حضــور قدرتــی جدیــد در‬ ‫قــارۀ را تحمــل کننــد و در پــی منفجرکــردن‬ ‫راکتــور هســته ای عظیــم المــان بودنــد‪ .‬از ان‬ ‫رو کــه المــان در زمــرۀ دیرامــدگان تاریــخ‬ ‫غــرب بــود و نیــاز داشــت ماننــد بریتانیــا‪،‬‬ ‫فرانســه و روســیه‪ ،‬گســترش و بســط یابــد‪،‬‬ ‫ایــن امــر بــه مــذاق کهنــه کاران عرصــۀ‬ ‫سیاســت غربــی خــوش نیامــد و مجمــوع‬ ‫ایــن تصادمــات میــان نیروهــای امپراتوری هــا‬ ‫شــعله های جنــگ را برافروخــت‪ .‬بــا ترکیــدن‬ ‫حبــاب انــرژی المــان‪ ،‬میان پــرده جمهــوری‬ ‫وایمــار اغــاز شــد؛ هرچنــد کــه ان پتانســیل و‬ ‫انــرژی درونــی امپراتــوری هنــوز در کشــور‬ ‫روبـه رو اســت کــه هیــچ کــدام مایــل نیســتند‬ ‫نیروهــای امپراتوری هــا ســبب بــروز جنــگ‬ ‫می گــردد؛ ذکــر ایــن نکتــه نیــز خالــی از‬ ‫فایــده نیســت کــه اســناد و مــدارک دربــارۀ‬ ‫حملــۀ المــان بــه روســیه متناقض انــد و‬ ‫به درســتی نمی تــوان تشــخیص داد کــه‬ ‫جنــگ المــان علیــه روســیه جنگی پیشــگیرانه‬ ‫و دفاعــی بــوده اســت یــا خیــر؟ چنان کــه از‬ ‫نوشــته های اتــو اسکورتســنی‪ ،‬کمانــدوی‬ ‫ویــژۀ المــان در کتــاب «جنــگ ناشــناخته»‬ ‫برمـی ای‪،‬د هیتلــر پیــش از حملــه بــه روســیه‪،‬‬ ‫بــا طــرح صلــح جامــع موافــق بــوده اســت‪،‬‬ ‫کــه ایــن مــا را به چالــش می کشــاند کــه‬ ‫مســائلی چــون فرودامــدن رودلــف هــس در‬ ‫بریتانیــا‪ ،‬موافقــت هیتلــر بــا طــرح صلــح و در‬ ‫میــادی بــا می‪‎‬گــردد یعنــی ابتــدای تاریــخ‬ ‫و پویایــی بــا جغرافیــای انها تناســبی نداشــت‬ ‫بنابرایــن ابتــدا بــه جنــوب میــل کردنــد و‬ ‫ســپس بعــد از محاقــی طوالنــی‪ ،‬بــه شــرق‬ ‫نظــر دوختنــد‪ .‬جنــگ و جمعیــت در اروپــای‬ ‫مرکــزی رابطــه ای جداناشــدنی دارنــد و بــا‬ ‫رشــد جمعیــت و نیــاز بــه منابــع و اراضــی‬ ‫بیشــتر در قــرن نوزدهــم و ابتــدای قــرن‬ ‫بیســتم‪ ،‬نیــروی امپراتــوری المــان بــه ســمت‬ ‫بسـط یافتن رفــت بــا ایــن حــال انچــه مســلم‬ ‫اســت ایــن اســت کــه نظریــۀ فضــای حیاتــی‬ ‫نبایــد ماننــد پیمــان ورســای همچــون یــک‬ ‫برچســب بــر پیشــانی المــان بچســبد تــا‬ ‫تقصیــرکاری دو جنــگ جهانــی بــه تنهایــی‬ ‫بــر گــردن المــان بیفتــد؛ بــا وجــود نیــاز‬ ‫المــان وجــود داشــت‪ .‬بــا ظهــور امپراتــوری‬ ‫(رایــش) هیتلــر‪ ،‬نظریــۀ فضــای حیاتــی کامـ ً‬ ‫ا‬ ‫عیــن حــال طرح هــا و نقشــه های دیگــر‬ ‫نحــو کــه نیــاز المــان بــه اراضــی بیشــتر‬ ‫البتــه می دانیــم کــه هیتلــر ابتــدا مایــل بــه‬ ‫امپراتوری هــا بــود کــه بــه دو جنــگ جهانــی‬ ‫ســربازان انگلیســی از دانکــرک نمونــه ای از‬ ‫دیرامدگــی المــان در تاریــخ اســت؛ چراکــه‬ ‫بــاری ایدئولوژیــک بــه خــود گرفــت؛ بدیــن‬ ‫جهــت اســکان و ســیرکردن جمعیــت رو بــه‬ ‫رشــدش‪ ،‬بــا نظریــۀ پســتی نــژاد اســاو‪،‬‬ ‫یهودیــت بلشویســم و حــق برتــری نــژاد‬ ‫ژرمــن ـ اریایــی در تصاحــب ســرزمین های‬ ‫شــرقی در هــم امیخــت‪ .‬حــال ســوالی مهــم‬ ‫مطــرح می شــود و ان ایــن اســت کــه بــه‬ ‫راســتی المــان اغازگــر جنــگ جهانــی دوم‬ ‫بــود؟ دربــارۀ نیــات جاه طلبانــه هیتلــر شــکی‬ ‫وجــود نــدارد و نظریــۀ فضــای حیاتــی در‬ ‫مکتــب فکــری ناســیونال سوسیالیســم‪ ،‬بــه‬ ‫غایــت رشــد خــود می رســد؛ منتهــی مراتــب‬ ‫اینجــا نیــز مــا دوبــاره بــا مســئلۀ تصــادم‬ ‫نیروهــای امپراتوری هــا مواجــه هســتیم؛‬ ‫امپراتــوری عظیــم و پویــای هیتلــر در مرکــز ـ‬ ‫شــمال در حــال خفه شــدن اســت و میــل بــه‬ ‫بســط یافتن دارد؛ امــا از ســمت غــرب بــا‬ ‫امپراتــوری کاپیتالیســتی بــه رهبــری امریــکا و‬ ‫جنگــی چــه نتیجــه ای به دســت می دهنــد؟‬ ‫حملــه بــه بریتانیــا نبــوده اســت و فــرار‬ ‫پیــام صلــح هیتلــر بــه بریتانیــا بــوده اســت؛‬ ‫منتهــای مراتــب زمانــی کــه انگلســتان راه‬ ‫تمــام مذاکــرات و صلــح را می بنــدد‪ ،‬مســیر‬ ‫المــان بــه مکانــی زیــر افتــاب و اراضــی‬ ‫شــرق‪ ،‬ایــن مجموعـه ای از برخــورد نیروهای‬ ‫انجامیــد و مســئله ای کــه نبایــد از یــاد بــرد‬ ‫مورخــان متفقیــن دربــارۀ اســتعمار پیــر‬ ‫انگلســتان‪ ،‬روســیه و فرانســه چیــزی‬ ‫نمی گوینــد؛ امــا بــه المــان کــه می رســند‬ ‫حــوادث بــه ســمت دیگــری مــی رود‪.‬‬ ‫تمــام گناهــان تاریــخ را بــه گردنــش‬ ‫جهانــی دوم بســیار دشــوار اســت؛ چــون‬ ‫درک سیاســت های معاصــر المــان‪ ،‬جــز بــا‬ ‫قضــاوت نهایــی دربــاره اغازکننــدگان جنــگ‬ ‫تاریخ نــگاری مســلط متفقیــن مــا را در‬ ‫هالـه ای از ابهــام قــرار داده انــد‪ .‬بــا ایــن حــال‬ ‫انچــه مســلم اســت ایــن اســت کــه نظریــۀ‬ ‫فضــای حیاتــی در طــول تاریــخ المــان‪ ،‬بــر‬ ‫اســاس جغرافیــای ویــژه ایــن کشــور‪ ،‬مســئلۀ‬ ‫جمعیــت و نیــاز بــه منابــع شــکل گرفتــه‬ ‫اســت‪ .‬رشــد و بالندگــی ایــن نظریــه گرچــه‬ ‫در قــرن نوزدهــم اســت و در دوران ناســیونال‬ ‫سوسیالیســم بــه اوج خــود می رســد‪ ،‬امــا‬ ‫می گذارنــد‪ ،‬بــا ایــن تفاصیــل بایــد گفــت کــه‬ ‫شــناخت رابطــۀ «جنــگ» و «جمعیــت» در‬ ‫درازای تاریــخ اروپــای مرکــز ـ شــمال میســر‬ ‫نیســت‪ ،‬امــا تخصیــص ســهم عمــده بــه‬ ‫نظریــه فضــای حیاتــی در میــان علــل حوادث‬ ‫تاریخی نیز نادرست است‪.‬‬ صفحه 44 ‫‪42‬‬ ‫هانیه جاهدی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫جنــگ جهانــی اول کــه پیــش از وقــوع جنــگ‬ ‫دوم جهانــی به عنــوان جنــگ بــزرگ نیــز‬ ‫شــناخته می شــد‪ ،‬یکــی از تاثیرگذارتریــن‬ ‫زنان و جنگ جهانی اول‬ ‫نگاهی مختصر به وضعیت زنان طی جنگ جهانی اول‬ ‫رویدادهــای تاریــخ حیــات بشــری اســت کــه‬ ‫بــر تمامــی اوضــاع جهانــی اثــر گذاشــت‪.‬‬ ‫جنــگ جهانــی اول تاثیــرات بســزایی‬ ‫در زمینــۀ مشــارکت و حضــور زنــان در‬ ‫عرصه هــای مختلــف فرهنگــی‪ ،‬سیاســی‪،‬‬ ‫اجتماعــی و اقتصــادی داشــت‪ .‬در ایــن میــان‬ ‫زنــان به عنــوان بخــش مهمــی از جامعــه‪،‬‬ ‫نقــش پررنگــی در ایــن جنــگ ایفــا کردنــد‪.‬‬ ‫ولــی انچــه زنــان بیــش از همــه بــه دنبــال‬ ‫ان بودنــد حــق رای بــود تــا بتواننــد در‬ ‫عرصــه تصمیم گیــری و سیاســت نیــز نقــش‬ ‫بســزایی ایفــا کننــد‪ .‬بدیــن ترتیــب مهم تریــن‬ ‫دســتاورد زنــان حــق رای بــود و توانســتند‬ ‫نیــز بــه پشــتوانۀ موقعیت هایــی هماننــد ورود‬ ‫بــه دانشــگاه ها و موفقیت هایــی کــه در ایــن‬ ‫زمینــه در طــی جنــگ به دســت اورده بودنــد‪،‬‬ ‫بــه دســتاوردهای مهمــی نائــل شــوند‪ .‬جنــگ‬ ‫جهانــی اول موجــب بســیج زنــان گردیــد ولی‬ ‫انچــه کــه به نظــر می رســد ایــن اســت کــه‬ ‫زنــان هیــچ گاه به عنــوان موضــوع و مســئله‬ ‫اصلــی در ایــن جنــگ مطــرح نشــده اند‪.‬‬ ‫زنــان بــا تمــام تــوان وارد ایــن عرصــه شــدند‬ ‫و ســعی کردنــد بــا مشــارکت های خــود‬ ‫ثابــت کننــد کــه انــان نیــز بخــش فعالــی از‬ ‫جامعــه هســتند‪ .‬زنــان انتظــار داشــتند بــه‬ ‫خواســته های انــان توجــه شــود و در طــی‬ ‫جنــگ اگرچــه بــا توجــه بــه موقعیــت جنــگ‬ ‫از پیگیــری خواســته های خــود دســت‬ ‫کشــیدند‪ ،‬امــا بــه کلــی از خواسته هایشــان‬ ‫صــرف نظــر نکردنــد‪ .‬بــا رفتــن مــردان بــه‬ ‫جبهــۀ جنــگ‪ ،‬موقعیــت زنــان بــرای فعالیــت‬ ‫در بخش هایــی کــه پیش تــر مجــال ورود‬ ‫رانندگــی و حضــور مســتقیم در جبهه هــای‬ ‫بــرای انهــا وجــود نداشــت بیشــتر شــد و‬ ‫جنــگ و کمک هــای امــدادی و پرســتاری‬ ‫صنعتــی و حتــی خدمــات شــهری ماننــد‬ ‫می گرفــت ــــ وارد شــدند‪ .‬در واقــع تمــام‬ ‫ایشــان در حــوزۀ کارگــری در کارخانه هــای‬ ‫ــــ کــه بیشــتر از همــه مــورد توجــه قــرار‬ صفحه 45 ‫‪43‬‬ ‫ایــن مــوارد تجربه هــای جدیــدی بــود کــه‬ ‫فعالیــت در مراکــز صنعتــی تولیــد مهمــات‬ ‫علی رغــم تفاوت هــای طبقاتــی و نــوع‬ ‫داده بــود‪ ،‬البتــه حقوقــی کــه زنــان در مقایســه‬ ‫جملــه موضوعــات مهــم دیگــر کــه جنــگ‬ ‫عاملــی مهــم‪ ،‬همــه انــان را بــه هــم گــره زده‬ ‫جنــگ پیــش روی زنــان در ایــن دوره قــرار‬ ‫بــا مــردان بــرای کار دریافــت می کردنــد‬ ‫یکســان نبــود‪ .‬نــوع پوشــش زنــان نیــز‬ ‫عــوض شــده بــود کــه محافظـه کاران بــا ایــن‬ ‫نــوع رفتــار زن هــا بــه مشــکل بــر خوردنــد و‬ ‫در نتیجــه نتوانســتند رفتــار انــان را تحمــل‬ ‫کننــد و واکنــش نشــان دادنــد‪.‬‬ ‫و ملزومــات جنــگ به عهــده بگیرنــد‪ .‬از‬ ‫تاثیــر مســتقیم بــر ان نهــاده بــود‪ ،‬حــوزۀ‬ ‫تحصیــات و به ویــژه تحصیــات عالیــه‬ ‫بــود‪ .‬در ماه هــای اول جنــگ تعــداد زیــادی‬ ‫از دانشــجویان دانشــگاه های اروپــا در دفــاع‬ ‫از کشورشــان راهــی جبهــه جنــگ شــدند‬ ‫و زنــان نیــز بــا اســتفاده از ایــن فرصــت‬ ‫دربــارۀ حضــور زنــان در جبهــۀ جنــگ‬ ‫مناســب صندلی هــای دانشــگاه را در اختیــار‬ ‫مثــال برخــی معتقدنــد کــه حضــور زنــان‬ ‫سپری شــدن دورۀ جنــگ‪ ،‬فرصــت در اختیــار‬ ‫نظریــات مختلفــی وجــود دارد‪ ،‬به عنــوان‬ ‫از روی وطن پرســتی بــوده و باعــث شــده‬ ‫اســت انــان همپــای مــردان در حمایــت از‬ ‫کشــور خودشــان حضــور یابنــد‪ .‬برخــی نیــز‬ ‫معتقدنــد حضــور زنــان باعــث تقویــت جبهــۀ‬ ‫انــان بــرای کســب حــق رای بــوده‪ ،‬انچــه‬ ‫حائــز اهمیــت اســت ایــن اســت کــه اکثــر‬ ‫زنانــی کــه در جبهــۀ جنــگ حضور داشــتند از‬ ‫قشــر جــوان جامعــه بودنــد کــه حــق رای بــه‬ ‫انــان تعلــق نگرفــت و بــا بازگشــت مــردان از‬ ‫جبهــه تمــام فرصت هــا در اختیــار انــان قــرار‬ ‫گرفــت‪ .‬اکثریــت جامعــه بــر کارکــرد دوگانــه‬ ‫زنــان در جبهــه داخلــی یعنــی به عنــوان‬ ‫نیــروی کار و ایفــای نقــش مــادری تاکیــد‬ ‫داشــتند و از طرفــی عــدۀ زیــادی از نظامیــان‬ ‫نیــز بــا حضــور زنــان در کنــار مــردان در‬ ‫جبهــه جنــگ مخالــف بودنــد و نگــران ایــن‬ ‫موضــوع بودنــد کــه ممکــن اســت بــه ازار و‬ ‫اذیــت جنســی انــان تبدیــل شــود‪ .‬بــه هــر‬ ‫صــورت تعــداد زیــادی از زنــان در جبهــۀ‬ ‫داخلــی و جبهــۀ جنــگ بــه فعالیت هــای‬ ‫خــود ادامــه دادنــد‪ .‬موضــوع مهمــی کــه‬ ‫در ایــن دوره مطــرح اســت ایــن اســت کــه‬ ‫در واقــع فرصتــی در اختیــار زنــان قــرار‬ ‫گرفتــه بــود تــا از چارچوب هــای ان روز‬ ‫بیــرون بیاینــد و نقــش پررنگــی بــه واســطه‬ ‫خــود گرفتنــد ولــی دیــری نپاییــد کــه بــا‬ ‫مــردان قــرار داده شــد تــا بــار دیگــر مجــال‬ ‫حضــور در دانشــگاه و فرصت هــای شــغلی‬ ‫را از ان خــود کننــد‪ .‬بــه هــر ترتیــب شــرایط‬ ‫پــس از جنــگ هیــچ شــباهتی بــه دوره قبــل‬ ‫از ان نداشــت؛ چــون ایــن جنــگ فرصتــی بــه‬ ‫زن هــا داده بــود تــا در غیــاب مــردان ــــ کــه‬ ‫بــه جبهــه جنــگ رفتــه بودنــد ــــ از طرفــی‬ ‫به عنــوان کارگــر صنعتــی وارد کارخانه هــا‬ ‫شــوند و از طــرف دیگــر بــا بازشــدن ظرفیــت‬ ‫فضــای دانشــگاه ها بــرای حضــور انــان در‬ ‫دانشــگاه ها‪ ،‬حضــور ایشــان در دانشــگاه‬ ‫مشــارکت هایی کــه در جنــگ داشــتند‪،‬‬ ‫بــود‪ ،‬اینــو بــود کــه عالیــق سیاســی و به ویــژه‬ ‫خوداگاهــی در میــان انهــا ایجــاد شــده بــود‪.‬‬ ‫از نظــر اقتصــادی زنــان بــا ورود بــه حــوزه‬ ‫کســب و کار توانســتند تــا حــدودی بــر‬ ‫اســتقالل مالــی خــود بیفزاینــد و برخــی از‬ ‫زنــان بــا افزایــش ســطح تحصیــات‪ ،‬فاصلــه‬ ‫خــود بــا مــردان را توانســتند بــه حداقــل‬ ‫برســانند و همیــن موضــوع باعــث شــد تــا در‬ ‫پایــان جنــگ و بازگشــت مــردان در چالــش با‬ ‫زنــان قــرار گیرنــد؛ چــون کــه دیگــر برخی از‬ ‫حوزه هــای شــغلی مختــص بــه انــان نبــود و‬ ‫زنــان نیــز به عنــوان شــهروندانی کــه بــرای‬ ‫حفــظ جامعــۀ خــود جنگیــده بودنــد خواهــان‬ ‫مشــارکت در ان بودنــد‪ .‬ایــن موضــوع باعــث‬ ‫شــده بــود کــه برخــی از محافظــه کاران بــر‬ ‫ایــن امــر تاکیــد کننــد کــه زنــان بایســتی‬ ‫بــا پایان یافتــن جنــگ بــه حــوزۀ خــاص‬ ‫خودشــان بازگردنــد و عرصــۀ فعالیــت‬ ‫اجتماعــی را به دســت مــردان بســپارند‪.‬‬ ‫در واقــع بعــد از جنــگ جهانــی اول اکثــر‬ ‫حکومت هــا از لحــاظ ســاختاری محافظ ـه کار‬ ‫افزایــش یابــد‪ .‬اگرچــه رهبــران کشــورها مایل‬ ‫بودنــد تــا زنــان صرفـ ًا بــه تربیــت کــودکان و‬ ‫بودنــد و قصدشــان ایــن بــود کــه شــرایط‬ ‫توجــه بــه شــرایط‬ ‫ایــن نــوع سیاســت بــا ّ‬ ‫امــر نیــز یکــی از عوامــل مهــم بازدارنــدۀ‬ ‫امــور درون خانــه محــدود شــوند امــا اعمــال‬ ‫اروپــا را بــه قبــل از جنــگ برگرداننــد‪ ،‬همیــن‬ ‫پــس از جنــگ غیرممکــن بــود‪ .‬شــرایط بــه‬ ‫زنــان بــرای رســیدن بــه حــق خــود بــود‪ .‬بــا‬ ‫اکثــر کشــورهای غربــی و شــرقی قــدرت را‬ ‫و اثبــات توانایــی خــود بــرای به عهده گرفتــن‬ ‫گون ـه ای بــود کــه گروه هــای محافظ ـه کار در‬ ‫به دســت گرفتنــد کــه ایــن امــر باعــث شــد‬ ‫تــا زنــان نتواننــد تمــام برنامه هــای خــود‬ ‫را پیــش ببرنــد؛ امــا گذشــت زمــان اوضــاع‬ ‫را بــه ســود زنــان رقــم زد و حقــوق زنــان‬ ‫به تدریــج به رســمیت شــناخته شــد و‬ ‫مهم تــر از همــه زنــان صاحــب حــق رای‬ ‫شــدند‪ .‬زنــان در فــردای پــس از جنــگ‪،‬‬ ‫وجــود مشــارکت زنــان در جنــگ جهانــی اول‬ ‫نقش هــای مهــم در جامعــه‪ ،‬عواملــی دســت‬ ‫بــه دســت هــم داد تــا مشــارکت زنــان در‬ ‫امــور سیاســی و اقتصــادی پــس از جنــگ‬ ‫مــورد حمایــت مــردان قــرار نگیــرد و‬ ‫بازگشــت مــردان از جنــگ‪ ،‬روی کارامــدن‬ ‫حکومت هــای محافظــه کار در کشــور های‬ ‫غربــی‪ ،‬شــکل گیری بحران هــای اقتصــادی‬ صفحه 46 ‫‪44‬‬ ‫و تشــدید اختالفــات در اروپــا موجــب شــد‬ ‫جبهــه بــه ایفــای نقــش بیشــتری پرداختنــد‪.‬‬ ‫بــه خوداگاهــی سیاســی کــه روز بــه روز در‬ ‫نگیــرد‪ .‬در اخــر‪ ،‬تاریــخ زنــان نــه فقــط تاریخ‬ ‫زنــان نقش هــای ارزنــده ای طــی جنگ هــا‬ ‫اول زنــان ‪ 21‬کشــور توانســتند حــق رای‬ ‫تــا اولویــت امــور زنــان مــورد توجــه قــرار‬ ‫ســرکوبی بلکــه تاریــخ مقاومــت انــان در برابر‬ ‫ایــن ســرکوبی نیــز هســت‪ .‬مقاومتــی کــه در‬ ‫مطالبــۀ خواســته های زنــان بــرای برابــری بــا‬ ‫مــردان و جنبش هــای ازادی بخــش بــه اوج‬ ‫تاریــخ بــه نحــوی نشــان داده اســت کــه‬ ‫ایفــا کرده انــد کــه به نظــر می رســد بــدون‬ ‫کمــک انــان امــکان نداشــت مــردان بــه‬ ‫تنهایــی از عهــدۀ کلیــه امــور جنــگ براینــد‪.‬‬ ‫همان گونــه کــه گفتــه شــد دو مســئله در‬ ‫خــود می رســد‪ .‬طــی جنگ هــای جهانــی‬ ‫طــی جنــگ جهانــی اول بیــش از همــه جالب‬ ‫مربــوط بــه جنــگ و صنعــت بیشــتر بــود و‬ ‫زنانــه و مردانــه و اصــل کدبانوشــدن کــه‬ ‫اول و دوم بــدون شــک نقــش زنــان در امــور‬ ‫بــه علــت کمبــود مــردان‪ ،‬زنــان در هــر دو‬ ‫محمدشریف صادقی‬ ‫دانشجوی کارشناسی فیزیک دانشگاه شهید‬ ‫بهشتی‬ ‫شــخصیت عیســای ناصــری موســوم بــه‬ ‫مســیح (بــه عبــری‪ :‬ماشــیح) دارای ابعــاد‬ ‫تاریخــی و اســطوره ای اســت کــه تاثیــر‬ ‫کم نظیــری بــر تاریــخ عقایــد بعــد از خــود‬ ‫داشــته اســت‪ .‬انجیل هــای چهارگانــه کــه‬ ‫اغلــب کلیســاهای امــروز انهــا را معتبــر‬ ‫می شــمارند و همچنیــن انجیل هــای‬ ‫غیررســمی باســتانی‪ ،‬گزارش هایــی دقیــق‪،‬‬ ‫جالــب و در عیــن حــال مبهــم و متناقضــی‬ ‫را دربــاره او ضبــط کرده انــد‪ .‬یکــی از‬ ‫مســائل مهــم کــه شــخصیت مســیح را شــکل‬ ‫داده و تاثیــری شــگرفی بــر الهیــات مســیح‬ ‫گذاشــته اســت‪ ،‬مســئلۀ مصلوب¬شــدن‬ ‫اوســت‪ .‬صلیــب نمــاد مســیحیان در سرتاســر‬ ‫نقــاط عالــم اســت (البتــه اگــر فرقه هــای‬ ‫ماننــد «شــاهدان یهــوه» را در نظــر نگیریــم)‪.‬‬ ‫«صلیــب» پیونــد ژرفــی بــا «تثلیــث « و «فــدا»‬ ‫ــــ دو اصــل بنیادیــن در الهیــات مســیحی ــــ‬ ‫دارد‪ .‬البتــه پیونــد ان بــا تثلیــث بیشــتر بــه‬ ‫ خاطــر شــکل ظاهــری ان اســت کــه ســه ســر‬ ‫دارد و پــدر در بــاال و پســر و روح القــدوس را‬ ‫در طرفیــن تداعــی می کنــد‪« .‬فــدا» عقیــده ای ‬ ‫توجــه بــوده اســت ؛ یکــی تمایــز نقش هــای‬ ‫فرامــوش شــده بــود و دیگــر انکــه بــا توجــه‬ ‫زنــان بیشــتر می شــد؛ پــس از جنــگ جهانــی‬ ‫به دســت بیاورنــد؛ چیــزی کــه بــرای رســیدن‬ ‫بــه ان مدت هــای زیــادی بــود مجدانــه‬ ‫تــاش می کردنــد‪.‬‬ ‫بــه هــر صــورت هیــچ گاه زنــان پنهــان و‬ ‫منــزوی نبوده انــد و در طــول تاریــخ زنــان‬ ‫و مــردان در کنــار هــم زندگــی کرده انــد و‬ ‫نقــش و تاثیــر زنــان در هیــچ موضوعــی بــی‬ ‫اهمیــت نبــوده اســت‪.‬‬ ‫کیفیات تصلیب مسیح‬ ‫بررسی تاریخی تصلیب عیسی مسیحی بر اساس قدیمی ترین منابع‬ صفحه 47 ‫‪45‬‬ ‫اســت کــه بیــان می کنــد مســیح یــا همــان‬ ‫بــرای امــرزش گناهــان انســان ها و رســتاخیز‬ ‫ایــن دست نوشــته ها مطابــق بــا تســت های‬ ‫را بــه دوش بکشــد؛ ایــن قربانی شــدن بــه‬ ‫در انجیل هــا و متــون اپوکریفــا‪ ۱‬کــه‬ ‫در انجیــل باســتانی دیگــری موســوم بــه‬ ‫قرن هــای دوم و ســوم از انهــا بــه قبطــی و‬ ‫بــه نحــو دیگــری زیرســوال رفتــه اســت‬ ‫خــدا خــود را قربانــی کــرد تــا گناهــان بشــر‬ ‫ واســطۀ مصلوب شــدن او بــود و بــا ریختــه‬ ‫خونــش‪ ،‬گناهــان بشــر پــاک شد‪(.‬رســاله اول‬ ‫یوحنــا‪ ،‬فصــل ‪ ،۱‬بندهــای ‪ ۷‬تــا ‪)۹‬‬ ‫اوســت‪.‬‬ ‫غیررســمی هســتند امــا اســناد باســتانی از‬ ‫یونانــی وجــود دارد‪ ،‬مســئلۀ تصلیــب متفاوت‬ ‫مــن در ایــن مقالــه نــه بــه پیامدهــای تصلیــب‬ ‫توصیــف شــده اســت‪ .‬بــرای نمونــه یــک‬ ‫کیفیــات وقــوع ان می پــردازم‪ .‬انجیل هــای‬ ‫بــه «انجیــل پطــرس» (بــا رســاالت پطــرس‬ ‫بلکــه بیشــتر بــه خــود مســئلۀ تصلیــب و‬ ‫چهارگانــه علی رغــم اختــاف در جزئیــات‬ ‫دســتگیری و تصلیــب مســیح‪ ،‬بــه مــا گــزارش‬ ‫می دهنــد کــه عیســی در روز جمعــه ــــ‬ ‫روز قبــل از ســبت ــــ مصلــوب شــد‪ .‬کســی‬ ‫کــه مــکان اختفــای مســیح را بــه مامــوران‬ ‫نشــان داده بــود‪ ،‬یکــی از حواریــون او بــه‬ ‫ نــام «یهــودا اســخریوطی» بــود‪ .‬در انجیــل‬ ‫متــی‪ ،‬فصــل بیست وشــش منــدرج اســت‬ ‫کــه یهــودا اســتاد خــود را بــه ســی ســکه‬ ‫فروخــت‪ ،‬و نقــل شــده اســت کــه در‬ ‫اســتاۀه مــرگ مســیح‪ ،‬معجــزات فراوانــی‬ ‫رخ داد؛ از جملــه اینکــه خورشــید تاریــک‪،‬‬ ‫پــرده محرابــگاه معبــد اورشــلیم از میــان دو‬ ‫پــاره شــد (لوقــا‪ ،‬بــاب ‪ ،۲۳‬بنــد ‪ ،)۴۵‬تمــام‬ ‫ان ســرزمین تاریــک گشــت (مرقــس‪ ،‬بــاب‬ ‫‪ ،۱۵‬بنــد ‪ ،)۳۳‬زمیــن لرزیــد و ســنگ ها و‬ ‫قبرهــا شــکافته شــدند و بســیاری از مقدســین‬ ‫زنــده شــدند و خــود را بــه مــردم نمایانــدن‬ ‫(متــی‪ ،‬فصــل ‪ ،۲۷‬بندهــای ‪ ۵۱‬تــا ‪ .)۵۳‬ســپس‬ ‫چهــار انجیــل متفق القول انــد کــه مســیح‬ ‫نســخه ناقــص کشف شــده در مصــر موســوم‬ ‫و مکاشــفه پطــرس اشــتباه نشــود)‪ ،‬کیفیــات‬ ‫تصلیــب را متفــاوت نقــل کــرده اســت‪.‬‬ ‫بیان هــای گنوســی‪ ۲‬در متــن انجیــل مشــهود‬ ‫اســت و به نظــر می رســد در قــرن ‪ ۲‬میــادی‬ ‫به نــگارش درامــده اســت‪ .‬در انجیــل متــی‬ ‫منقــول اســت کــه مســیح در بــاالی صلیــب‬ ‫فرمــود‪« :‬الــی الــی لمــا ســبقثنی» (خدایــا‬ ‫خدایــا‪ ،‬چــرا مــرا رهــا کــردی؟)‪ .‬در انجیــل‬ ‫لوقــا همیــن جملــه امــده اســت بــا ایــن‬ ‫تفــاوت کــه به جــای الــی از ایلویــی اســتفاده‬ ‫کــرده اســت‪ .‬ذکــر ایــن نکتــه الزم اســت کــه‬ ‫ایــن انجیل هــا در اصــل بــه زبــان یونانــی‬ ‫هســتند لیکــن تلفــظ عبــری ایــن جملــه را‬ ‫بــه دلیــل نامعلومــی ضبــط کرده انــد‪ .‬در‬ ‫مســیح» ــــ کــه انجیــل بــه معنــی بشــارت و‬ ‫خبــر خــوب اســت ــــ همان فداشــدن مســیح‬ ‫در قــران و روایــات اســامی می یابیــم‬ ‫(بــرای نمونــه نــگاه کنیــد بــه ســوره نســاء‪،‬‬ ‫ایــه ‪ .)۱۵۷‬برخــی از رهبــران دینــی مســیح‬ ‫مثــل باســیلیدیس و طرفدارنــش در قــرن‬ ‫دوم و ســوم میــادی‪ ،‬تصلیــب مســیح را‬ ‫زیــر ســوال برده انــد‪ .‬باســیلیدیس کــه در‬ ‫قــرن دوم می زیســته‪ ،‬از علمــای مســیحی‬ ‫اســکندریه بــوده اســت کــه گفتــه می شــود‬ ‫تحــت تاثیــر تعلیمــات ســنت متیــاس ــــ از‬ ‫رســوالن‪ ،‬متوفــی ‪ ۸۰‬میــادی ــــ بوده اســت‪.‬‬ ‫همچنیــن انجیلــی بــه نــام انجیــل باســیلیدیس‬ ‫وجــود داشــته کــه امــروزه مفقــود اســت‪.‬‬ ‫در ایــن نبایــد شــک کــرد کــه ســنت‬ ‫مصلوب کــردن در میــان رومیــان ان‬ ‫زمــان رواج داشــته اســت‪ ،‬چنان کــه‬ ‫یوســف فالویــوس‪ ،‬مــورخ شــهیر یهــودی‪،‬‬ ‫قــدرت مــن‪ ،‬ای قــدرت مــن‪ ،‬چــرا مــرا‬ ‫رهــا کــرده ای؟ (انجیــل پطــرس‪ ،‬بنــد ‪ )۱۹‬کــه‬ ‫کلمــه «قــدرت» را بــا «خــدا» جایگزیــن شــده‬ ‫اســت‪ .‬در ایــن انجیــل ذکــر شــده اســت‬ ‫نمایــان کــرد‪« .‬پولــس» ــــ مبلــغ معــروف و از‬ ‫اســت ــــ چنیــن می گویــد کــه «انجیــل‬ ‫تصلیــب شــخصی شــبیه بــه مســیح ــــ را‬ ‫تصلیــب را به عنــوان یــک حقیقــت تاریخــی‬ ‫جملــه بــه ایــن صــورت امــده اســت‪ :‬ای‬ ‫دوم شــیث کبیــر» و «مکاشــفه پطــرس قبطــی»‬ ‫از نوشــته های منســوب بــه او تشــکیل شــده‬ ‫کــه مــا انعــکاس ایــن عقیــده ــــ یعنــی‬ ‫انجیــل پطــرس مکشــوف در مصــر‪ ،‬ایــن‬ ‫در ســحرگاه روز یکشــنبه زنــده شــد و از‬ ‫رســوالن کــه حجــم زیــادی از عهــد جدیــد‬ ‫«انجیــل یهــودا» نیــز مصلوب شــدن مســیح‬ ‫گزارش هــای متعــددی در ایــن بــاره ضبــط‬ ‫کــه مســیح در بــاالی صلیــب ســاکت بــود‬ ‫گــور برخاســت و خــود را بــه شــاگردانش‬ ‫رادیومتریــک‪ ،‬مربــوط بــه قــرن دوم اســت‪.‬‬ ‫و هیــچ دردی حــس نمی کــرد‪ .‬در «رســاله‬ ‫کــه در نجع حمــادی مصــر کشــف شــدند‬ ‫(بــا مکاشــفه پطــرس یونانــی اشــتباه نشــود)‪،‬‬ ‫اشــکارا مصلوب شــدن مســیح زیــر ســوال‬ ‫رفتــه و نقــل شــده اســت کــه بدلــی کــه شــبیه‬ ‫مســیح بــوده‪ ،‬مصلــوب شــده اســت‪ .‬قدمــت‬ ‫کــرده اســت‪ .‬اکثــر مورخــان اصــل ماجــرای‬ ‫می پذیرنــد هرچنــد در جزئیــات ان توافــق‬ ‫ندارنــد؛ حتــی اگــر فــرض کنیــم شــخصی‬ ‫بــه جــای عیســی مصلــوب شــده کــه در‬ ‫واقــع بــدل او بــوده اســت‪ ،‬بــاز هــم ماجــرای‬ ‫تصلیــب موضوعیــت خواهــد داشــت چــون‬ ‫بــه هــر حــال یــک نفــر مصلــوب شــده‬ ‫اســت‪ .‬در میــان منابــع غیرمســیحی قــرون‬ ‫اولیــه میــادی‪ ،‬اشــاره هایی چشــمگیری‬ ‫بــه ماجــرای تصلیــب وجــود دارد؛ بــرای‬ ‫مثــال تاکیتــوس‪ ،‬مــورخ رومــی‪ ،‬گــزارش‬ ‫کــرده اســت کــه جمعــی از مســیحیان‬ صفحه 48 ‫‪46‬‬ ‫دستگیرشــده را بــه نــزد نــرون ــــ کــه یکــی‬ ‫از سرســخت ترین امپراتــوران رومــی در‬ ‫دشــمنی بــا مســیحیت بــود ــــ بردنــد‪ ،‬و‬ ‫نیــز بــه ماجــرای تصلیــب پیشــوای انــان ــــ‬ ‫ُ‬ ‫پیالطــس اشــاره‬ ‫همــان مســیح ــــ به دســت‬ ‫می کنــد؛ ایــن یکــی از مهم تریــن اشــارات‬ ‫تاریخــی در مــورد تصلیــب مســیح اســت‪ .‬در‬ ‫تلمــود بابلــی بــه تصلیــب یشــوع (به عبــری‪:‬‬ ‫همــان عیســی) اشــاره شــده اســت؛‬ ‫هرچنــد به جــای واژه مصلوب کــردن‪ ،‬از‬ ‫به داراویختــن اســتفاده شــده اســت‪ .‬یــوف‬ ‫فالیــوس در کتــاب اعصــار قدیــم یهودیــان‬ ‫ــــ کــه یکــی از مهم تریــن منابــع قــرن اولیــه‬ ‫میــادی اســت ــــ صراحتــ ًا اشــاره می کنــد‬ ‫کــه پیالطــس‪ ،‬عیســی را بــه صلیــب کشــیده‬ ‫اســت‪ .‬در یکــی از دست نوشــته های مربــوط‬ ‫بــه قــرون اولیــه میــادی که توســط شــخصی‬ ‫به نــام برســرافیون ــــ از فالســفه اهــل ســوریه‬ ‫ــــ نوشــته شــده اســت‪ ،‬نیــز شــواهدی از‬ ‫تصلیــب عیســی یافــت می شــود‪.‬‬ ‫«عرفــان»‪« ،‬فلســفه»‪« ،‬الهیــات» و «هنــر»‬ ‫مســیحی به شــدت تحــت تاثیــر ایــن رویــداد‬ ‫قــرار دارد‪ .‬مســئلۀ مــرگ خــدا و رســتاخیز‬ ‫در باورهــای قدیمی تــر مثــل اســطورۀ‬ ‫یونانــی دربــارۀ «ادونیــس» دیــده می شــود‪.‬‬ ‫هرچنــد نمی تــوان اطمینــان داشــت عقایــد‬ ‫امثــال پولــس حــول رســتاخیز مســیح‪ ،‬کامـ ً‬ ‫ا‬ ‫برگرفتــه از اندیشــه های کفــار باشــد‪ .‬در‬ ‫طــی زمــان‪ ،‬صلیــب بــه نمــاد تبدیــل شــد‬ ‫و بــه عبادتگاه هــا و خانه هــا راه یافــت و‬ ‫پذیــرش ان به عنــوان واســطه ریخته شــدن‬ ‫خــون مســیحای خداونــد بــرای پاک کــردن‬ ‫گناهــان بشــر کم کــم در جامعــه مســیحی‬ ‫فراگیــر شــد‪.‬‬ صفحه 49 صفحه 50