دو فصلنامه Jurisprudential and Legal research شماره 1
دو فصلنامه Jurisprudential and Legal research شماره 1
صفحه 1
صفحه 2
صفحه 3
صفحه 4
دوفصلنامه علمی -دانشپژوهی
انجمن علمی الشریعه االسالمیه
ژپوهشاهی فقهی -حقویق
سال اول ،شماره اول ،پاییز ،زمستان 1400
(شعبان ،1443مارس )2022
صاحب امتیاز :جامعه المصطفی العالمیه
دانشگاه مجازی المصطفی ،گروه علمی تربیتی فقه اسالمی با همکاری معاونت پژوهشی و تولید
مدیر مسئول :حجت االسالم دکتر سعید ارجمندفر
سردبیر :حجت االسالم امیر امینی
دبیر علمی :فرهاد پورکیوان
دبیر تخصصی فقه :حسین الیوسف
دبیر تخصصی حقوق :جواد سالمی
مدیر اجرایی :سید رضا البطاط
نشانی :قم ،خیابان ساحلی جنو بی ،نرسیده به مصلی ،بین کوچه 6و4
صندوق پستی3713913554 :
تلفن و نمابر32613875 – 32114185 :
شمارگان :چاپ الکترونیکی
تعداد صفحات213 :
Web:www.mou.ir
Email:FIQH@MOU.IR صفحه 5
هیئت تح ری ریه:
امیر امینی
مدیر گروه فقه اسالمی دانشگاه مجازی المصطفی
صادق اخوان (روشندل)
عضو هیئت علمی دانشگاه مجازی المصطفی
حسین الیوسف
استاد همکار فقه اسالمی دانشگاه مجازی المصطفی
جواد سالمی
استاد همکار فقه اسالمی دانشگاه مجازی المصطفی
فرهاد پورکیوان
استاد همکار فقه اسالمی دانشگاه مجازی المصطفی
سید حسین شفیعی دارابی
عضو هیئت علمی دانشگاه مجازی المصطفی
علی پاکپور
عضو هیئت علمی دانشگاه مجازی المصطفی
بر اساس مجوز:
اداره کل سا ماندهی و پشتیبانی پژوهشی
معاونت پژوهشی جامعه المصطفی العالمیه
(مورخ)1400/10/26 :
این نشریه در سطح نشریات علمی -دانشپژوهی
(ویژه انجمن های علمی طالب و دانشجویان)
تعیین شد. صفحه 6
راهنمای نویسندگان مقاالت
.1مقاله باید شامل قسمتهای زیر باشد:
✓ عنوان ،چکیده ،واژگان کلیدی ،مقدمه ،بیان مسئله (سوال اصلی تحقیق) ،مبانی نظری پژوهش
(تبیین واژگان کلیدی) ،روش تحقیق ،بدنه اصلی مقاله ،نتیجهگی ری ،فهرست منابع.
ً
.2تنها مقالههایی قابل بررسی است که قبال منتشر نشده باشند و نو یسنده متعهد بهنشر ان در جای دیگر نباشد.
.3مسئولیت محتوایی مقاله بهلحاظ علمی و حقوقی بر عهده نو یسنده مسئول است.
.4حق رد یا قبول مقالهها برای نشریه محفوظ است.
.5تایید نهایی مقاله برای چاپ بر اساس نظر داوران و تایید سردبیر نشریه است.
.6حجم مقاله حداقل 7صفحه و حداکثر 30صفحه 250کلمهای خواهد بود.
.7نقل و اقتباس از مقالههای نشریه با بیان منبع ان ،ازاد است.
.8جهت نوشتن مقاله از فونت 14و خط ” “IRLotusاستفاده شود.
.9فهرست منابع بهترتیب حروف الفبا و بهشرح زیر درج شود:
✓ کتاب :نام خانوادگی ،نام (سال نشر) .عنوان “Bold”.نام مترجم (در صورت ترجمه) .چاپ .محل
نشر :ناشر.
✓ مقاله :نام خانوادگی ،نام (سال نشر) .عنوان ” .“Boldنام نشریه .دوره انتشار .شماره نشریه :شماره
صفحات.
.10درج ارجاعات مربوط به منابع در متن بهصورت (نام مولف ،سال نشر :صفحه) اورده شود .دقت شود که هیچ منبعی
در پاورقی نباید درج گردد.
. 11ارجاعات هر صفحه مانند معادل التین واژگان تخصصی ،شرح اصطالحات و توضیحات جانبی در پاورقی
همان صفحه درج شود.
.12نو یسنده الزم است بههمراه ارسال مقاله به نشانی نشریه علمی ،مشخصات تحصیلی و رتبه علمی خود را ارسال نماید:
درج نشانی رایانامه (ایمیل) نشریه
.13پس از چاپ مقاله ،دبیرخانه نشریه موظف است یک نسخه از نشریه الکترونیکی را برای نو یسنده /نو یسندگان
ارسال نماید. صفحه 7
صفحه 8
فهرست مطالب
سخن سردبیر 9 ....................................... ............................................................
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه11.......................................................................................
علی احمد متقی (نوری)
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معروف و نهی از منکر و اسیب های ترک ان در مذهب امامیه27...................................
فرشته یوسفی ،حامد خالقی والمدهی
مسقطات ضمان قهری در پزشکی 45......................................................................................................
مهران ابراهیمی ،محمد شیبانی
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات 65.......................................................................................
قاسم علیزاده (راشدی)
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن 85..........................................................................................
وحیدالرحمن" مدقق"
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در زندگی خانوادگی در فقه شیعه 113...................................................
زهرا اسدی قلعه نی ،مجتبی عفتی
شغل زن از منظر اسالم و قوانین جمهوری اسالمی افغانستان و ایران 127 ...........................................................
کامله حیدری ،جواد سالمی
اهلیه الصبی الممیز 149 ......................................................................................................................
سید شاکر الحیدری صفحه 9
الوقف الجعفری فی دوله الکویت بین الفقه االسالمی والقانون الوضعی159 .......................................................
عبدالرضا الصالح
ا
المشاکل السریه والطالق171...............................................................................................................
احمد المنصوری
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی 185 ...............................................................................................
ابراهیم نمر العبد المیر،مجید النیسی صفحه 10
سخن سردبیر
ً
نگارش به ما ،میزان توان ،و اعتبار یک فرد ،دانشگاه ،منطقه ،جامعه و کشور را نشان می دهد ،تقریبا تمام توانایی
ها بر اساس انچه مکتوب می شود سنجنده می شود ،و مالک های ارزیابی روی اثار مکتوب اعمال می شود.
کسانی که در نوشتن قوی تر هستند از انچه دارند می توانند در زمان کمتری اثار بیشتری ارایه بدهند و از این
طریق ارزش و اعتبار خود را بیشتر و مهم تر نشان دهند .بسیاری از ایده ها ،طرح ها و توانایی ها و حتی واقعیت
ها و حقایق فقط به خاطر ضعف در ارایه گم و بی اثر می شوند.
به همین سبب تولید نشریات دانشجو یی بستر مناسبی را جهت مکتوب ساختن اندیشه های دانشجو یان فراهم
می کند؛ چرا که به تصو یر کشیدن علم کار دشواری است که دانشجو باید در قدم اول ،با قلم زدن ،توان
نگارش خود را تقو یت کند تا در اینده نوشته ها و مقاالت او ارتقا یافته و به تولید علم و دانش منجر شود.
بر این اساس ،نگاه ما به این تولیدات نه نگاهی سطحی و به دور از شاخصه های مقاالت علمی است و نه
نگاهی فراتر از توانایی های علمی انان است.
همه امید ما این است که دانشجو یان عزیز در گام اول با قلم زدن در عرصه دانش فقه و حقوق ،روز به روز بر
توانایی های علمی و قلمی خود بیفزایند ،و در گام های بعد شاهد تولیدات فاخر علمی باشیم ،و روزی را نظاره
کنیم که دانشجو یان گرامی یافته های نو ین حاصل از یک مطالعه پژوهشی خود را و یا جمع بندی یافته های
سایرین را در قالب یک مطالعه مروری به موضوعی جدید تبدیل ساخته اند.
قطعا رسیدن سریع به این ارزو به همت ان علم اموزان فرهیخته بستگی دارد ،و امیدواریم هر روز مقاالت و
نوشته های انان را در نشریه فقه و حقوق گروه علمی – تربیتی فقه و معارف اسالمی مشاهده کنیم.
در پایان بر خود الزم می دانم از معاونت محترم پژوهش ،و زحمات اساتید معظم حجج اسالم اقایان فرهاد
پورکیوان ،حسین الیوسف و جواد سالمی در راه اندازی و تولید این فصلنامه قدردانی نمایم.
والسالم
امیر امینی صفحه 11
صفحه 12
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه
نویسنده :علی احمد متقی (نوری)
1
استاد راهنما :حجه االسالم امیر امینی
دریافت مقاله1400/11/29 : :
2
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
«غناء» از مفاهیم مبهمی است که تعریف مشخصی برای ان نشده است ،لذا حکم ان همواره از
امور مورد اختالف در فقه امامیه و بقیه گروههای فقهی بوده است .یکی از جنبههای مهم مورد
بحث ان ،حکم استماع ان است که نسبت به بقیهی جنبههای ان (اجرای ان) در عصر حاضر،
امری است شایع.
بنابراین ،مقالهی حاضر به این پرسش پرداخته است که از نظر فقه امامیه حکم استماع غناء
چیست؟ که به نظر ،دیدگاه فقه امامیه راجع به استماع غناء تفصیل است و در غنای لهوی مضل
حکم به حرمت میکند ،اما در بقیهی موارد حکم به حلیت.
مقالهی حاضر کوشیده است تا با ارائهی تقسیماتی راجع به غناء در سایهی فقه غنی امامیه،
شناخت عمیقتر و شفافتری راجع به حکم استماع غناء در فقه امامیه بوجود اورد .و نیل به این
هدف ،به شیوهی توصیفی دنبال شده است.
یافتههای پژوهش حاضر نشان داد که استماع غنای لهوی مضل ،حرام و استماع غنای لهوی غیر
مضل و غیر لهوی حالل است.
واژگان کلیدی :حکم ،استماع ،سماع ،غناء ،مضل ،فقه و امامیه
.۱طلبه سطح سوم حوزه در مدرسه عالی مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهمالسالم)ـ کابل (حوزه علمیه کابل) و دانشجوی کارشناسی فقه
اسالمی ،گروه فقه اسالمی ،دانشکده فقه اسالمی ،دانشگاه مجازی المصطفی،
a163n266@gmail.com
.2مدیر گروه فقه و معارف اسالمی دانشگاه مجازی المصطفی(ص) صفحه 13
/12دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ّ
مقدمه
غناء که معنای عام ان عبارت است از صوت نیکو و زیبا؛ راجع به ان و استماع و گوش دادن به
ان ،سخنان زیادی از جانب گروههای فقهی اسالمی گفته شده است و در فقه امامیه نیز از همان
دیرباز در بین فقهاء مورد توجه بوده است و با ان هم استماع غناء از اموری شایع در بین جوامع
امروزی است که در نتیجهی تکرار ،وجههی عمومی و صورت عادت اجتماعی را به خود گرفته
است ،به قسمی که بین اقسام ان فرق گذاشته نمیشود .و اکثریت میپندارند که شرع حکم به
حرمت استماع غناء نکرده است.
لذا الزم است که راجع به حکم ان در سایهی منابع فقهی ،تحقیق و پژوهش صورت گیرد ،تا
دانسته شود که حکم استماع غناء در فقه امامیه چیست؟ و ایا نیاز به تفکیک بین اقسام ان است
یا خیر؟
در مورد غناء در همهی کتابهای فقهی علماء ،مبحثی موجود است و اولین رسالهی مستقل در
باب غناء توسط محقق سبزواری نوشته شد و بعد از ایشان کتابهای متعددی راجع به غناء به
رشتهی تحریر در امده است ،و مسالهی استماع غناء در ضمن انها بررسی شده است ،ولی
بررسی مستقلی راجع به ان کمتر شده است ،که برای استفادهی عموم نبوده است لذا پژوهش
حاضر برای استفادهی عموم مردم به گونهی مختصر صورت گرفته است تا در بیدار نمودن
جامعه اسالمی نسبت به این مهم ،نقشی ایفا شود.
در پژوهش حاضر که به روش توصیفی صورت گرفته است ،در صدد هستیم تا اثبات کنیم که
استماع غنای لهوی مضل حرام و اجتناب از ان واجب است و استماع اقسام دیگر غناء حرام
نیست.
و این را با رجوع به منابع روایی و تفسیری نظیر وسائل الشیعهی مرحوم حر عاملی و تفسیر
نمونهی ایت الله العظمی مکارم شیرازی و امثال ان بررسی خواهیم نمود. صفحه 14
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه13 /
مبانی نظری پژوهش
حکم :حکم در لغت به معنای قضاوت کردن ،بازداشتن ،فرمان دادن ،دانش و حکمت است
(کتاب العین ،ج ، ۳ص( )۶۶معجم مقائیس اللغه ،ج ،۲ص.)۹۱
و در اصطالح فقهی ،حکم عبارت است از قانونی که برای تنظیم زندگی انسانها وضع کرده
است (دروس فی علم االصول ،ج ،۱ص.)۶۳
استماع :استماع عبارت است از شنیدن از روی اختیار و اراده (لغات در تفسیر نمونه ،ص.)۴۳
سماع :سماع عبارت است از شنیدن غیر اختیاری.
فرق استماع و سماع این است که استماع همراه با قصد و اختیار و اراده محقق میگردد ،اما در
سماع قصد و اختیار نیست و به مجرد امدن اراده و قصد در شنیدن ،از سماع بودن خارج
میگردد و تبدیل به استماع میگردد.
غناء :لغو یان در معنای غناء اختالف فراوانی دارند ،عدهای ان را به معنای صدا دانسته اند
(معجم مقائیس اللغه ،ج ،۴ص )۳۹۷و برخی گفته اند که غناء به معنای بلند کردن و در پی هم
امدن صدا است (لسان العرب ،ج ،۱۵ص.)۱۳۶
و معانی دیگری هم بیان شده است .و همهی معانی ،نشاندهندهی این است که غناء از مقولهی
اواز است.
کلمات فقهاء هم در تعریف غناء متفاوت است؛ یک دیدگاه این است که غناء عبارت است از
صوت زیبا و نیکو و دیدگاه دیگری که مشهور است این است که غناء یعنی« :مد الصوت
المشتمل علی الترجیع المطرب» (مکاسب ،ج ،۱ص )۲۹۵و همچنین دیدگاههای فراوانی دیگری.
ممکن است که با وجود این اختالفات ،برای غناء دو معنی قایل شو یم« :معنای عام» و «معنای
خاص» که معنای خاص همان صداهای تحریک کنندهی شهوات و متناسب با مجالس فسق و
فجور است و معنای عام هرگونه صوت زیبا است (موسیقی از دیدگاه قران و حدیث ،ص)۸۸ صفحه 15
/14دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اما ان معنایی که پژوهش حاضر ،مبتنی بر ان است همان تعریف عام و معنای عام غناء (یعنی
مطلق صوت زیبا و حسن) است.
و غناء به معنای عام به سه دسته تقسیم میشود .۱ :غنای لهوی مضل؛ .۲غنای لهوی غیر
مضل؛ .۳غنای غیر لهوی
ّ
مضل :مضل اسم فاعل از باب افعال است به معنای گمراه کننده ،بیراه کننده.
فقه :فقه در لغت به معنای دانستن و فهمیدن است(معجم مقائیس اللغه ،ج ،۴ص .)۲۸۹و در
اصطالح فقیهان ،فقه ،دانستن احکام شریعت است از راه استدالل و برهان(تاریخ فقه و فقهاء،
ص.)۷
امامیه :کلمهی «امامیه» بر گرفته است از «امام» که در لغت به معنای پیشوا و کسی است که از
گفتار او پیروی میشود (لسان العرب ،ج ،۱۲ص )۲۵و یاء نسبت در اخر ا» اضافه شده است؛
به معنای منسوب به امام .و چون وصف برای «فرقه» است مونث به کار میرود؛ یعنی فرقهی
امامیه به معنای گروهی منتسب به امام.و در اصطالح ،امامیه عبارت است از کسانی که اعتقاد
به امامت دوازده امام (علیهم السالم) دارد.
مالزمهی عقلی بین حرمت غناء و حرمت استماع ان
قدر متیقن از تعاریف غناء این است که غناء از مقولهی صوت است ،و وقتی از مقولهی صوت
بود در این صورت حرمت غناء بدون حرمت استماع از نظر عقل معنا ندارد.
لذا از نگاه عقل مالزمه است بین حرمت غناء و حرمت استماع ان.
تبیین حکم فقهی استماع غنای لهوی مضل از منظر فقه امامیه
غناء در مجموع سه قسم است که یکی از اقسام ان ،غنای لهوی مضل میباشد؛ حاال سوال این
است که به نظر فقه امامیه ،حکم استماع غنای لهوی مضل و گمراهکننده که همراه با مفسده و
عنوان حرام دیگری باشد ،چیست؟ صفحه 16
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه15 /
قدر متیقن از موارد حرمت غناء ،حرمت استماع و شنیدن غنای لهوی مضل است و اختالفی در
حرمت ان نیست.
ّ
ادلهی حرمت استماع غنای لهوی مضل:
)۱ایات :در قرانکریم ایهی که به صراحت حرمت غناء و حرمت استماع غنای لهوی مضل را
بیان کند ،وجود ندارد؛ اما با تفسیر برخی از کلمات در قران به غناء در کالم ائمهی
معصومین(علیهمالسالم) و کالم مفسران ،حرمت غناء ثابت میگردد که قدر متقین از ان حرمت
غنای لهوی مضل است .و در گام بعدی ،حرمت شنیدن غنای لهوی مضل از طریق مالزمهی
عقلی ثابت میگردد؛ زیرا مفسدهی غناء چیزی جز تاثیر منفی که بر شنوندگان میگذارد،
نیست .که ایاتی که داللت بر حرمت استماع غنای لهوی مضل دارند ،عبارتند از :ایهی ششم
ّ
سورهی لقمان« :و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم و
ً
یتخذها هزوا اولئک لهم عذاب مهین» بنابر تفسیر «لهو الحدیث» به غناء و شمول ان نسبت
به غناء در کالم ائمهی معصومین(علیهمالسالم) (تفسیر نمونه ،ج،۱۷ص ۳۰و ( )۳۱تفسیر نمونه ،ج،۱۷
ص۲۵و )۲۶و گستردگی معنای «لهو الحدیث» و شمول ان نسبت به غناء در کالم علمای
تفسیر (ترجمه تفسیر مجمع البیان ،ج ،۲۲-۲۱ص )۲۰۰و تعبیر به «لهو الحدیث» به جای «حدیث
اللهو» در ایه (از انجا که در ایه تعبیر به لهو الحدیث بکار رفته است نه حدیث اللهو ،فهمیده
میشود که انچه مالک است لهو و بیهودگی است و سخن و حدیث ،مالکیت ندارد و صرف
وسیلهی رسیدن به لهو و بیهودگی مذموم در ایه است( ).تفسیر نمونه ،ج ،۱۷ص ،)۲۶و به کمک
جملهی «لیضل عن سبیل الله»( این جمله در مقام تعلیل بوده و داللت بر این دارد که حرمت
منحصرا در صورتی است که همراه با غناء و لهو الحدیث ،مفسدهی اضالل باشد ،).به
ضمیمهی مالزمهی عقلیه (بین حرمت غناء و حرمت استماع ان)؛ و ایهی سیام سورهی حج:
«و اجتنبوا قول ّ
الزور» که بنابر عمومیت مفهوم «قول زور» و مصداقیت غناء برای ان طبق کالم صفحه 17
/16دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مفسران (ترجمه تفسیر مجمع البیان ،ج ،۱۸-۱۷ص )۲۶۸و تفسیر ان به غناء در کالم ائمهی
معصومین
(علیهم السالم)
در این ایهی مبارکه (تفسیر نمونه ،ج ،۱۴ص( )۱۰۶وسائل الشیعه ،ج،۱۷
ص )۳۰۳و از انجا که «قول زور» نمیتواند شامل همهی اقسام غناء شود و قرینهی هم که بتواند
شمول ان به همهی افراد غناء را ثابت نماید در مفاد ایه وجود ندارد (قول زور شامل همهی اقسام
غناء شده نمیتواند زیرا که :اوال در صورتی میتوان به ایهی مذکور بر حرمت همهی اقسام غناء
استدالل نمود که غناء در ذات خود مصداق زور و دور کنندهی از حق باشد ،در حالی که عقال
برخی از اقسام غناء یقینا باطل و زور نیست و باطل شمردن تعبدی همهی اقسام غناء هم ثابت
ً
نشده است .و ثانیا از ان جا که ادلهی شرعیه ملقای به عرف است و مفهوم غناء هم کامال واضح
و اشکار نیست ،لذا غناء در کالم ائمهی معصومین(علیهم السالم) حمل بر معنای متعارف در زمان
ائمه (ع) میگردد که غنای متعارف در ان زمان ،غنای لهوی مضل بوده است ).پس فقط شمول
ان نسبت به قسم لهوی مضل ان متیقن است و بنابر مالزمهی عقلیه بین حرمت غنای لهوی
مضل و حرمت استماع ان داللت بر حرمت استماع غنای لهوی مضل دارد .و همچنین ایهی
ً
۷۲سورهی فرقان« :و الذین ال یشهدون الزور و اذا ّمروا باللغو ّمروا کراما» با در نظر داشت
ایهی ۳۰سورهی حج و نکات بیانشده در ضمن ان برای اثبات حرمت استماع غنای لهو مضل.
)۲روایات :روایاتی که از انها حرمت استماع غنای لهوی مضل استفاده میگردد عبارت اند
از :روایت حسنهی ابن مسلم« :قال :سمعت ابا جعفر (ع) یقول :الغناء ّ
مما وعدالله علیه
النار و تال هذا االیه {و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم
و یتخذها هزوا اولئک لهم عذاب مهین}» (حدود الشریعه ،ج ،۱ص )۵۱۰بنابر قرینه بودن ایهی
شریفه برای غنای لهوی مضل و حمل غناء در کالم امام باقر(علیهمالسالم) بر غنای متعارف در ان
زمان و مطلق بودن غناء که شامل شنیدن و استماع ان هم میگردد .و روایت علی بن جعفر از
برادرش حضرت امام موسی کاظم (ع) « :قال سالته عن الرجل ّ
یتعمد الغناء یجلس الیه؟ صفحه 18
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه17 /
قال :ال» (وسائل الشیعه ،ج ،۱۷ص )۳۱۲که ظهور در حرمت استماع غناء دارد و حمل بر استماع
غنای لهوی مضل میگردد .و روایت طاطری از امام صادقعلیهالسالم) که امام علیهالسالم فرمودند:
ّ
«استماعهن (ای الجواری المغنیات) نفاق» (حدود الشریعه ،ج ،۱ص( )۳۷۲وسائل الشیعه،
ج ،۱۷ص )۱۲۴که عرفا از ان حرمت استماع غناء فهمیده میشود و حمل بر حرمت استماع
غنای لهوی مضل میگردد .و روایت امیر المومنین علی(علیهمالسالم) از پیامبر گرامی اسالم
(صلی الله
علیه و اله و سلم) که فرمودند« :صوتان ملعونان یبغضهما الله :اعوال عند مصیبه و صوت عند
نعمه ،یعنی النوح و الغناء» (مستدرک الوسائل ،ج ،۱۳ص )۹۳که بنابر حمل غناء بر غنای لهوی
مضل به قرینهی بقیهی ادله و تالزم بین حرمت غناء و حرمت استماع ان ،داللت بر حرمت
استماع غنای لهوی مضل دارد.
)۳کالم مراجع :از کالم اکثریت مراجع هم حرمت استماع و شنیدن غنای لهوی مضل
استفاده میگردد؛ از جمله ایات عظام سیستانی ،مکارم ،فیاض و مقام معظم رهبری.
ایتالله العظمی مکارم شیرازی
(دام عزه)
میفرمایند« :کلیه صداها و اهنگهایی که مناسب
مجالس لهو و فساد است حرام و غیر ان حالل است و تشخیص ان با مراجعه به اهل عرف
خواهد بود( ».رسالهی توضیح المسائل ایت الله مکارم ،ص)۴۹۲
ایتالله العظمی فیاض(دام عزه) میفرمایند« :غناء حرام است و ان عبارت است از صدایی که به
کیفیت و لهجه مخصوص مجالس لهو ادا شود( ». ...،رسالهی توضیح المسایل ایتا ...العظمی
فیاض ،ص )۳۱۴ -۳۱۳که از انجا که مراد ما غنا به معنای عام (مطلق صوت خوش) است و
ایشان غناء را بر معنای خاص تفسیر کرده است لذا مستفاد از کالم ایشان هم حرمت استماع در
صورت لهوی مضل بودن است بنابر تفسیر ما از غناء.
مقام معظم رهبری(دام عزه) میفرمایند« :غناء که عبارت است از اوازخوانی ،در صورتی که لهوی
مضل باشد حرام و در غیر این صورت ،حالل است( ».رسالهی منتخب االحکام ،ص)۳۳۹ صفحه 19
/18دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بعد میفرمایند که «استماع غنای محرم جایز نیست ،هرچند مستمع در خود مجلس حضور
نداشته باشد( ».رسالهی منتخب االحکام ،ص)۳۴۱
خالصه اینکه مستفاد از کالم اکثر مراجع این است که شنیدن غنای لهوی مضل حرام است.
)۴اجماع :برخی از علماء نظیر شیخ اعظم انصاری(ره) ادعای اجماع بر حرمت غناء نموده اند
(مکاسب ،ج ،۱ص .)۲۸۵و از انجا که اجماع دلیل لبی (دلیلی که از نوع الفاظ نیست ).است و
دلیل لبی حمل بر قدر متیقن میگردد (مصباح االصول ،ج ،۳ص )۳۶۴و قدر متیقن غناء ،غنای
لهوی مضل است؛ پس مستفاد از اجماع حرمت استماع غنای لهوی مضل است نه بیش از ان.
نتیجه اینکه استماع غنای لهوی مضل حرام است.
تبیین حکم فقهی استماع غنای لهوی غیر مضل از منظر فقه امامیه
نوع دیگر غناء ،غنائی است که با اینکه داخل در مصادیق لهو است اما اضالل و گمراه کردن و
مفسدهی دیگری را در پی ندارد ،حاال این پرسش مطرح است که در فقه امامیه گوش دادن و
شنیدن چنین غنایی چه حکمی دارد؟
با وجود اختالف فراوان در مورد حکم استماع غناء که عدهای قایل به حرمت مطلق و عدهای
قایل به تفصیل شده اند ،ولی مستفاد از ادله این است که استماع غنای لهوی غیر مضل حرام
نیست.
ّ
ادلهی دال بر عدم حرمت استماع غنای لهوی غیر مضل:
)۱ایات :مستفاد از ایاتی که بنابر تفسیر ائمهی معصومین(علیهمالسالم) و مفسران بزرگ جهان
اسالم راجع به غناء وارد شده بود و متضمن بیان حکم غناء بودند ،فقط حرمت غنای لهوی بود
که مضل و گمراهکننده بود و بالمالزمهی عقلیه داللت بر حرمت استماع غنای لهوی مضل
مینمودند ،اما حرمت غنای لهوی غیر مضل را نمیتوانستند ثابت کنند؛ زیرا ایهی مبارکهی صفحه 20
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه19 /
ّ
ششم سورهی لقمان (و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم
ً
و یتخذها هزوا لهم عذاب مهین) با قرینهی جملهی (لیضل عن سبیل الله) فقط حرمت
غنای لهوی مضل را ثابت مینماید .و ادعای اینکه به مجرد دخول غناء تحت عنوان لهو ،برای
اثبات حرمت ان و حرمت استماع ان کافی است اگر چه مضل نباشد؛ چون لهو و استماع ان
حرام است ،درست نیست چونکه مستفاد از ادلهی که در مورد لهو وارد شده است از جمله
همین ایهی مبارکهی ۶سورهی لقمان این است که لهو و استماع ان به طور مطلق حرام نیست،
بلکه حرمت ان و حرمت استماع ان منوط به تحقق قید اضالل است .پس حرمت استماع غنای
لهوی غیر مضل اثبات نمیگردد .و در مورد ایهی ۳۰سورهی حج (و اجتنبوا قول الزور) هم
که بیان شد که قول زور شامل همهی اقسام غناء نمیگردد و به طور قطع فقط شامل غنای لهوی
مضل میگردد؛ که مو ید ما این است که در کالم امام صادق(علیهالسالم) قول زور تفسیر به غناء
شده است (وسائل الشیعه ،ج ،۱۷ص )۳۰۳و از انجا که غناء حمل بر معنای متعارف و معهود در
ان زمان میگردد و غنای متعارف در ان زمان غنای لهوی مضل بود .لذا حرمت استماع غنای
لهوی غیر مضل از ان استفاده نمیگردد .و همچنین در مورد ایهی ۷۲سورهی فرقان (و الذین
الیشهدون الزور) که حمل بر غنای لهوی مضل میگردد و حرمت استماع غنای لهوی غیر
مضل را نمیتواند اثبات کند.
و از انجا که ایات قران نمیتواند حرمت استماع غنای لهوی غیر مضل را اثبات کند ،بنابر اصل
اولی حلیت حکم به حلیت ان میگردد .والله اعلم.
)۲روایات :مستفاد از روایات دال بر حرمت استماع غناء بنابر قرینه بودن عبارات روایات و یا
حمل لفظ غناء در انها بر غنای لهوی مضل ،حرمت استماع غنای لهوی مضل است و شامل
استماع غنای لهوی غیر مضل نمیگردد؛ و همچنین از روایات دیگری هم عدم حرمت استماع
غنای لهوی غیر مضل استفاده میگردد؛ نظیر روایت ابی بصیر از امام صادق(علیهالسالم) «اجر صفحه 21
/20دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ّ
المغنیه التی تزف العرائس لیس به باس و لیست بالتی یدخل علیها الرجال» (وسائل الشیعه،
ج ،۱۷ص )۱۲۱که مستفاد از این روایت این است که غنای زن اواز خوان در مجلس عروسی
حرام نیست و اال اگر حرام میبود که اجرت گرفتن در مقابل عمل حرام ،حرام است ولی این
جواز مقید و مشروط به عدم دخول مردان در جمع زنان شده است که مستفاد از این قید این
است که حرمت فقط در صورت وجود مفسده است و اال حرمتی نیست .و بالمالزمه استماع
غنای لهوی غیر مضل و بدون مفسده اشکالی ندارد.
در نتیجه مستفاد از ادله این است که استماع غنای لهوی غیر مضل حرام نیست ،اگر چه میتوان
کراهت ان را اثبات کرد.
تبیین حکم فقهی استماع غنای غیر لهوی از منظر فقه امامیه
قسم سوم از اقسام غناء ،غنای غیر لهوی است که عبارت است از غنایی که نه لهو است و نه
مضل .به نظر فقه امامیه حکم استماع این قسم از غناء چیست؟
قدر متیقن از موارد حلیت استماع غناء ،استماع غنای غیر لهوی است و در حالل بودن ان بحثی
نیست و حتی عدهی که به طور مطلق قایل به حرمت شنیدن غناء میشوند ،غناء را طوری
تعریف میکنند که شامل این مورد (صدای خوش و صدای زیبا) نمیگردد ،و این قسم را
تخصصا از حکم غناء خارج میدانند .اما از ان جا که بحث ما در مورد حکم استماع غناء به
معنای عام است لذا این قسم هم داخل در اقسام غناء خواهد بود و استماع ان حالل است. صفحه 22
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه21 /
ّ
ادلهی دال بر حلیت استماع غنای غیر لهوی:
)۱ایات :مستفاد از ایات که داللت بر حرمت استماع غناء میکند این است که این حرمت
اختصاص به استماع غنای لهوی مضل دارد و ان را میتوان از قیدی که در ایهی شش سورهی
لقمان امده است (لهو الحدیث) فهمید .لذا از قران حرمت استماع غنایی که حتی داخل در
مصادیق لهو نیست ،استفاده نمیگردد.
)۲روایات :مستفاد از برخی روایت این است که غنای غیر لهوی حرام نیست ،و وقتی خود
غنای غیر لهوی حرام نبود استماع ان هم حرام نخواهد بود.به طور نمونه :روایت «عنه (عن
ّ
َ
ّ
ّ
رسولالله) :انه صلی الله علیه و اله نهی عن الغناء و عن شراء المغنیات و قال ان
الغناء اال فی النیاحه اذا لم تقل باطال و فی حداء َّ
َ
الز ْمل
اجوره ّن من السحت و لم ُیجوز
و فی االعراس اذا لم یسمعها الرجال االجانب و لم ّ
تغن بباطل( ».مستدرک الوسائل ،ج،۱۳
ص )۲۱۵که در ان غناء در عزاداری که از اقسام غنای غیر لهوی است جایز دانسته شده تا زمانی
که همراه با باطل و مفسدهی دیگری نباشد ،و بالمالزمه بر جواز استماع غنای غیر لهوی داللت
دارد .و همچنین روایتهای که داللت دارند بر اینکه قران را باید با صوت حسن خواند مثل این
ّ
روایت که رسول اکرم (ص) فرمودندّ :
«حسنوا القران باصواتکم فان الصوت الحسن یزید
ً
القران حسنا» (وسائل الشیعه ،ج ،۶ص )۲۱۲و صوت حسن هم غنای به معنای لغوی است و
قرائت قران با صوت حسن هم از اقسام غنای غیر لهوی میگردد که حرام نیست و استماع ان
مشکلی نخواهد داشت.
)۳اقوال علماء :مستفاد از کالم علماء این است که استماع غنای غیر لهوی حرام نیست ،زیرا
حد اقل اکثر انها در مورد حرمت قید لهوی بودن و متناسب با مجالس لهو و لعب را میاورند
(توضیح المسائل ایت الله مکارم ،ص( )۴۹۲استفتائات ایت الله سیستانی ،ص( )۳۱۴ -۳۱۳رساله توضیح
المسایل ایتا ...العظمی فیاض ،ص ( )۳۱۴ -۳۱۳رسالهی منتخب االحکام ،ص )۳۳۹و کسانی که این صفحه 23
/22دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
قید را برای حرمت نمیاورند هم مراد شان از غناء ،غناء به معنای عام (صدای نیکو و زیبا)
نیست ،بلکه مراد شان غنای لهوی مضل و یا هم مراد عدهای غنای لهوی غیر مضل است.
نتیجه اینکه استماع غنای غیر لهوی جایز است.
تبیین حکم فقهی سماع غناء از منظر فقه امامیه
سماع بر خالف استماع که گوش فرادادن برای شنیدن است ،عبارت است از شنیدن با گوش
بدون قصد گوش دادن و به گونهی غیر اختیاری ،مثال شنیدن غناء در هنگام عبور از بازار و
شنیدن غناء در جلسهی که او به قصد شنیدن غناء به ان جا نرفته است و در انجا هم قصد گوش
دادن و شنیدن ندارد .حاال سوال مطرح است که حکم سماع غناء از دیدگاه فقه امامیه چیست؟
با توجه به عدم حرمت استماع غنای لهوی غیر مضل و غنای غیر لهوی مضل ،سماع و شنیدن
غیر اختیاری ان به طریق اولی حرام نیست.
اما راجع به سماع غنای لهوی مضل باید گفت که با وجود حرمت استماع غنای لهوی مضل،
سماع غنای لهوی مضل حرام نیست.
ادلهی عدم حرمت سماع غناء:
)۱یکی از شرایط عامهی تکلیف اختیار است ،لذا در صورت عدم اختیار و اراده تکلیفی نیست
و در مورد سماع غنای لهوی مضل از انجا که سماع یک عمل غیر اختیاری است و در صورت
تعلق قصد تبدیل به استماع میگردد ،لذا تعلق تکلیف حرمت امکان پذیر نیست.
)۲ظهور روایات وارده در حرمت غناء در حرمت استماع غناء (حدود الشریعه ،ج،۱
ص.)۳۷۲ صفحه 24
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه23 /
)۳اقوال علماء :بررسی کلمات علماء راجع به حکم شنیدن موسیقی بدون اختیار ،نشانگر
این است که علماء سماع غناء و موسیقی را حرام نمیدانند (انسان ،غنا ،موسیقی ،ص ۱۳۱و
۱۳۷-۱۳۸و ۱۰۱و ۱۵۳و .)۱۴۶-۱۴۵
نتیجه اینکه شنیدن غیر اختیاری غناء اشکالی ندارد.
تبیین حکم فقهی استماع غنای به کار رفته در تالوت قرانکریم
از مصادیق غناء جایی است که تغنی به قران شود و قرانکریم با غناء و صدای حسن و نیکو
تالوت گردد ،حاال این پرسش مطرح است که از دیدگاه فقه امامیه حکم استماع این غناء
چیست؟
راجع به استماع غنای به کار رفته در قرانکریم هم باید قایل به تفصیل شد؛ زیرا که در قرانکریم
دو قسم غناء متصور است :غنای مناسب با مجالس لهو و لعب و فساد و غنای غیر لهوی(مجرد
صورت حسن)
اگر غنای بکار رفته در تالوت قرانکریم ،غنای متناسب با مجالس لهو و لعب و فساد بود،
استماع ان حرام است به دلیل ادلهی بیان شده در حرمت استماع غنای لهوی مضل.
اما اگر غنای به کار رفته در تالوت قرانکریم ،غنای غیر لهوی و مجرد صوت زیبا و حسن بود،
استماع ان حرام نخواهد بود ز یرا که دلیل بر حرمت ان نداریم و اصل اولی در هرچیز حرمت
است عالوه بر اینکه از ادلهی که تا کید بر این دارند که قران را با صوت حسن و نیکو بخوانید
داللت بر حلیت استماع ان دارد و معنای غنای غیر لهوی همین صوت حسن و نیکوی مستفاد
ً
ّ
از روایات است .مثل ایهی شریفهی «و رتل القران ترتیال»(مزمل )۴/و روایت ابی بصیر از امام
ّ
باقر(علیهالسالم) که فرمودند« :و ّ
رجع بالقران صوتک فان الله تعالی یحب الصوت الحسن
یرجع به ترجیعا»( .وسائل الشیعه ،ج ،۶ص)۲۱۱ صفحه 25
/24دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نتیجه اینکه استماع و گوشدادن به صدای زیبای تالوت قران تا زمانی که متناسب با مجالس
لهو و لعب و فساد نباشد اشکالی ندارد.
نتیجهگیری
نتیجهی پژوهش حاضر این شد که:
.۱استماع غنای لهوی مضل حرام است.
.۲استماع غنای لهوی غیر مضل حرام نیست.
.۳استماع غنای غیر لهوی حرام نیست.
.۴سماع غناء اشکالی ندارد.
.۵استماع غنای به کار رفته در تالوت قرانکریم در صورتی که از قسم غنای متناسب با مجالس
لهو لعب و فساد باشد حرام است ،اما اگر غیر از ان باشد جایز است. صفحه 26
تبیین حکم فقهی استماع غناء از منظر فقه امامیه25 /
فهرست منابع
.۱قرانکریم
.۲ابن اثیر ،مبارک بن محمد ( ۱۳۶۷ش) .النهایه فی غریب الحدیث و الثر .قم :موسسه مطبوعاتی
اسماعیلیان.
.۳ابن فارس ،احمد بن فارس ( ۱۳۵۸ش) .معجم مقائیس اللغه .بیروت :دارالفکر.
.۴ابن منظور ،محمد بن مکرم ( ۱۳۷۵ش) .لسان العرب .بیروت :دار بیروت.
.۵امامی ،محمد جعفر ( ۱۳۸۷ش) .لغات در تفسیر نمونه .قم :امام علی بن ابی طالب (ع).
.۶انصاری ،مرتضی ( ۱۴۴۱ق) .مکاسب .بیست و هشتم .قم :مجمع الفکر االسالمی.
.۷بیستونی ،محمد ( ۱۳۸۵ش) .موسیقی از دیدگاه قران و حدیث .قم :بیان جوان.
.۸حر عاملی ،محمد بن حسن ( ۱۳۷۰ش) .وسائل الشیعه .سوم .بیروت :موسسه ال البیت (ع) الحیاء
التراث.
.۹خامنه ای ،سید علی ( ۱۳۹۷ش) .رسالهی منتخب الحکام .سوم .کابل :صبح امید.
۱۳۸۸( .۱۰ش) .اجو به االستفتاءات .احمد رضا حسینی .پنجاه و یکم .تهران :شرکت چاپ و نشر بینالملل.
.۱۱سیفی ،علی اصغر .مقاله بررسی مفهوم و حکم غنا از منظر فقه اسالمی .سایت دارالثقلین.
.۱۲شرفخانی خو یی ،احمد .انسان ،غنا و موسیقی .قم :انتشارات مشهور.
.۱۳صدر ،سید محمد باقر ( ۱۳۸۷ش) .دروس فی علم الصول .قم :دارالصدر.
.۱۴طباطبایی ،سید محمد حسین ( ۱۳۸۳ش) .ترجمه تفسیر المیزان .سید محمد باقر موسوی همدانی.
نوزدهم .قم :دفتر انتشارات اسالمی.
.۱۵طبرسی ،فضل بن حسن ( ۱۳۸۳ش) .ترجمه تفسیر مجمع البیان .علی کرمی .اول .تهران :انتشارات
فراهانی.
.۱۶فراهیدی ،خلیل بن احمد ( ۱۳۶۷ش) .کتاب العین .اول .بیروت :موسسه العلمی للمطبوعات.
.۱۷فیاض ،محمد اسحاق ( ۱۳۸۰ش) .رسالهی توضیح المسائل .قم :مجلسی.
.۱۸گرجی ،ابوالقاسم ( ۱۳۷۷ش) .تاریخ فقه و فقهاء .تهران :سازمان مطالعه و تدو ین کتب علوم اسالمی
دانشگاهها (سمت). صفحه 27
/26دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.۱۹محسنی ،محمد اصف ( ۱۳۸۷ش) .حدود الشریعه .اول .قم :موسسه بوستان کتاب.
.۲۰مکارم شیرازی ،ناصر ( ۱۳۸۴ش) .تفسیر نمونه .بیست و سوم .تهران :دار الکتب االسالمیه.
۱۳۸۸( .۲۱ش) .رسالهی توضیح المسائل .تهران :پیام عدالت.
.۲۲نوری طبرسی ،حسین ( ۱۴۰۸ق) .مستدرک الوسائل .اول .قم :موسسه ال البیت (ع) الحیاء التراث.
.۲۳واعظ حسینی ،سید محمد (۱۴۱۷ق) .مصباح الصول .پنجم .قم :مکتبه الداوری. صفحه 28
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معروف و نهی از منکر و اسیب های ترک ان در
مذهب امامیه
نویسنده :فرشته یوسفی
1
استاد راهنما :حامد خالقی والمدهی 2
د ریافت مقاله1400/11/29 :
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده :
امر به معروف و نهی از منکر جزء فروع دین اسالم بوده و به هرانجه که باعث رشد و کمال در
مردم شود معروف و به هر انچه که باعث انحطاط فرد و جامعه گردد منکر نامیده میشود .در
اسالم فرقه ها و مذاهب مختلفی وجود دارد که از لحاظ اعتقادی با هم اختالف دارند و همین
مساله سبب شده تا مسلمانان به پیروی از مذاهب مختلفی بپردازند مذهب امامیه { شیعه /
دوازده امامی /تشیع } از جمله این فرقه ها بوده که در این فرقه امر به معروف و نهی از منکر دو
رکن مهم احکام و فرایض الهی شمرده شده که پیروان این مذهب همواره از سوی خداوند ،
پیامبر و امامان معصوم تشو یق به اقامه این فریضه الهی شده اند و برای اقامه این دو فریضه به
روش درست شرایط و مراتبی را هم ذکر کرده اند .بنابراین در این مقاله به این سوال پرداخته
میشود که جایگاه ،شرایط ،مراتب امر به معروف و نهی از منکر در مذهب امامیه چیست ؟ و
چه فوایدی را در پی دارد ؟ انچه به نظر میرسد امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایط ،
مراتب و فوایدی هست که اقامه ان باعث پیشرفت جامعه میشود .مقاله می کوشد تا با عرضه
ایات و روایات دقیق شرایط ،مراتب و فواید امر به معروف و نهی از منکرو اسیب های ترک ان
. 1دانشجوی کارشناسی فقه اسالمی ،گروه فقه اسالمی ،دانشگاه مجازی المصطفی ،قم ،ایران.
.2استاد کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه مجازی المصطفی ،قم ،ایران. صفحه 29
/28دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
را بیان کرده تا شناخت بیشتری با امر به معروف و نهی از منکر حاصل گردد .نتیجه این مقاله
توصیفی این شد که امر به معروف و نهی از منکر دارای فواید وجایگاه مهمی در مذهب امامیه
داشته همچنان مراتب امر به معروف و نهی از منکر شامل { قلبی /زبانی /عملی } بوده و
شرایط ان شامل { علم و معرفت /احتمال تاثیر /نبودن ضرر /ادامه و اصرار متخلف} میباشد .
واژگان کلیدی :معروف ،منکر ،امر به معروف نهی از منکر ،مذهب امامیه
مقدمه :
امر به معروف و نهی از منکر یعنی مردم را به کار نیک واداشتن و از کار زشت بازداشتن میباشد
که در همه ای مذاهب از جمله مذهب امامیه به امر به معروف و نهی از منکر تاکید شده و
شرایط ،مراتب ،انواع و اقسامی برای ان قایل شده اند .امر به معروف و نهی از منکر یکی از
مهمترین راه برای رشد و گسترش خو بی ها و جلوگیری از گسترش زشتی ها در فقه امامیه
میباشد در این رابطه ملحدین با شعار های ازادی و اینکه هیچ کس حق دخالت در زندگی و
عقاید دیگران را ندارد تا حدودی مانع اجرای این دو فریضه شده اند که متاسفانه عده ای از مردم
نا اگاه فواید و اثار این فریضه را درک نکرده حضور و دستورات خداوند را فراموش کرده و به
دنبال شعار های ملحدین ،امور مادی و هوس های خو یش حرکت میکنند و مانع پیشرفت و
سعادت جامعه اسالمی میشوند .
اینجا وظیفه امران به معروف و ناهیان از منکر اینست که در برابر ملحدین و مردم نااگاه تمام قد
ایستاده و مانع تباهی و فساد شوند چرا که سرنوشت اعضای جامعه به همدیگر وابسته است و
زمانی میتوان سالم ماند و سالم زندگی کرد که جامعه ای سالم و بدور از زشتی داشته باشیم
اینجاست که به اهمیت امر به معروف ونهی از منکر پی میبریم که ضامن سالمتی و سعادت
جامعه اسالمی میباشد از انجایی که امر به معروف و نهی از منکر نقش سازنده ای برای جامعه
اسالمی دارد امران و ناهیان ان نیز باید واجب الشرایط بوده تا بتوانند این امر مهم را به درستی
عملی کنند حاال جای این سوال اصلی است که جایگاه ،شرایط ،فواید و اسیب های امر به صفحه 30
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر29 / ...
معروف و نهی از منکر در فرقه امامیه چیست ؟ مقاالت زیادی در رابطه با شرایط ،جایگاه و
فواید این دو فریضه نوشته شده است که ما نیز می خواهیم در این تحقیق توصیفی شرایط ،
جایگاه و فواید امر به معروف ونهی از منکر را در مذهب امامیه با استفاده از ایات قران کریم و
احادیث اثبات کنیم .
معنای امر به معروف و نهی از منکر
هر دینی یک تعداد باید ها و نباید ها را به مردم در قالب احکام و ممنوعات تعیین کرده اند و از
پیروانشان میخواهند که از احکام تعیین شده پیروی و از ممنوعات دوری گزینند و در همان
چهارچو بی که تعیین شده حرکت کنند .اسالم نیز مانند سایر ادیان یک تعداد باید ها [معروف
] و نباید ها [منکر ] را تعیین کرده اند و از مسلمانان خواسته شده تا نسبت به این باید ها و نباید
ها همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر بکنند .
معروف در لغت به معنای شناخته شده ،مشهور ،و نیکی بوده و در اصطالح یعنی هر کاری که
با عقل و شریعت نیکو شناخته شده باشد .
منکر در لغت به معنای کار یا رفتار ناپسند ،بد ،ناشایست بوده و در اصطالح یعنی هر کاری
که عقل و خرد سالم زشتی انرا حکم کند .
در احکام دین تمامی واجبات و مستحبات معروف و به تمامی محرمات و مکروهات منکر گفته
میشود که توصیه به این کارهای واجب و مستحب امر به معروف ومانع شدن و نهی کردن از
محرمات و مکروهات نهی از منکر تعریف شده است .به عبارت دیگر امر به معروف و نهی از
منکر یعنی توصیه و نهی از سوی فرد مسلمان و متعهد به دیگران برای انجام دادن انچه که در
اسالم خوب در تظر گ رفته شده و نهی و ممانعت ان فرد برای انجام ندادن انچه که از نظر اسالم
و عقل بد در نظر گرفته شده است .
در قران کریم و احادیث اهل بیت ایات و روایات زیادی در رابطه با امر به معروف و نهی از منکر
داریم که در اینجا چند نمونه از این ایات و روایات را یاداور میشو یم : صفحه 31
/30دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
خداوند در قران کریم میفرمایند :و مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگر اند که به کارهای
پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و نماز را بر پا میکنند و زکات میدهند و از
خدا و پیامبرانش فرمان میبرند انانند که خداوند به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که
خداوند توانا و حکیم است ( .تو به )71 /در جای دیگر میفرمایند :و باید از میان شما گروهی
باشند دعوتگر به خیر که به نیکی فرمان دهند و از ناشایستی [بدی ]باز دارند و اینان رستکارانند.
(ال عمران ) 104 /در ادامه همین سوره میفرمایند :به خدا و روزی باز پسین ایمان میاورند و به
نیکی فرمان میدهند و از ناشایستی باز میدارند و به نیکوکاری میشتابند و اینان از شایسته گانند .
( ال عمران ) 114 /
همچنین امام علی ع میفرمایند :تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به
معروف و نهی از منکر چون اب دهان است در برابر دریای پهناور ( .نهج البالغه /حکمت ) 374
در حدیثی دیگر از حضرت محمد ص امده که میفرمایند :خداوند مومن ناتوانی که دین ندارد
دوست نمیدارد .سوال شد :مومن ناتوان بی دین چه کسی هست ؟ فرمودنند :انکه نهی از
منکر نمیکند (الکافی /ج / 5ص ) 59همچنین امیرالمومنین امام علی ع میفرمایند :خداوند مردم
گذشته را لعن نکرد و از رحمت خود دور نساخت مگر به جهت انکه امر به معروف و نهی از
منکر را ترک کردنند از اینرو خداوند سفیهان را به واسطه گناهانشان و دانایان را به واسطه ترک
نهی از منکر لعن کرد ( .نهج البالغه /خطبه ) 192
طبق این ایات و روایات و تعاریفی که ذکر شده معلوم میشود که امر به معروف و نهی از منکر
جزء فرایض مهم دین اسالم بوده و مسلمانان در مقابل عمل و رفتار یکدیگر متعهد هستند و
همواره باید تالش کنند تا هر انچه باعث تضعیف جامعه و مردم میشود را از بین ببرند . صفحه 32
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر31 / ...
جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در قران و روایات
از احادیث و روایات به دست امده از معصومین و ایات قران کریم مشخص میشود که امر به
معروف و نهی از منکر در دین اسالم جایگاه بلند و ارزشمندی یرخوردار می باشد و به صراحت
در این زمینه تاکید دارد که با انجام این دو فریضه انسان میتواند سعادت دنیا و اخرت خود را
تامین کند .
امام علی ع میفرمایند :تمام کار های نیک وجهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از
منکر چون قطره ای ست در برابر دریای پهناور (نهج البالغه /حکمت ) 371امام علی ع در این
حدیث برتری امر به معروف و نهی از منکر را بلندتر از جهاد و سایر عبادات و نیکی میداند .در
حدیثی دیگر پیامبر امر به امر به معروف و نهی از منکر را جانشین خداوند در زمین معرفی
میکند و چنین میفرماید :کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا در زمین و
جانشین پیامبر و کتاب اوست ( .مستدرک الوسایل /ج / 12ص ) 75
ایات بیشماری داللت بر جایگاه این دو فریضه داشته خداوند در قران کریم میفرماید :مردم
مومن از مردان و زنان ،بعضی از انها اولیای بعضی دیگرند ؛امر به معروف ونهی از منکر میکنند
و نماز را برپا میدارند و زکات میدهند ،خدا و رسول او را اطاعت میکنند و انها کسانی هستند
که خداوند بر انها رحمت خواهد فرستاد به درستی که خداوند عزیز و حکیم است ( .تو به )71 /
از این ایات و روایات به خو بی جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در دین اسالم مشخص
شده و اصرار بر انجام ان بیانگر اهمیت و فواید ان میباشد .
امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی یا واجب کفایی
واجب عینی از واجبات دین بوده که همه ای مکلفان مجبور به انجام ان هستند و به دلیل اینکه
دیگران انجام داده تکلیف از وی ساقط نمیشود .مانند :نماز های روزانه ،روزه ،حج .....در
این نوع واجبات فرد نمیتواند بگو ید چون دیگران نماز بر پا داشته اند پس انجام دادن ان برای من
واجب نیست .واجب کفایی در مقابل واجب عینی قرار دارد که اگر توسط بعضی از مکلفان صفحه 33
/32دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
انجام شد نیازی نیست تا بقیه اقدام به انجام ان کنند .مانند :امر به معروف و نهی از منکر ،
جهاد ....
عالمان بزرگ اسالم مخصوصا فرقه امامیه دلیل اینکه در واجبات کفایی با انجام دادن بعضی از
مکلفان تکلیف از عهده دیگران برداشته شده میشود را چنین بیان کرده اند :واجبات کفایی
مربوط به مصالح عمومی جامعه بوده و انجام شدن عمل اهمیت دارد نه اینکه چه کسی ان را
انجام دهد .
در قران کریم نیز ایات وجود دارد که بیانگر کفایی بودن امر به معروف و نهی از منکر هست
چنانچه خداوند میفرماید :و باید در میان شما گروهی باشند که به نیکی فرمان دهند و از کار
ناشایسته باز دارند و هم انان رستگارانند ( .ال عمران ) 104 /اینجا مراد از[کم] در ایه امت محمد
ص میباشند و مراد از [منکم] یعنی جماعتی و بعضی از امت که امر به معروف و نهی ازمنکر
مینمایند از این جهت ایه داللت بر وجوب کفایی دارد .
ایت الله مکارم شیرازی نیز در رابطه با کفایی بودن امر به معروف میفرمایند :معتقدیم امر به
معروف و نهی از منکر واجب کفایی است بعدا اشاره به سوره مبارکه (ال عمران ) 104 /میکنند و
در ادامه میفرمایند :طبیعت بعضی از امور به گونه ای است که اگر برخی قیام کردند از دیگران
ساقط میشود و به عقیده ما امر به معروف و نهی ازمنکر از جمله همین امور هستند .
به طور خالصه امر به معروف و نهی از منکر در فرقه امامیه واجب کفایی بوده که با انجام دادن
گروهی از مردم نیازی برای انجام دادن سایر مکلفان نیست که علمای بزرگ فرقه امامیه از جمله
ایت الله مکارم شیرازی کفایی بودن این امر را مطرح میکنند . صفحه 34
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر33 / ...
شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
در بین فقیهان و عالمان فرقه امامیه امر به معروف و نهی از منکر چند شرط دارد که بدون
داشتن این شرایط فرد نمی تواند امر به معروف و نهی از منکر کند .
• شناختن معروف و منکر
• احتمال تاثیر
• اصرار بر ادامه منکر و ترک معروف
• موجب مفسده نبودن اجرای ان
الف ) شناختن معروف و منکر :این شرط الزمه اجرای این فریضه هست تا بتوانیم درست
عمل کنیم اما متاسفانه مشکل اصلی ما اینست که فهم و شناخت نا درستی از این دو مفهوم
داریم ،به جای اینکه پیرو پیامبر ،جانشینان و تابع قران باشیم خودمان بر اساس دریافت های
خو یش عمل کرده و گاه منکر را معروف و گاه معروف را منکر درمی یابیم ؛ که این نتیجه دوری
از سنت پیامبر بوده و حاصل این نادانی و عدم شناخت باعث انحطاط اخالقی در جامعه
میشود.
بر اساس احادیثی داشتن علم ،اگاهی و شناخت معروف و منکر شرط اقامه این دو امر بزرگ
دانسته شده است .امام صادق ع میفرماید :تنها کسی میتواند امر به معروف و نهی از منکر کند
یا نهی از منکر نماید که دارای سه صفت باشد به انچه امر میکند و انچه نهی میکند اگاه باشد
عادالنه امر کند و نهی نماید با مهربانی امر و نهی کند ( .تحت العقول /ص ) 358همچنین امران
به امر به معروف و نهی از منکر با کسانی که بدون شناخت حالل را حرام و حرام را حالل کرده و
راه پیامبر را طی نمیکردند برخورد کرده اند مثال :زمانی که امام علی ع حسن بصری را دید که
مردم را پند و اندرز میکند از او پرسید :ستون دین چیست ؟ حسن بصری در پاسخ گفت :ورع
[دوری کردن از گناه /دوری کردن از شبهات از ترس ارتکاب محرمات ] امام دو باره پرسید :
افت ان چیست ؟ حسن بصری پاسخ داد :طمع [ زیاده خواهی /حرص ] ان گاه حضرت به او صفحه 35
/34دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اجازه سخن گفتن با مردم را داد ( .معالم القربه فی احکام الحسبته ص ) 271این عمل امام از این
جهت بود که بشتر افراد به نام دین چیزهای را حالل و چیز های را حرام میکردنند امام انان را از
اینکار منع میکرد و در این داستان چون امام یقیین پیدا کرد که حسن بصری از خود چیزی
نمیگو ید و تابع پیامبر و سخنان اوست او را تایید کرده و اجازه دادند که کارش را ادامه بدهد .
ب ) احتمال تاثیر :یکی دیگر از شرط های وجوب امر به معروف و احتمال تاثیر میباشد ،که
اگر امر به امر به معروف و نهی ازمنکر یقین کند که این صحبت ونهی بر عاصی تاثیر خواهد
گذاشت باید برای اقامه امر به معروف اقدام کند اما اگر یقین کند که این امر و نهی تاثیر نخواهد
داشت در این صورت امر به معروف و نهی از منکر بر وی واجب نخواهد بود .امر به معروف
سعی میکند معروف ها جای منکرات را در جامعه بگیرد از این رو باید عقالنی و با در نظر
گرفتن شرایط و امادگی خود و طرف مقابل و اینکه ایا برای فرد میتیواند تاثیر داشته باشد یا نه
طوری عمل کند نتیجه خو بی را در پی داشته باشد پس بی شک تاثیر یکی از شرایط امر به
معروف و نهی از منکر میباشد .
ج ) اصرار بر ادامه منکر و ترک معروف :از جمله شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر
این است که عاصی بر گناه و منکر خود تکرار داشته باشد و اصرار بر ترک و دوری از واجبات
دارد یعنی وقتی عاصی معصیتی را مرتکب شد قصد تکرار ان گناه و منکر را برای بار دوم و سوم
....دارد که در این صورت امر به معروف و نهی از منکر واجب میشود ؛اما اگر فرد بعد از یکبار
معصیت کردن قصد ادامه ان را نداشته اینجا دیگر الزم نیست امر به معروف و نهی از منکر
شود .
د) درمسیر اجرای امر به معروف و نهی از منکر مفسده ای نباشد :از شرط مهم دیگر این است
که اقدام به این دو فریضه باعث مفسده [ بدی /تباهی /سبب فساد ] دیگری نشود ،یعتی اگر
امر ی ناهی بداند یا گمان کند که اگر اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کند باعث ضرر و
زیان جانی ،مالی ،حیثیتی و یا ابرو یی به خود شخص یا نزدیکان و سایر مومنان وارد خواهد
شد وجوب این فریضه از وی ساقط میشود اما اگر این ضرر یه مال خود فرد بوده و این ضرر به صفحه 36
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر35 / ...
حدی نیست که دچار سختی و شدت شود میتواند این اسیب را تحمل کرده و به انجام فریضه
اقدام کند .
مراتب و درجات امر به معروف و نهی از منکر در احادیث به طور کلی وارد شده امام علی ع در
حدیثی این سه مرحله را بیان نموده و میفرماید :کسی که منکر و فساد را با هیچ یک از قلب ،
دست و زبان انکار نکند او مرده ای میان زندگان است ( .میزان الحکمه /ج / 6ص ) 276همچنین
پیامبر میفرماید :هر کس از شما ناشایسته ای ببیند باید به دست خو یش مانع ان شود و اگر
نتواند به زبان و اگر نتواند به دل مانع شود که حداقل ایمان همین است ( .نهج الفصاحه /ص 768
) بر اساس این روایات امر به معروف و نهی از منکر شامل سه مرتبه میشود.
• قلب
• لسانی
• دست
الف ) مرتبه قلب :منظور از مرتبه قلبی این است که به کارهای خوب و زشت از نظر حالت
درونی و احساس قلبی بی تفاوت نباشیم ؛ مثال از کارهای خو بی همچون :عبادت ،ایثار ،
عدل .....خوشمان بیاید و این اعمال و صفات و دارندگان انها را دوست بداریم و برعکس از
اموری مانند :دروغ ،تقلب ،بی نمازی .....بدمان بیاید و دارندگان این صفات را دوست
نداشته باشیم .اگر شخصی ،قلبا از منکر انزجار داشته باشد نسبت به گنهکار اخم میکند یا
چهره در هم میکشد یعنی ناراحتی و دلخوری خود را با حرکتی کمتر از مرحله دوم [لسانی ]
بروز میدهد .
امام علی ع میفرماید :ان که ببیند ستمی انجام میدهند یا مردم را منکری میخوانند و او به دل
خود ان را نپسندد ،سالم مانده و گناه نورزیده ( .نهج البالغه /قصار ) 373
ب ) مرتبه لسانی :این مرتبه باالتر از مرحله زبانی میباشد و به معنای ان است که با زبان و
گفتار طرفدار خو بی ها و از بدی ها و منکرات انزجار شود . صفحه 37
/36دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقام معظم رهبری ایت الله خامنه ای :گفتن گناه ،به گنهکار با زبان خوش و با لحن مناسب و
درجایی هم با زبان تند در مواردی که مفسده به وجود نیاید گناه را در جامعه کم خواهد کرد .
تجربه کنید ،منکری را که دیدید ،با زبان تذکر دهید .اصال الزم نیست زبان گزنده باشد ،یک
کلمه بگو یید :اقا ! خانم ! این منکر است .نفر دوم بگو ید ،نفر سوم بگو ید و .....دیگر چه
کسی میتواند منکر را ادامه دهد ؟ (سخنرانی مقام معظم رهبری ) 71/7/29 ,
ج) مرتبه عملی :در این مرحله انسان باید با عمل در راه گسترش خو بی ها تالش کند و
بصورت عملی یعنی با زور و مشت ....جلوی گسترش مفاسد و منکرات را د رجامعه بگیرد که
این مرحله مربوط به حکومت اسالمی میباشد تا دچار هرج و مرج نشود .
مقام معظم رهبری میفرماید :بسط ید حکومت اسالمی بر مکلفین واجب است که به امر و
نهی زبانی اکتفا کنند و در صورت نیاز با استفاده از زور ،مساله را به مسولین و یژه این امور در
قوای انتظامی و قضایی ارجاع دهند ( .اجو به اال ستفتایات /ص ,338س )1090
بر اساس انچه گفته شد امر به معروف و نهی ازمنکر در فرقه امامیه داری چهار شرط و سه مرتبه
هست که باید در مورد انها اگاهی پیدا کرده و طبق دستور داده شده عمل کرده و در صورت نبود
این شروط امر به معروف و نهی از منکر الزم نیست .
بهترین امر به معروف و نهی از منکر
بهترین امر به معروف و نهی ازمنکر اینست که انسان ابتدا از خودش شروع کند و خودش را با
استفاده از اطالعات الزم به جای برساند که بتواند دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کند
چنین کسی میتواند این فریضه را به طور احسنت عملی کند .
امام علی ع میفرماید :ای مردم ! سوگند به خدا من شما را به هیچ طاعتی وادار نمیکنم مگر انکه
پیش از این خود عمل کرده ام ،و از معصیتی شما را باز نمیدارم جز ان که پیش از ان ،ترک گفته
ام ( .نهج البالغه /خطبه / 175ص ) 250 صفحه 38
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر37 / ...
فواید امر به معروف و نهی از منکر
هر کاری که در راه خدا انجام شود ،یقینا دارای پاداش و اجر و همچنین فواید زیادی هست .
بنابراین امر به معروف و نهی ازمنکر نبز دارای فواید زیادی است که چند نکته از ان را ذکر
میکنیم :
.1عدم مرگ ناگهانی :علت مرگ ناگهانی گناهانی هست که انسان ها انجام میدهند .و
یکی از و یژگی های امر به معروف و نهی از منکر این است که از مرگ ناگهانی و زود
رس جلوگیری میکند .
امام علی ع میفرماید :بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمیکند .
(زاهد کیست ؟ وظیفه اش چیست ؟ /ترجمه الزهد /ص ) 250
.2عدم تسلط بدخواهان :یکی دیگر از فواید امر به معروف و نهی از منکر این است که
دشمنان و بدخواهان نمیت وانند بر شخصی که امر به معروف و نهی از منکر کرده غالب
و چیره شوند .
امام باقر ع میفرماید :هر گاه امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیروی از نیکان
خاندان من ننمایند خدا بدان را بر انها مسلط میکند و نیکان انها دعا کنند برای انها
اجابت نشود ( .اصول کافی /ج / 5ص ) 375
.3از نشانه های مومن و صالحان هست :یکی از و یژگی های امر به معروف و نهی از
منکر این است که در افراد مومن وجود دارد و از نشانه های افراد مومن و با خدا است.
امام با قر ع میفرماید :همانا امر به معروف ونهی از منکر را انبیای الهی و شیوه
صالحان است .وظیفه ی بزرگی است که به برکت ان سایر واجبات برپا ،راه های امن
،کسب و تجارت حالل ،ظلم و تجاوز دفع ،زمین اباد ،اعاده حق برگردن متجاوز
گذارده و همه ای کار ها سامان می پذیرد ( .وسایل الشیعه /ج / 16ص ) 119
.4عدم قطع شدن روزی :قطع نشدن روزی یکی دیگر از فواید امر به معروف و نهی از
منکر میباشد . صفحه 39
/38دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
امام علی ع مفرماید :بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی کند
و رزق را قطع نمی گرداند ( .زاهد کیست ؟ وظیفه اش چیست ؟ /ص ) 250
.5به خاک خوردن بینی فاسق :اقامه این دو امر سبب شکست افراد فاسق شده ئ افراد
مومن را بین سایر افراد سربلند میگرداند .
امام علی ع میفرماید :هر کس امر به معروف کند کمر مومن را محکم میکند و هر
کس نهی از منکر کند بینی فاسق را به خاک میمالد ( .همان ) 260 /
.6شریک شدن در ثواب کار انجام شده :از جمله فواید این دو امر این است که اگر
انسانی کسی را به کار نیکی امر کند با انجام دهنده ان کار در ثواب شریک میشود .
پیامبر ص میفرماید :هر کس امر به معروف ونهی از منکر کند و یا به خیری راهنمایی
کند و یا به ان اشاره کند در ثواب ان شر یک است و هر کس به چیزی بد فرمان دهد یا
به ان راهنمایی کند و یا اشاره کند در گناه ان شریک است ( .الخصال /ترجمه جعفری /ج
/ 1ص ) 211
اسیب های ترک امر به معروف و نهی از منکر
.1دوری از رحمت الهی :انانی که از امر به معروف و نهی از منکر فاصله گرفته اند
رحمت الهی مشمول حال انها نشده و ملعون هستند .
خداوند در قران کریم میفرماید :از بنی اسرایل انان که کافر شدند بر زبان داوود و
عیسی بن مریم لعن و نفرین شدند این بدان جهت بود که گناه میکردنند و تجاوز می
نمودنند انها از منکراتی گه انجام می دادند یکدیگر را نهی نمیکردند چه بد کاری پیشه
ساخته بودنند ( .مایده ) 78 - 79 /امام علی ع :خداوند مردم گذشته را لعن نکرد و از
رحمت خود دور نساخت مگر به جهت ان کدام امر به معروف و نهی از منکر را ترک
کردند ( .نهج البالغه /ص ) 299
.2عدم استجابت دعا :وقتی مردم به این دو امر مهم بی توجهی کند دیگر دعاهایشان
مستجاب نخواهد شد . صفحه 40
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر39 / ...
امام علی ع میفرماید :امر به معروف و نهی از منکر را ترک نگو یید و اگر ان را ترک
گفتید دعا میکنید ولی دعایتان به اجابت نمیرسد ( .نهج البالغه /ص ) 422
.3شریک گناه :زمانی که فرد شاهد عمل منکر و زشتی باشد در حالی که میتواند جلوی
این عمل زشت را بگیرد اما بی تفاوتی کند در گناه ان کناهکار شریک میباشد .
امام علی ع اشاره به داستان قوم ثمود و پی نمودن ناقه صالح میفرماید :ناقه ثمود را
فقط یک نفر پی کرد ولی عذاب الهی همه را فرا گرفت چون همه بدین عمل راضی
بودند ( .همان /ص ) 319
.4دشمنی با خداوند :گناه و ترک امر به معروف و نهی از منکر از جمله معصیت های
هست که حکم دشمنی و مبارزه با خداوند را دارد .
امام صادق ع میفرماید :هر گاه کسی منکری را مشاهده کند و انرا انکار ننماید در
حالی که قدرت بر انکار دارد ،در حقیقت دوست دارد که معصیت خدا شود و کسی
که دوست داشته باشد که معصیت خدا شود اشکارا به دشمنی خدا برخواسته ( .مدینه
فاضله در پر تو امر به معروف و نهی از منکر /ص ) 39
.5دگرگونی ارزش ها :ار خطرناک ترین اثار ترک امر به معروف و نهی از منکر نابودی و
دگرگونی ارزش های اسالمی است .
پیامبر خطاب به اصحاب اش میفرماید :حالتان چون خواهد بود ان گاه که معروف را
منکر بدانید و منکر را معروف؟
روشن است وقتی به تدریج اوامر و نواهی الهی به فراموشی سپرده شود .نسل به
نسلی نیست که بداند معروف چیست و منکر چیست ؟ و سرانجام ان ،ایجاد تحریف
و انحراف در ارزش ها است ( .به سوی فردای بهتر /ص ) 106
بر اساس این مواردی که ذکر شد امر به معروف ونهی از منکر دارای فواید زیادی هست که
انجام این فریضه سبب پیشرفت های مادی و معنوی جامعه اسالمی شده و رضایت خداوند را صفحه 41
/40دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
به دنبال دارد و عدم توجه به امر به معروف و نهی از منکر باعث فرو پاشی ،فقر و ذلت جامعه و
مسلمانان میگردد و نارضایتی خداوند را به دنبال دارد .
بهترین امر امر به معروف و نهی ازمنکر
در طول تاریخ افراد زیادی بودنند که بهترین و نمونه ترین امران امر به معروف و نهی از منکر
بودنند و این دو فریضه را با در نظر گرفتن تمام شرایط مراتب به خو بی انجام دادند یکی از ان
امران امر به معروف و نهی از منکر سوده دختر عماره بن االسک مباشد که برای شکایت از ابسر
بن ابی ارطاه به دربار معاو یه رفت و از بی توجهی به حقوق مردم و خواستار عزل او به شکوه و
گالیه و امر به معروف و نهی از منکر پرداخت .او در برابر معاو یه چنین گفت :کسی که
مسولیت اداره جامعه را بر عهده گرفته در دستگاه عدل خداوند مسول است و نباید موجب ستم
به خلق شود و حق خدا را ضایع گرداند .سپس به معاو یه هشدار میدهد :اگر او را عزل نکردی
،ممکن است بر تو بشوریم و قیام کنیم .معاو یه از این سخن بسیار اشفته شده و او را تهدید کرد
.این بانوی شجاع در این هنگام دو بیت شعر سرود که نه تنها معاو یه را از تهدید علیه او
بازداشت ،بلکه او را به موضع انفعال کشاند .
معنای شعر :درود بر خدا و پیکر پاکی که در قبر جای گرفته و قبر با در بر گرفتن او گو یی عدل
را در خود جای داده است .سوگند یاد کرد که حق فروشی نکند .او در جای خود حق و ایمان را
هماهنگ و قرین و همتای هم ساخت .
معاو یه در عین تعجب از او پرسید :منظور تو از این اشعار کیست ؟ او گفت :علی بن ابی
طالب .او گفت :من مشابه همین صحنه در زمان خالفت علی ع پیش امده و من به نشانه
شکایت به محکمه او وارد شدم و او را در منزلش در حال نماز یافتم .او پس از پایان نماز با یک
نگاه همراه با رافت به من فرمود :ایا کاری داری ؟ عرض کردم :اری .کارگزار شما در مسایل
مالی قسط و عدل را رعایت نمی کند و بر ما ستم روا میدارد .او وقتی از صدق گزارش من یقین صفحه 42
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر41 / ...
حاصل کرد ،عالوه بر انکه به درگاه پروردگار تضرع نمود ،قطعه پوستی را اورد و در ان فرمان
عزل کارگزار خو یش صادر نمود ( .مجلسی /ج / 7ص ) 324
این داستان بیانگر شجاعت زنی هست که در برابر ظالم ترین فرد ایستاده و امر به معروف و نهی
از منکر کرده و عدالت امام علی ع را مثال میزند . صفحه 43
/42دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نتیجه گیری
.1امر به معروف و نهی از منکر از جمله فرایض و ارکان مهم اسالم می باشد .
.2در اسالم مذاهب زیادی وجود دارد که بیشترین تاکید به اقامه امر به معروف و نهی از
منکر در مذهب امامیه شده است.
.3مسلمانان در برابر عمل و رفتار همدیگر متعهد بوده و باید برای اصالح خود و افراد
جامعه تالش کنند .
.4ایات و روایات بیشماری در رابطه با امر به معروف و نهی از منکر داریم که جایگاه و
اهمیت ان را بیان میکند .
.5در فرقه امامیه امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی بوده و با انجام دادن گروهی
از مردم دیگر نیاز به اقامه ان از سوی سایر افراد جامعه نیست .
.6شرایط امر به معروف و نهی از منکر در مذهب امامیه شامل شناختن معروف و منکر ،
احتمال تاثیر ،اصرار بر ادامه منکر و ترک معروف ،موجب مفسده نبودن اجرای ان
میباشد .
.7مراتب امر به معروف و نهی از منکر در مذهب امامیه شامل قلبی ،لسانی و عملی
میباشد .
.8بهترین امر به معروف و نهی از منکران است که از خود فرد شروع شده باشد .
.9اقامه امر به معروف و نهی از منکر باعث عدم مرگ ناگهانی ،عدم تسلط بد خواهان ،
عدم قطع روزی ......میشود .
.10ترک امر به معروف و نهی از منکر باعث دوری از رحمت الهی ،عدم استجابت دعا ،
دشمنی با خدا .......میشود .
.11در طول تاریخ زنان و مردانی بودن که بی باکانه بدون در نظر گرفتن پست و مقام
عاصی تمام قد ایستاده و امر به معروف و نهی از منکر کرده اند . صفحه 44
جایگاه ،شرایط و فواید امر به معر وف و نهی از منکر43 / ...
فهرست منابع :
.1قران کریم
.2نهج البالغه
.3مطهری ،مرتضی ،ده گفتار ،صدرا ،قم ، 1394 ،چاپ چهل و چهارم
.4میرخانی ،عزت السادات ،تاریخ تحول حقوق زن در اسالم جلد اول ،انتشارات دانشگاه امام
صادق ع 1 ، 1398 ،
.5مهسا خدایی ،شیوه های نو ین و کاربردی در امر به معروف ونهی از منکر ،تابستان 1398
.6سید اسماعیل حسینی اجداد و سیده اکرم رخشنده نیا ،امر به معروف و نهی از منکر از منظر دین و
شرایط اقامه ان ،شماره دوم 1391 ،
.7سیده معصومه خدایی ،سعیده رضایی ،امر به معروف و نهی از منکر از منظر فقه و حقوق و بررسی
جایگاه دولت و ملت ،شماره دوم 1392 ، صفحه 45
صفحه 46
مسقطات ضمان قهری در پزشکی
نویسنده :مهران ابراهیمی
1
استاد راهنما :محمد شیبانی
د ریافت مقاله1400/11/29 :
2
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
با اینکه علم پزشکی پیشرفتهای چشمگیری در زمینههای مختلف داشته و اقدامات زیادی در
بهبود سالمتی و حفظ جان بیماران انجام میگیرد ولی با این وجود خطاهای پزشکی هم در ان
کم نیستند که در موارد زیادی منجر به خسارت جسمی و مالی بیماران میشود و این ضررهای
جسمی و مالی موجب ضمان است و هر چند برای رفع ضمان مخصوصا ضمان قهری در
پزشکی تحقیقاتی انجام شده اما به خاطر اهمیت و ابتالی موضوع نیاز به تحقیق بیشتر و
و یژهتری دارد که ایا پزشک نسبت به خطاهایی که منجر به ضرر بر بیمار میشود ضامن است؟
این مقاله متمرکز بر بررسی تحلیلی -توصیفی سه دلیل احسان ،رضایت بیمار و اخذ برائت ،از
ادلۀ رفع ضمان قهری در پزشکی بر اساس نظر فقهاست و یافتههای این پژوهش نشان میدهد
با توجه به این سه دلیل ،در صورتی که یکی از این موارد حاصل شود ،پزشک به خاطر خطاهای
پزشکی ،ضامن نیست.
واژگان کلیدی :مسئولیت ،احسان ،رضایت ،برائت
. 1دانشجوی کارشناسی فقه اسالمی ،گروه فقه اسالمی ،دانشگاه مجازی المصطفی ،قم ،ایران.
. 2مدرس جامعه المصطفی ،دانش اموخته سطح 4حوزه علمیۀ قم. صفحه 47
/46دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-1مقدمه
یکی از نیازهای طبیعی جامعه از ابتدا ،نیاز به طبیب و طبابت است ،با توجه به این که اصل
طبابت واجب کفایی است و نیز پو یایی جامعه به سالمت روح و جسم افراد ان وابسته است ،از
طرفی با وجود پیشرفتهای علمی و عملی در امر درمان ،گاها اتفاق میافتد که پزشک در
معالجه بیمار دچار خطا و لغزش ذهنی یا عملی گردیده و از انجا که اسالم به هیچ کس اجازه
نداده به دیگری زیان برساند و وارد کننده ضرر و زیان را در هر حال مسئول جبران خسارت وارد
شده دانسته است ،لذا این سوال مطرح است که طبیب تا چه میزان مسئول است؟ در نتیجه
پرداختن به این موضوع از نظر فقهی که اصل را بر مسئولیت طبیب قرار دادهاند و معتقد به عدم
مسئولیت در موارد ضروری درمان میباشند ،از اهمیت و ضرورت زیادی برخوردار میباشد.
در این مقاله بر ان هستیم تا ضمن بررسی متون فقهی نشان دهیم که چگونه میتوان برای
جلوگیری از ایجاد مسئولیت مدنی و سقوط ضمان قهری برای کسی که شرایط ضمان وی فراهم
است ،به قواعد و اصولی که از انها به مسقطات ضمان قهری یاد میشود ،استناد کرد.
روش تحقیق در این پژوهش به صورت تحلیلی توصیفی با تکیه بر نظرات فقهای امامیه می-
باشد و با مراجعه به منابع موجود و گرداوری اطالعات ،سعی شده است با تحلیل دیدگاههای
مختلف و انطباق ان با هدف ،موضوع پژوهش مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
-2مبانی نظری پژوهش
-1-2مسئولیت (مفهوم لغوی)
واژه مسئولیت مصدر جعلی از «مسئول» به معنی ضمانت ،ضمان ،تعهد ،مواخذه ،موظف
بودن به انجام کاری ،متعهد بودن امده(دهخدا 1377 ،ش ،ج ،44ص ).448
فقها واژه ضمان را در برابر مسئولیت که هم شامل مسئولیت مدنی و هم مسئولیت کیفری است،
به کار میبرند .به این ترتیب ،کلمه مسئولیت لفظ عامی است که بر هر کس که امکان سوال از صفحه 48
مسقطات ضمان قهری در پزشکی47 /
او در زمینه علم پزشکی و دیگر علوم مختلف وجود داشته باشد ،انصراف دارد (.ال شیخ مبارک،
1388ش ،ص )23
-2-2مسئولیت (مفهوم اصطالحی)
مسئولیت در اصطالح فقهای اسالمی به معنی تعهد شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد
کرده امده است؛ خواه این ضرر ناشی از تقصیر شخص باشد یا ناشی از فعالیت او و خواه بر
نفس انسان باشد یا مال او .بر این مبنا مسئولیت معادل واژه ضمان است که فقها ان را در مفهوم
مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری به کار بردهاند (.جعفری لنگرودی 1383 ،ش ،ص )۶۴۲از
مسئولیت پزشکی در اثار فقها ،به عنوان ضمان طبیب یاد میشود.
-2-1ضمان
ضمان در معنای ثبوت اعتباری چیزی در ذمه کسی به حکم شارع است (.گرجی 1369 ،ش ،ج ،2
ص )257
در فقه اسالمی از دو نوع ضمان بحث شده است :ضمان قراردادی و ضمان قهری:
ضمان قراردادی ،ضمانی است که به دلیل وجود یک قرارداد ایجاد میگردد و عواقب تخلف از
ان بر عهده متخلف قرار میگیرد.
ضمان قهری ،مسئولیتهایی است که به موجب الزام قانونگذار و نه اراده انسان بر عهده او
گذاشته شده است .نظیر ضمانی که به سبب ایراد خسارت عمدی یا غیرعمدی بر دیگری بر
عهده شخص وارد کننده خسارت قرار میگیرد. صفحه 49
/48دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-3-1اذن
اعالم رضای مالک یا رضای کسی است که قانون برای او اثری قائل شده است برای انجام دادن
یک عمل حقوقی .اذن همیشه به فعلی تعلق میگیرد که هنوز واقع نشده است و رضایت بعد از
صدور یک فعل را اجازه گو یند .در اذن قصد انشاء وجود ندارد؛ یعنی اذندهنده هیچ چیزی از
نظر حقوقی به وجود اعتباری موجود نمیکند ،بلکه فقط رفع مانع قانونی میکند؛ مثال اقدام
جراح در باز کردن شکم جهت معالجه ،بدون اذن بیمار مجاز نیست و در حکم حرج عمومی
محسوب میشود و ممنوع است؛ ولی اذن بیمار موجب میشود پزشک بتواند اقدام به عمل
نماید.
-4-1رضایت
رضایت در لغت به معنی اجازه ،رخصت ،خشنودی ،تسلیم شدن موافقت و خرسندی ﺁمده
است (.معین 1371 ،ش ،ص )1659و رضایت بیمار یا مجنیعلیه یعنی تمایل قلبی و موافقت
مجنیعلیه به این که تعرضی بر خالف قانون علیه حقوق و ﺁزادیهای او انجام گیرد (.اردبیلی،
1379ش ،ج ،1ص )188
به طور کلی بدون رضایت بیمار یا نمایندگان قانونی او ،هیچ پزشکی حق تصرف در جسم و
روان بیمار را ندارد ،مگر در موارد استثنایی فوری که امکان اخذ رضایت نباشد .بنابراین ،مفهوم
رضایت در بعد کلی ﺁن در تاریخ حقوق باسابقه است و در تمامی نظامهای حقوقی از قدیم-
االیام ،اصل ضرورت رضایت در اعمال پزشکی مطرح بوده است (.عباسی 1382 ،ش ،ج )8
-5-1برائت
در تعریف فقهی برائت ﺁمده است« :ابراء عبارت است از اسقاط ذمه غیر ،خواه ذمه مالی باشد
یا غیرمالی؛ مانند حق قصاص» (.ناصر کاتوزیان 1370 ،ش ،ص )353بنابراین ،میتوان گفت که
ابراء طبیب ﺁن است که بیمار یا اولیای قانونی وی قبل از درمان ،ذمه طبیب را نسبت به
پیامدهای احتمالی عمل جراحی و طبی مبری سازند. صفحه 50
مسقطات ضمان قهری در پزشکی49 /
در متون فقهی یکی از مصادیق برای قاعده تبری ،تبری پزشک بیان شده است که پزشک می-
تواند پیش از ﺁغاز اقدامات درمانی ،از بیمار خود نسبت به نتیجه حاصل از ﺁن برائت بگیرد.
خالی بودن ذمه شخص معین را از تعهد ،برائت گو یند .خواه اصال ذمه شخص در مقابل
شخص معین دیگری ،از اول مشغول نبوده باشد ،یا مشغول بوده و فارغ شده باشد؛ به عبارت
دیگر ،اذن مربوط به رضایت برای عمل است و برائت مربوط به نتیجه عمل میباشد.
-3بررسی ادلۀ عدم ضمان قهری پزشک (مسقطات ضمان قهری)
قواعد و اصولی که از انها به مسقطات ضمان قهری یاد میشود سه مورد هستند که به بررسی
انها میپردازیم:
-3-1احسان
از جمله مسقطات ضمان قهری ،احسان میباشد؛ یعنی هرگاه کسی به انگیزه خدمت و احسان
به دیگران باعث ضرر دیدن او شود ،عمل این شخص تعهدﺁور نیست.
-3-1-1مستندات قاعده احسان
برای اثبات حجیت احسان در رفع مسئولیت احسانکننده به دو دلیل نقلی و عقلی استناد شده
است.
-3-1-1-1دلیل نقلی
خداوند در ایۀ 91سورۀ تو به عدم مسئولیت احسانکنندگان (محسنین) را چنین توضیح میدهد:
ا َ َ ََ ْ َ َ ََ َ َ
َ
َ
ََ
َ َ
ا َ َ
ا َ
«ل ْی َس علی الض َعفاء َوال علی ال َم ْرضی َوال علی الذ َین ال َیجدون َما ای ْنفقون ح َر ٌج اذا ن َص احوا لله
ََ ْ
َ َا
َو َر اسوله َما علی ال ام ْحسن َین م ْن َسبیل َوالل اه غف ٌور َرح ٌیم»؛ یعنی :بر ناتوانان و بیماران و ﺁنان که
ٍ
توان مالی برای انفاق ندارند ،حرجی نیست ﺁنگاه که برای خدا و رسول او نیکو بیندیشند .بر
افراد نیکوکار هیچ سبیلی نیست و خداوند ﺁمرزنده مهربان است. صفحه 51
/50دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بر اساس ظاهر ﺁیه افرادی که به علت ناتوانی جسمی نمیتوانند در جنگ شرکت کنند یا به دلیل
ناتوانی مالی ،قادر به کمک مالی به جنگجو یان نیستند ،در جهان ﺁخرت مواخذه نمی-
شوند(طبرسی 1408 ،ق ،ج ،3ص .)91فقها بر این باورند که گرچه مراد از «سبیل» در این ﺁیه کیفر
َ ََ ْ
«ما علی ال ام ْحسن َین م ْن َسبیل»
اخروی است(،ابن منظور 1405 ،ق ،ج ،6ص )162ولی عبارت
ٍ
اطالق داشته (،مراغهای 1418 ،ق ،ج ،2ص )474بیانگر این قاعده کلی است که هرگاه شخصی به
انگیزه خدمت و احسان ،باعث ضرر دیدن فرد دیگری شود ،مورد مواخذه قرار نمیگیرد و
مواخذه همچنان که میتواند ناظر به حکم تکلیفی باشد ،میتواند ناظر به حکم وضعی نیز
باشد و ضامن نبودن محسن همان عدم مواخذه وضعی و عدم ضمان (مسئولیت) اوست (.محقق
داماد 1386 ،ش ،ج ،2ص ).266
-3-1-1-2دلیل عقلی
عقل ،مواخذه شخص نیکوکار را نسبت به احسانی که انجام داده ،ناروا (قبیح) میداند؛ زیرا کار
خوب شخص نیکوکار مصداق نعمت است و احسان کننده (محسن) ،نعمتدهنده (منعم)
محسوب میشود و سپاس از منعم هم امری پسندیده نزد خردمندان است؛ همچنانکه ناسپاسی
از او (کفران نعمت) نزد ﺁنان ،کاری زشت و ناپسند (قبیح) است و تردیدی نیست که ضامن
دانستن شخص نیکوکار ،از ﺁشکارترین نمونههای ناسپاسی از اوست.
-3-1-2ارکان احسان
برای تحقق احسان حداقل وجود دو رکن ضروری است:
-3-1-2-1سود رساندن به دیگری
تردیدی نیست که سود رساندن به دیگران ،شرط تحقق احسان است؛ اما ﺁیا افزون بر این مفهوم
ایجابی ،با جلوگیری از ﺁسیب دیدن دیگران نیز که مفهومی است سلبی ،احسان تحقق مییابد؟
هر چند برخی با استناد به تبادر بر این باورند که احسان تنها با عنصر سود رسانی تحقق می- صفحه 52
مسقطات ضمان قهری در پزشکی51 /
یابد (،طوسی 1431 ،ق ،ج ،5ص 279؛ طبرسی 1408 ،ق ،ج ،5ص ) .920اما عمومیت احسان ،دفع
ضرر را نیز دربر میگیرد؛ چه این که عدم ضمان در فرض احسان ،حکمی است عقلی و
استثناپذیر که تمام مصادیق عرفی احسان را فرا میگیرد (.موسوی بجنوردی 1389 ،ق ،ج ،4ص
).130
بر این اساس ،پاره کردن لباس بیمار توسط پزشک در اقدامات درمانی اورژانسی ،هر چند از
مصادیق دفع ضرر هست ،اما احسان به حساب ﺁمده و هیچگونه مسئولیتی متوجه افراد نخواهد
بود .ولی محسن نمیتواند به استناد قاعده احسان هز ینههایی را که برای جلب منفعت یا دفع
ضرر از دیگران متحمل میشود از انان مطالبه کند؛ زیرا این قاعده از مسقطات ضمان است ،نه
از موجبات ضمان.
-3-2-1-2داشتن انگیزه احسان
هر چند برخی بر این باورند که انگیزه تاثیری در رفع مسئولیت محسن ندارد؛( موسوی بجنوردی،
1389ق ،ج ،4ص ).12اما به نظر میرسد تنها سود رساندن به دیگران یا دور کردن ضرر از ﺁنها
در تحقق احسان کافی نبوده ،میبایست فاعل این کارها را با انگیزه احسان انجام دهد(.
مراغهای 1418،ق ،ج ،2ص )478
بنابراین ،هرگاه کسی در مقابل گرفتن دستمزد کاری برای جلب منفعت و یا دفع ضرر از دیگری
انجام دهد و عمل او موجب ضرر و زیان ﺁن شخص شود ،ضامن خواهد بود .به این ترتیب،
اثبات عدم مسئولیت پزشکان به کمک قاعده احسان هنگامی ممکن است که پزشک اقدامات
درمانی خود را بدون دستمزد و به قصد احسان انجام داده و بدون این که در وظیفه خود کوتاهی
کرده باشد ،سبب ﺁسیب دیدن بیمار گردد؛ نظیر اقدامات درمانی پزشک ،سرنشین هواپیما یا
قطار برای نجات جان یکی از مسافران. صفحه 53
/52دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-3-2اذن (اجازه ،رضایت)
-3-2-1رضایت بیمار و ابراء طبیب
تئوری رضایت بر این نکته داللت دارد که هر فرد عاقل و بالغی حق دارد در مورد درمان یا روش
درمانی که برایش توصیه شده یا ضرورت دارد ،تصمیم بگیرد .در واقع هر انسان بالغ و عاقل و
واجد اهلیتی باید نسبت به هر گونه روش درمانی که برای او در نظر گرفتهاند ،از قبل ﺁگاه و
راضی باشد و بدیهی است که بدون کسب رضایت او چنین عملی ضرب و جرح و جرم
محسوب میگردد .به عالوه ،وقتی قرار باشد بدن بیحرکت و بیدفاع بیمار ،ولو برای مدتی
کوتاه در اختیار طبیب قرار گیرد ،کامال ضروری است که شخص بیمار با این امر موافق بوده و به
ﺁن رضایت داشته باشد .به همین علت هم قانونگذار ،تصریحا به اخذ رضایت از بیمار یا
اولیای قانونی وی در اعمال جراحی و طبی اشاره نموده و وجود چنین رضایتی را در کلیه اعمال
جراحی و طبی ،به جز در موارد ضروری و فوری الزم دانسته است.
بنابراین ،رضایت بیمار یکی از موجبات اساسی سقوط مسئولیت پزشکی است ،لیکن با توجه به
این که در نظام حقوقی ما به تبعیت از فقه امامیه ،تعهد به نتیجه در اعمال جراحی و طبی مبین
ماهیت تعهد پزشک و مبنای نظری مسئولیت پزشکی است ،اخذ رضایت از بیمار مشروعیت
اعمال پزشکی و رعایت مواز ین فنی و علمی و نظامات دولتی پایان راه و از علل تامه سقوط
مسئولیت پزشکی نیست؛ زیرا فقهای امامیه که نظرات و فتاوی ﺁنان مبنای قانونگذاری ایران قرار
گرفته با جمع بودن شرایط الزم در صورتی که به بیمار صدمه و ﺁسیبی وارد شود ،باز هم پزشک
را مسئول جبران خسارات جانی و مالی وارده به بیمار میدانند و معتقدند که پزشک ضامن
جبران خسارت وارده میباشد؛ حتی اگر مرتکب تقصیری هم نشده باشد ،مگر این که قبل از
شروع درمان از بیمار یا اولیای او برائت حاصل نموده باشد.
دلیل این امر را باید در این نکته جستجو کرد که وقتی پزشک دست به عمل جراحی میزند ،در
واقع فضای خطرﺁفرینی ایجاد میکند که ممکن است در نتیجه اقدامات او صدمه و ﺁسیبی به صفحه 54
مسقطات ضمان قهری در پزشکی53 /
بیمار وارد گردد و از ﺁن جهت که هیچ ضرری نمیبایست جبران ناشده باقی بماند ،بنابراین
تعهد پزشک معالج تعهد به نتیجه است.
از این رو ،برای عدم مسئولیت پزشک ،عالوه بر وجود اذن در معالجه و عدم تعدی و و تفریط،
اخذ برائت نیز ضرورت دارد.
-3-2-2رضایت از دیدگاه فقها
فقهای اسالمی ماذون نبودن پزشک در انجام اعمال پزشکی را موجب مسئولیت وی شناخته و
حسب مورد وی را مسئول جبران خسارت وارده یا پرداخت دیه میدانند .بهترین دلیل برای
مشروع بودن عمل پزشک این است که او به علت داشتن درجه دکتری عمل کرده است.
ماذون نبودن پزشک در انجام امور پزشکی از دیدگاه فقهای امامیه موجب مسئولیت پزشک
میگردد و در این صورت پزشک معالج حسب مورد مکلف به پرداخت دیه یا جبران خسارت
وارده است.
با توجه به ﺁرای فقهای امامیه ،میتوان گفت که در فقه امامیه ،قول مشهور بر این است که طبیب
ضامن زیانهایی است که در نتیجه معالجه و درمان به بیمار وارد میشود؛ هر چند که احتیاط
الزم را مبذول داشته و معالجه و درمان به اذن بیمار انجام شده باشد(.عاملی 1423 ،ق ،ج ،10ص
110؛ نجفی 1394،ق ،ج ،42ص 46؛ خمینی 1385 ،ش ،ج ،2ص 503؛ خو یی 1428 ،ق ،ج ،2ص
)221
-3-2-3ماهیت حقوقی اذن
در توصیف ماهیت حقوقی اذن ،دو دیدگاه مختلف وجود دارد:
الف) از ﺁنجا که اذندهنده با اذن خود چیزی را انشا نمیکند ،اذن بیرون از چارچوب عقد و
ایقاع قرار گرفته و همانند اقرار و شهادت ،عملی ارادی برای ابراز رضایت خو یش است که
قانونگذار برای ﺁن ﺁثاری درنظر گرفته است(.محقق داماد 1387 ،ش ،ج ،7ص )391 صفحه 55
/54دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ب) برخی بر این باورند که چون اذندهنده با اذن خود اباحه و جواز را انشا میکند ،اذن از نظر
حقوقی در گروه ایقاعات قرار میگیرد(.طباطبایی یزدی 1417 ،ق ،ج ،2ص 785؛ خوانساری1405 ،
ق ،ج ،3ص )476
-3-2-4انواع رضایت
بر اساس ﺁنچه در متون فقهی ﺁمده است ،اذن به لحاظ چگونگی ابراز ،همچنین به اعتبار اذن-
دهنده ،اقسام گوناگونی پیدا میکند.
-3-2-4-1اذن به لحاظ چگونگی ابراز
اذن به این لحاظ به سه نوع تقسیم میشود:
اذن صریح (اذن قولی) :اذنی است که اذندهنده با گفتار صریح ،رضایت خو یش را اعالم می-
کند.
اذن فحوا :اذنی است که رضایت اذندهنده به صورت ضمنی (اولو یت) از اذن او به دست می-
ﺁید؛ مانند ،اذن به جراحی که به طور ضمنی اذن به بیهوشی هم هست.
شاهد حال :منظور اذنی است که از شواهد و قرائن ،همچنین اوضاع و احوال به دست میﺁید.
مانند ﺁشامیدن از ﺁب چشمههای اختصاصی که مانعی از دسترسی افراد به ﺁنها وجود ندارد و
نیز تکیه دادن به دیوار دیگران (.حلی 1410،ق ،ج ،2ص ).218
-3-2-4-2اذن به اعتبار اذندهنده
اذن به این اعتبار به دو نوع تقسیم میشود« :اذن مالکی» به اذنی گفته میشود که از سوی
مالک یا قائم مقام قانونی او (ولی ،قیم ،وصی) صادر میشود« .اذن شرعی» ،اذنی است که
توسط قانونگذار (شارع) صادر شده است؛ مانند اذن پزشک برای انجام اقدامات پزشکی در
شرایط اورژانسی. صفحه 56
مسقطات ضمان قهری در پزشکی55 /
-3-2-4-3اذن و رفع مسئولیت
بدون شک اثر اذن اگر واجد شرایط صحت باشد ،جواز (اباحه) تصرف در مورد اذن است ،اعم
از این که از اموال باشد یا از نفوس .اما ﺁیا از اذن در تصرف ،موجب رفع مسئولیت و سقوط
ضمان نیز میشود؟ در مقام پاسخ باید میان اذن معوض و اذن بدون عوض تفاوت گذاشت.
-3-2-4-3اذن بدون عوض
هرگاه اذندهنده در برابر ابراز رضایت خود چیزی از ماذون درخواست نکند ،این اذن بدون
عوض نامیده میشود .فقها اتفاق نظر دارند که در اذن بدون عوض چنان چه ماذون مرتکب
کوتاهی نشده باشد ،ضامن خسارتی که به اذندهنده وارد میسازد ،نیست .بر این اساس ،اگر
بیمار از پزشک درخواست درمان کند و پزشک هم بدون دستمزد ،اقدام به درمان وی کند و در
خالل درمان ،بدون این که کوتاهی کرده باشد ،بیمار ﺁسیب یا خسارت ببیند ،مسئولیتی متوجه
او نبوده و ضامن نیست.
-3-2-4-4اذن با عوض
هرگاه اذن دهنده در برابر اذن خود به ماذون ،از وی درخواست عوض کند ،در این که اذن وی،
افزون بر جواز تصرف ،سبب سقوط ضمان ماذون نیز شود ،میان فقهای شیعه و برخی از فقهای
سنی اختالف نظر است .فقهای شیعه معتقدند در اذن با عوض یا با انتظار عوض ،مسئولیت
ماذون به حال خود باقی است .به همین جهت هنگامی که فروشنده به خریدار اجازه میدهد
برای خرید کاال ﺁن را وارسی میکند (مقبوض بالسوم) ،اگر ﺁن کاال در دست وی خسارت ببیند،
خریدار ضامن است. صفحه 57
/56دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-3-3اخذ برائت (ابراء طبیب)
-3-3-1مبانی برائت
مهمترین پرسش در بررسی فقهی حقوقی قاعده تبری ،این است که چرا با گرفتن برائت،
مسئولیت ساقط میشود؟ حق بیمار در درخواست خسارت از پزشک معالج نیز متوقف بر
انجام عملیات درمانی و عروض فوت یا نقص عضو در بیمار است .بنابراین چگونه میشود
پیش از ﺁن که حقی برای شخصی ثابت شود ،بتواند ﺁن حق را از خود سلب کند؟
در متون فقهی ،قاعده تبری و این که اخذ برائت پیش از داد و ستد ،موجب سقوط خیار عیب
است ،مسلم دانسته شده(طوسی 1351 ،ق ،ج ،2ص 38؛ حلی 1427 ،ق ،ج ،1ص )525و مستند ﺁن
مفهوم روایاتی است که داللت دارد بر این که حق خیار خریدار ،منوط به عدم تبری فروشنده
است؛( حر عاملی 1416 ،ق ،ج ،12صص 362و )350-349افزون بر این که حق خیار عیب ،مبتنی
بر اصل سالمت در معامله است و با تبری فروشنده جایی برای جریان این اصل باقی نمیماند(.
انصاری 1420،ق ،ج ،5ص )320
اما در مورد اقدامات درمانی با استناد به قاعده شروط و اصل نیاز عمومی بشر ،میتوان
مشروعیت قاعده تبری را پذیرفت.
قاعده تبری از مصادیق نظریه عمومی شروط است .در تمام مواردی که شخص برای خود پیش
بینی مسئولیت میکند میتواند با استناد به شرط عقالیی عدم مسئولیت ،خود را از مسئولیت
برهاند .همچنین مشروطیت قاعده تبری از جمله نیازهای عمومی بشر است؛ زیرا در غیر این
صورت ،پزشکان از انجام اقدامات درمانی سرباز خواهند زد ،با این که درمان بیماران از نظر
قانونگذار ،کاری پسندیده و ضروری است(.حسینی عاملی 1430 ،ق ،ج ،21ص )11
فقهای امامیه طبیب را در صورتی که قبل از معالجه و درمان بیمار ابراء شود ،مبری از مسئولیت
شناخته و او را به واسطه خسارتی که در نتیجه معالجهاش وارد شده ،ضامن نمیدانند. صفحه 58
مسقطات ضمان قهری در پزشکی57 /
این موضوع که عمدتا در مباحث مربوط به دیات که بخشی از حقوق جزای اسالمی است ،مورد
مطالعه قرار میگیرد ،بر این مبنا استوار است که اگر طبیب یا ختان و یا حجام در جریان معالجه
و مداوای بیمار سبب اتالف یا خسارتی گردند ،ضامن بوده و محکوم به پرداخت دیه میباشند.
فقهای امامیه به منظور رفع مسئولیت طبیب و سقوط ضمان وی تمهیداتی اندیشیدهاند که ابراء
طبیب قبل از معالجه از جمله ﺁنها است .از میان فقهای امامیه درباره تاثیر برائت در سقوط
ضمان طبیب دو نظریه مطرح شده است که میتوان ﺁن را تحت دو عنوان «نظریه اسقاط حق
قبل از ثبوت» و «نظریه مشهور فقهای امامیه» مورد مطالعه قرار داد.
-3-3-2نظریه مشهور فقهای امامیه
مشهور فقهای امامیه بر این عقیدهاند که ابراء طبیب موجب سقوط ضمان وی میگردد .ﺁنها به
روایت سکونی استناد میکنند که امام صادق (ع) به نقل از امیرالمومنین علی (ع) فرمودهاند:
َ َ َ َْ ْ ا ْ
َا َا َ
َ ََ
«م ْن تطب َب ا ْو ت َب ْیط َر ،فل َیثخذ ال َب َرائه م ْن َولیهَ ،و اال فه َو له ضام ٌن»؛( حر عاملی 1416 ،ق ،ج ،19
باب ،24حدیث ).1یعنی کسی که طبابت یا بیطاری مینماید ،باید از ولی بیمار برائت بگیرد و اال
ضامن است .شهید اول در این باره معتقد است قول نزدیکتر به صواب عدم ضمان طبیب
است ،اگر ذمه او قبل از درمان ابراء شده باشد (.عاملی (شهید اول) 1378 ،ش ،ص ).297
شیخ محمد حسن نجفی ( نجفی 1394 ،ق ،ج ،42ص )46ﺁیتالله خو یی ( خو یی 1428 ،ق ،ج ،2
ص )222و امام خمینی (موسوی خمینی 1385 ،ش ،ج ،2ص )504ابراء قبل از درمان طبیب را
موجب صحت عمل وی و از موجبات سقوط ضمان دانستهاند ،بنابراین ،ابراء طبیب به عنوان
عامل توجیهکننده سقوط ضمان:
اوال ،مبتنی است بر خبر سکونی از ابی عبدالله (ع) به نقل از امیر المومنین علی (ع) که مبنای
قول مشهور فقها قرار گرفته است.
ثانیا ،ابراء طبیب شرطی است که ضمن قرارداد استفاده از خدمت طبیب مطرح میشود ،به
ْ
َ َ ا
مقتضای قاعده «ال ام ْوم انون ع ْند ش اروطه ْم» که طبیب در ضمن قرارداد ارائه خدمت خو یش تبری صفحه 59
/58دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
از مسئولیت را شرط مینماید و بیمار به موجب این شرط متعهد میشود که در صورت وقوع
حادثهای در حین عمل خسارتی از طبیب مطالبه ننماید (.نجفی 1394 ،ق ،ج ،43ص )47
ثالثا ،نیاز و احتیاج مردم به طبیب و خودداری از اطبا از معالجه ،در صورت مطالبه خسارت،
ضرورتی است که توجیهکننده لزوم تشریح ابراء طبیب است؛ زیرا «اگر امکان ابراء طبیب وجود
نداشته باشد ،هیچ طبیبی از ترس ضمان و مسئولیت بعدی ،کسی را معالجه نخواهد کرد»(.
نجفی 1394 ،ق ،ج ،43ص )47
باید افزود که بعضی از متاخرین مسئولیت مطلق پزشک را محدود به موارد مباشرت او در
اتالف کردهاند و فرضی را که بیمار پیشنهاد پزشک را با اعتماد به حذاقت او از روی عقل و
اختیار میپذیرد ،در قلمرو این ضمان نمیدانند ،بر تایید نظر خود به اخباری که درمان را به
احتمال سالمت مباح میداند ،استناد کردهاند.
به هر حال به پیروی از نظر مشهور ،چنانچه صاحبان مشاغل پزشکی با اطالع و مهارت کافی و
اخذ برائت اقدام به درمان بیمار نمایند ،مشروط به عدم سهلانگاری و قصور در انجام وظیفه،
در برابر خطرات احتمالی ضامن محسوب نمیشوند (.مرتضی عاملی 1362 ،ش ،ص )94
-3-3-3ماهیت برائت
بنابر نظر مشهور فقهای امامیه ،ابراء طبیب مبنای سقوط ضمان است و منظور از ضمان ،مطلق
ضمان اعم از کیفری و مدنی نیست ،بلکه منظور ضمان مالی و مدنی است؛ زیرا برائت مانع
تحقق جرم یا مجازات مجرم نمیباشد .بیماری که طبیب معالج خود را از مسئولیت مبری می-
نماید ،در حقیقت پزشک را از نتایج زیانبار عملش که ناشی از طبیعت اعمال و اقدامات
پزشکی است ،مبری مینماید.
بنابراین ،در ماهیت حقوقی برائت باید گفت که در واقع برائت یکی از مصداقهای شرط عدم
مسئ ولیت است و تا زمانی نافذ خواهد بود که پزشک در انجام اعمال خود مرتکب تقصیر نشده
باشد (.کاتوزیان 1370 ،ش ،ص )354 صفحه 60
مسقطات ضمان قهری در پزشکی59 /
شرط اساسی رفع مسئولیت کیفری پزشک مشروط و مقید است به:
• مشروعیت عمل جراحی یا طبی
• رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی
• رضایت بیمار
در صورتی که هر یک از شرایط فوق محقق نباشد ،بدیهی است که نمیتوان پزشک را از
مسئولیت کیفری مبری دانست؛ زیرا این اصول کلی بر همه اعمال و اقدامات پزشکی حاکمیت
دارد و شرط برائت نیز تا زمانی موثر و نافذ است که پزشک در انجام اعمال خود مرتکب تقصیر
و خطایی نشده باشد و تنها در این صورت است که برائت قبل از درمان رافع مسئولیت مدنی
طبیب میباشد.
از ﺁنچه درباره مفهوم شرط برائت در فقه گفته شده ،این نتیجه بدست میﺁید که شرط برائت از
نظر ماهیت و ﺁثار یکی از مصادیق شرط عدم مسئولیت در حقوق است (.جعفری لنگرودی1369 ،
ش ،ص )323
شرط برائت به معنی معاف شدن از ضمان ناشی از احتمال خطر است و باعث میشود تا طبیب
را از اثبات احتیاط به وسیله خود و انتساب خطر به عامل خارجی معاف کند .با وجود چنین
شرطی بیمار یا بازماندگان او باید بیمباالتی و عمد پزشک را مطابق قواعد عمومی ثابت کنند و
گرنه طرفی از دعوی خسارت نمیبندند .ولی اثر شرط برائت از این فراتر نمیرود و به و یژه در
مورد تقصیرهای سنگین و عمد اثری ندارد. صفحه 61
/60دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-3-3-4شرایط برائت
ابراء طبیب توسط بیمار همانند رضایت یکی از اعمال حقوقی است که باید دارای همان شرایط
و اوصافی باشد که قانونگذار برای رضایت برشمرده است.
بنابراین برائت در صورتی از ارزش و اعتبار قانونی برخوردار است که واجد شرایط ذیل باشد:
• ابراء کننده دارای اهلیت قانونی باشد.
• برائت ﺁگاهانه و ﺁزادانه باشد.
• برائت قبل از عمل جراحی و طبی ابراز شود.
-3-3-4-1اهلیت ابراءکننده
ابراءکننده باید همانند رضایتدهنده اهلیت قانونی داشته باشد؛ یعنی بالغ و عاقل و رشید باشد.
سن بلوغ طبق ماده 1210قانون مدنی در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام
قمری میباشد .و عاقل به کسی گفته میشود که توانایی درک صحیح قضایا و قدرت تنظیم و
تعدیل رفتار و کردار خود را داشته باشد.
رشد مکمل دو شرط یاد شده میباشد .رشید به کسی گفته میشود که دارای قدرت کافی برای
اداره امور مالی خود باشد .به کسی که رشد نکرده ،سفیه میگو یند و محجور عنوانی است که به
طور مطلق به هر یک از صغار مجانین و افراد غیر رشید گفته میشود.
-3-3-5چگونگی برائت
برائت باید ﺁگاهانه و ﺁزادانه باشد .برائتی ﺁگاهانه تلقی میشود که در پی ارائه یک رشته اطالعات
دقیق علمی راجع به معالجه و درمان و در نتیجه علم و ﺁگاهی از کم و کیف معالجه و پیامدهای
ﺁن حاصل شده باشد .بنابراین برائتی که از روی ناﺁگاهی و توﺃم با اطالعات ناقص یا اشتباهی
اخذ شده باشد ،فاقد اعتبار قانونی است. صفحه 62
مسقطات ضمان قهری در پزشکی61 /
همچنین برائت باید ﺁزادانه باشد؛ یعنی بیمار با میل و اراده و طیبخاطر ،داوطلبانه پزشک
معالج را نسبت به پیامدهای ناگوار اعمال جراحی و طبی مخاطرات ﺁن ابراء نماید .در نتیجه
برائتی که تحت تاثیر اکراه و اجبار و فریب و نیرنگ و ...حاصل شده باشد ،هیچگونه اثر قانونی
بر ﺁن مترتب نیست.
-3-3-6زمان برائت
برائت از بیمار باید قبل از عمل جراحی و طبی حاصل شود .سوالی که در این جا مطرح می-
شود ،این است که چگونه ممکن است حقی که هنوز ایجاد نشده ﺁن را ساقط کرد؟
مرحوم صاحب جواهر در توجیه نظر مشهور فقها« ،برائت را مانعی در تحقق حق میداند ،نه
اسقاط حق قبل از ثبوت ﺁن .بنابراین اشکالی در این فرض باقی نمیماند .عالوه بر این که در
تایید سقوط ضمان میتوان برائت را به عنوان یک شرط در عقد اجاره طبیب در نظر گرفت؛ یعنی
شرط ضمن عقد الزم که در این صورت برائت شرطی است از قبیل شرط سقوط خیار حیوان و
ْ
َ َ ا
مجلس و مانند اینها که تحت عنوان «ال ام ْوم انون ع ْند ش اروطه ْم» قرار گرفته و الزم الوفا می-
باشد» (.نجفی 1394 ،ق ،ج ،42ص )47
-3-3-7استثنائات رضایت و برائت
َ
ْ
َ َْ
ا
َ
در اندیشه فقهای اسالمی بر پایه ﺁیه شریفه 115سورۀ نحل «ف َمن اضط َر غ ْی َر َ
عاد فال اثم
باغ و ال ٍ
َ ا
ْ َ ا َ ْ َ ْ َ َ ا َ ْ ا ٍَ َ ا ا َ َ
ََ َ َ َا
عل ْیه ان الل َه غف ٌور َرح ٌیم» و روایت ا«رف َع ع ْن امتی تسعه اشیاء الخطا و النسیان و ما ا کرهوا علیه
َ
َ
ْ ا
ا َ
َ َ َ
َو َما ال ی ْعل امون َو َما ال یطیقون َو َما اضط ُّروا الیه» و همچنین قاعده فقهی «الضرورات تبیح
المحظورات»( شیخ صدوق 1389 ،ش ،ج ،2ص )417ارتکاب جرم در حال ضرورت و عمل
پزشک در نتیجه اضطرار موجه شناخته شده است. صفحه 63
/62دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بنابراین اضطرار و ضرورت از استثنائات وارده بر اصل رضایت و برائت بیمار در انجام اعمال
جراحی و طبی محسوب میشود و پزشک معالج در صورت اقتضای قطعی حالت ضرورت و
اضطرار مسئول عواقب متعارف اقدامات خود نیست.
نتیجهگیری
-1هرگاه کسی در مقابل گرفتن دستمزد کاری برای جلب منفعت و یا دفع ضرر از دیگری
انجام دهد و عمل او موجب ضرر و زیان ﺁن شخص شود ،ضامن خواهد بود.
-2اثبات عدم مسئولیت پزشکان به کمک قاعده احسان هنگامی ممکن است که پزشک
اقدامات درمانی خود را بدون دستمزد و به قصد احسان انجام داده و بدون این که در
وظیفه خود کوتاهی کرده باشد ،سبب ﺁسیب دیدن بیمار گردد.
-3در اذن بدون عوض چنان چه ماذون مرتکب کوتاهی نشده باشد ،ضامن خسارتی که
به اذندهنده وارد میسازد ،نیست.
-4هرگاه اذن دهنده در برابر اذن خود به ماذون ،از وی درخواست عوض کند ،در این
صورت فقهای شیعه معتقدند در اذن با عوض یا با انتظار عوض ،مسئولیت ماذون به
حال خود باقی است.
-5شرط برائت به معنی معاف شدن از ضمان ناشی از احتمال خطر است و باعث می-
شود تا طبیب را از اثبات احتیاط به وسیله خود و انتساب خطر به عامل خارجی معاف
کند در صورتی که ابراء کننده دارای اهلیت قانونی باشد و برائت ﺁگاهانه و ﺁزادانه باشد
و نیز برائت قبل از عمل جراحی و طبی ابراز شود. صفحه 64
مسقطات ضمان قهری در پزشکی63 /
فهرست منابع و ماخذ
.1قران کریم.
.2الشیخ مبارک ،قیس بن محمد ،حقوق و مسئولیت پزشکی در ایین اسالم ،ترجمه محمود
عباسی ،تهران ،انتشارات حقوقی ۱۳۸۸ ،ه.ش.
.3ابن منظور ،محمد بن مکرم ،لسانالعرب ،قم ،ادب الحوزه ۱۴۰5 ،ه.ق.
.4اردبیلی ،محمدعلی ،حقوق جزای عمومی ،تهران ،نشر میزان 1379 ،ه.ش.
.5انصاری ،شیخ مرتضی ،کتابالمکاسب ،قم ،مجمع الفکر االسالمی14۲۰ ،ه.ق.
.6جبلیعاملی ،زین الدین بن علی (شهیدثانی) ،مسالک االفهام فی شرح شرایع االسالم ،قم،
موسسه المعارف االسالمیه ۱۴۲۳ ،ق.
.7جعفری لنگرودی ،محمد جعفر ،حقوق تعهدات ،تهران ،انتشارات دانشگاه تهران۱۳۶۹ ،
ه.ش.
.8جعفری لنگرودی ،محمدجعفر ،ترمینولوژی حقوق ،تهران ،انتشارات گنج دانش۱۳۸۳ ،
ه.ش.
.9حرعاملی ،محمد بن حسن .وسائلالشیعه ،قم ،موسسه ال البیت ۱۴۱۶ ،ه.ق.
.10حسینیعاملی ،سید محمدجواد ،مفتاح الکرامه فی شرح قواعدالعالمه ،قم ،جامعه مدرسین
حوزه علمیه قم ،دفتر انتشارات اسالمی ۱۴۳۰ ،ه.ق.
.11حلی ،حسن بن یوسف بن مطهر ،تذکرهالفقها ،قم ،موسسه ال البیت الحیاء التراث1427 ،
ه.ق.
.12حلی ،محمد بن ادریس ،السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ،قم ،موسسه النشر االسالمی۱۴۱۰ ،
ه.ق.
.13خوانساری ،سید احمد بن یوسف ،جامع المدارک فی شرح مختصر النافع ،تحقیق علی اکبر
غفاری ،تهران ،مکتبه الصدوق ۱۴۰۵ ،ه.ق.
.14دهخدا ،علی اکبر ،لغتنامه فارسی ،تهران ،دانشگاه تهران ،موسسه انتشارات و چاپ روزنه،
۱۳۷۷ه.ش.
.15صدوققمی ،محمد بن علی بن بابو یه ،الخصال ،قم ،نسیم کوثر ۱۳۸۹ ،ه.ش. صفحه 65
/64دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.16طباطبایی یزدی ،سیدمحمدکاظم ،العروهالوثقی ،قم ،جامعه مدرسین1417 ،ه.ق.
.17طبرسی ،فضل بن حسن ،مجمع البیان فی تفسیر القران ،بیروت ،دارالمعرفه 1408 ،ه.ق.
.18طوسی ،ابو جعفر محمد بن حسن ،التبیان فی تفسیر القران ،قم ،موسسه ال البیت الحیاء
التراث 1431 ،ه.ق.
.19طوسی ،ابو جعفر محمد بن حسن ،المبسوط فی فقه االمامیه ،تهران ،مکتبه المرتضو یه،
1۳51ه.ق.
.20عاملی ،محمد بن جمال الدین مکی (شهید اول) ،اللمعهالدمشقیه ،بیجا ،دارالفکر1378 ،
ه.ش.
.21عباسی ،محمود ،نقش رضایت در پژوهشهای علوم پزشکی ،تهران :انتشارات حقوقی۱۳۸۲ ،
ه.ش.
.22کاتوزیان ،ناصر ،ایقاع ،تهران ،نشر یلدا ۱۳۷۰ ،ه.ش.
.23گرجی ،ابوالقاسم ،مقاالت حقوقی ،تهران ،انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۶۹ ،ه.ش.
.24محققحلی ،نجمالدین جعفربن حسن ،شرائعاالسالم فی مسائلالحالل والحرام ،قم ،الفقاهه،
۱۴۲۷ق.
.25محققداماد ،سید مصطفی ،اذن در :دایره المعارف بزرگ اسالمی ،ج ،۷زیر نظر کاظم موسوی
بجنوردی ،تهران ،مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسالمی ۱۳۸۷ ،ه.ش.
.26محققداماد ،سید مصطفی ،قواعد فقه ،تهران ،مرکز نشر علوم اسالمی 1386 ،ه.ش.
.27مراغهای ،میرعبد الفتاح بن علی ،العناو ین ،قم ،موسسه النشر االسالمی1418 ،ه.ق.
.28مرتضیعاملی ،جعفر ،اﻵداب الطیبه فی االسالم ،قم ،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم۱۳۶۲ ،
ه.ش.
.29معین ،محمد ،فرهنگ فارسی ،تهران ،انتشارات امیرکبیر ۱۳۷۱ ،ه.ش.
.30موسویبجنوردی ،میرزاحسن ،القواعدالفقهیه ،نجف ،مطبعهاﻵداب1۳8۹ ،ه.ق.
.31موسویخمینی ،روح الله ،تحریرالوسیله ،تهران ،موسسه نشر اثار امام خمینی 1385 ،ه.ش.
.32موسویخو یی ،ابوالقاسم ،مبانی تکمله المنهاج ،نجف ،موسسه احیاء اثار االمام الخو یی،
۱۴۲۸ه.ق.
.33نجفی ،محمد حسن ،جواهر الکالم فی شرح شرایع االسالم ،تهران ،دارالکتب االسالمیه 13۹4 ،ه.ق. صفحه 66
نبایدهای فقهی رسانه با ت اکید بر ایات وروایات
نویسنده :قاسم علیزاده (راشدی)
1
استاد راهنما :حجه االسالم دکتر محمود رضا محمددوست
د ریافت مقاله1400/11/29 :
2
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
رسانه امروزه به یک ابزار قدرتمند و تحولافرین در سطح جهانی تبدیل شده است ،که با
پیشرفت تکنولوژی و به کارگیری فناوری های نو ین دراین زمینه باعث سهولت های زیادی در
امر ارتقاء بخشی سطح معلومات علمی سیاسی اجتماعی فرهنگی اقتصادی جامعه بشری شده
است وتاثیرگذاری این موضوع درعرصه زندگی انسانها بیشتر خود نمایی میکند که شاید
بدیلی برایش قابل تصور نیست .اما این شاهکار زاییده ذهن بشر با تمام محسنات و ظواهر
جذابی که دارد ،زوایای نامطلوب و پنهانی هم دارد که باید کشف نموده ومدیریت کرد تا از همه
لحاظ در خدمت کمال و شکوفایی عقلی بشر و ابزار برای پیشرفت جامعه درعرصه های
مختلف باشد .از این رو دین اسالم که کامل ترین دین الهی است ،خود را پاسخگوی هر
موضوع نوظهوری در زندگی بشر می داند و فقهای مسلمان در برابر ظرفیت و فرصت استثنائی
رسانه با استفاده از قران و روایات به استنباط احکام مکلفین پرداخته و کارامدی رسانه را در
چهار چوب عمل به دستورات شرع مقدس اسالم دانسته اند ،که از رهگذر عمل به ان ،سعادت
و کمال ارزشهای اخالقی و فرهنگی جامعه بشریت تضمین خواهد گردید.
واژگان کلیدی :فقه رسانه ،اخالق رسانه ،شایعات ،تحریف ،تبیین
. 1دانشجوی کارشناسی فقه اسالمی ،گروه فقه اسالمی ،دانشگاه مجازی المصطفی ،قم ،ایران.
. 2مدرس دانشگاه مجازی المصطفی(ص) صفحه 67
/66دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقدمه
موجودیت رسانه به سالهای اولیه حیات بشر نسبت داده میشود ،چون که بشر یک
موجوداجتماعی است و در زندگی جمعی ،همواره نیاز به تبادل نظر و اطالعات برای رفع نیازها
وجود دارد .از این رو در زمان های گذشته ،انسانهایی همچون جارچی که خبر را به دیگران
میرساندند و یا مبلغانی که پیام دین را به مردم اموزش میدادند ،حکم رسانه را داشته و رسانه
ً
ان زمان عموما به صورت شنیداری بوده ،اخبار پیامها و… به وسیله افراد به یکدیگر منتقل می
شده ،وعاظ نیز به عنوان نوعی رسانه جمعی عمل میکردند .امروزه رسانه به یکی از کلیدیترین
ابزار زندگی بشر تبدیل شده است ،که با در دست داشتن این وسیله بسیاری از ارزوهای دور از
دسترس ،به واقعیت تبدیل شده و زندگی در کناران لذتبخشتر شدهاست .انسانها با ابزارا الت
مختلف رسانه مانند روزنامه ،رادیو ،تلو یز یون و اینترنت؛ در کوتاه ترین زمان به راحتی یک
مطلبی را در باالترین سطح جهانی منتقل می کنند ،اما در کنار لذتها و پیشرفتهایی که این
وسیله برای بشر به ارمغان اورده است ،مسائل و مشکالت حتی خطراتی هم بهوجود اورده که
بابرنامه ریزی صحیح و درنظرگرفتن راهکارهایی برای مدیریت رسانه میتوان هم از مشکالت
جلوگیری کرده و هم مسائل مختلف را لحاظ کرد ،تا کمترین نوع اسیب و بیشترین بهره ممکن
به دست اید .از انجایی که دین اسالم به عنوان دین کامل برای همه ابعاد زندگی بشر برنامه دارد
و قران به عنوان کتاب راهنمای زندگی بشر است ،پس میتوان بابهرهگیری از رهنمودهای ایات
قران و روایات معصومین علیهمالسالم ،نگرانی های که در این حوزه وجود دارد را به نفع
ارزشهای دینی و فرهنگی اصیل جامعه مدیریت کرد. صفحه 68
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات67 /
تعریف رسانه
.1در(لغـــت) اســـم ابـــزار ازمصدررســـانیدن و بـــه معنـــای وســـیله رســـانیدن اســـت
(دهخد:1377امیرتیموری )10:1377
.2در(اصطالح) وسیله ای برای نقل و انتقال اطالعات ایده ها و افکار افراد یا جامعه و واسطه
عینی ،عملی در فرایند ارتباطات است وسایلی مانند روزنامه ،مجالت ،تلوزیون ،ماهواره
اینترنت مصادیق این تعریف است بعبارت دیگر؛ وسیله ای است :که با کمک ان فرستنده معنا و
مفهوم خود را (پیام) را به گیرنده منتقل میکند (امیرتیموری)10:1377 ،
رسانه در زبان فارسی یک واژه جدید است و به شکل وسیعی در نوشته ها و گفتارهایی روزمره به
کار می رود وهر کسی تعریف خاص خودش را از این موضوع دارد اما در کل برای یک تعریف
جامع شاید به توان به فهرست ذیل ازتعریف رسانه اتکاء کرد 1.تلو یزیون .۲فیلم .۳رادیو
.۴روزنامه .۵اینترنت
پس رسانه یعنی هر نوع ابزار ارتباطی انبوه مانند :رادیو ،تلو یزیون ،روزنامه ،مجله ...اما این
تعریف های متنوع شاید شما را به نتیجه مطلوب که از رسانه در ذهن دارید نرساند ولی فراموش
نکنید که سه مولفه اساسی در تعریف یک رسانه وجود دارد که تقریبا مورد نظر همگان است
.1اطالعات و محتوا (پیام )
.۲مخاطب (گیرنده پیام)
.3بستر برای شکل گیری ارتباط ابزار رسانه.
یک رسانه زنده پو یا و پاسخگو دارای وظایف تعریف شده و مشخصی است که درکنار اطالع
رسانی در حوزه اخبار و تحوالت علمی سیاسی اجتماعی فرهنگی که دارد و اینها از وظایف
طبیعی یک رسانه است اما وظیفه اساسی و کلیدی دیگر را هم دارد که ان زنده نگاه داشتن و
ارتقاء بخشی سعادت و کمال و شکوفا کردن ارزشهای دینی اخالقی فرهنگی یک جامعه است
که با استفاده از رهنمودهای ایات قران کریم و روایت معصومین علیهم السالم این مهم امکان صفحه 69
/68دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پذیراست تابتواند نقشی یک هادی مصلح وتاثیر گذار در جامعه باشد این از وظایف کلیدی
یک رسانه مفید وجامع است.
حرمت نشراکاذیب درحوزه رسانه
یکی ازاحکام عام رسانه پرهیز از نشر اکاذیب و دروغ پردازی شایعه پراکنان است.
.1تعریــف دروغ در (لغــت) بــه معنــای ســخن نادرســت خــالف حقیقت،واقعیــت
است (راغب اصفهانی ،ج ،1ص.)772
.2دروغ در (اصطالح )،همان اظهار امر خالف واقع و سخن بر خالف حقیقت را دروغ
گو یند که یکی از بزرگترین و بدترین صفات انسان دروغ گفتن است (امین:1376 ،
)۶۷با توجه به بررسی کلمه دروغ ازنگاه لغت و اصطالح و قباحت،پستی این موضوع
از نگاه عقل وجدان بشری در عرصه های مختلف و از سوی دیگر نیازهای نو پیدا ،
روز افزون بشر به حوزه رسانه در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی که متاثر از
قدرت گرفتن تکنولوژی و اثر بخشی غیر قابل انکار ان در زندگی امروزی بشر از
جمله در حوزه واتباطات هستیم .لذا نیازمند یک عنصرکارامد پو یا ،منسجم نظامگرا،
پاسخگو و جستجوگر مسائل اصلی ،جامعه بشری هستیم که ایندهنگر و مطلع از
نیازهای حال و اینده بشر باشد وهم بتواند در این زمینه نظام سازی و فرهنگی سازی
کند ،تا باشناخت کامل از نیاز مندی های جامعه بشری احکام و دستورات دین که نیاز
بشر در زمینه مختلف است ،ازجمله در حوزه رسانه باقاطعیت و قدرت تمام استخراج
و استنباط کند از جمله حکم حرمت اکاذیب دربستر رسانه ،این مهم فقط از عهده
قانون فقه؛ یعنی دستورات دینی مبین اسالم به عنوان دین اکمل امکان پذیراست. صفحه 70
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات69 /
حرمت نشر اکاذیب از نگاه قران
خداوند متعال درقران کریم در موارد زیادی به حرمت دروغ و پیامدهای شوم انها هشدار داده
است (حجرات۶،؛ برازش:1394،ج ،14ص.)514
َ
َ
َ
ْ
َ
َ
َ
َ
ا
َ َا ْ َ ا
َ
َ
ْ
ا
ا
ا
ْ
ا
َ
ً
جاءک ْم فاس ٌق ب َن َب ٍا ف َت َبینوا ان تصی ابوا ق ْوما بجهال ٍه فتصبحوا علی ما فعلت ْم
(یا ای َها الذین امنوا ان
ناد َ
مین) :ای کسانی که ایمان اوردهاید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما اورد ،درباره ان
تحقیق کنید مبادا در صورت عمل کردن بدون تحقیق ،به گروهی از روی نادانی اسیب برسانید و
از کرده خود پشیمان شو ید .ونیز حکمی را در مورد تمام منافقان و مخالفان انبیا و شایعه پراکنان
اخباردروغ بیان فرموده است.
ْ
ا
ا
ْ َ َ َا ْ َ َ ْ ا
ا
ٌ
َ
َ ْ َ ْ ََْ ْ ا ا َ
ون َو ال َ
ذین فی قلو به ْم َم َرض َو ال ام ْرجفون فی المدینه لنغرینک بهم ثم ال
(لئن لم ینته المنافق
َ ً َ ْ ا َ ََْ ا ا ا ا َ ا ا َْ ً ا َ
َ َ َ ْ ْ َْ ا
َ َ
ایجاو ارونک فیها اال قلیال ملعونین اینما ثقفوا اخذوا و قتلوا تقتیال سنه الله فی الذین خلوا من قبل
َ ً
َ َ َ
َو ل ْن تجد ل اسنه الله ت ْبدیال
اگر منافقان و بیمار دالن و انها که اخبار دروغ و شایعات بیاساس در مدینه منتشر میکنند
دست از کار خود برندارند ،تو را بر ضد انان میشورانیم سپس جز مدت کوتاهی نمیتوانند در
کنار تو در این شهر بمانند و از همه جا طرد میشوند و هر جا یافته شوند دستگیر خواهند شد و
به سختی به قتل خواهندرسید(احزاب۶۱،و۶۰؛ مکارم شیرازی)1383 ،و نیز خداوند متعال
َا ا َ َ َْ َ ا َ
میفرماید یا َا ُّی َها الذ َ ا
ین ا ََمنوا ل َم تقولون َما ال تفعلون (صف2،؛ مکارم شیرازی1383،؛ ج ،9ص)601
َ ْ
َ
و نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگو یید و انجام ندهید .وهم چنین :ک اب َر َمق ًتا عند الله
َ َا ا
َ َْ ا َ
ان تقولوا َما ال تف َعلون (صف3،؛ مکارم شیرازی :1383،ج ،9ص )601ای کسانی که ایمان اوردهاید،
چرا چیزی میگو یید که انجام نمیدهید.
با توجه به این دو ایه معلوم میشود که دروغ در نزد خدای متعال ناپسند شمرده شده است و
موجب دوری انسان از خدا میشود که این خود عذابی روحی بزرگ برای انسان که از رحمت
واسعه الهی بی بهره باشد و عالوه بر ان مشمول عذاب اخرت هم شود و نیز خداوند متعال
َ َْ ا ا ََا ْ َ َ ٌ َ
َ
َ
اب الی ٌم (نحل104 ،؛ مکارم
میفرماید :ان الذی َن ال ای ْوم انون ب َایات الله ال یهدیهم الله ولهم عذ صفحه 71
/70دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
شیرازی :1383 ،ج ،4ص .)584تنها کسانی دروغ پردازی میکنند که به ایات خدا ایمان ندارند و
انان خود دروغگو یانند.
حرمت دروغ ازنگاه روایات
اخبار وارده در زشتی گناه دروغ و شدت عقو بت و مفاسدکه مترتب بران میباشد ،به طوری که
از ان در بعضی از رو یت به گناه کبیره تعبیر شده است .دراین قسمت به برخی از روایات اشاره
میشود .ازپیامبر اکرم صلوات الله علیه نقل شده « :مومن هرگاه بدون عذر دروغی بگو ید هفتاد
هزار ملک او را لعنت میکنند و بوی بدی از قلبش بیرون میاید که تا به عرش میرسد و
خداوند به سبب این دروغ ،گناه هفتاد زنا که کمترین ان زنا بامادراست رابرای
اومینو یسد(مجلسی :1403 ،ج ،۶۹ص.)۲۶۳
روایت است مردی از رسول خدا صلوات الله علیه پرسید چه عملی سبب دخول در اتش است؟
حضرت فرمود :دروغ زیرا دروغ سبب فجور و فجور سبب کفر و کفر سبب دخول در اتش است
(نوری :1408 ،ج ،۹ص )۸9در روایت دیگری امده است که دروغ سبب گرفتن صورت انسانی
ازدروغگواست یعنی صورت برزخیاش انسان نیست رسول خدا صلوات الله علیه به حضرت
زهرا سالم الله علیها فرمودند در شب معراج زنی را دیدم که سرش مانند خوک و بدنش مانند
بدن االغ بود که سبب ان فتنه انگیزی ودروغ بود (دستغیب:1398،ج ،۱ص .)۲۹۵در روایتی دیگر
امده است :پیامبر اکرم صلوات الله علیه ریشه دروغ را در کمبودها و پستیهای انسان از لحاظ
روحی فرموده است :دروغگو یی از پستی روح ریشه میگیرد (مشکینی.)۲۹۱ :1396 ، صفحه 72
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات71 /
حکم فقهی دروغ
در برخی روایات دروغ از گناهان کبیره شمرده شده است .از این رو شهید ثانی ان را از گناهان
کبیره دانسته که سبب میشود ادمی از عدالت خارج شود (شهید ثانی :۱۳۹۸ ،ج ،۳ص )۱29با این
حال شیخ انصاری با استناد به روایات دیگری احتمال داده که دروغ گفتن در صورتی از گناهان
کبیره است که مفسده داشته باشد (شیخ انصاری :1415،ج ،۲ص )۱۳باتوجه به ان چه که از این
ایات قران و روایات و نظر فقهاء استفاده می شود؛ فعل دروغ گناه کبیره است و فرد دروغگو به
شدت از سوی خداوند مورد نکوهش قرار گرفته است که به طور فهرست وار اشاره میشود:
.1خداوند به تحقیق در مورد اخبار دروغ تاکید کرده است.
.2خداوند به منافقان که دست به انتشار اکاذیب وشایعات میزدند ،در صورت تکرار کار
شان به گرفتن جان انها تهدید کرده است.
.3انسان کاذب به ریاکاری متهم شده است ،که به انچه ادعا دارد عمل نمی کند.
.4افراد دروغ گو را بیایمان معرفی کرده و هیچ فرد بیایمان مسلمان تلقی نمیگردد.
.5به طور کلی نتیجه تمام این ایات قران و روایات ،به پستی دروغ و عواقب اسفناک ان
که باعث محرو یت فرد از رحمت خدا و مورد غصب خدا قرار می گیرد و هم چنین
اوصاف زشت که خداوند و پیامبرش با ان دروغگو یان راتوصیف نموده است و همچنین
فتوای فقهای همگی بیانگر حرمت دروغ ،به خصوص درحوزه رسانه است. صفحه 73
/72دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پرهیز از غیبت در رسانه
یکی از وظایف اساسی رسانه پرهیز از غیبت ،تهمت و افترای به اشخاص حقیقی ،حقوقی است
که باید مورد توجه عوامل رسانه قرار بگیرد .تا ان رسالت و شخصیت دراماتیک خود را که همان
اصلی بی طرفی وعدم غرض ورزی نسبت به هر موضوعی است حفظ کرده باشد .لذا خداوند
متعال کسانی را که منافقانه خبری دورغ را به هدف غرض ورزی و ضربه زدن به دیگران منتشر
میکنند ،مورد نکوهش قرار داده است:
َ
ا
َ
ا
ْ
َ
ا
ٌ
ْ
ْ َ ْاا ا َ ْاْ ا َ
بین ...ا ْذ َت َلق ْو َنها
ْ
ون َو ْال امومنات بانفسه ْم خ ْی ًرا َو قالوا هذا افک ام ٌ
ل ْو ال اذ سمعتموه ظن المومن
َ ٌ َ
ْ
ْ َ
َ َ ا
َْ ا َا ا َ َْ ا
َ
َ
ظیم َو ل ْو ال اذ
بالس َنتک ْم َو تقولون بافواهک ْم ما ل ْی َس لک ْم به عل ٌم َو ت ْح َس ابون اه َهی ًنا َو اه َو ع ْند الله ع
اْ
ْ
ا ا َ َْ َ َ
َ َ
اْ ٌ
ظیمَ .یع اظ اک ام الل اه َا ْن َت اع ا
تان َع ٌ
ودوا لمثله
َسم ْع ات ام اوه قل ات ْم ما َیکون لنا ان ن َتکل َم بهذا اس ْبحانک هذا به
َا َب ًدا ا ْن اک ْن ات ْم ام ْوم َ
نین (نور12 ،و 13؛ قرائتی :1383 ،ج ،6ص)154
به خاطر بیاورید زمانی را که این شایعه را از زبان یکدیگر میگرفتید و با دهان خود سخنی
میگفتید که به ان یقین نداشتید و ان را کوچک میپنداشتید در حالی که نزد خدا بزرگ است
چرا هنگامی که ان را شنیدید نگفتید ما حق نداریم که به این سخن تکلم کنیم خداوندا منزهی
از این بهتان بزرگی است خداوند شما را اندرز میدهد که هرگز چنین کاری را تکرار نکنید اگر
ایمان دارید.
اگر چه در اسالم غیبت و بدگو یی از مومنان حرام شمرده شده است اما فرد ظالم و ستمگر از
این قاعده مستثنا است و میتوان در همان زمینهای که قصد ستمگری را داشته او را مورد نقد قرار
داده و دسیسه های شوم او را برای همگان افشار کنند .قران کریم در این زمینه در جای دیگری
َْ
َ ْ ا َ َ َ
ْ َ
کان الل اه َس ً
میعا َع ً
لیما (نساء148 ،؛
میفرماید :ال ایحب الل اه الج ْه َر بالسوء م َن الق ْول اال من ظلم و
قرائتی :1383،ج ،2ص« )78خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدیها را اظهار کند ،مگر
ان کسی که مورد ستم واقع شده باشد .خدواند شنوا وداناست نتیجه کالم مشخص میشود که
غیبت مضموم گوی از صفات ناپسند است که باید در حوزه رسانه ازان پرهیز شود اما اگر این
عمل یعنی عیب گو یی سبب ا گاه بخشی عمومی جامعه افراد سود جو شود که از عدم ا گاهی صفحه 74
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات73 /
و یا اعتماد مردم سوء استفاده نموده بر سرنوشت انها مسلط شود نظیری افراد که در انتخابات
های مختلف بدون صالحیت الزم کاندید یک پست اجرای میشود و بواسطه افشاگری رسانه
باعث شناخت مردم از ان کاندید می شود اشکال ندارد و یا اگر انتقادی سبب افشای دسیسه
وتوطئه ،خدعه ها از طرف افراد ظالم و دشمن شود نه تنها که موردی تایید است بلکه از
وظایف اصلی رسانه هم به حساب می اید
پرهیز از استهزاء در حوزه رسانه
یکی از وظایف رسانه پرهیز از تمسخر و استهزا است .متاسفانه کسانی در جامعه هستند که با
تمسخر دیگران به دنبال یک اسم و رسم برای خود هستند گاهی در قالب طنز و یا تقلید صدا و
رفتار دیگران را در محافل مختلف گرفته مورد تمسخر قرار داده مجلس داری میکنند ،افراد را
می خندانند و از این طریق مستمعین خود را راضی میسازند و این درحالی است که در قران
کریم از این عمل شدیدا نهی شده و ان را به عنوان ظلم و ستم بر دیگران مورد تو بیخ و تهدید
َ َ
َ َ
قرار داده است و امر به تو به میکند و میفرماید « :یا ُّای َها الذی َن َام انوا ال َی ْسخ ْر ق ْو ٌم م ْن ق ْوٍم عسی
ْان َی اک اونوا َخ ْیرا م ْن اهم َو ال نسا ٌء م ْن نساء َعسی ْان َی اکن َخ ْیرا م ْن اهن َو ال َت ْلم ازوا ْان اف َس اک ْم َو ال َت َ
ناب ازوا
ٍ
َ
ْ
َ
ْ ْا ا َ ْ َ
َ
ا َ
ا
ا
َ
ْ
َ
َ
ْ
االس ام الف اسوق بعد االیمان و من ل ْم یتب فاولئک ه ام الظالمون (حجرات11 ،؛
بااللقاب ب ْئ َس
قرائتی :1383 ،ج،9ص )185ای کسانی که ایمان اوردهاید نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را
استهزاء کنند ،شاید انها که مورد استهزاء واقع میشوند بهتر از مسخرهکنندگان باشند .و همچنین
زنان یکدیگر را مسخره نکنند ،زیرا ممکن است زنان مسخره شده از انها که مسخره میکنند بهتر
باشند .و مبادا از یکدیگر عیبجو یی کنید و زنهار از اینکه یکدیگر را با القاب زشت و ناپسند
یاد کنید که پس از ایماناوردن نامی که نشان از فسق و فجور دارد بسیار زشت است و هر کس
که از این رفتار تو به نکند ستمگر و ظالم است.
بنابراین با توجه به اینکه استهزا از مصادیق ظلم و منکر شمرده شده و در ایات متعددی قران از
استهزای مومنان نهی شدهاند و به مرتکبان این عمل وعده عذاب الهی داده شده است برمیاید صفحه 75
/74دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
که استهزا ابتدا عملی حرام است که خداوند ان را قبیح و ناپسند دانسته و استهزاگران را مجرم
شمرده است.
پرهیز از تملق و چاپلوسی در حوزه رسانه
یکی از بالیایی که روابط اجتماعی شهروندان را در عرصه اجتماعی مورد تهدید قرار می دهد
تملق و چاپلوسی است که متاسفانه باب میل بسیاری از افرادی خودشیفته قرار می گیرد که تشنه
شنیدن ان هستند چاپلوسی که ما از ان سخن می گو ییم اغلب نسبت به کسانی صورت می
پذیرد که از توانمندی اقتصادی سیاسی اجتماعی یا اداری بهره مند هستند و متاسفانه در چنین
محیط هایی است که چاپلوسی بیشتر متداول است .این موضوع به صورت های اشکار و پنهان
ً
هم صورت می گیرد .مثال گاهی با دادن القاب و عناو ین جعلی ،غیر واقعی و ستودن نابجا و
غلط افراد یا مقایسه کردن افراد ضعیف وناالیق با افراد باالدست که از شان و منزلت حقیقی
برخورد دار هستند صورت میگیرد .بها دادن به این موضوع برای یک رسانه ٱفت است .در نتیجه
رواج ان در جامعه اثار زیان باری دارد .ازامیرمومنان امام علی(ع) روایت شده است که فرمود:
الثناء با کثر من االستحقاق ملق و التقصیر عن االستحقاق عی او حسد (نهج البالغه ،حکمت
)339ستودن دیگری بیش از انچه شایسته ان نیست ،چاپلوسی است و کمتر از انچه سزاواراست
الی َ
ناتوانی یا حسد ورزیدن است و در نامه به مالک اشتر می فرماید :ثم ارضهم علی ان ا
طروک و
ا
ا
ال ایبجحوک بباطل لم تفعله فان کثره االطراء تحدث الزهو و تدنی من العزه (نهج البالغه ،نامه )53
و انان را وادار و بیاموز که بسیار تو را نستایند و از اینکه باطلی را به جا نیاورده ای ،تو را شاد
نگردانند تا تو را به خود متوجه سازند زیرا ستایش بسیار انسان را خودپسند ساخته و سرکشی به
بار می اورد .بر این اساس تملق و ستودن بیش از استحقاق فرد عالوه بر اینکه دروغ به شمار می
رود ،دارای اثار تخریبی در شخصیت انسان است .چنان که در بیان امیرمومنان(ع) امده است.
مرحوم شیخ انصاری یکی از محرمات را مدح و ستایش افرادی می داند که یا قابل ستایش
نیستند و یا اینکه استحقاق مذمت دارند و دلیل ان را عالوه بر قبح عقلی ،به این ایه شریفه استناد صفحه 76
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات75 /
َ َا
َ
َ َ
ََ
ا
میکند ( َوال ت ْرکنوا الی ال َ
ذین ظل اموا فت َمسک ام الن اار) ذکر می کند (حرعاملی :1416 ،ج 11ص،582
باب 27من ابواب فعل المعروف).
بنابراین صداقت پایبندی به اصولی که تامین کننده منافع واقعی مردم است جای خود را به
تحسین مبالغه امیز و در نهایت به چاپلوس می دهد البته شیوه و شکل چاپلوسی متنوع و متعدد
است ممکن است به صورت های اشکار و پنهان صورت بگیردچاپلوسی و سایر افات اخالقی
در هر مجموعه ای که باشد نشان گر ناسالم بودن روابط و مناسبات و هنجارهای حاکم بر ان
جامعه است چنین فضاهایی در جامعه زمانی شکل می گیرد که منزلت و نقش ها ان گونه که
شایسته افراد است توزیع نشده و در واقع شایسته ساالری به معنی واقعی ان وجود نداشته و باید
در حوزه رسانه به عنوان بیان کننده مشکالت و بر جسته کننده حقایق به جداز این موضوع پرهیز
شود.
پرهیز از اشاعه هر نوع فحشا در حوزه رسانه
اشاعه (در لغت) به معنای فاش کردن ،رواج دادن گسترش دادن و تقو یت نمودن (راغب اصفهانی
:۱۳۸۳ج ،۲ص.)۳۶۲
در (اصطالح) به هرگونه گفتار و کرداری که موجب ترو یج و یا کمک به انتشار گناهان کبیره در
بین مومنین شود هر چند که در برخی موارد قصد انتشار در کار نبوده اما نتیجهای که میدهد
همان باشد (مکارم شیرازی :۱۳۷۴ ،ج ،۱۴ص.)۴۰۷
از نگاه قران کریم ،نه تنها برای اشاعه کنندگان فحشاء ،که حتی کسانی که در دل این عمل را
َ
دوست دارند و لو اینکه اقدامی نکردهاند ،وعده عذاب دردناک در دنیا و اخرت داده است .ان
َ َ َا َا ْ َ َ ٌ َ
َ
َ َ ا َ
َْ َ ا
َ َ َ
اْ
الله ی ْعل ام
اب ال ٌیم فی الدنیا َواﻵْخره ،و
الذ َین یح ابون ان تش َیع الفاحشه فی الذین امنوا لهم عذ
َ َ َ َ َ
َوا انت ْم ال ت ْعل امون همانا برای کسانی که دوست دارند گناه در میان کسانی که ایمان اوردهاند رواج
یابد ،عذابی دردناک در دنیا واخرت هست (نور19 ،؛ مکارم شیرازی :1374 ،ج ،6ص .)159از نگاه
روایت در حدیثی از امام رضا(ع) و به نقل از پیامبر(ص) امده ،هر که بر مومن تهمت بزند ،و یا صفحه 77
/76دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
چیزی را که در او نیست به وی نسبت دهد ،در روز رستاخیز خداوند او را بر تلی از اتش بر پا
نگه دارد تا از عهده انچه گفته بر اید (عاملی :۱۳۶۰ج ،۶ص)۳۱۳
در فقه اشاعۀ فحشا حرام و از گناهان کبیره شمرده شده (نجفی :۱۴۱۷ج ،۱۳ص .)۳۱۵ازنگاه
حقوق جزایی طبق ماده ۷۴۲قانون جرایم رایانهای ،هرکس به وسیله سامانههای رایانهای یا
مخابراتی یا حاملهای داده محتو یات مستهجن را منتشر ،توزیع یا معامله کند یا به قصد
تجارت یا افساد تولید یا ذخیره یا نگهداری کند ،به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای
نقدی از پنج میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد .و نیز در
مواردی اگر قاضی ،فرد اشاعه دهنده را مفسد فیاالرض تشخیص دهد ،به مجازات اعدام
محکوم میکند (پایگاه اطالع رسانی مصادیق مجرمانه ،ماده ۷۴۲جرایم رایانهای).
و نیز بر اساس بند الف ماده ،۷۴۳در صورتی که فردی به منظور دستیابی افراد به محتو یات
مستهجن ،انها را تحریک یا ترغیب یا تهدید یا تطمیع کند یا فریب دهد یا شیوه دستیابی به
انها را تسهیل کند یا اموزش دهد به مجازات حبس از ۹۱روز تا یک سال و جزای نقدی محکوم
خواهد شد.
بنابراین هرگونه گفتار و کرداری و اعمال دیگری که موجب ترویج و یا کمک به انتشار گناهان
کبیره در بین مومنان بخصوص در حوزه رسانه شود .قران کریم این عمل را به شدت نکوهش
کرده و برای ان وعده عذابی دردناک در دنیا و اخرت داده است در روایات هم اشاعه کننده
فحشاء همچون انجام دهنده ان معرفی شده و ایستادن بر تلی از اتش و بیرون شدن از والیت
الهی دانسته شده در فقه و حقوق نیزتاکید شده تجسس در زندگی دیگران و افشای جرم انان اگر
گفتناش مصلحتی نداشته باشد از مصادیق اشاعه فحشا محسوب میشوند و چنین کاری بدون
مجوز شرعی حرام و مرتکب ان مستحق عقو بت است طبق ماده ۷۴۲قانون جرایم رایانهای
اجزای نقدی تاحبس ومفسد فی االرض که حکم اعدام است تاکید شده است. صفحه 78
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات77 /
پرهیز از نقض حریم خصوصی افراد در حوزه رسانه
حفظ حریم خصوصی افراد از مهمترین مصادیق حقوق بشر محسوب میشود که در بسیاری از
اسناد بینالمللی به غیر قابل تعرض بودن بهان تصریح شده است .الزم به یاداوری است که این
موضوع ممکن است در جوامع مختلف تعاریف متفاوت داشته باشد ،ولی درکل هر انچه
جزای احوال شخصیه یک فرد باشد ازمصادیق حریم خصوصی است .این موضوع نه تنها مورد
توجه کنوانسیون های حقوق بشری است بلکه از نگاه قران و روایات معصومین علیهمالسالم
هم بسیار مورد تاکید قرار گرفته و بر حفظ ان سفارش فراوان شده است.
یکی از مصادیق نقض حریم خصوصی اشکارکردن رازهای دیگران است .لذا دین اسالم به
پنهان داشتن راز دیگران سفارش کرده و افشای ان راخیانت میشمارند .در حقیقت همان طوری
که شرع مقدس اسالم دیدن برخی از اجزای بدن انسان را حرام دانسته و باید از دید دیگران
پنهان بماند افشای راز دیگران را نیز حرام می دانند .لذا عبد الله بن سنان در روایتی از امام
صادق علیه السالم نقل میکند.
« َعن ْابن َم ْح ابوب َعن ْابن س َنان َع ْن َابی َع ْبدالله(ع) َق َال :اق ْل ات َل اه َع ْو َر اه ْال ام ْومن َع َلی ْال ام ْومن َح َرامٌ
ٍ
ٍ
ََ َ ََ ْ اْ ا َ ْ ا ْ َْ َ َ َْ َ ا َ َ ْ ا َ ْ َ ا َ ا َ َ َ ا
فقال نعم قلت یعنی سفلیه قال لیس هو حیث تذهب انما هو اذاعه سره (مجلسی :1403 ،ج،72
ص.)214
ترجمه :به امام صادق علیه السالم عرض کردم :عورت مومن بر مومن حرام است؟ فرمود اری
عرض کردم مقصود شما تنها دو عضو پائین تنه اوست ،فرمود نه اینگونه نیست بلکه افزون بر ان
عورت مومن فاش کردن سر اوست.
بنابراین امام صادق (ع) دراین حدیث رازهای هر فردی را حریم خصوصی او محسوب کرده و از
افشای ان نهی میکند .ونیزامام صادق(ع) تاکید می نماید :کسی که هرچه را از مومنی ببیند و
بشنود ،نباید بدون تحقیق نقل کند و اگر این کار را بکند مصداق این ایه است.
َ َ َا َا ْ َ ٌ َ
َ َ
ْ َ ا
َ َْ َ
ا
ْ
ذاب الـ ٌیم فـی الـ دنیا َو اﻵْخـ َره َو
ان الذ َین ایح ابون ان تش َیع الفاحشـه فـی الـذین امنـوا لهـم عـ
َ َ َ َ
ََ َ
َ
َ
ٌ
َ ْ ا َ ََ ا
َْ
ْ
اللــ اه َی ْعلــ ام َو انــ ات ْم ال ت ْعل امــون َو لــ ْو ال فضــل اللــه علــ ْیک ْم َو َرح َم اتــ اه َو ان اللــ َه َر اوف َرحــ ٌیم صفحه 79
/78دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
(نــور19،؛ قرائتــی) :1383،ترجمــه :همانــا ب ـرای کســانی کــه دوســت دارنــد زشــتیها در میــان
اهلایمان شــایع گــردد ،در دنیـ ا واخــرت عــذاب دردنــاکی اســت ،و خداونــد میدانــد و شــما
نمیدانیــد .و اگــر فضــل و رحمـ ت الهــی بــر شــما نبــود و ایــن کــه خداونــد رئـ وف ومهربــان
است(شما را سخت کیفر میداد).
لزوم انعکاس نارسایی ها و مشکالت جامعه در رسانه
در مقابل پرهیزهای فوق ،یکی از رسالت های مهم رسانه و نظام رسانهای تحت هر عنوان که
باشد؛ انعکاس مشکالت جامعه برای اطالع افکارعمومی و دست اندرکاران و متولیان امر به
جهت رفع ان مشکل است لذا در منابع دینی به این موضوع پرداخته شده است .از ان جمله
وسایل الشیعه در این زمینه فصل های متعددی را گشوده است؛ همانند «باب استحباب السعی
فی قضاء حوائج المۆمن قضیت اولم تقض؛ مستحب بودن تالش برای براوردن نیازهای مومن،
چه انجام بپذیرد چه انجام نپذیرد» (حرعاملی :1416 ،ج ،11ص ،۲۷۶باب ،29حدیث .)8و باب
استحباب تفریج کرب المومن .مستحب بودن رفع مشکالت مومنان» که در هر باب یازده
حدیث را ذکر کرده است .در یکی از احادیث امده است که پیامبر(ص) فرمود :من اغاث اخاه
المسلم حتی یخرجه من هم و کربه و ورطه کتب الله له عشر حسنات و رفع له عشر درجات و
اعطاه ثواب عشر نسمات و دفع عنه عشر نقمات و اعد له یوم القیامه عشر شفاعات؛ هر کس
برادر مسلمان خو یش را فریاد رسی کند تا او را از غم و اندوه و سختی نجات دهد ،خداوند برای
او ده حسنه می نو یسد و او را ده درجه باال می برد و به او ثواب ازاد کردن ده بنده می دهد و از او
ده سختی و بال رفع می کند و برای او در روز قیامت ده شفاعت فراهم می سازد (همان :باب 27از
ابواب فعل المعروف) در حدیثی دیگر از امام علی(ع) نقل می کند که فرمود« :من کفارات الذنوب
العظام اغاثه الملهوف و التنفیس عن المکروب» (نهجالبالغه ،حکمت )۲۳؛ از کفاره گناهان
بزرگ ،فریادرسی برای انسان های اندوهگین و غم زده و رفع مشکل از کسانی است که در
سختی قرار گرفته اند در نتیجه امروزه برای همگان روشن است که گام اول برای پاسخ گو یی به صفحه 80
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات79 /
ندای مظلومیت افراد گرفتار ،انعکاس صحیح و درست مشکالت انان در رسانه است اگر امروز
شاهد ظلم ونابرابری های در سطح جهان وروا داشتن ظلم برمظلومین عالم از طرف مستکبرین
هستیم در حقیقت این رسانه ها هستند که به وظایف انسان و رسالتی بی طرفی خود عمل
نمیکنند حوادث متعددی بحقوق مظلومین را به صورت درست در معرض دید جهانیان قرار
نمی دهند ،در نتیجه شاهد این همه تبعیض ونابرابری در جهان هستیم.
جهاد تبیین
راهبردیترین روش پیشبرد اسالم تبیین و روشنگری است ،زیرا مهمترین روش جذب اسالم؛
تبیین است ،تبیین یعنی رفع ابهامات ،نشان دادن تحریفات و بازکردن گرههای ذهنی جامعه.
جهاد تبیین یعنی در جنگ روایت ها؛ فرصت ندهیم روایت دشمن بر افکار عمومی غلبه پیدا
کند ،تا ذهنیات ،باورها و ایمانها را تضعیف و تخریب کند .در این میان دو چیز نیازمند تبیین
فوری است که دشمن همین دو قسمت را هدف قرار داده است :مبانی اسالم و کارنامه اسالم.
فوریت و قطعیت جهاد تبیین نه تنها یک ضرورت حتمی بلکه یک نیاز منطقی در این برهه از
زمان است که با در دست گرفتن ابتکار عمل درحوزه رسانه و پیوست های رسانهای داشتن همه
اقدامات الزم و مهمی در خنثی کردن تهاجم فرهنگی،سیاسی،اقتصادی دشمنان درهمه زمینه
ها ،مخصوصا درحوزه رسانه است.
با توجه به مفاهیم دیکتاتوری دشمن و استفاده از سلطه فرهنگی اقتصادی ونظامی برای
پیشبرداهداف تنها محدود به فضای سیاسی نیست ،بلکه درحوزه فرهنگ و رسانه هم همین گونه
است .برخی مراکز قدرت و ثروت نه تنها با استفاده از ابزار رسانه ،این قدرت و ثروت خود را
حفظ و تقو یت میکنند ،که حتی در حوزه رسانه هم اجازه ورود واقعی به سایر نگاه ها و
تفکرات مخصوصا برای ملت های که از امکانات کمتری برخوردار می باشند را نمیدهند.
این درحالی است که صدها هزار شاید هم میلیون شبکه تصو یری و صوتی و اینترنتی به زبان
کشورهای مختلف اسالمی از طرف نظام سلطه با بودجه هنگفتی حمایت میشود .چنان که صفحه 81
/80دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
هیچ شهروند رسمی فارسی زبان و عرب زبانی ....مدیریت میشود .دلیل این سرمایه گذاری و
تمرکز فعالیت و حمایت جدی چیست؟ روشن است که وجه اشتراک این فعالیت گسترده این
رسانهها ،اهداف و منافعی است که ازسوی گردانندگان انها تعیین میشود و درحوزه های
مختلف سیاسی ،اقتصادی وفرهنگی مسیری که مطلوب حامیان انهاست را هموار میکند تا
مانع شوند ازظهور تمدن و فرهنگ متعالی الهام بخش اسالم عزیز .نه تنها در بین ملتهایی که
خواستگاه این دین است بلکه با هر ابزار مانع تسری این فرهنگ الهام بخش بین سایر ملل
میشوند.
امروزه انبوه شبکههای مجازی هم که در سالهای اخیر از سوی کاربرانی در همه کشورها
مشغول فعالیت شدهاند در کنار اقدامات متعدد غیر رسانه ای مثل تحریم های اقتصادی که
برعلیه بعضی از کشورهای اسالمی مثل جمهوری اسالمی ایران که در خط مقدم مخالفت با
سیاست های نظام سلطه است ،مبانی انقالب را تحریف کرده و وارونه جلوه میدهند و
ضعفهای مدیریتی سالیان گذشته را به پای مبانی انقالب و اسالم میگذارند .لذا میبینیم که
این شبکه های اجتماعی دربست در خدمت سیاست های دشمنان این کشورها قراردارد و به
دنبال خرابکاری های گسترده کمککار دیکتاتوری رسانهای برای نظام سلطه به حساب میایند.
این کاربران سفارشی ومدیریت شده خواسته یا ناخواسته در مسیری حرکت میکنند که سایر
پروژههای تهاجمی علیه مردم کشور های که نظام ازادیخواه دارند تکمیل کنند برنامه های
دیکتاتوری نظامی استبداد است تا ان فشارهای نظامی اقتصادی فرهنگی واجتماعی اعمال شده
به ثمر نشیند.
به هر حال دشمن یعنی نظام سلطه خوب میداند مجموعه تهاجمها علیه این کشورها (ایران و
)...بدون رسانه راه به جایی نمیبرد .به عنوان مثال نقش تخریبی وجهه دینی اسالم از طریق
اقدام رسانهای داعش در ایجاد رعب وحشت عمومی ،توسعه گستره نفوذی اقدامات تخریبی
این گروهک نفوذی دشمن خو ،بیانگر این موضوع است .چرا که این مسیر به طور همزمان از
سوی غالب رسانه های اصلی جهان سلطه پوشش داده میشود و سرخط خبرها قرار میگیرد چه صفحه 82
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات81 /
نتیجه و اثری در پی دارد؟ دلیل ان این است که دشمنان اسالم عزیز میدانند مجموعه تهاجمها
علیه یک تمدن رفیع و پو یا بدون بهکارگرفتن رسانه و اغوای افکار عمومی راه به جایی نخواهد
برد ، .از این رو باید این مبانی تبیین شود و روشن شود که هرجا دستاوردی داشته اند مسلمانان
به واسطه عمل کردن به مبانی اسالم بوده و هرجا ضعف و کاستی وجود داشته ،نتیجه
رو یگردانی از این مبانی و اهداف بوده است.
راه کار های الزم برای مقابله با تهاجم همه جانبه دشمن
الزم به یاداوری است کشور های که صاحب تکنولوژی روزامد نیستند و امکانات را که در
حوزه رسانه دارند تا حد زیادی وارداتی است لذا درحوزه رسانه داری چالش های مختلف
هستند به خصوص با پیشرفت فناوری های ارتباطی که همگام با تحول مفاهیم جهانی رسانه
است .این عدم قدرت الزم و چاالکی و فقدان ابزار فنون قدرتمند رسانه ای کامال هو یداست.
این در حالی است که درکشور های که از فرهنگ وتفکردینی ومفاهیمی چون تبلیغ و تبیین
برخوردار هستند که درحقیقت مبتنی بر فعال سازی حجت باطنی انسان وقوه عاقله بشر وتدقیق
الهامات معرفتی وکمال فطری انسان هااست نبایدچنین کمبود های وجود داشته باشد.
اما رسانه های مدرن نظام سلطه با امکانات بروز که دراختیار دارد و باجذابیت های بصری
وهنری که می سازند پرده بر روی واقعیت ها می افکنند ان ارزش های اخالقی،فطری بشر را
نادیده گرفته سعی برانکارش دارند دیکتاتوری رسانه ای که امروزه در جهان از طرف نظام سلطه
وجود دارد حاصل همین رو یکرد صاحبان قول رسانه ای است
این رو یکرد باعث می شودکشورهای که تکنولوژی حوزه ارتباطات شان وارداتی هستند در
مقابل رسانه های سلطه تا حدودی مغفول مانده وان راهبرد اندیشه حجت باطنی بشر و الهامات
معرفتی دین مبین اسالم را درست نتوانند برای اقناع افکار جامعه بخصوص نسل جوان تفهم
وتبیین کنند درنتیجه موتاسفانه میبینیم که ماحصل ودست اورد ها چندان قابل قبول نیست اما
زیربنای تبیین شاخصه های دارد که به ان اشاره خواهیم کرد. صفحه 83
/82دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.1پرداختن نخبگان فکری و خواص جامعه به شناخت دقیق از نیازهای جبهه خودی برای مقابله
َ َا ْ َ
متناسب با برنامه دشمن به تعبیر امیرالمومنین امام علی علیه السالم میفرماید :لْبق َرن ال َباطل
ْ
َ
َ اْ
حتی اخر َج ال َحق م ْن خاص َرته» -حق را از درون باطل کشف واستخراج نموده و این معرفت را
به جامعه منتقل کنید (نهج ابالغه ،خطبه .)۱۳۳لذا از وظایف رسانه است که در این فرایند
نقش واسطه گیرانه ای میان نخبگان وجامعه ایفا نموده و پیام انها را به مردم منتقل نموده
و بازخورد واقعی رادریافت کنند.
.2از مهم ترین الزامات عمل رسانه ای در(جهاد تبیین) اتخاذ رو یکرد افندی و تهاجمی نسبت
به برنامه های دشمن است چرا که با رو یکردی دفاعی در مقابل حرکت موج دوم تهاجم دشمن
نمی توان دوام اورد و از الزمه راز بقا این است که در مقابل دشمن مهاجم باید رو یکرد تهاجمی
اتخاذ نمود تا ضریب خسارت را به حداقل رسانید
.3جهاد تبیین در حوزه رسانه زمانی اثر بخش تر خواهد بود که در موقعیت های وسیعی از تمام
امکانات و ظرفیتهای فکری فرهنگی ،معنوی هنری جامعه استفاده شود تا در یک تهاجم
ترکیبی درمقابل حجم انبوه دروغ پراکنی امپراطوری رسانهای مقابله نموده و از حقایق و دستاورد
های دینی اجتماعی فرهنگی جامعه صیانت شود .ان وقت هست که اثر بخشی جهاد تبیین را بر
افکار عمومی مهم جلوه داد و دو چندان سازد .پس باید این مبانی تبیین شود و روشن شود که
هرجا مسلمانان دستاوردی داشته اند ،به واسطه عمل کردن به مبانی اسالم بوده و هرجا ضعف و
کاستی وجود داشته ،نتیجه رو یگردانی از این مبانی و اهداف بوده است. صفحه 84
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات83 /
نتیجه گی ری
رسانه از مسائل مبتالبه ،مهم و موثر بر افکار و اندیشه انسانها است .امروزه رسانه به عنوان یــک
نیاز اولیه و از ضروریات زندگی بشر قرار گرفته است .استفاده از این ابزار با فواید و محسناتی که
دارد ،بــا تهدیــد و خطراتــی هـ م همـراه اســت ،کــه باشــناخت موضــوعی و زوایــای پنهـ ان ان،
برنامهریزی صحیح و دقیق برای استفاده درســت ان مــیتــوان از بیشـ ترین فوایــد بهــره بــرد و از
کمترین خطرات احتمالی زیان دید .شاید مطلب کلی که بتوان درباره رسانه عنوان کرد در چنــد
جمله خالصه شود:
.۱حرمت نشر اکاذیب وشایعات بی اساس در رسانه از نگاه قران و فقه با استناد به منابع ایات و روایات
.۲پرهیزاز تهمت،غیبت،استهزای افرادحقیقی و حقوقی در بستر رسانه و رعایت اخالق رسانه ای
.۳رعایت اصلی بی طرفی در مناقشات و رعایت حقوق کلیه افراد جامعه به دور از جانب داری
.۴دست اندرکاران حوزه رسانه باید مراقب باشند ،در نقل اقوال ونشر اخبار به حریم خصوصی
اشخاص تعدی نشود و عیوب افراد خصوصا مومنین ،نقل و یا برجسته نشود ،چراکه این موضوع
ازمصادیق غیبت و اشاعه فحشاء به حساب می اید و حرام اســت .و همچنــین بـرای دیگـران در
جامعه این موضوع از طریق بستر رسانه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر تذکر داده شود ،تا
به عنوان رسانه به وظیفه شرعی و اخالقی خود عمل کرده باشد.
.5انعکاس به جا و به موقعی از نارسایی هــا و مشــکالت جامعــه و پلــی ارتبــاطی بــین مــردم و
مسولین امر در حل مسائل و معضالت اقتصادی فرهنگی سیاسی اجتماعی جامعه.
.6جهاد تبیین از ضروریات امروزه ملتهایی است که مورد تهاجمی نظام سلطه در عرصه های
مختلف قرار گرفته اند ،چرا که فقط این مقاومت ،ایستادگی و از طرفی هــم تبیــین و بــاز گــوئی
ارزشهای ملی و فرهنگی اخالقی یک جامعه است که میتواند به حیات ان جامعه تضمینی الزم
را بدهد .این مهم از طریق سیاست گذاری های درست متوالیان امر و به کارگری تمام ظرفیتها
موجود و استعداد های بالفعل و نخبگان هرحوزه ای بخصوص نسل جوان ممکن می باشد. صفحه 85
/84دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فهرست منابع
.1قران کریم
.2نهج البالغه1414( .ق) .محقق :صبحی صالح .قم :انتشارات هجرت.
.3امین ،محمد .)1376( .افات زبان ،تهران :طیب.
.4انصاری ،مرتضی1415( .ق) .المکاسب ،نجف :مجمع الفکر االسالمی.
.5برازش ،علیرضا .)1394( .تفسیر اهل بیت ،تهران :امیرکبیر.
.6پایگاه اطالع رسانی مصادیق مجرمانه جرایم رایانهای
.7حرعاملی ،محمد بن حسن .)1416( .تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه .قم :الالبیت.
.8دستغیب ،عبدالحسین .)1388( .گناهان کبیره ،قم :دفتر انتشارات اسالمی.
.9دهخدا ،علیاکبر ( .)1377لغت نامه ،زیر نظر :محمد معین و سید جعفر شهیدی ،تهران :موسسه
انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
.10راغب الصفهانی ،حسین بن محمد( .بیتا) .المفردات فی غریب القران ،المحقق :صفوان عدنان
الداودی ،بیروت :دار القلم ،الدار الشامیه.
.11شهید ثانی ،الروضه البهیه1398( ،ق) .تحقیق :السید محمد کالنتر ،بیجا.
.12عاملی ،ابراهیم .)1360( .تفسیر عاملی ،تهران :صدوق.
.13قرائتی ،محسن .)1383( .تفسیر نور ،تهران :مرکز فرهنگی درسهایی از قران.
.14کلینی ،محمد بن یعقوب1407( .ق) .الکافی .تهران :دارالکتب االسالمیه.
.15مجلسی ،محمدباقر1403( .ق) .بحارالنوار الجامعه اخبارالئمه الطهار (مصحح :محمدباقر
محمودی و دیگران) .بیروت :داراحیاء التراث العربی.
.16مشکینی ،علی .)1396( .نصایح ،مترجم ،احمد جنتی ،قم :الهادی.
.17مکارم شیرازی ،ناصر .)1386( .تفسیر نمونه ،تهران :دارالکتب اسالمیه.
.18نجفی ،محمدحسن1404( .ق) .جواهر الکالم فی شرح شرائع االسالم ،بیروت :دار احیاء التراث العربی،
چاپ هفتم.
.19نوری ،میرزاحسین1408( .ق) .مستدرک الوسائل ،بیروت :موسسه ال البیت الحیاء التراث ،چاپ
اول. صفحه 86
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن
نویسند :وحیدالرحمن" مدقق"
دریافت مقاله1400/10/25 :
1
پذیرش مقاله1400/11/ 26 :
چکیده
مهریه درفقه اهل تسنن به پنج قسم مهرالمسمی ،مهرالمثل ،مهرمتعه ،مهرموجل ومهرمعجل
تقسیم می شود .اما درفقه اهل تشیع به سه قسم مهرالمسمی،مهرالمثل و متعه :مهرالمسمی
مهری است که در عقد ازدواج تعیین میشود یا بعد از عقید) در صورت نبودن مهرالمسمی در
عقد ( به وسیله زوجین تعیین می گردد .مهرالمثل ،مهری است که برای تعیین ان مراجعه می
شود .در موارد زیر مهرالمثل واجب می شود1.در عقد صحیح ،مهر تعیین نشده باشد 2.در
عقد ،به امثال و همانندهای زن عدم مهر شرط شده باشد 3،مهر تعیین شده در عقد فاسد باشد،
در صورتی که امیزش به شبهه شده باشد .انچه به عنوان مهر تعیین می شود باید شرایط زیر را
داشته باشد:مالیت داشتن ،پاک بودن مهر و صحت انتفاع از ان ،مغصوب نبودن ،مجهول نبودن .
مهر ممکن است به سیبب عقید صیحیح واجب شود و ممکن است با امیزش در نتیجه نکاح
صحیح یا فاسد یا شبهه واجب شود .در پنج مورد مهر تا کید شده و احتمیال سقوط از بین می
رود:امیزش ،خلوت صحیح) امیزش حکمی( ،فوت یکی از زوجین ،رجوع در عده ،ازاله
بکارت .در موارد زیر در صورتی که جیدایی بین زوجین قبل از امیزش) حقیقی یا حکمی (واقع
شود کل مهر ساقط می گردد :سبب جدایی زوجه باشد ،سبب جدایی ولی زوجیه باشید ،فسخ
توسط زوج قبل از امیزش ،بخشش کل مهر به زوج ،ابراء ذمه زوج نسبت به مهر .در دو حالت
زیر مهر تنصیف می گردد :طالق قبل از امیزش ،جدایی به سبب زوج قبل از امیزش.
. 1دانشـــجوی کارشناســـی ارشـــد فقـــه خـــانواده ،گـــ روه فقـــه اســـالمی ،دانشـــگاه مجـــازی المصـــطفی ،قـــم ،ایـــران
wmadaqq73@gamil.com صفحه 87
/86دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نظام حقوقی اسالم بنا بر فقه مذاهب پنجگانه ان) شیعه ،شافیعه ،حنابله ،حنفیه ،مالیکه) امتیاز
های مالی و یژه را برای زوجه درنظر گرفته است که در مقایسه با نظام های حقوقی غربی تقریبا
منحصر به فرد می باشد از جمله امتیازهای مهریه است.
واژه گان کلیدی :مهر ،اقسام ،فقه تشیع ،تسنن ،المسمی ،المثل ،السنه ،متعه.
مقدمه
برای مهریه تعاریف مختفلی بیان کرده شده است که برخی مهر را مالی دانسته اند که درعقد
نکاح درمقابل استمتاع از زوجه به وی پرداخته می شود ،همچنان در امیزش به شبهه یا نکاح
فاسد نیز مهر پرداخته میشود( .الجزیری.)261،
برخی دیگر مهر را هدیه الزم دانسته اند نه عوض در مقابل استمتاع ( ابوزهره .برخی مهر را مال
دانسته اند که زوجه با عقد یا امیزش حقیقی مستحق میگردد( .بدران ،)181برطبق این تعریف
مهر حقی است برای زوج در برابری زوج پرداخت مهر به زوجه واجب است
از جمله رسومات رایج در جامعه ما تعین میزان مهریه توسط اولیای دختر باهم فکری خانواده
پسر است ،ودر چانه زنی های موجود درین میان دختر و پسر از اظهار نظر موثرمحروم اند ،اما
ان گونه که عنوان شد دین مقدس اسالم خط بطالنی برای این رسم کشیده وتعین مهریه را
منحصرا به رای ورضایت کامل دختر منوط دانسته است ،هرچند که تحت والیت ولی خود
باشد از حیث حقوقی نیز تعین مهریه توسط خانوده و بدون جلب رضایت طرفین عقد ،فضولی
و غیر نافذ محسوب می شود که ثبوت ان به رضایت ایشان بستگی دارد ونظر خانواده ها دراین
موضوع منشا اثرنیست ،چراکه اولیای عقد زوج وزوجه هستند وارده ایشان برای صحت عقد
الزم است.
دراین که شایسته است میزان مهریه زیاد باشد تردید نیست .سفارش به سبک گرفتن مهریه
دردین اسالم را می توان از ایات زیر استنباط کرد :پیامبر(ص) می فرمایند :افضل النساء امتی صفحه 88
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن87 /
اصبحهن وجها واقلهن مهرا .بهترین زنان امت من زیباترین وکم ترین مهرترین ان
هاست.صدوق ،فرمودندَ :خ ٌیر َ
الصداق َایسره :بهترین مهریه سبک ترین ان است( المتقی
الهندی1409،ق،ج .)16:320حضرت علی (ض) می فرمایند :التغالو بمهورالنساء فتکون
عداوه :برای زنان مهریه های سنگین قرارندهید که این ایجاد عداوت می کند( .حرعلی ،ج)11:15
.
امام صادق (ع) فرمودند :اما شوم المراه فکشره مهرها و عقوق زوجها .شومی و نا
خجستگی زن زیاد بودن مهریه او ونافرمانی از شوهرش می باشد (الصدوق ،1372ج.)152:1
روش تحقیق:
نوع تحقیق تلفیقی از نقلی وعقلی است ،به عبارت دیگر در این تحقیق ،جستجو وتحصیل
انشاء استفاده از روش عقالنی ،استدالل ،تفسیر واستنباط از متون فقهی صورت گرفته است.
مبانی نظری پژوهشی (تبین واژه گان کلیدی) :بررسی اقسام مهر در فقه ،تشیع ،فقه ،اهل
تسنن.
فقه :دانش به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی است
وسیله ان احکام شرعی را از ادلهٔ
تعریف معروف :فقه در اصطالح عبارت است از:روشی که به ٔ
تفصیلی به دست میاوریم« .دالیل تفصیلی» از نظر بیشتر علمای مسلمان عبارتند از :قران،
سنت ،اجماع و عقل. صفحه 89
/88دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اقسام احکام شرعی
.1احکام اصلی :باورهایی که یک فرد مسلمان از طریق استدالل عقلی انها را بدست
میاورد .این باورها را مسلمانان در دانش عقائد بررسی میکنند.
ٔ
عمده ان نحوه انجام مناسک دینی و مناسبات اجتماعی است و
.2احکام فرعی :بخش
بخش دیگر ان که احکام فقهی نام دارد به هر کاری یکی از پنج حکم فقهی را نسبت
میدهد؛ که مسلمانان ان را در دانش فقه بررسی میکنند .برای بدست اوردن احکام
(اعم از اصلی و فرعی) بهکارگیری علوم مختلفی الزم است ،که از انها به عنوان
مقدمات اجتهاد نام میبرند (.جواد املی؛ عبدالله()1385دین شناسی ،قم ،اسراء).
سنت :سنت در فقه شیع شامل رفتار ،کردار ،افعال.و سخنان پیامبر(ص) و امام مان معصوم
می باشد (.محمد رضا ،اصول فقه دانشگاهی ،نشر لقاء ،قم -ایران ،اول 1392 ،ه ش).
اما سنت در فقه اهل تسنن تنها شامل رفتار ،کردار ،افعال وسخنان پیامبر (ص) میباشد (.انوری،
محمد جواد« ،اصول خمسه» ،در دائره المعارف بزرگ اسالمی ،ج ،۹ص ۲۷۹تا .)۲۸۲
مهرَ :مهریه یا به شکل کهنتر ان ،کابین به مالی گفته میشود که مرد در هنگام وقوع عقد
نکاح اسالمی به زن خود میپردازد یا مکلف به پرداخت ان میشودَ .مهریه واژهی عربی و کابین
واژهای فارسی است .که مهربه اقسام مختلیف تقسم که در جریان مباحث به ان می پردازیم.
( ساختار اجتماعی – حقوقی َمهریه ۳۰.نوامبر (.۲۰۱۵
تعریف مهریه:
) -1مهریه درلغت:
مهر به فتح میمم واژه عربی است که معادل ان درزبانی فارسی به معنی کابین امده است،
مهراست که درمتون اسالم به صداق ،نحله ،اجر وغیره موارد اطالق شده است ،مالی است که
مرد قبل از عقد نکاح ان را باید به زن بدهد یا توافق هردو بعد از عقد نکاح مهریه را به زن
تسلیم نماید .یعنی رضایت زوجین مطرح است باالخصوص زوجه( .صفایی ح ،امامی ع.ع قانون
خانواده مختصرتهران ناشر میزان ،2014حقوق خانواده .تهران :ناشر سهامی .)2014 صفحه 90
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن89 /
یمهر« َ
یا به عباره دیگر مهر واژه ای عربی و مصدراست«،مهر»ٌ «،ا
مهر از لحاظ لغوی به معنای
عوض 1به کار رفته است(بطرس البستانی ،محیط المحیط قاموس مطول للفه العربیه ،به نقل از پوالدی،
1381ص )28برای مهریه کلمات مترادف فراوانی ذکر شده است که از ان جمله صداق ،2نحله،
فریضه ،اجر ،صدقه و ...است .در قران کریم واژه مهر به کار نرفته ،بلکه مترادف های ان
استعمال گردیده می گو یند (.محقق داماد ، 1382 ،ص 223و پوالدی ،همان ،ص « کابین » است .در
فارسی به مهر.)28
)1-1مهریه در اصطالح:
در یک تعریف کلیَ ،مهر یا صداق عبارت از مالی است که به واسطه ازدواج ،مرد به زن می
پردازد) سعدی 1011 ،ه ،ج ( 901 ،1و مطابق تعریفی جامع تر ،مهر حق مالی است که در عقد
ازدواج صحیح یا دخول به شبهه یا بعد از عقد فاسد ،قانون گذار مرد را مکلف به ).پرداخت ان
به زن کرده است ( .شبلی،1977ص ،339دارلکتب االسالمیه ،ص).265.
یابـــه عبـــاره دیگرمهرعبـــارت از مـــالی اســـت کـــه مـــرد بـــه هنگـــام عقـــد ازدواج،
برعهــده مــی گیــرد .مهریــه حــق زن اســت واو مــی توانــد بالفاصــله پــس از عقــد ان
را از شــوهرش مطالبــه کنــد .چــون ایــن حــق پــس از فــوت زن بــه ورثــه او مــی رســد
وانـــان مـــی تواننـــد ان را از مـــرد قـــبض کننـــد .تعـــین نشـــدن مهرقبـــل از ازدواج موقـــت
بــه (فتــوای بیشــترمراجع ) باعــث باطــل شــدن ان مــی شــود .قــران کــریم بــه مــردان
توصــیه مــی کنــد کــه مهریــه زنــان را بــ ا رضــایت کامــل پرداخــت کننــد وحــق ندارنــد
درصـــورت نـــا رضـــابودن زن را ازار دهنـ ـ د تـــا از مهریـــه خـــود صـــرف نظـ ـ ر کنـــد یـــا
بخشی ان را نه گیرد.
براساســی فلســفه اولیــه مهریــه ،نــوع هدیــه ،نحلــه ،پیشــ کش ،اعطــای بــدون عــوض
واز روی صـــداقت (صـــداق) بـــه صـــورت نقـــدی بـــا تاکیـــد بـــر معـــادل وو یژگـــی
معنوی وفرامادی ان بوده است. صفحه 91
/90دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
قـــران کـــریم مهـــر زن را {صـــداق} نامیـــده اســـت ،زیراکـــه پرداخـــ ت مهریـــه نشـــان
صدق ادعای مرد درعشق عالقه به خانمش است.
واژه نحله به گفته راغبت اصفهانی از{ نحل} گرفته شده به معنی زنبوری عسل است .چون
زنبور عسل بدون توقعی عسل خودرا می بخشد ،واژه نحله داللت دارد که فلسفه مهریه،
تقدیمی ،پیش کشی عطیه وهدیه است .براساس برخی منابع فقه اسالمی مانند جواهر الکالم،
مهریه که زوج به زوجه می پردازد ،در حقیقت عوض حق بهره بردن از بضع [ا الت زنانگی ]
است دراسالم حق مهریه متعلق به خودی زن است نه والدینش یا هرشخصی دیگری (
تفسیرنمونه(جلد )3دارلکتب االسالمیه ،ص.)265.
)2-1فقهای امامیه :مستند به برخی روایات وارده مهر را هر ان چیزی میدانند که زوجین بر
ان توافق کنند اعم از اینکه زیاده باشد یاکم )،طوسی1407 ،1364،1400 ،و 1387نجفی : 1374 ،ج
، 31ص ،(3زیرا خداوند صداق را واجب کرده است ،بدون انکه برای ان حداقل یا ).حداکثری
قرار دهد .مفید : 1413 ،ص .)20
)2اقسام مهریه در فقه اهل تشیع قرار ذیل می باشد:
مهریه به انواع مهرالمسمی ،مهرالمثل و مهرالمتعه تقسیم شده است و شق چهارمی وجود
ندارد؛ ان چه برخی نو یسندگان) ابراهیم قزو ینی ،1390 ،ص 196؛ جعفرزاده ، 1390 ،ص)214تحت
ً
عنوان مهرالسنه اورده اند ،در واقع نوع مستقل و خاصی از مهریه نیست و ماهیتا همان مهرالمسمی
است(.محقق داماد1393.ص ا) .273
)1-2مهرالمسمی :مهر المسمی مهر است که زوجین قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار
ومیزان ان توافق نموده وان را در عقد ذکر می کنند ،یا پس از عقد بر روی مقدار معینی توفق می
کنند .مهر باید بین زوجین تا حدی که رفع جهالت دوطرف شود معین ومشخص باشد نه این
که یک چیزی مبهم و گنگ باشد (.بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران ،دانشگاه تهران ،ج،1ص).
به عباره دیگر مهرالمسمی مهری است که در عقد نکاح ،نوع و مقدار ان معین شده و یا تعیین
ان به عهده شخص ثالثی نهاده شده باشد .مهرالمسمی نیز همانند مهرالمتعه از اثار عقد نکاح صفحه 92
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن91 /
ً
ً
می باشد و نو یسندگان نیز عمدتا ان را ذیل اثار مالی نکاح مطالعه کرده اند .طبیعتا عقد وقتی
می تواند تولید اثر کند که از نظر حقوقی صحیح واقع شده باشد؛ در حالی که شرط اولیه قاعده
ً
مانحن فیه این است که زن ،تن به زنا دهد و اساسا فرض قاعده ،مربوط به نکاح صحیح بین
طرفین نیست؛ لذا مهرالمسمی نیز خروج موضوعی از قاعده دارد .بر این اساس ،اگرچه ممکن
ً
است دو نفر برای فعلی که حقیقتا زنا تلقی می شود ،بر مال مشخص و معینی تراضی کنند و
حتی بین خودشان بر ان عنوان مهریه نیز قرار دهند ،ولی با کشف بطالن نکاح و تحقق زنا،
قرارداد تبعی مهر نیز باطل می شود و برای زانیه مهری نیست) .حقوق مدنی خانواد ،چاپ دوم ،
، 1935ص .)196
)2-2شرایط مهرالمسمی -1 :دارای ارزش مالی واقتصادی باشد -2مشخص ومعلوم
باشد -3قابل تملک و نقل وانتقال باشد -4دارای منفعت عقالیی ومشروع باشد -5معین
وتصریح شده باشد -6زوج قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد.
)3-2ب :مهرالمثل
مهرالمثل عبارت از مقدار مالی است که به عنوان مهر برای امثال و اقران زن در نکاح معین
می شود و به طور کلی در تعیین مهرالمثل ان چه مورد رغبت و تمایل در ازدواج زن است
ملحوظ می شود (امامی ، 1375 ،ج ،4ص (. 419برخالف مهرالمتعه و مهرالمسمی ،موجبات
پرداخت مهرالمثل )محدود به نکاح صحیح نیست .مواردی وجود دارد که بدون ان که نکاحی
صحیح بین زن و مرد باشد ،مرد مکلف به دادن مالی تحت عنوان مهرالمثل به زن است .به
عبارتی دیگر مهرالمثل قبل از ان که اثر عقد باشد ،عوض وطی است)جعفری لنگرودی،
،1382ص )562بدین ترتیب ظهور واژه مهر در قاعده به معنای مهرالمثل قوت می گیرد؛ زیرا
اگر شرط اصلی اعمال قاعده یعنی رضایت زن به نزدیکی با مرد ،منتفی باشد و یا اگر زن از
فساد نکاح ا گاهی نداشته باشد ،وی مستحق مهرالمثل است (.شیخ السالمی ،بررسی فقهی و
حقوقی حقوق خانواده ،1382 ،ص .(562 صفحه 93
/92دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)4-2ج :مهرالمتعه:
مهرالمتعه مهری است که در نکاح مفوضه البضع ،زوج به زوجه مطلقه اش که با وی نزدیکی
نکرده است ،می پردازد) جعفری لنگرودی ، 1394 ،ص (. 702ماده 1093قانون مدنی در این
خصوص بیان می دارد هر گاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی زن خود را
طالق ده ،زن مستحق مهرالمتعه است .برای تعیین مقدارتعیین مهر مهرالمتعه ،به اوضاع و
احوال مرد از حیث میزان متمول بودن وی نگاه می شود( .ترمینولوژی حقوق ،چاپ بیست و
هفتم،1394،.ص.)702
)3مهریه – َمهر واژه ای عربی و معادل ان در فارسی کابین است.
در تعریف مهریه می توان گفت :مهریه عبارت از مالی است که شوهر برای نکاح به زن
تملیک می کند؛ منتها مالکیت زن بر مهر ،هنگام عقد ،به نصف ان متزلزل خواهد بود و در
صورتی استقرار پیدا خواهد کرد و زوج ملزم به پرداخت تمام ان خواهد گردید که نزدیکی
حاصل شده و یا شرایط دیگری محقق شده باشد.
)1-3اقسام مهریه به گزارش پایگاه خبری داورگاه:
مهریه ۵نوع می باشد -۱ :مهرالمسمی؛ -۲مهرالمثل؛ -۳مهرالسنه؛ -۴مهرالمتعه؛ -۵مهر
الموفضه.
)1-3مهرالمسمی:
عبارت است از مال معینی که با عنوان مهر با توافق زوجین و یا به وسیله شخص ثالثی که از
طرف انها انتخاب شده است ،تعیین می شود .این مال ممکن است به یکی از صور عین معین،
منفعت عمل و یا حق باشد.
)2-3مهرالمثل
مهر امثال و اقران زوجه را مهرالمثل می گو یند .غیر از مواردی که در عقد نکاح مهری ذکر
نمی شود و نزدیکی رخ نمی دهد ،در موارد زیر نیز زن حق مطالبه مهرالمثل را خواهد داشت: صفحه 94
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن93 /
اول :مهری که در عقد ذکر شده ،مجهول بوده و یا مالیت نداشته باشد.
دوم :عدم مهر شرط شده باشد و قبل از تراضی بر مهر معین بین زن و شوهر نزدیکی واقع شود.
سوم :زن به فساد نکاح جاهل بوده و نزدیکی واقع شده باشد.
)3-3مهرالمتعه:
متعه در لغت یعنی بهره مند شدن و لذت بردن؛ و اصطالحا در صورت وقوع طالق قبل از
نزدیکی و قبل از تعیین مهر ،زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود .پس سه شرط برای تعلق
مهرالمتعه به زن الزم است:
اول :در عقد مهری ذکر نشده باشد و بعدا زوجین ان را تعیین نکرده باشند؛
دوم :نزدیکی و مقاربت واقع نشده باشد؛
سوم :جدایی از طریق طالق باشد ،نه به واسطه فسخ یا مرگ یا لعان ،که در این صورت نه مهر و
نه متعه به زن تعلق نمی گیرد.
)4-3مهرالسنه:
مهرالسنه عبارت از مهری است که رسول خدا (ص) ان را مهر جمیع زوجات خود فرمودند.
مقدار مهرالسنه به نظر جمیع فقها درهم بوده ،که معدل ۵/۲۶۲مثقال پول نقره مسکوک (هر
مثقال ۲۴نخود) است .در واقع مهرالسنه از اقسام مهرالمسمی است ولی چون در ادبیات
حقوقدانان بدین شکل تفکیک شده است ،این عنوان به صورت مستقل امده است.
)5-3تف ویض مهر:
در نکاح مفوضه المهر عقد صحیح است ،در حالی که مقدار مهر به واسطه تفو یض( ،اجازه
تعیین مقدار مهر) به یکی از زوجین و یا شخص ثالث واگذار می شود ،به زنی که بدین صورت
عقد می شود ،مفوضه المهر گو یند (.اختصاصی داورگاه -برگرفته از کتاب مطالبات زوجه و
روش وصول ان). صفحه 95
/94دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)4اقسام مهر در فقه اهل تسنن:
)4- 1مهرالمسمی :عبارت ازمهری است که اندازه و مقدار ان با رصایت کامل طرفین ( زوج
وزوجه) و یا نماینده گان قانونی ایشان در هنگام انعقاد ازدواج و یا احیانا بعد از تعین وتحدید
شده باشد.
طو یکه از تعریف فوق برمی اید مهرمسمی در دوحالت مطرح بحث قرارگرفته است :یکی از
این حاالت ،زمانی صورت میگرد که طرفین بارضایت کامل اندازه ان را درهنگام عقد ازدواج
تعین ومشخص کرده باشد .دومی زمانی مطرح بحث قرار میگرد که زوجه اختیار تعین مهررا به
زوج یا شخص سوم واگذار نموده باشد ،که در این حالت زوج بعد از انعقاد عقد وقبل از
مباشرت جنسی مکلف می گردد تا اندازه ومقدار ان را معین ومشخص سازد.
باید خاطر نشان ساخت که مهر مسمی توسط طرفین ازدواج قابل تزید وتنقیص نیز می
باشد(.سوره نساءایه ( .)24خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ السالمی ،272-270،232،حقوق
فامیل،ج.2ص .)44-41-33
)2-4مهرالمثل:
مهرالمثل یعنی مهریهای که زن استحقاق دریافت ان را پیدا میکند و مانند مهریه زنی است که
بهنگام عقد از نظر سن و زیبائی و مال و عقل و دین و دوشیزگی و عدم ان و شهر و سرزمین و
ً
داشتن فرزند و نداشتن فرزند و امثال ان درست مثل او است چون عادتا ارزش مهریه و مقداران
با توجه بدین صفات تعیین میگردد و این صفات در مقدار مهریه موثرند .انچه که در مهرالمثل
از نظر خو یشاوندانش معتبر است انستکه مانند خواهرش و عمهاش و دختران عمو یش باشد.
احمد گفته است در مهرالمثل خو یشاوندان «عصبه» و «ذویاالرحام» معتبرند ،اگر از
خو یشاوندانش زنی نباشد که متصف بصفات او باشد برای تعیین مهرالمثل زن بیگانهای از
خانواده همانند خانواده پدرش در نظرگرفته میشود( .خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ
السالمی ،272-270،232،حقوق فامیل،ج.2ص .)44-41-33 صفحه 96
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن95 /
)3-4مهرالمتعه:
متعه یک اصطالح عربی بوده ،از نگاه لغوی به ان چیزی اطالق می شود که ازا نفع اندک برده
شود ودوامدار نباشد.
انگاه اصطالحی متعه عبارت ازان چیزی است که برای زن بعد از طالق داده شده وشامل لباس
ومانند ان می باشد .اصطالح متعه برای زنان به خاطری اختصاص یا فته است که وی از متعه
نفع می برد ،برای زوجه درصورت واجب شناخته می شود که تفریق میان زوجین قبل زا
مباشرت جنسی وخلوت صورت گرفته باشد مشروط براین که مهر در عقد ازدواج به صورت
صحیح و با رعایت شرایط صحت ان مسما نشده باشد( .خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ
السالمی ،272-270،232،حقوق فامیل،ج،2ص .)44-41-33
)4-4مهریه نقدی و مه ریه نسیهای(مهر معجل وموجل)
مهرمعجل :مهری است که به توری کامل و یک باره گی دریافت می شود(.فقه
السنه،ج،1ص.)1257
مهرموجل :مهریه دوامدار عبارت از مهر است که زوج ظرف مدت معینی پرداخت نماید.
الشیخ (،فقه السنه،ج،1ص.)1257
مهریه را میتوان بصورت نقدی یا نسیهای قرار داد یا اینکه بعضی از ان نقد و بعضی دیگر
وعدهدار باشد ،همانگونه که عرف و عادت مردم محل است ،رفتارمی شود .
پرداخت قسمتی از مهریه بصورت نقدی مستحب و پسندیده است .چون از ابن عباس روایت
شده استکه پیامبرص علی ابن ابی طالب را پیش از انکه چیزی به فاطمه پرداخت کند از زفاف
با او ،منع نمود .علیگفت :چیزی ندارم حضرت محمد فرمود پس زره «حطمی» شماکجا
است؟ علی ان را به فاطمه داد .بروایت ابوداود و نسائی و حاکم که ان را «صحیح» دانسته
است .ابوداود و ابن ماجه از عایشه روایتکردهاندکهگفت« :پیامبرص به من امرکرد که زنی را به
نزد شوهرش ببرم ،قبل ازانکه چیزی را به وی بدهد» .از این حدیث برمیایدکه شوهر پیش از صفحه 97
/96دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
انکه چیزی از مهریه را به همسرش بدهد میتواند با وی همبستر گردد ،و حدیث ابن عباس
میرساندکه مستحب است پیش از انکه با وی همبسترگردد ،مبلغی از مهریه را پرداخت کند.
اوزاعیگفته است :مردم میپسندیدند،که پیش از انکه شوهر بر زن وارد شود ،چیزی را به وی
بدهد .زهریگفته :بما رسیده استکه سنت انست پیش ازانکه به نزد زن برود نفقه یا لباسی را به
وی تقدیم کند و عمل مسلمانان بر این رو یه بوده است.
صاحب محلی این رای را مورد بررسی و مناقشه قرار داده و گفته است:
«هیچکس از مسلمین در این امر مخالفتی ندارد که از زمان اجرای صیغه عقد نکاح ،زن همسر
مرد میشود و هر دو برای همدیگر حالل هستند ،هرکس مانع نزدیکی مرد به زن شود ،تا اینکه
مهریه یا غیران را میپردازد ،اومانع وصلت بین زن و مرد شده است بدون اینکه دلیلی ازکتاب
خدا یا سنت رسول خدا داشته باشد .ولی حقیقت انست که نباید هیچکدام از حق خود محروم
و ممنوع شوند ،پس مرد حق نزدیکی را دارد ،خواه زن بخواهد یا نخواهد و زن حقگرفتن مهریه
خود را دارد ،مرد بخواهد یا نخواهد» .پیامبرص این سخن را پذیرفته است« :اعط کل ذی حق
حقه» «حق هرکس را به وی بدهید» )،فقه السنه،ج،1ص.)1257
)5مقدار مهر در فقه اهل تشیع:
در فقه اهل تشیع دو نظر در خصوص مقدار مهریه موجود است:
الف :برخی بر این عقیده اند که میزان مهر نباید بیشتر از مهرالسنه یعنی پانصد دینار باشد .
ایشان در توجیه ادعای خود ضمن استناد به روایت مفضل از امام جعفر صادق 7که میگو یند از
حضرت در مورد مقدار مهریه ی زن که نباید سنت محمدی ۵۰۰درهم است » :از ان تجاوز
گردد سوال کردم .ایشان فرمودند
پس کسی که بیشتر از ان مهریه تعیین کند ،به سنت پیامبر بازگشت داده میشود )حر عاملی
:۱۴۱۰ج ، ۱۳ص (۱۱۰و ملزم به پرداخت بیش از ۵۰۰درهم نیست استدالل می کنند چون
سنت حضرت رسول خدا بر این بوده که مهریه ی زنان خود را ۵۰۰درهم قرار دهد و با توجه به صفحه 98
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن97 /
اینکه مهر هم تابع احکام شرع است ،پس در صورتی که مهریه بیشتر از انچه گفتیم تعیین شود،
چون اجماعی بر اینکه مازاد جزء مهریه تلقی شود وجود ندارد و دلیل شرعی دیگری نیز در این :
خصوص نیست ،نفی زیاد از ۵۰۰درهم واجب میشود (سید مرتضی : ۱۹۹4ص)۱۲۴
ب :برخالف این نظر که اقلیتی از فقهای امامیه به ان قائل اند ،اکثر فقهای؛ شیعه عقیده دارند
که برای مهریه حداکثری وجود ندارد(نجفی : ۱۴۱۴ج ، ۳۱ص ۱۴جبعی عاملی : ۱۳۷۰ج ،۵ص
.)۴۸۹دالیل ایشان برای اثبات این ادعا بدین شرح است :اول قران ،ایه ی بیستم سوره ی نساء
ً
می فرماید؛ «و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و اتیتم قنطارا فال تاخذوا منه شیئا .اتاخذونه
ً ً
ً
بهتانا و اثما مبینا»
اگر خواستید زنی را رها کرده و زنی دیگر اختیار کنید و مال بسیاری مهر او کرده اید ،نباید
چیزی از مهر او را پس بگیرید .ایا با تهمت زدن به زن مهر منظور از قنطار مال عظیم است « .او
را م یگیرید؟ و این گناهی اشکار است و اینکه خداوند فرموده است که مهریه ی زنانتان را اگر
بسیار زیاد هم باشد بپردازید ،داللت بر ان دارد که برای تعیین مهریه حد و مرزی وجود ندارد.
چرا که اگر غیر از این بود ،خداوند پرداخت مهریه را تا حد معین واجب می فرمود و بدین
صراحت مرد را از باز پس گیری مهریه ای که تعیین کرده صرف نظر از میزان ان منع نمی فرمود.
دوم :روایات ،در کتاب شریف وسائل الشیعه روایات متعددی موجود است که حکایت از عدم
تحدید مهر می کند .به عنوان نمونه ذیال به دو روایت اشاره می شود:
روایت منقول از امام صادق بانی در مورد میزان مهریه« :ما تراضیا علیه من قلیل او کثیر فهو
مهر»؛ «مهریه عبارت از ان چیزی است که بر ان تراضی شود کم باشد یا زیاد( .حرعاملی ،۱۴۱۰
ج ،۱۳ص .)۲۳۸
روایت منقول از امام رضا عائال« :لو ان رجال تزوج امراه و جعل مهرها عشرین الف و جعل
البیها عشره الفی کان المهر جائز و الذی سماه لبیها فاسد»؛ «اگر مردی با زنی ازدواج کند و
مهریه ی وی را بیست هزار سکه قرار دهد و برای پدرش ده هزار ،مهر زن صحیح بوده و انچه
برای پدر قرار داده شده صفحه 99
/98دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فاسد است).
قائلین به این نظر ،استدالل فقهای دسته ی اول را رد کرده و اظهار می دارند روایت استنادی
ایشان در غایت ضعف سند بوده و به دلیل احکام عجیب موجود در ان مورد توجه هیچ فقیهی
قرار نگرفته است (نجفی ،۱۴۱۴ج ،۳۱ص)۱۴
علی رغم اعتقاد اکثریت فقها بر محدود نبودن مهر ایشان به استناد احادیثی از معصومین ،از
جمله روایتی از امام باقر علی که فرمود:
«من برکه المراه قلت مهرها و من شومها کثرت مهرها»؛ «از برکت زن کمی مهر او و از شومی
وی کثرت مهر اوست»
همچنین روایتی از حضرت رسول ص که فرمود:
افضل نساء امتی جیادا اقلهن مهر»؛ «بهترین زنان امت من زنانی هستند که کمترین مهر را
دارند»،
قائل به کراهت مهر زیاد و استحباب مهر کم هستند و تا کید می کنند بهتر است زنان با اتکاء به
سنت حضرت رسول در تعیین مهریه سخت گیری نکنند .اما در هر حال در فقه امامیه میزان
مهریه با محدودیت همراه نیست و طرفین می توانند هر میزان مهری که بخواهند برای زن تعیین
کنند(.شریعه االسالمیه و القانون قاهره ،مکتبه الزهریه ،ج ۳و ،۵بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران
دانشگاه تهران ،ج ).۱
)1-5یافته های پژوهش:
درفقه امامیه دونظر در خصوص مقدار مهریه جود دارد:
.1مهر السنه؛ برخی معتقد اند که نه باید مقدار مهریه بیشتر ار مهرالسنه یعنی همان
500درهم باشد.
.2مهریه توافقی ،اکثری فقهای شیعه عقیده دارند که برای مهریه حدی اکثری وجود
ندارد ،بلکه هر قدر طرفین توافق کنند ،ان را میتوان مقدار مهریه قرارداد .ایات قران صفحه 100
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن99 /
کریم وروایات درمورد جواز مهریه توافقی ،مو یده این مطلب است (.نقد و بررسی مهریه
درالحیه حمایت از خانواد» نشریه مطالعات راهبری زنان ،تهران ،فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی
زنان شماره ،48سال دوازدهم ،تابستان .)1389
)6مقدار مهر در فقه اهل سنت:
ایات قران:
برخالف اینکه اقلیت فقهای شیعه به محدودیت مهریه قائل اند ،در کلیه مذاهب اهل سنت
فقها بر فقدان حداکثری مهریه متف قالقول اند .همه فقهای اهل سنت معتقدند ،نه تنها هیچ
دلیلی نه در قران و نه در سنت بر محدودیت میزان مهریه وجود ندارد؛ بلکه دالیلی موجود است
که به زوجین اختیار میدهد میزان مهریه را با تراضی به هر مقدار که مایل اند تعیین کنند (النوری .
: ۲۰۰۲ج ، ۲۰ص ۲۰؛ زحیلی : ۲۰۰۰ج ،۳ص ).۱۲۳
دلیل قرانی ایشان همان ایه ی ۲۰سوره ی مبارکه ی نساء است که اکثریت فقهای شیعه به ان
استناد کرده اند و دلیل نامبردگان از سنت نیز روایتی از خلیفه ی دوم است که ایشان با دیدن
زیاده روی مردم در تعیین میزان مهریه تصمیم گرفت میزان مهریه را مشخص و مقرر کند که
هیچ کس حق تجاوز از این میزان را نداشته باشد تا اینکه امکان ازدواج اسان فراهم شود.
هنگامی که مردم را به این امر دعوت کرد ،زنی وی را مخاطب قرار داده و اظهار کرد« :تو در
حالی که خداوند که می فرماید« :و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و اتیتم قنطارا فال تاخذوا
منه شیئا ،اتاخذونه بهتانا و اثما مبینا» را تالوت می کنی ،چنین حکمی را صادر کنی عمر با
شنیدن این استدالل گفت« :عمر خطا کرد و این زن درست می گو ید» (بدران :ج ،۱ص۱۸۵؛
ابوزهره :ص ۱۸۹؛ ابراهیم بک و واصل :۲۰۰۳ج ،۳ص | .)۱۵۱
ب ا این اوصاف فقهای اهل سنت نیز مانند فقهای شیعه به استناد روایاتی از حضرت رسول وی
که فرمودند« :بهترین مهریه ،کم ترین ان است» یا «با برکت ترین نکاح ،کم مهر ترین ان است،
بر استحباب کم بودن مهریه تا کید کرده و مهریه ی زیاد را مکروه می شمارند (ابوزهره :ص .)۱۸۹ صفحه 101
/100دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مهریه و کابین از نظر شرع حد معینی ندارد ،و هر چیزی که بتواند بهای کاال قرار گیرد خواه
عین و ذات اشیاء یا منفعت باشد می تواند مهریه و کابین واقع شود .چون صحیحین (مسلم و
بخاری) امده است که پیامبر به مردی که می خواست ازدواج کند چیزی برای مهریه قرار دادن
طلب کن حتی اگر یک انگشتر اهنی باشد ; » گفت ان زن را به عقد نکاح وازدواج تو دراوردم
برن که « سرانجام به ان مرد گفت و در ان دلیل است برای « مهریه اش ان باشد که مقدار قرانی
که می دانی به وی یاد دهی مبالغه در اندکی مهریه ،و این که منفعت نیز می تواند مهریه واقع
شود.
و در حدیث عامر بن ربیعه امده است که زنی از بنی فزاره ازدواج کرد و مهریه اش » :یک جفت
کفش سرپایی بود به وی گفت :ای زن !راضی می شوی که یک ،جفت کفش به تو بدهد ،یعنی
راضی هستی که زن وی بشوی و او یک جفت کفش به تو بدهد؟ ان زن گفت :اری .پیامبر ان را
جائز دانست و حکم را تنفیذ کرد به )روایت ابن ماجه و ترمذی که گفته :حسن است).
)7مقتضای اطالق وعمومیات ایات در مورد مقدار مهریه:
مقتضای اطالق و عمومات ایات درباره مقدار مهریه چیست؟ درباره مقدار مهریه ،ایات اطالق
دار ند .در ایات به طور مطلق امده است :مهریه زنان را بپردازید و حد و قیدی ذکر نشده است.
چه بسا از اطالق استفاده شود :با تعیین نکردن مقدار مهریه اراده دو طرف را در تعیین مقدا از
جمله ایه ی 4سوره نساء داریم :
َْ َ ا ا
َ ا َ َ
اَ
ا
ًَ َ ْ
« َواتوا الن َس َاء َصدقاته َن ن ْحله ۚ فان ط ْب َن لک ْم ع ْن ش ْی ٍء م ْن اه نف ًسا فکل اوه َهن ًیئا َمر ًیئا» «،و مهر زنان
را (بطور کامل) بعنوان یک بدهی (یا عطیه )،به انان بپردازید! (ولی) اگر انها چیزی از ان را با
رضایت خاطر به شما ببخشند ،حالل و گوارا مصرف کنید»!
این ایه در مقام بیان وجوب پرداخت مهریه نسبت به تعیین مقدار و بیان کم یا زیادی ان اطالق
دارد . صفحه 102
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن101 /
در مقام استفاده و استنباط حکم شرعی از اطالق ،باید دیگر ایات و روایات را مالحظه کرد که
قیدی وارد شده است اطالق را محدود کند یا نه؟ اگر چنین دلیلی بدست امد اطالق تقیید می
گردد؛ وگرنه اطالق قابل استناد می شود و به نبودن اندازه معین برای مهریه حکم می شود.
راجع به تعیین مقدار مهریه ،نه تنها در ایات دیگر قیدی وارد نشده است؛ بلکه بعضی ایات به
نحوی بر محدود نبودن ان داللت میکند ،از جمله :ایه ی 20و 21سوره نساء داریم:
ا
َ ََ َْ ا ا
َ َ
َ
ْ َ ا
َْ
ً
َ ََْ ا َ
َ َ
« َو ان ا َر ْدت ام ْاست ْبدال َز ْوج َمکان َز ْوج َوات ْی ات ْم احد ااه َن ق ْنط ًارا فال تاخذوا م ْن اه ش ْی ًئا ۚ اتاخذون اه اب ْه َتانا
ٍ
ٍ
ْ
َو اث ًما امب ًینا»؛« و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید ،و مال
فراوانی (بعنوان مهر) به او پرداختهاید ،چیزی از ان را پس نگیرید! ایا برای بازپس گرفتن مهر
انان ،به تهمت و گناه اشکار متوسل میشو ید؟»!
َ َْ َ َْ ا ا َا َ َ ْ َْ َ ٰ َ ْ ا ا ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ا ْ َ ً َ ً
«وکیف تاخذونه وقد افضی بعضکم الی بعض واخذن منکم میثاقا غلیظا»؛« و چگونه ان را باز
ٍ
پس میگیرید ،در حالی که شما با یکدیگر تماس و امیزش کامل داشتهاید؟ و (از این گذشته)،
انها (هنگام ازدواج )،از شما پیمان محکمی گرفتهاند!»
)8میزان مهریه دختران پیامبر(ص) وهمسران ایشان
درمنابع امده که پیامبر(ص) چهار دختربنام های زینب ،رقیه ،ام گلسوم وفاطمه زهرا (ع) داشته
اند که دراین قسمت مقدار ومیزان مهریه انها را مورد بررسی قرارمیدهیم (.مجمع البیان ج ،4ص
،578سبل الهدی ،ج ،9ص .)291
در کل تمام مهریه دختران پیامبر(ص) به یک مقدارمعین بوده است ،ازهمین رو به بررسی مهریه
حضرت فاطمه (ع) می پردازیم .حضرت فاطمه داری خواستگارهای زیادی دربین صحابه
بود ،ولی پیامبر(ص) درخواست ازدواج ان ها را رد می کرد ودخترش فاطمه را به عقد نکاح
حضرت علی در اورد .دربین خواستگارا افرادی همچون عبدالرحمن بن عوف وعثمان بن عفان،
خواتسگار فاطمه بودند که مهریه های بسیارباالی را پیشنهاد می کردند. صفحه 103
/102دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
از انس بن مالک روایت شده ،عبدالرحمن به خاطری ازدواج با حضرت فاطمه حاضربود 100
شتر سیاموی که همگی انها محملی ازجنس پارچه های مصری به همراه داشت به عنوان مهریه
پیشکش کند ولی پیامبر(ص) از انها روی گرداند ،و منتظر ماند تا انکه حضرت علی قدم پیش
نهاد با انکه فقیربود ،پیامبر(ص) پس از مشورت با دخترش در خواست اورا پذیرفت.
درخصوص میزان مهریه حضرت فاطمه دربین مورخان اختالف است ،زیرا برخی گفته اندا که
فقط زرهی بوده که حضرت علی در استانه برپایی مراسم به فرمان پیامبر(ص) ان را فروخت
و بهایش را نزد ایشان بورد پیامبر(ص) نیز باان پول برای دخترش جهزیه وسایر وسایل تهه کرد.
برخی دیگر عالوه بر زرهی به چیزها ی دیگر اشاره نموده اند ،و برخی مبلغ مهریه حضرت
فاطمه را به سکه نقره رایج ان زمان بیان داشته اند.
)1-9نوع میزان مهریه حضرت فاطمه در منابع شیعه:
-1کلینی ( 328ق) به اسنا مختیلف ،ازقول امام باقر وامام صادق (ص) نقل کرده :مهریه
حضرت فاطمه لباس یمنی کهنه وزرهی بود وفروش خانه اوپوست میشی که انرات می
انداختند و به روی ان می خوابیدند.
-2شیخ طوسی( 460ق ) با واسطه حضرت علی نقل می کند که مهریه حضرت فاطمه
زرهی حطمیه بوده است.
-3برخی گزارشها مهریه ان حضرت را یک زرهی حطمیه به مبلغ سی درهم میدانند
وشاهد مثال ایشان فرمایش امام صادق (ع) است که می فرمایند :پیامبر(ص) حضرت
فاطمه را به یک زرهی حطمیه که ارزش ان به سی درهم میرسد تزو یج نمود.
-4درگزارش ازدواج امام جواد (ع) با دختری مامون امده است که امام ،ام لفضل دختری
عبدالله المامون را به عقدی خود دراورد ،فرموده است که ام لفضل را با مهریه جده ام
فاطمه (ع) دختری پیامبر(ص) که 500درهم بود ،به عقدی خود در می اورم (.مناقب ال
ابی طالب ، ،ج ،3ص :345ابن جوزی ،تذکره الخاص ،ص ، ،306کشف الغمه ،ج ،1ص ، :355
بهارالنوار ،ج ،43ص ).127 صفحه 104
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن103 /
)2-9میزان مهریه حضرت فاطمه در منابع اهل سنت:
منابع حدیثی اهل تسنن ،میزان مهریه حضرت فاطمه را مختلیف بیان نموده اند:
-1ابن سعد ( 230ق) اقوال متفاوت را در این رابطه ذکر می نمایند :از عبید الله بن
موسی ،از اسرایل ،از جابر ،از محمد بن علی باقر (ع) روایت نموده که کابین حضرت
فاطمه بردی کهنه وپوست دباغی شده گوشفندی بوده است وهمچنان از قولی سفیان
بن عیینه از عمرو ،از عکرمه نقل کرده که حضرت علی با یک زرهی اهنی استین کوتا،
حضرت فاطمه را به عقد خود دراورده است .ابن حجر (852ق) این حدیث را مرسل
اماه صحیح السناد دانسته است.
ابن سعد به نقل از وکیع بن جراح از منذر بن ثعلبه از علباء بن احمر یشکرنقل کرده که حضرت
علی حضرت فاطمه را به همسری گرفت « بعیر» شتری خودی را به 480درهم فروخت و
باالفاصله در ادامه به نقل از محمد بن فضل از یحیا بن سعد و از محمد بن ابراهم روایت می
کنند ،که گفته است« کابین دختران وهمسران حضرت ختمی مرتبط همواره 500درهم معال
12/5اوقیه بوده است».
-2عده ای معتقد اند که مهریه حضرت فاطمه فقط همان زرهی حطمیه بوده است.
-3برخی نیز مهریه ان حضرت را برد کهنه میدانند « وزرهی حطمیه میدانند».
-4بیهقی(458ق )،مهریه ایشان را زرهی اهنی ،وسبو یی گرد( جره دوار) می باشد.
-5سیوطی911 (،ق) می گو ید که حضرت علی به عمری پیامبر(ص) زرهی خود را به
12اوقیه فروخت وان را مهریه حضرت فاطمه قرار داد (.هراوقیه 40درهم بوده ومجموعه
ان 480درهم میشود .صحیح ،ج ،9ص :49تبرانی ،المعجم الکبیر،ج ،22ص ،409سنن،
ج،1ص،490السنن
االصابه،ج،4ص.)365
الکبیری،ج،8ص21؛
مناقب،ص،335
اسدالغابه،
ج،4ص،377 صفحه 105
/104دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)3-9تحلیل مه ریه حضرت فاطمه(ع):
حضرت علی برای تامین مهریه همسرشان وسیله را فروخت ولی معلوم نبوده چی چیزرا به
چی قیمت فروخت نظرواحد وجود ندارد ،نوع ومیزان مهریه حضرت فاطمه در منابع اهل تشیع
واهل تسنن متفاوت بیان شده .ولی با جرت گفته میتوانیم که مقدار مهریه حضرت فاطمه از
500درهم باالترنبوده است .حال ممکن است 500درهم نقره یا زره یا نقره وچیزی یگری هم
بوده است .هرچند ظاهرا در بهای ان اختالف وجود دارد ،اما این اختالف قیمت قابل توجیه می
باشد ولی صرف از نظربرخی اختالفات ،اکثری انان معتقد به 500درهم معادل 262مثقال
صیرفی نقره خالص می باشد) .مذهب اااللکام فی بیان الحالل الحرام ،نجف ،مطبعه االداب،
چاپ29،1396ق).
)10تعیین میزان مهریه بالخصوص در جانب کثرت ان ،منوط به تراضی دوطرف در
اسالم:
)1-10میزان مهر با قید یاد شده از دیدگاه فقها:
ازجمله مباحث مهم در مهریه میزان ومقدار ان در حقوق اسالمی است به طوری کلی درمیان
فقها،دو دید گاه دراین زمینه وجود دارد:
الف :کسانی که در طرف زیادت ،میزان خاص برای مهر تعین نکرده اند ،اما درجانب قلت
وکمی ،کمیت خاص همانند ده درهم ،سه درهم یا ربع دینار ،برای مهرتعین کرده اند .این دیدگاه
مختص برخی فرق عامعه است ودر میان امامیه قائل ندارد(الفقه علی المذاهب االربعه،ج،4ص.93
المذاهب االربعه،ج،3ص .)409
ب :درمقابل عده دیگری ،پایبندی به مقدارمهرخاص را ( مقدار مهر ٌ
السنه 500درهم) در
جانب زیاد ت الزامی دانسته اند ،ولی در جانب قلت وکمی حدی برای ان قائل نیستند
وهرچیزی که مالیات داشته باشد شاید مهر قرارداده شود (النتصارفی انفرادات االمامیه،قم،
النشراالسالمی،ج.)140،5 صفحه 106
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن105 /
ٌ
• درمقابل قول اول مشهور فقها به چنین الزامی قایل نیستند وتعین مهرالسنه را صرفا
عملی استحبابی میدانند وتلقی کرده اند ( العا ملی،166:1421،النجفی،1374 ،ج
.13:31الطوسی )،1387،دراصطالح فقهی به مقدار مهری که پیامبر(ص) برای همسران
ودختران خو یش تعین فرمودند وکمیت ان به شهادت روایات متعدد 500 ،درهم بوده
است { مهرالسنه} می گو یند .روایات در این مورد زیاد است که به چند نمونه اشاره
می شود :امام صادق (ع) به نقل از پدرش امام باقر(ع) دراین زمینه می فرمایند :ما
زوج رسول الله (ص) شیا سایر من نساء علی اکثر من اثنتی عشره اوقیهء ونش
واالوقیه ا ربعون والنش عشرون درهما} .رسول الله (ص) هیچ یک از دختران و
زنان خود را به مهریه بیش دوازده اوقیه و یک نش تزوج نکردند ،مقدار اوفیه چهل
ومقدار نش بیست درهم در مجموع 500درهم است( .حرعاملی،1367 ،ج ( 48:21
راجع به اندازه مهر در فقه نظریه مشهور این است که تعیین مقدار مهر منوط به تراضی
طرفین است و مقید به حد و قیدی جز اراده طرفین نیست .میزان مهر از حیث حد اقل
هیچ محدودیتی ندارد و تنها الزم است ان چه که مهر قر ار داده می شود مالیت داشته
باشد و شرعا بتواند به ملکیت مسلمان دراید و در جانب زیادی هم نامحدود است.
)2-10الف :استحباب تقلیل مهریه:
گفته شد مقدار مهر به تراضی دو طرف بستگی دارد .البته ممکن است تراضی برمهریه های
سنگین بر انگیزه های معقول و خرد پسند استوار نباشد .بدیهی است اگر مهر سنگین شود
رغبت جوانان به ازدواج کم م ىشود و این امر باعث کثرت مفاسد است .عقل حکم می کند
مهر کم باشد ،هزینه های ازدواج سبک گردد و تشریفات از میان رود تا جوانان به سهولت
بتوانند ازدواج کنند و گناه کم شود .از این رو بحث استحباب تقلیل مهریه به میان م یاید .در
کالم فقهاء این مطلب بدون اختالف نظرامده است ،( .مسالک االفهام ،ج،8ص )99وروایات
فراوانی بر این مطلب داللت دارند. صفحه 107
/106دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
محمد بن مسلم :از ابی عبد الله علیهالسالم فرمود «:من برکه المراه خفه مونتها (وتیسیر ولدها)
(وتیسر ولدها) ،ومن شومها شده مونتها وتعسیر ولدها (والدتها)».؛« از برکت زن سبک بودن
مونه و اسان زائیدن اوست و شومی اش زیادی مخارج و سختزائی اوست» .
در این روایت از برکت زن سبکی مونه و خرج اوست تنها مهر مطرح نیست بلکه تعبیر امده
است که مفهوم عامی دارد و یکی از مهمترین مونه های زن مهر اوست .عمل پیامبر در تقلیل
مهر زنان خود و دخترانش دلیل بر استحباب است و این که از نظر شریعت مقدس اسالم؛ قلت
مهر امری مطلوب است.
)3-10ارزیابی روایات معارض:
صاحب وسایل گفته است :از محمد بن الحسن شیخ طوسی در کتاب المسبوط ان طور که
نقل شده انه روی ان عمر تزوج ام کلثوم بنت علی«علیه السالم» فاصدقها اربعین الف درهم.
این روایت می گو ید :خلیفه دوم ،ام کلثوم دختر علی«علیه السالم» را خواستگاری کرد و چهل
هزار درهم مهر قرار داد و در روایت ندارد که علی«علیه السالم» نپذیرفت (.ح ،2باب 9از
ابواب مهمور)
جواب :این روایت از نظر سند مرسله است عالوه بر این در مور د ازدواج ام کلثوم با عمر اصل
مسئله محل بحث است .همین مضمون در روایت زیر هم امده است.
ابی القاسم بن قولو یه از عیسی بن عبدالله الهاشمی :خطب عمر بن الخطاب و ذلک قبل ان
یتزوج ام کلثوم بیومین و قال :یا ایها الناس التغالوا بصدقات النساءفانه لو کان الفضل فیها لکان
رسول الله (صلی الله علیه واله) یفعله ....ثمنزل عن المنبر فما اقام اال یومین او ثالثه حتی
ً
ارسل فی صداق بنت علیباربعین الفا (.وسائل ح 5باب 9از ابواب مهور) .
در این روایت خلیفه دوم می گو ید :در مهر زنان غلو نکنید اگر این کار فضیلت داشت رسو ل
الله( صلی الله علیه واله ) چنین می کرد .دو سه روز بعد وی صداق دختر علی«علیه السالم»
را چهل هزار درهم مهر قرار داد در این روایت نیامده که علی«علیه السالم» نپذیرفت. صفحه 108
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن107 /
این روایت که از دو جهت ارسال دارد و سند معتبری ندارد و نمی توان به ان اعتماد کرد .یکی
ای نکه :ابن قولو یه از رجال امام صادق «علیه السالم» و وفات امام صادق «علیه السالم» در
نقل کند چون زمان این دو به« عیسی بن عبدالله » سال 148است .پس ابن قولو یه نمیتواند از[
عیسی بن عبدالله] نقل کند چون زمان این دو بهی خورد ،پس مرسله است گرچه درظاهر مسند
ً
است .و دیگر این که ،عیسی بن عبدالله در زمان عمر نبوده است و قطعا از کسی شنیده است
پس ارسال دیگر هم در اینجاست .عالوه بر این اصل چنین ازدواجی مشکوک است ،و بعضی از
بزرگان این داستان را ساختگی می دانند.
-2شیخ طوسی در مبسوط گفته است :و تزوج الحسن) علیه السالم) امراه فاصدقها ماه جاریه
مع کل جاریه الف درهم) .ح ،3باب 9از ابواب مهور (.این روایت هم سند ندارد و می گو ید:
حضرت حسن )علیه السالم) زنی را تزو یج کرد و صد کنیز و همراه هر کنیز هزار درهم مهر ان
زن قرار داد .در مورد این روایت تصور این است که این مسائلی که به حضرت حسن (علیه
السالم)نسبت می دهند مجعوالت زمان معاو یه است که برای خراب کردن چهره حضرت
ً
حسن (علیه السالم)چنین نسبتهایی به ان حضرت می دهند ،مثال میگو یند کثیر الزواج بوده اند
ً
و یا کثیرا طالق می دادند.
)8-10جمع بین دو دسته روایت:
برفرض اعتبار این روایات با روایات مهرالسنه تعارض داشته باشد ،می توان بین دو طائفه از
روایات جمع نمود:
هم جمع داللی و هم اعمال مرجحات متصور است .اما جمع داللی به این بیان که اینها برای
این است که بفهمانند این کار حرام نیست و برای اثبات جواز است .و اما اعمال مرجحات هم
به این است :روایات مهرالسنه مشهور و دسته دیگر شاذ و نادر است وان دسته شاذ ،کنار
گذاشته می شود. صفحه 109
/108دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
ً
نکته :ممکن است مهریه را اوال مهرالسنه و ثانیا پانصد سکه بهار ازادی قرار دهند ،در این
صورت به مستحب عمل شده؟ روشن است که نه ،چرا که باید کل مهریه پانصد درهم باشد نه
قسمتی از ان.
اشکال :در مهریه مربوط به حضرت جواد (علیه السالم)چنین چیزی دیده می شود .چرا که
حضرت مهرالسنه را بعالوه یک چیز اضافی مهر قرار دادند .
(این حدیث در وسائل نیامده ،ولی در من الیحضره الفقیه امده است ،صدوق ،من ال یحضره
الفقیه ،ج ،3ح )4339
پاسخ :امام در اینجا مهریه را فقط مهرالسنه و اضافه را نحله و بخشش قرار داد وجزی مهره نبوده
است .بعضی فقیهان متذکر این نکته شده اند :اگر در صورت اراده زاید بر مهر السنه احتیاط
شود و صداق را مهر السنه و زاید بر ان را نحله «بخشش» قرار ده ،خوب است چراکه به امام
جواد علیه السالم (تاسی شده است (.ایشان با دختر مامون چنین کردند و فرمودند :ان چه به
عنوان صداق ب ل کردم همان است که رسول الله «صلی الله علیه واله» برای همسران خود
دادند یعنی(بیهقی ،ج ،7زنان نامدار ،ج 3؛ ص )136
از انچه نقل شد معلوم می شود:
-1مستحبات است ،مهر کم باشد
-2زیادی مهر مکروه است
-3سختگیری در مهر ،منجر به کینه در دل می شود.
-4از وجوه شومی زن ،کثرت مهر اوست
-5از مبارکی زن ،کمی مهر اوست. صفحه 110
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن109 /
نتیجه گیری
بــا بررســی و اســتدالل در ایــات قــران و نظریــه هــای علمــای اهــل تشــیع وتســنن بــه ایــن
نتیجــه مــ ی رســیم کــه اقســام مهریــه ،در فقــ ه تشــیع بــه ســه نــوع مهــر مســمی ،مهرمثــل
ومهرمتعــه امــا درفقــه اهــل تســنن بــه پــنج نــوع مهرمســمی ،مهرمثــل ،مهرمتعــه،مهر معجــل
ومهرموجــل تقســم شــده انــد .میــزان مهریــه درشــرع مقــدس اســالم تعــین وتقــدیر نشــده
وتعــین ان در اختیــار زن ومــرد اســت ،پــس هــر اقــدام در زمینــه تعــین ســقف بـرای مهریــه از
حیث کمی وزیادی از این منظــر مخــدوش خواهــد بــود چــون در دیــن مقـ دس اســالم مقــدار
مهریه معین نشد ه است وتاکید برمعین بودنش نیست.
میزان مهریه در شرع مقدس اسالم تعیین و تقدیر الزامی نشده و از نظر کثرت اندازه ای ندارد.
قرار دادن مال فراوان به عنوان مهریه به زن مجاز است معیار در تعیین مقدار صداق با لحاظ
عرف ،تراضی دو طرف است .ترغیب به وضع مهریه های پایین به عنوان یک اصل مسلم مورد
عنایت اسالم بوده است مقدار مستحب مهر پانصد درهم از باب ذکر مصداق و متعارف زمان
است .برای میزان استحباب سقفی معین نمی باشد. صفحه 111
/110دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
منابع:
-1قران کریم
-2ناصرمکارم شیرازی ،تفسیرنمونه(جلد )3دارلکتب االسالمیه ،ص.265.
-3محقق داماد ،سیدمصطفی ،بررسی فقهی حقوق خانواده ) ، (1393تهران ،مرکز نشر علوم اسالمی،
چاپ هفدهم.
-4گرجی ،ابوالقاسم و همکاران . ۱۳۸۴ ،بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران ،دانشگاه تهران ،ج .۱
-5یوسف زاده ،مرتضی ،حقوق مدنی خانواده ) ،(1335تهران ،شرکت سهامی انتشار ،چاپ دوم.
-6محقق داماد ،سیدمصطفی ،بررسی فقهی حقوق خانواده ) ، (1393تهران ،مرکز نشر علوم
-7اسالمی ،چاپ هفدهم.
-8جعفری لنگرودی ،محمدجعفر ،ترمینولوژی حقوق ) ، (1994تهران ،گنج دانش ،چاپ بیست و
هفتم.
-9عدالتخواه عبدالقادر،حقوق فامیل جلد دوم ،چاپ سوم،1396 ،هـ ش ،کابل -چهارهی دهن باغ.
(انتشارات بین المللی سروی سعادت).
-10سابق سید ،فقه السنه .مترجم :دکتر ابراهیمی محمود ابراهیمی فق سنه سنندج شهریور . 1386
-11مولوی طاهری حفیظ الله و مولوی موحدی غالم احمد خالصه مسایل فقه حنفی،ص .23
-12بوزهره ،محمد . ۱۹۸۵ ،الحوال الشخصی،ه قاهره ،العاده ,ج.
-13جاللی سید «مهدی نقد و بررسی مهریه درالحیه حمایت از خانواد» نشریه مطالعات راهبری زنان،
تهران ،فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان شماره ،48سال دوازدهم ،تابستان .1389
-14سیدمرتضی ،ابوالقاسم . ۱۴۱۰ ،االنتصار بیروت ،دار احیاء التراث العربی .
-15محقق حلی شرایع االسالم ،منشورات االعلمی ،تهران 1389 ،هـ ش.
-16نجفی ،شیخ محمد حسن جواهرالکالم فی شرح شرایع االسالم ،دارا حیاء التراث العربی ،ط،7.
بیروط لبنان.
-17بحرانی ،یوس««ف بن احمد ،الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره ،قم ،موسسه نشر اسالمی،
بیتا،
-18الهدایه ،قم ،موسسه امام هادی( ع) ،چاپ اول 1418 ،ق.
-19ابن زهره ،حمزه بن علی ،غنیه النزوع الی علمی االصول و الفروع ،قم ،امام صادق( ع) ،چاپ اول،
1417ق. صفحه 112
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن111 /
-20مسالک الفهام الی تنقیح ش رائع االسالم ،قم ،موسسه معارف اسالمی ،چاپ اول،
-21الهدایه ،قم ،موسسه امام هادی( ع) ،چاپ اول 1418 ،ق.
-22ابن بابو یه ،علی ،الفقه المنسوب لالمام الرضا( ع) ،مشهد ،الموتمر العالمی لالمام الرضا( ع)،
چاپ اول،
-23طباطبائی حکیم ،محمد سعید ،حواریات فقهیه ،محمد سعید حکیم ،بیجا ،چاپ اول 1416 ،ق.
-24طباطبائی کربالئی ،علی بن محمد علی ،ریاضالمسائل فی بیان االحکام الشرع بالدالئل ،قم،
-25طبرسی ،مجمع البیان ج ،4ص .578سل الهدی ،ج ،9ص .)291
-26ار بلی ،علی بن عسی ،کفش الغمه فی معرفه اال امیه ،قم ،دارالمعرفه ،بی تا.
-27ابــن هبــان ،صــحیح ،ج ،9ص :49تبرانــی ،المعجــم الکبیــر،ج ،22ص ،409ابــوداود ،ســنن،
ج،1ص 490طوســــی ،المــــالی،ج،1صــــر؛خوارزمی ،مناقــــب،ص335؛ ابــــن حجــــر،
االصابه،ج،4ص.365
-28جرد[.ج] (ع ص ،ا) جامه کهنه فرسوده( منتهی ارب).
-29بیقی ،السنن الکبیری،ج،8ص21؛ ابن اثیر ،اسدالغابه ،ج،4ص.377
-30سبزواری ،عبداالعلی مذهب اااللکام فی بیان الحالل الحرام ،نجف ،مطبعه االداب،
چاپ29،1396ق
-31النجفی ،الشیخ محمد حسن ،جواهر الکالم فی شرح شرائع االسالم ،تحقیق :محمود القوجانی،
ً
الناشر :دار احیاء التراث العربی ،ثالثه و اربعون مجلدا ،بیــروت.
-32الکلینی الرازی ،ثقه االسالم ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق ،الکافی ،صححه و علق علیه
-33علی اکبر الغفاری ،و نهض بمشروعه :الشیخ محمد اﻵخوندی ،الناشر :دار الکتب االسالمیه،
طهران ،ثمانیه مجلدات.
-34الشهید الثانی ،زین الد ین بن علی العاملی ،مسالک االفهام الی تنقیح شرائع االسالم ،تحقیق و
ً
نشر :موسسه المعارف االسالمیه ،خمسه عشر مجدا ،قم ،الطبعه االولی 1416ق.
-35بی نا ،سنن بیهقی ،ج ،7بی جا ،بی تا صفحه 113
صفحه 114
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در زندگی خانوادگی در فقه شیعه
نویسنده :زهرا اسدی قلعه نی
استاد :مجتبی عفتی
د ریافت مقاله1400/11/29 :
1
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
خانواده ابتدایی ترین اجتماع و سنگ بنای جوامع بزرگ انسانی است .از این رو کیفیت رابطه
اعضای خانواده نقش کلیدی در سعادت و شقاوت جامعه خواهد داشت .و از انجا که هر گروه
هدفمند برای جلوگیری از تشتت و از هم گسیختگی نیاز به مدیری دارد ،بیگمان نهاد خانواده با
مسوولیت مهمی که بر عهده دارد از این قاعده مستثناء نیست و نیاز به مدیر در خانواده هم
وجود دارد در این تحقیق ما با روش توصیفی به ادله قوامیت و مدیریت مرد در خانواده اشاره
کرده و نشان می دهیم از نگاه فقه شیعه مرد مدیر خانواده است
واژگان کلیدی :قوامیت -فقه شیعه – قوامیت مرد -زن -زندگی خانوادگی
مقدمه
خانواده ابتدایی ترین اجتماع و اصیل ترین نهاد جامعه بشری و سنگ بنای جوامع بزرگ انسانی
است .از این رو کیفیت رابطه اعضای خانواده نقش کلیدی در سعادت و شقاوت جامعه خواهد
داشت .از انجا که هر گروه هدفمندی برای جلوگیری از تشتت و از هم گسیختگی نیاز به مدیری
کاردان و الیق دارد ،بیگمان نهاد خانواده با مسوولیت مهمی که بر عهده دارد از این قاعده
مستثناء نیست و زوجین که تشکیل دهندگان اولیه این اجتماع کوچک اند ،بیشترین وظیفه را بر
عهده دارند .وقتی برای نهادهای مالی و صنعتی کوچک ،که به مراتب از درجه اهمیت کمتر و
mogtaba_effati@yahoo.com -1 صفحه 115
/114دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پایینتری نسبت به نهاد خانواده برخوردارند ،مدیرانی گماشته میشوند که عالوه بر استعدادهای
ذاتی و مدیریت و سرپرستی ،تخصص علمی و سابقه عملی در رشته مربوطه را دارند ،رعایت
این مهم در نهاد خانواده که به تولید و رشد انسان میپردازد سزاوارتر است.
خانواده مانند هر گروه و اجتماع دیگری ،برای ادامه مسیر و رسیدن به اهداف خود ،نیازمند مدیر
و رهبری است که بتواند وحدت رای و انسجام این اجتماع کوچک و بسیار مهم و اساسی را
حفظ و مسئولیت ان را بپذیرد .بدیهی است هیچ اجتماعی با پراکندگی اراء و وجود اختالف
نظرهای فراوان ،بدون داشتن راهبر به سر منزل نخواهد رسید ،خانواده نیز از این امر مستثنا
نیست .قران کریم به عنوان نسخه نجات و کمال بشر ،به زیبایی بایدها و نبایدهای اساسی سیر
به سوی کمال را پیش بینی و برای انها برنامه ارائه کرده است .در این موضوع نیز خداوند با توجه
به اهمیت و حساسیت امر خانواده به عنوان هسته اجتماع بشری ،راهکارهای اصولی را ارائه داده
و فقه شیعه برگرفته از مکتب اهل بیت (ع) به تبیین ان پرداخته است .نجات و حفظ بنیان
مقدس خانواده در دوران معاصر ،نیازمند اشنایی به تعالیم وحیانی و اموزه های مکتب اهل بیت
است که در این نوشتار به روش توصیفی به ان خواهیم پرداخت که مردان در خانواده بر زنان
قوامیت دارند
معنای واژه قوامیت
از انجا که تبیین این واژه در این نوشتار اهمیت زیادی دارد و ریشه هر برداشتی از ایه شریفه به
این واژه بازمی گردد ،ابتدا به بررسی معنای لغوی ان نزد اهل لغت و سپس به بررسی معنای
اصطالحی ان از دیدگاه های مختلف خواهیم پرداخت.
معنای لغوی "قوام"
کلمه ی " قوام " از ریشه ی " قوم " صیغه مبالغه و جمع لفظ " قائم " می باشد .ابن منظور واژه
قوام را به معنای محافظت و اصالح می داند (این منظور،چاپ اول) راغب اصفهانی در مفرات صفحه 116
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 115 /….
می گو ید ،نام چیزی است که سبب ثبات چیز دیگری شود ،مانند عماد و سناد که نام وسیله
پایداری و استحکاماند (راغب،چاپ اول،ص )417
ابن فارس از لغو یان متقدم که در معجم مقاییس اللغه ریشهیابی دقیق کلمات را بیان میکند
مینو یسد:
«قاف»«،واو» «میم» دو ریشه معنایی دارد یکی به معنای جماعتی از مردم و دیگری به معنای
انتصاب یا عزم .برای معنای دوم مثال میزند به «قام بهذا المر» یعنی عهده دار این کار شد.
(ابن فارس،چاپ اول،ج 5ص )34
در مجمع البحرین امده است:
َ
ا
َ َ َ
«الر َجال قو اامون علی الن َساء؛
یعنی بــه عهــده مــردان اســت کــه بــه قیمومیـ ت و سرپرســتی و تــدبیر امــور زنــان قیــام کننــد».
(طریحی ،چاپ سوم)
اقرب الموارد َقوام را به معنای قوی علی القیام بالمر (توان برپاداشتن امری) اورده است که
َ
جمع ان واژه "قوامون" است (شرتونی ،ج ،2ص).1054
لسان العرب قیام را به ایستادن (ضدنشستن) معنا می کند و متذکر می شود که مشتقات قیام در
معانی مختلفی به کاررفته است; مانند وقوف و ثبات ،ادامه دادن (مانند ایه «یقیمون الصاله»)،
تعدیل و تساوی در امور ،رعایت عدالت (مانندایه «وکان بین ذلک قواما») .خوش اندام(رجل
قو یم و قوام) ،خوش رفتاری ،نظام و شالوده چیزی(قوام االمور) و در ایه «الرجال قوامون علی
النساء» ان را به معنی محافظت واصالح می داند صفحه 117
/116دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.1معنای اصطالحی "قوام"
معنای اصطالحی "قوام" را می توان از دیدگاههای مختلفی همچون تفسیری ،فقهی و سایر
اندیشمندان مورد بررسی قرار داد که در ذیل به انها اشاره میکنیم:
معنای اصطالحی قوام از دیدگاه مفسران:در تفسیر کبیر امده است:
"القوام؛ اسم لمن یکون مبالغا فی القیام بالمر ،یقال :هذا قیم المراه و قوامها للذی یقوم بامرها
و یهتم بحفظها؛
"قوام" اسم است برای کسی که اقدامش نسبت به یک امر ،پرتکرار است .به کسی که عهده دار
امور زن است و اهتمام در حفظ و سرپرستی امور او دارد گفته میشود این (مرد) قیم و قوام زن
است"(فخر زاری،ج 10ص )70
در دیگر تفاسیر نیز معانی مختلف و گاه نزدیک به هم بیان شده که برخی عبارتند از:
طبرسی در مجمع البیان:
«مردان سرپرست و در تدبیر زندگی و تربیت و تعلیم مسلط بر زنان هستند».
(طبرسی ،چاپ اول ،ج 5ص )135
عالمه طباطابی در تفسیر المیزان:
«کلمه (قیم) به معنای ان کسی است که مسئول قیام به امر شخصی دیگر است ،و
کلمه (قوام) و نیز (قیام) مبالغه در همین قیام است» (طباطبایی ،ج 4ص)543
کاشانی در منهج الصادقین معنای قوام را قائم به امور در امور معاش همانند قیام حاکمان بر
رعیت می دانند (کاشانی ،چاپ اول)
طبرســـی قـــوام را بـــه معنـــای سرپرســـت و در تـــدبیر زنـــدگی و تربیـــت و تعلـــیم مســـلط
بر زنان (طبرسی ،ج 5ص)135
و تفســـیر جوامـــع الجـــامع سرپرســـت و خـــدمتگزار ترجمـــه کـــرده اســـت( .طبرســـی
،چاپ اول ،ج 1ص)591 صفحه 118
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 117 /….
زمخشری از مفسرین اهل سنت در الکشاف در ترجمه قوام اورده:
«امرین ناهین ،کما یقوم الواله علی الرعایا" یعنی :امر و نهی کننده همانند
امر و نهی حاکمان بر رعیت( ».زمخشری ،چاپ سوم)
.2معنای اصطالحی قوام از دیدگاه فقها
در کتاب های فقهی ماهیت قوامیت با واژه هایی مانند سلطنت ،والیت ،سیاست و تدبیر
همچون تدبیر والیان نسبت به مردم ،تبیین شده است.
در فقه شیعه منظور از ریاست ،تصمیم گیری نهائی در امور خانواده و مراعات مصالح ان است
مانند انتخاب محل سکونت ،انتخاب شغل زن و نظایر ان که از اختیارات شوهر هستند که
برخی را قانون نیز مشخص کرده و مواردی را که قانون مشخص نکرده مطابق عرف و عادت و
رو یه عقالئی مشخص و اعمال میشود( .محقق داماد ،ص)288
شیخ طوسی در المبسوط می گو ید:
«القوام علی الغیر هو المتکفل بامره من نفقه و کسوه و غیر ذل؛
قوام بر دیگری کسی است که عهدهدار امور او است از جمله مخارج زندگی ،پوشاک ،و غیر ان.
(طوسی ابوجعفر،چاپ سوم،ج6ص)2
شیخ در جای دیگری از مبسوط در معنای ایه الرجال قوامون علی النساء میفرمایند:
«انهم قوامون بحقوق النساء التی لهن علی الزواج .؛
یعنی مردان عهدهدار حقوقی از زنان هستند که با ازدواج بر عهدهشان امده است( ».طوسی
ابوجعفر،چاپ سوم،ج4ص)324
فخرالمحققین در ایضاح الفوائد معنی قوام را اولی به امور زن می داند؛
معنی القوام علی الشخص الذی هو اولی بامره(.فخرالمحققین ،چاپ اول) صفحه 119
/118دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
معنای اصطالحی قوام از دیدگاه اندیشمندان:
عالمه محمدتقی جعفری چهار فرض برای سرپرستی خانواده بیان می نماید .زن و مرد هر دو
سرپرستی را بر عهده گیرند؛ سرپرستی خانواده به عهده زن باشد؛ حالت پدرساالری و چهارم:
نظام شورایی برای اداره خانواده با سرپرستی و ماموریت اجرایی مرد .ایشان در این ارتباط چنین
گفته است:
«این حالت (چهارم) برای اداره منطقی خانواده ،شرط الزم و فوق العاده با اهمیت است؛ حتی
در خانواده هایی که فرزندان انان نیز رشد یافته و از معلومات و تجارب مفید برخوردار شده اند؛
به شرط ان که طرفین شورا با کمال تقوا و عدالت و بی طرفی رفتار کنند و از تمایالت شخصی
در اداره خانواده دست بردارند .مسلم است که کارایی تصمیم های اخذ شده در شورا در نتیجه
گیری محض خالصه نمی شود ،بلکه بایستی این نتیجه به مرحله اجرا در اید .این عامل اجرا در
ایدئولوژی اسالم ،مرد معتدل است که با کلمه سرپرست مسئول که معنی (قوام) است ،تعبیر
شده است(.».جعفری محمدتقی،ص)267
در نظری مشابه ایتالله جوادی املی قوامیت را مسئولیت اجرایی و محدود به حوزه خانواده می
داند(جوادی املی،چاپ دوم ،ص )391در سو یی دیگر ایتالله مصباح که اسالم را مدافع
جدی نظام پدر سرپرستی قلمداد می نماید پدر را در خانواده پدرساالر نان اور ،مدیر و فرد
مقتدر خانواده و مادر را مسئول گرم نگاهداشتن کانون خانوادگی می داند .ایت الله محمد
حسین فضل الله قوامیت را سازماندهی و مدیریت خانواده معنا می نماید .در نظر ایشان و یژگی
های جسمی و روحی مرد و مسئولیت او در تامین هزینه همسر سبب شده است که این والیت
از ان مرد باشد(”.دهقان مجید ،ش )38 صفحه 120
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 119 /….
-4-2-1جمعبندی معانی لغوی و اصطالحی:
با ذکر چند نکته به جمع بندی مطالب مذکور در معنای لغوی و اصطالحی "قوام" اشاره
میکنیم:
نکته اول :با توجه به وجه مشترک بین معانی لغوی و محوریت کالم ابن فارس متوفای 315ه از
لغو یان متقدم و نزدیک عصر نص ،که اهتمام به ریشهیابی و تبیین معنای اصلی لغات دارد
میتوان گفت :قوامیت مردان بر زنان ،نوعی انتصاب و واگذار کردن مسوولیت به مرد است.
طبیعتا هر منصب یا مسوولیتی در ارتباط بین انسانها دو طرف دارد که عنوان مسوول یک طرف
را از حیث اعتبار مورد نظر باالتر از سایرین قرار میدهد.
نکته دوم :سایر جزئیاتی که در کالم عالمان لغت و اصطالحات تفسیری و فقهی اشاره شد مانند
محافظت ،اصالح و سرپرستی از توابع و اثار خانوادگی و اجتماعی همین اعتبار و منصب برای
مرد است.
نکته سوم :قوامیت فرع بر دو نکته مذکور در ایه است:
الف" :بما فضل الله بعضهم علی بعض" برتری مردان بر زنان
ب" :و بما انفقوا" پرداخت هزینه معاش زنان.
لذا در ایه ،قوامیت تابع این دو نکته شمرده شده نه اینکه اصل قوامیت باشد و برتری و نفقه تابع
ان باشند .پس منشا قوامیت دو نکته است یکی امر تکو ینی و دیگری اعتباری.
نکته چهارم :در تحلیل این واژه نباید از اولو یت و سلطهای که در معنای واژه قوام اشراب شده
غافل شد لذا تشبیه و تقلیل جایگاه قوامیت مرد به صرف مدیریت اجرایی یک شورا صحیح
نخواهد بود زیرا سرپرست یک شورا حق تصمیمگیری مستقل و جدای از نظر هیئت امناء یا
اساس نامه شرکت ندارد ،در حالی که مرد در بعض امور مستقال حق اعمال نظر دارد مانند حق
مسکن و حق تکثیر نسل. صفحه 121
/120دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
با توجه به این نکات به این نتیجه میرسیم که بهترین تعبیر از واژه قوام ،و بهترین معادل فارسی
برای ان واژه سرپرست خواهد بود .البته در شریعت اسالم اگر چه به موجب تعلیمات اسالمی
هر یک از زن و مرد حقوقی نسبت به یکدیگر دارند و هیچ یک اجازه تجاوز به حقوق دیگری را
ندارد و نمیتواند از انجام وظایف و تکالیف خود خودداری نماید ،یا از حدود اختیارات خو یش
تعدی کند؛ در عین حال برای حفظ نظام خانواده که خود یک جامعه کوچک است ،رئیس و
سرپرست معین گردیده.
دالیل قوامیت
محکمترین سند قوامیت مردان بر زنان ایه 34سوره نساء است:
َ
َ
ا
َ ََ
ا َ َ ََ
َ
َ َ
ْ
«الر َجال قو اامون علی الن َساء ب َما فضل الل اه َب ْعض اه ْم علی َب ْعض َو ب َما انفقوا م ْن ا ْم َوالهم».
ٍ
خداوند مردان را بر زنان ریاست و سرپرستی داده است ،به واسطه ان برتری که خدا بعضیشان
را بر بعض دیگر داده ،و نیز به واسطه ان که مردان از مال خود نفقه میدهند.
قبــل از بررســی ایــن ایــه و معــانی و برداشــت هــای مختلفــی کــه از ان صـ ورت گرفته،بیشــتر
مفسران شیعه معتقدند ایــه 34ســوره نســاء بــر برتــری و ســیطره نــوع مــردان بـ ر زنــان داللـ ت
ََ
دارد .قــران کــریم در ایــه شــریفه َ«و للرجــال عل ـیهن درجـ ه(».بقره )228نیــز بــه موضــوع
سرپرستی مردان بر زنان اشاره دارد.
در تفسیر المیزان امده است :مردان قائم بر زنانند و علت این امر دو چیز است:
یکی زیادت هایی است که خدای تعالی به مردان داده ،به حسب طاقتی که بر اعمال دشوار و
امثال ان دارند و دیگر به خاطر مهریه ای است که مردان به زنان می دهند ،و نفقه ای که همواره
به انان می پردازند.
ایشان در ادامه تاکید می کنند :قیومیت مرد بر زنش به این نیست که سلب ازادی از اراده زن و
تصرفاتش در انچه مالک ان است بکند ،و معنای قیمومت مرد این نیست که استقالل زن را در
حفظ حقوق فردی و اجتماعی او ،و دفاع از منافعش سلب کند ،پس زن همچنان استقالل و صفحه 122
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 121 /….
ازادی خود را دارد ،هم می تواند حقوق فردی و اجتماعی خود را حفظ کند ،و هم می تواند از
ان دفاع نماید و هم می تواند برای رسیدن به این هدف هایش به مقدماتی که او را به اهدافش
می رساند ،متوسل شود .بلکه معنای قیمومت مرد این است که مرد به خاطر اینکه هزینه زندگی
زن را از مال خودش می پردازد تا از او استمتاع ببرد ،پس بر او نیز الزم است در تمامی انچه
مر بوط به استمتاع و همخوابگی مرد می شود او را اطاعت کند ،و نیز ناموس او را در غیاب او
حفظ کند ،و وقتی غایب است مرد بیگانه را در بستر او راه ندهد ،و ان بیگانه را از زیبائی های
جسم خود که مخصوص شوهر است ،تمتع ندهد و نیز در اموالی که شوهرش در طرف ازدواج
و اشتراک در زندگی خانوادگی به دست او سپرده و او را مسلط بر ان ساخته ،خیانت
نکند(.طباطبایی محمد حسین ،ج 4ص)546
مفسران دیگر نیز مانند شیخ طوسی در تفسیر تبیان (طوسی ،ج 3ص )189و شیخ طبرسی در
مجمع البیان(طبرسی ،ج 3ص )69با استناد به همین ایه ،به ریاست مرد بر زن قائلند.
برخی نیز مانند ایت الله جوادی املی ،قوامیت مرد را نه از باب فضیلت ،بلکه از باب وظیفه
دانسته اند.
در اصول بنیادی تقرب و تکامل ،بین زن و مرد فرقی نیست .برای مثال وقتی که زن در مقابل مرد
ا
و مرد در مقابل زن به عنوان دو صنف مطرح است ،هرگز مرد قوام و قیم زن نیست( .الرجال
َ َ ََ
قو اامون علی النساء) ،مربوط به انجایی است که زن در مقابل شوهر و شوهر در مقابل زن
باشد ،...عالوه بر انکه قوام بودن ،نشانه کمال و تقرب الی الله نیست ...این مدیریت ،فخر
معنوی نیست؛ بلکه یک کار اجرایی است .این چنین نیست که ان کس که رئیس یا مسئول و قیم
و قوام شد ،به خدا نزدیک تر باشد؛ بلکه ان فقط یک مسئولیت اجرایی است ...و چون مسئول
تامین هز ینه ،مرد است ،سرپرستی داخل منزل هم با مرد است؛ اما چنین نیست که از این
سرپرستی بخواهد مز یتی هم به دست اورد و بگو ید من چون سرپرستم ،پس افضل هستم .روح
قیوم و قوام بودن ،وظیفه است و این چنین نیست که قران به زن بگو ید تو تحت فرمان مرد
هستی؛ بلکه به مرد می گو ید تو سرپرستی زن و منزل را بر عهده بگیر. صفحه 123
/122دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ایشان در ادامه بحث می فرماید:
ا َ َ ََ
هرگز (الرجال قو اامون علی النساء) نیامده است فتوای یک جانبه بدهد و به مرد بگو ید تو
فرمانروا هستی و هر چه می خواهی ،بکن؛ چون اگر مرد از محل کار بیرون بیاید و به منزل
نرود ،قوام و فرمانروا و مدیر نیست .بنابراین اگر اسالم ،این دو حکم الزامی را در کنار هم ذکر
می کند ،به زن دستور تمکین می دهد و به مرد دستور سرپرستی می دهد؛ تنها بیان وظیفه است
و هیچ یک نه معیار فضیلت است نه موجب نقص(.جوادی املی ،1393،ص ).367
فخرالمحققین میگو ید:
ا َ ا َ ََ
«ان کل زوج له علی زوجته تسلط و سبیل .....فلقوله تعالی الرجال قوامون علی النساء»؛ هر
ا َ َ ََ
مردی بر همسر خود سلطه و ریاست دارد ،چون خداوند فرموده «الر َجال قو اامون علی
الن َساء(».فخرالمحققین ،ج ،3ص )103
محقق کرکی نیز به همین علت تبعیت زن از مرد را واجب میداند (محقق کرکی1408،ق ،ص )199
در تفسیر شریف الهیجی چنین امده است:
َ
َ َ
َ
ا
ْ
َ
بما فضل الل اه بسبب زیادتی که داده است خدای تعالی بعضه ْم بعضی ایشان را که مردانند علی
َب ْعض بر بعضی دیگر که زنانند بقوت بدن و کمال عقل و حسن تدبیر و اختصاص نبوت و
ٍ
امامت و والیت و اقامت شعائر اسالم و جهاد و زیادتی نصیب در میراث و این فضل موهبتی
َ
ََْ ا
است َو بما انفقوا و بسبب انفاق و بخششی که مردان بر زنان میکنند م ْن ا ْمواله ْم از مالهای
خودشان و این فضل کسبی است (اشکوری ،چاپ :اول 1373 ،ه.ش ،ج ،1ص )469
استاد محمدتقی جعفری نیز برای اداره خانواده ،چهار صورت را ارائه می کند :زن و مرد با هم
سرپرستی را به عهده گیرند؛ سرپرستی خانواده به عهده زن باشد؛ حالت پدرساالری؛ نظام
شورایی برای اداره خانواده با سرپرستی و ماموریت اجرایی مرد .وی در ادامه با اشاره به حالت
چهارم می گو ید:
«این حالت برای اداره منطقی خانواده ،شرط الزم و فوق العاده با اهمیت است ،به شرط انکه
طرفین شورا ،حتی در خانواده هایی که فرزندان انان نیز رشد یافته و از معلومات و تجارب مفید صفحه 124
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 123 /….
برخوردار شده اند؛ اعضای شورا با کمال تقوا و عدالت و بی طرفی از تمایالت شخصی در اداره
خانواده دست به کار شوند .مسلم است که کار اجرای تصمیم های اخذ شده در شورا ،در نتیجه
گیری محض خالصه نمی شود؛ بلکه بایستی این نتیجه به مرحله اجرا در اید .این عامل اجرا در
ایدئولوژی اسالم ،مرد معتدل است که با کلمه سرپرست و مسئول که معنای "قوام" است؛ تعبیر
شده است(جعفری محمد تقی ،ص )267 صفحه 125
/124دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نتیجه گیری
ان گونه که مالحظه می شود ،خانواده نیز مانند هر مجموعه هدفمند دیگری ،برای برقراری نظم
و رسیدن به اهداف مورد نظر ،نیازمند مسئولی با کفایت و دارای حسن تدبیر است؛ زیرا ضعف
در تدبیر امور و بی توجهی و بی کفایتی مسئول ،موجب سقوط و نابودی ان مجموعه می شود.
در جوامع انسانی ،سازمانی که همه اعضای ان از نظر مسئولیت در یک رتبه باشند ،دیده نمی
شود .خانواده نیز به عنوان یک نهاد اجتماعی از این امر مستثنا نیست؛ بلکه از ان جهت که
خانواده حریم امن انسان ها و محل ارتباط خاص عاطفی و اخالقی و تربیتی است و مانند
اجتماعات بزرگ انسانی ،با مسائل مختلفی همچون اقتصاد ،فرهنگ ،نزاع و خصومت و...
رو به رو است ،ریاست پذیری ان نیز از اهمیت و ظرافت خاصی برخوردار است که دالیل
شرعی ان نیز در اثار اندیشمندان شیعه مورد بررسی قرار گرفت. صفحه 126
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 125 /….
منابع و ماخذ
.1قران کریم
.2ابن منظور ،لسان العرب ،ج ،11چاپ اول ،داراالحیاء التراث العربی،
.3راغب اصفهانی ،المفردات فی غریب القران ،چاپ اول ،دفتر نشر کتاب1404 ،ق
.4ابن فارس ،احمد بن فارس ،معجم مقاییس اللغه6 ،جلد ،مکتب االعالم االسالمی -قم،
چاپ :اول1404 ،
.5طریحی ،فخر الدین بن محمد ،مجمع البحرین6 ،جلد ،مرتضوی -تهران ،چاپ :سوم،
1375ه.ش.
.6شرتونی سعید ،اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد ،مکتبه ایت الله العظمی المرعشی
النجفی (ره
.7لسان العرب
.8فخر رازی ،محمد بن عمر ،التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) ،بیروت-لبنان ،دار احیاء التراث
العربی
.9طبرسی ،فضل بن حسن ،ترجمه تفسیر مجمع البیان27 ،جلد ،فراهانی -ایران -تهران ،چاپ ،1
.10طباطبایی ،محمد حسین ،ترجمه المیزان،
.11کاشانی ،فتحالله بن شکرالله ،تفسیر خالصه منهج الصادقین :مسمی به خالصه المنهج،
6جلد ،اسالمیه -ایران -تهران ،چاپ 1363 ،1 :ه.ش
.12طبرسی ،فضل بن حسن ،ترجمه تفسیر جوامع الجامع6 ،جلد ،استان قدس رضوی ،بنیاد
پژوهشهای اسالمی -ایران -مشهد مقدس ،چاپ 1375 ،1 :ه.ش
.13زمخشری ،محمود بن عمر ،الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون القاو یل فی وجوه
التاو یل4 ،جلد ،دار الکتاب العربی -لبنان -بیروت ،چاپ 1407 ،3 :ه.ق.
.14مصطفی محقق داماد ،بررسی فقهی حقوق خانواده
.15طوسی ،ابو جعفر ،محمد بن حسن ،المبسوط فی فقه االمامیه 8 ،جلد ،المکتبه المرتضو یه
الحیاء اﻵثار الجعفریه ،تهران -ایران ،سوم 1387 ،ه ق،
.16حلی ،فخر المحققین ،محمد بن حسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد فی شرح مشکالت القواعد،
4جلد ،موسسه اسماعیلیان ،قم -ایران ،اول 1387 ،ه ق. صفحه 127
/126دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.17جعفری ،محمدتقی ( ،)1361ترجمه و تفسیر نهج البالغه ،تهران :دفتر نشر فرهنگ اسالمی،
ص 267و 268
.18جوادی املی ،عبدالله؛ زن در اینه جمال و جالل؛ چاپ ،2قم :نشر اسراء ،1376 ،ص .391
.19دهقان مجید ،دوماهنامه علمی فرهنگی و اجتماعی حوراء ،شماره .1389/38
.20التبیان فی تفسیر القران ،دار احیاء التراث العربی ،بیروت ،بی تا
.21محقق کرکی ،جامع المقاصد ،ج ،13چاپ اول ،قم ،موسسه ال البیت1408 ،ق
.22اشکوری ،محمد بن علی ،تفسیر شریف الهیجی4 ،جلد ،دفتر نشر داد -تهران ،چاپ :اول،
1373ه.ش صفحه 128
شغل زن از منظر اسالم و قوانین جمهوری اسالمی افغانستان و ایران
نویسنده مسئول :کامله حیدری
1
استاد راهنما :دکتر جواد سالمی
2
د ریافت مقاله1400/11/29 :
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
شغل زن در دیدگاه دین مقدس اسالم و قوانین کشورهای جمهوری اسالمی افغانستان و ایران که
قوانین اش برگرفته از معارف دین مقدس اسالم که برگرفته از کتاب ،سنت ،اجتماع و عقل است
می باشد و مغایرت با اموزه ها و شریعت ناب ان ندارد ،مورد بررسی قرار گرفته است .در قوانین
اسالم؛ هیچ نوع ممانعت در مورد اصل اشتغال زنان نشده است؛ برعالوه نظر به خصوصیات و
و یژه گی های خاص ی که زنان دارند ،دولت ها امتیازات و سهولت های الزم را برای زنان در
ارگانهای دولتی و خصوصی و مزاکر کارگری باید ایجاد کنند .با وجود اینکه قانون به زنان اجازه
داشتن شغل مناسب را داده است اما در موارد خاصی که با حقوق زوجیت و خانواده تنافی
داشته باشد از داشتن برخی از داشتن برخی مشاغل محدود گردیده اند ،و شوهر می تواند
همسرش را در شرایطی از برخی مشاغل باز دارد.
. 1دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه مجازی المصطفی(ص)
. 2مدرس و مدیر دوره خصوصی و فقه االسره دانشگاه مجازی المصطفی(ص) صفحه 129
/128دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقدمه
زن در طول تاریخ بشریت دوشادوش مردان کارهای را عهده دار بوده است از انجای که تاریخ
می گو ید ،سنگ بنای تمدن توسط زن گذاشته شده است .در ادوار مختلف زنان شغل های
مختلفی را انجام داده که گاها از صحنه کنار زده شده اند .بعد از انقالب کبیر فرانسه زنان دو باره
وارد بازار کار شده و سهم خو یش را در پیشرفت جامعه و تمدن ایفا کرده است .در جوامع
اسالمی زنان جایگاه محترمی را به خود اختصاص داده است که حضرت رسول الله (ص) در
زمان رسالت اش برای زنان حقوق قایل شدن و زنان در ان زمان به مشاغل مختلف در بخش
های اقتصادی ،علمی ،فرهنگی ،اجتماعی و سیاسی مشغول بوده اند .قوانین ناب اسالم که نگاه
مساوی به انسان ها دارد ،در بخش داشتن شغل ممانعتی نکرده است؛ همچنان قوانین
کشورهای جمهوری اسال می افغانستان و جمهوری اسالمی ایران نیز برای زنان در بخش داشتن
شغل قوانینی را تصو یب کرده اند ،که زنان می توانند نظر به شرایط محیطی ،جسمی و روحی که
دارند در جامعه مشغول به کار شوند و دولت ها امتیازات خاصی را برای زنان قایل شده است.
بخش اول :مفهوم اشتغال و اشتغال زنان از منظر اسالم
مبحث اول :مفهوم اشتغال
اشتغال مصدر افتعال ،به معنی مشغول شدن ،به چیزی پرداختن ،به کار پرداختن و به کار سرگرم
بودن است .همچنین توجه قلبی به کسی یا کاری را اشتغال گو یند(.خوش خبر ،محمود ،اشتغال
زنان از دیدگاه فقیهان اهل سنت ،تهران ،فروغ وحدت ).1390 ،شغل عبارت است از مجموعه ی اعمال
و فعالیت های که هر فرد در زندگی به منظور تامین یک رشته اهداف مادی و معنوی بطور مداوم
در پیش می گیرد .همانگونه که مالحظه می شود این تعریف عالوه بر این که شامل شغل های
غیر دولتی شده ،شامل شغل های دولتی نیز می شود؛ زیرا شغل دولتی نیز مجموعه ی از اعمال
و رفتارهایی به شمار می رود که از طرف دولت به عهده افراد شاغل واگذار می شود .در صحنه
های سیاسی و اجتماعی ،به جای شغل بیشتر از کلمه « اشتغال» که باب افتعال شغل بوده در صفحه 130
شغل زن از منظر اسالم و 129 /...
لغت به معنای «مشغول شدن و به کار پرداختن» است ،استفاده می شود .عده ی اندیشمندان
ً
اشتغال را «به فعالیتی که شخص مرتبا برای دریافت پول انجام می دهند» ،تعریف کرده اند.
عده ای دیگر گفته اند :اشتغال عبارت است حضور مشخص افراد در ساعت مقرر و با حقوق
مشخص در چارچوب نقش ها و شرح وظایف خاص برای دستیابی به حقوق و دستمزد مورد
نظر؛ یا در تعریف ان گفته اند « :اشتغال ،کار و فعالیتی است متشکل از اعمال قوه ی فکری یا
دستی که در برابر ان مزد ،حقوق ،معاش یا حق الزحمه گرفته می شود(.واثق غزنوی ،قادر علی،
اشتغال زنان :مبانی ،انگیزه ها ،پیامدها و راهکارها ،قم ،نشر المصطفی(ص) ).1390 ،در این تعاریف هیچ
نوع اشاره ای به اینکه چه کسی کاری را انجام میدهد (مرد ،زن و کودک) اشاره ای نشده است و
همچنان در موردی اینکه در چه حاالت روحی و روانی اشخاص و در چه زمینه ای می توانند
کاری را انجام دهند ،نیز حرفی به میان نیامده است .در مورد کار کودکان در اعالمیه جهانی
حقوق کودک امده است که ( اصل :9کودک باید در برابر هر گونه غفلت ،ظلم ،شقاوت و
استثمار حمایت شود .کودک نباید به هیچ شکلی وسیله مبادله قرار گیرد .کودک نباید قبل از
رسیدن به حداقل سن مناسب به استخدام دراید و نباید به هیچ وجه امکان و اجازه استخدام
کودک در کارهایی داده شود که بسالمت و یا اموزش وی لطمه زده شود و یا باعث اختالل رشد
بدنی ،فکری و یا اخالقی وی گردد .همچنان در مورد اینکه که ها میتوانند چه کارهای را انجام
دهند ،در اعالمیه اسالمی حقوق بشر مصوب 12محرم 1411ق مطابق 5اگوست 1990م که
در اجالس وزرای امور خارجه سازمان کنفرانس اسالمی در قاهره برگذار شد ،چنین امده است؛
( ماده :13کار حقی است که باید دولت و جامعه برای هر کسی که قادر به انجام ان است،
تضمین کند .هر انسان ازادی حق انتخاب کار شایسته را دارد به گونه یی که هم مصلحت
خودش و هم مصلحت جامعه براورده شود .هر کارگری حق دارد از امنیت و سالمت و دیگر
تامینات اجتماعی برخوردار باشد و نباید او را به کاری که توانش را ندارد وا داشت یا او را به
کاری اکراه نمود یا از او بهره کشی کرد یا به او زیان رساند و هرکارگری بدون فرق میان مرد و زن
حق دارد که مزد عادالنه در مقابل کاری که ارائه می کند به زودی دریافت نماید و نیز حق صفحه 131
/130دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
استفاده از مرخصی ها و پاداش ها و ترفیعات استحقاقی را دارد و در عین حال موظف است که
در کار خود اخالص و درستکاری داشته باشد و اگر کارگران با کار فرمایان اختالف پیدا کردند،
دولت موظف است برای حل این اختالف و از بین بردن ظلم و اعاده حق و پایبندی به عدل
بدون اینکه به زیان طرفی عدول کند ،دخالت نماید (.مجموعه اعالمیه های حقوق بشری به انضمام
اصول پاریس و قطعنامه ،1325کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان ،کابل )1394 ،از این اعالمیه
بدست می اید که کودکان نباید کار انجام بدهند .حاال که در همه جوامع شاهد وجود کودکان
کار هستیم که برای بدست اوردن مخارج زندگی دست به کارهای شاقه می زنند و از درس و
تعلیم باز می مانند .و در مورد اینکه ایا مرد میتواند شغلی داشته باشد یا زن ،هر دو بدون استثنا
میتوانند کارهای شای سته و مورد پسند جامعه را انجام دهند و عادالنه مزد بدست بیاورند .و فرد
بر اساس توانایی که دارد موظف به انجام کاری شود و هیچ کس حق ندارد از دیگری بیگاری یا
بیشتر از توان اش کار بکشد.
اهمیت اشتغال
شغل و اشتغال از بعد فردی و اجتماعی اهمیت بسیاری دارد .قضاوت های که در مورد افراد از
ً
بعد اجتماعی می شود ،عمدتا بر اساس شغل انهاست؛ که اگر خوب بود قضاوت ها نیز خوب
خواهد بود ،و اگر بد بود ،قضاوت ها نیز بد خواهد بود .بسیاری از تعامالت و داد ستدهایی که
در جامعه صورت می گیرد ،بیشتر بر اساس شغل افراد صورت می گیرد .افراد فاقد شغل ،از نظر
اجتماعی اعتبار نداشته و معموال اعضای جامعه با او داد و ستد متعارفی ندارند .از نظر اسالم
نیز مساله شغل از جایگاه بس رفیعی برخوردار است .رسول خدا (ص) داشتن شغل را یک امر
واجب برای زن و مرد دانسته و می فرماید «کسب حالل فریضه ای واجب بر هر مرد و زن
مسلمان است ».در سیره ی رسول خدا (ص) امده است که هرگاه ان حضرت فرد بیکار و بی
حرفه ای را می دید سخت مورد سرزنش قرار داده و می فرمود :از چشم من افتاد .یعنی ،افراد
بیکار از دیدگاه رسول خدا (ص) هیچ ارزشی ندارند. صفحه 132
شغل زن از منظر اسالم و 131 /...
از نظر دین مقدس اسالم ،زن مانند مرد از روح کامل انسانی و اراده و اختیار برخوردار است که
باید از ان در مسیر تکامل ،که هدف خلقت است ،استفاده نماید .در این راستا خداوند از هر
یک مطابق استعداد ،توانایی ،غرائز و ساختمان و یژه ی بدنی که دارند خواسته است تا وظیفه ی
خو یش را انجام داده و محصول ان را برداشت کنند« .برای مردان از انچه (به اختیار) کسب
کرده اند بهره ای است و برای زنان (نیز) از انچه به (اختیار) کسب کرده اند بهره ای است».
بدیهی است ،همانگونه که هر یک از اعضای جامعه به تنهایی کامل نیستند و در زندگی
اجتماعی نیازمند همکاری با یکدیگر هستند ،زن و مرد نیز این گونه هستند .یعنی ،هر کدام
برای کاری افریده شده و در مجموع مکمل یکدیگر هستند .کارهایی که از مرد ساخته نیست،
زن به او کمک کند و در کارهایی که از زن ساخته نیست ،مرد به حمایت او برخیزد .به فرموده
قرانکریم «زنان برای مردان لباس هستند و مردان برای زنان لباس هستند ».برخی اندیشمندان
در باره ی جایگاه زن می گو ید « :خدا زن و مرد را افریده است تا باهم زندگی را بسازند و در
طول زندگی با یکدیگر کامل شوند .تا زن و مرد و مرد و زن را یاری دهد و هر دو یکدیگر را
کمک و کامل کنند .یعنی ،نقش ان دو را از یکدیگر جدا نساخته است .رسول خدا (ص) در این
مورد می فرماید « :همه شما کار کنید و کوشش نمایید ،اما متوجه باشید که هر کس برای کاری
که افریده شده است الیق تر است و ان را به سهولت و اسانی انجام می دهد )۴(».در جوامع
امروزه نیاز مبرم به داشتن شغل در مرد و زن احساس می شود و مایه اسایش و ارامش انسان ها
وابسته به این است که چه شغلی را در جامعه به عهده دارد .داشتن شغل بر عالوه رفع نیاز های
اقتصادی باعث جایگاه اجتماعی و سالمت جسمی و روانی نیز می شود .داشتن شغل باعث
ارامش خاطر افراد و پیشرفت جوامع می گردد. صفحه 133
/132دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پیشینه اشتغال زنان
در طول تاریخ ،نگاه های متضاد و در بسیاری موارد غیر متعارف و نامناسب به یک از انواع بشر
مشاهده می شود .این نگاه باعث شده است تا به رغم بعثت انبیا و نقش افرینی انسان های
بزرگی که از نظر جنسیت مونث بوده اند و ستایش خداوند از ایشان در کتب دینی ,تفکر غالب
ملهم از تعصبات جاهلی باشد .در دین اسالم همه انسان ها با هم برابر شمرده شده اند و
فضیلت انان تنها در تقوا ،علم و دانش و جهاد است (سوره زمر ،ایه ۹؛ سوره مجادله ،ایه۱۱؛ سوره
نساء ،ایه ۹۵؛ سوره محمد ،ایه ،۳۱سوره حجرات ،ایه .)۱۳
بر همین اساس ،این مسئله که زن در تامین معیشت خانواده تکلیفی ندارد ،باعث شده است به
تدریج صالحیت های او با تردید مواجه شود و در برخی موارد ،انتصاب به برخی مشاغل
خاص ،و یژه مردان باشد؛ در حالی که اندیشمندان عقل گرا از این تفکر انتقاد کرده اند(.روشن،
محمد ،پیشینه تاریخی اشتغال زنان و جایگاه اشتغال انان در فقه)
از انجای که در این تحقیق در مورد شغل زن از منظر اسالم می خــواهیم توجــه کنــیم ،پــس در
مورد شغل زن در دین مبین اسالم می پردازیم .با عصر ظهور اسالم کرامت انسانی زن احیا شد
و زن در کنار مرد به عنوان نیمی از پیکره حیات بشری مطرح گردید .اسالم دختر کشی را ممنوع
کرد و به جامعه اموخت که به دختران احترام بگذارند .زنــان صــدر اســالم در امــور اجتمــاعی،
سیاسی و فرهنگی و کارهای دیگر مشارکت داشتند .قرانکریم کسب و تــالش اقتصــادی زنـ ان و
مردان را تائید کرده و مالکیت انان را بر ان مترقب ساخته است« :بــرای مــردان از انچــه کســبت
کرده اند بهره ای است و برای زنان نیز از انچه کسب کرده بهره ای است ».اشتغال زنان در عصر
پیامبر اعظم (ص) به شکلی وسیع به چشم می خورد و در تمامی شغل های رایج ان زمان زنــان
حضور داشتند« .زینب» دختر جحش به صنایع دستی اشتغال داست؛ زنی به نام زینب پزشــک
قبیله بنی داوود بود و م ریضان را درمان می کرد .زنانی بسیار به امر شــبانی و دامــداری اشــتغال
داشــتند ماننــد ســالمه و ام هــانی و زنــان چــون قیلــه مـ ادر بنــی نمــار بــه تجــارت اشــتغال صفحه 134
شغل زن از منظر اسالم و 133 /...
داشتند(.عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،مجموعه مقاالت همــایش منطقــه ای زن در نظــام
اسالم دانشگاه ازاد اسالمی واحد استارا (بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسالم و غرب)
1
مبحث دوم :اسالم و اشتغال زنان
در محتــوای کلــی حقــوق انســان در اســالم مسـ ئله ای تحــت عنــوان «حقــوق جنسـ یتی زن»
مطــرح شــده کــه در تمــامی قــوانین اقتصــادی ،جزایــی ،عبــادی ،سیاســی و اجتمــاعی بــه
منظــور حقــظ تــوازن اجتمــاعی و اجــرای عــدالت ســ اری و جــاری اســت و امتیــازات و
تســهیالت اشــتغال زنــان الهــام گرفتــه از قــانون الهــی اســت .در ادامــه امــده اســت کــه در
برنامــه ریـ زی عــدالت اجتمــاعی اعــم از زن و مــرد نبایــد ظلــم و تبعــیض وارد شــود .اگــر
نگــرش بــه زن ،نگرشــی خــاص باشــد و باعــث شــود کــه زن از جایگــاه اصــلی انســانی خــود
خــارج شــود ،بــه تبــع ان مــرد هــم نمــی توانــد در جایگــاه انســانی خــود قـرار گیــرد .یکــی از
نقــش هــ ای مهــم زن ،نقــش همســری و دیگــری نقــش مــادری اســت .در نگــرش اســ الم
همیشه انسان و هــدایت او مــد نظـ ر بــوده بــدون اینکــه زن یــا مــرد بــه تنهــایی مالحظــه شــده
باشد .از این رو در طرح مباحث جدیــد مربــوط بــه زنــان نبایــد حالــت انفعــالی برخــورد کــرد
بلکــه بایــد بــا اســتفاده از مبــانی و محکمــه اســالمی ســعی کنــیم بــه حــل معضــالت و
مشــکالت بپــردازیم .از دیــدگاه اســالم ،تفــاوت هــای زن و مــرد متناســب اســت نــه نقــض و
کمال ،قــانون خلقــت خواســته اســت بــا ایــن تفــاوت هــا تناســب بیشــتری بــین زن و مــرد کــه
بطور قطع برای زنــدگی مشــترک ســاخته شــده انــد و مجــرد زیســتن انحـراف از قــانون خلقــت
است ،به وجود اورد (.عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،همان)
در اسالم با انکه زن مجبور نیست کار کند و از این راه مخارج خانواده اش را تامین کند چون
تامین نفقه از جانب مرد است و نفقه دادن زن از جانب مرد از نظر شرع واجب است؛ ولی زن صفحه 135
/134دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
میتواند در عرصه های مختلف شاغل شود .در قران کریم برای زنان همانند مردان ،حق کسب و
فعالیت اقتصادی قایل است .مردان را نصیبی است از انچه به دست می اورند و زنان را نصیبی.
در این ایه اشتغال و مشروعیت فعالیت اقتصادی زنان را به اثبات می رساند و انان را مالک
دست رنج خود می داند .در عصری که جوامع بشری برای زن هیچ گونه حقوق اقتصادی و
اشتغال قایل نبودند و حتی زن از حقوق اولیه انسانی محروم بود ،اسالم برای زن حقوق مالی و
اقتصادی قایل بود .یکی از حقوق دانان در این خصوص می نو یسد :استقاللی که زن در اموال
خود دارد و فقه شیعه از ابتدا ان را شناخته است .در یونان ،روم و ژرمن تا چندی پیش هم در
حقوق اکثر کشورها وجود نداشته است .اشتغال زنان در عصر پیامبر اعظم(ص) به شکلی
گسترده به چشم می خورد و در تمامی شغل های رایج ان زمان زنان حضور داشتند .زنان در این
دوره به مشاغلی از قبیل پزشکی ،تجارت و صنایع دستی اشتغال داشتند .مطلب عمده در
فرهنگ اشتغال زنان از نگاه اسالم ،حفظ جایگاه و منزلت زن است و این امر باید اشتغال زنان
لحاظ گردد .در تفکر اسالمی حفظ و گسترش نهاد خانواده بر پایه و یژگی های فطری و طبیعی
زن و م رد اولو یت و اهمیت خاصی دارد و در کنار ان بر امکان اشتغال و استقالل مالی زنان
تاکید شده است .اسالم اشتغال زا برای زن هدف نمیداند بلکه ان را در خدمت خانواده و رفاه و
اسایش ان می پذیرد و اشتغال را به عنوان یکی از راه های افزایش قابلیت و شکوفایی استعداد
زنان و در جهت تعالی و کمال انان می پذیرد( .عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،همان)
الف) اشتغال زن از منظر قران
.۱دالیل منع مطلق اشتغال زنان
عــ ده ای بــ ا اســتفاده از ایــن دســته ایــات و روایــات اشــتغال زنــان در خــارج از منــزل
ْ
را کــال ممنــوع مــی داننــد .ایــن عــده بــا توجــه بــه تفــاوت هــای فیزیولــوژیکی زن بــا
مــرد ،زنــان را موجــود ضــعیف دانســته و انهــا را از هــر نــوع اشــتغال منــع کــرده انــد.
ایـــن دیـــدگاه طرفـــداران زیـــادی در طـــول تـــاریخ داشــ ته و ا ـمـ روز نیـــز طرفـــدارانی دارد صفحه 136
شغل زن از منظر اسالم و 135 /...
و گـــروه هـــای مانند«القاعـــده» و «طالبـــان» از ان جملـــه مـــی باشـــند .انـــان بـــرای
اثبــات ادعــای شــان بــه ایــات و روایــاتی تمســک جســته انــد کــه برخــی از انــان در
ذیل مورد بررسی قرار می گیرد.
-۱.۱قران کریم
در برخی ایات به زنان امر شده است که در خانه بمانند« :در خانه های تان قرار گیرید و مانند
روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را اشکار مکنید» در برخی ایات دیگر امده است که
م واجهه با زنان جایز نیست .خداوند می فرماید« :چون از زنان (پیامبر) چیزی خواستید ،از
پشت پرده از انان بخواهید .این برای دلهای شما و دلهای انان پاکیزه تر است ».این ایه صراحت
دارد بر این که مواجهه مستقیم با زنان پیامبر (ص) جایز نیست .با استفاده از مفهوم اولو یت می
توان گفت که مواجهه مردان با زنان دیگر به طریق اولی جایز نیست؛ زیرا زنان پیامبر حکم مادر
مومنین را دارند و مردان نامحرم از انها بصورت و یژه حیا می کنند .وقتی مواجهه در این مورد
جایز نباشد ،در موارد دیگر ،که مردان این احساس را ندارند ،به طریق اولی جایز نیست .با
وجود این اشتغال زنان که الزمه ان مواجهه با مردان است ،جایز نمی باشد.
-۲.۱روایات
این گروه از برخی روایات نیز عدم جواز اشتغال زنان در بیرون از منزل را استفاده کرده اند .به
تعدادی از این روایات در ذیل اشاره می شود:
▪ زنان عورتند ،انها را در خانه ها نگهدارید.
▪ فاطمــه(س) مــی فرمایــد« :بــرای زنــان بهتــر ایــن اســت کــه مــردان را نبیننــد
و مردان هم انها را نبینند».
▪ حضرت زهرا(س) در پاسخ به سوال پدرش ،رسول خدا(ص) که فرمود :کدام لحظه
زن به خدا نزدیکتر است ،فرمود « :لحظه ای که زن در پستوی خانه می ماند و به
شوهر داری و تربیت فرزندان می پردازد». صفحه 137
/136دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
▪ حضرت امام صادق(ع) فرمود :رسول خدا (ص) کارهای داخل منزل را به حضرت
فاطمه (س) و کارهای بیرون را به حضرت علی(ع) سپرد.
▪ حضرت زهرا (س) بعد از تقسیم کارها توسط رسول خدا (ص) فرمود :خدا می داند
که چه اندازه خوشحال شدم!؛ زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان
است بازداشت.
صاحب عروه نیز در این مورد می فرماید« :حبس زن در خانه مستحب بوده و خروج
او از منزل بدون ضرورت جواز نداشته و ورود مرد بیگانه بر وی حرام می باشد».
این ایات و روایات بر ماندن زن در خانه و عدم مواجهه او با مردان تا کید کرده که به
طور التزامی بر عدم جواز اشتغال زنان در بیرون از منزل داللت دارند؛ زیرا الزمه
اشتغال این است که زن از منزل خارج شده و در محل کارش با مردان بیگانه به
صورت مداوم مواجه باشد(.واثق غزنوی ،قادر علی ،پیشین)۱۳۹۰ ،
.۲دالیل جواز اشتغال زنان در اسالم
ً
عده ای دیگر با استفاده از ایات و روایات اشتغال زنان را عموما جایز می دانند .براساس این
دیدگاه حضور زنان را در تمامی عرصه های اقتصادی ،اجتماعی ،سیاسی ،تولیدی و خدماتی
تایید و اشتغال به هر نوع کاری را بدون هیچ محدودیتی مجاز می دانند .در زیر ادله این دیدگاه
مورد بررسی قرار می گیرد.
-۱.۲قران کریم
از برخی ایات جواز بی قید و شرط اشتغال زنان استفاده می شود .از جمله:
▪ «برای مردان از انچه ( به اختیار) کسب کرده اند بهره ای است و برای زنان(نیز) از
انچه (به اختیار) کسب کرده اند بهره ای است ».این ایه به صراحت بر حلیت کسب
دال لت می کند .اما به طور مالزمه از ان جواز اکتساب و اشتغال را نیز می توان
ً
استفاده کرد؛ زیرا عمدتا از طریق اکتساب و اشتغال می توان مال را کسب نمود. صفحه 138
شغل زن از منظر اسالم و 137 /...
▪ «و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جو یا شو ید و
خدا را بسیار یاد کنید ،باشد که شما رستگار گردید ».با دو مقدمه می توان جواز
َ ْ
ا
اشتغال زنان را از این ایه استنباط نمود :اول این که خطاب َ«و ْاب َتغوا من فضل الله» به
معنای طلب روزی و کسب و تجارت امده است .دوم اینکه این خطاب عام است،
شامل مرد و زن هردو می شود.
▪ «پس اگر زنان (پس از فوت همسرانشان) از خانه او بیرون رفتند نسبت به هر کار
شایسته ی که در باره خودشان کنند با کی بر شما نیست ».داللت این ایه بر جواز
اشتغال زنان صراحت دارد.
-۲.۲روایات
▪ رسول خدا (ص) می فرماید« :طلب روزی حالل بر هر مرد و زن واجب است».
داللت این حدیث بر جواز اشتغال زن و مرد صراحت دارد.
▪ رســول خــدا (ص) بــه زنــان جــوان اجــازه دادنــد تــا در مراســم عیــد فطــر
و قربـــان (از منـــازل خـــود) خـــارج شـــوند و بـــرای تهیـــه روزی ،بســـاط
بگسترانند(.واثق غزنوی ،قادر علی ،پیشین)۱۳۹۰ ،
گفتمان اسالمی
اسالم اصول مشخصی را برای شخصیت زن ترسیم نموده است که حقوق اجتماعی،
اقتصادی ،سیاسی و فرهنگی زن بر پایه انها تعریف می شود .در گفتمان اسالمی اشتغال
زنان ،که دال «کسب حیات طیبه» در جایگاه دال مرکزی قرار گرفته است ،نشانه هایی چون
«حق اشتغال زنان» « ،اصل استقالل مالی زن و مرد»« ،عفاف و حجاب»« ،اولو یت و
ارزشمندی حضور زنان در امور خانواده» و «تساوی حقوق زن و مرد و عدم شباهت حقوق
انها» از جمله دالهای شناوری هستند که با استناد به دال مرکزی در مورد اشتغال زنان، صفحه 139
/138دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
معنادار می شوند .با استناد با ایات مختلف قران از جمله ایات ۳۲و ۷سوره نساء و قاعده
تسلیط فقهای شیعه ،اصل استقالل مالی و اقتصادی زن در اسالم محترم شمرده شده است.
همچنین به استناد به تفاسیر ایات ۲۳و ۲۵سوره قصص و ایه ۲۳۴سوره بقره ،جواز اشتغال
زنان را می توان استنباط و استخراج نمود .به عبارت صریح تر در گفتمان اسالمی نسبت به
اشتغال زنان دید منفی وجود ندارد و کار و تالش اقتصادی در خانه یا در بیرون از خانه برای
زن ممنوع نشده است .اما در این میان شروطی وجود دارد:
الف :حق اشتغال زن ،نباید سبب از هم پاشیدن خانواده یا کنار گذاشتن وظیفه پرورش نسل
سالم شود .بنابر این ،در مواقع تزاحم بین کار و ازدواج ،یا کار و رسیدگی به وظایف همسری
و پرورش کودک ،و عدم امکان جمع بین انها ،خانواده مهمتر است و بر اساس اصل تقدم
اهم بر مهم ،در امور متزاحم باید اشتغال زن فدای حفظ خانواده شود.
ب :حضور اجتماعی زن از جمله اشتغال بیرون از خانه مشروط به حفظ اصل عفاف و
حجاب و در نظر گرفتن شرایط جسمی و روحی زن است(.عبدالوهابی ،معصومه – روشنایی،
علی ـ احمدی ،امیدعلی -جمالی اشتیانی ،حسین -بررسی چالش های اشتغال زنان بر اساس دیدگاه
اسالم و لیبرالیسم ،فصلنامه مطالعات سیاسی ،دانشگاه ازاد اسالمی)۱۳۹۸ ،
بخش دوم :اشتغال زنان از منظر قوانین جمهوری اسالمی افغانستان
در قوانین افغانستان در مورد شغل ،ازادی در انتخاب شغل مواردی در قانون اساسی و قانون
مدنی ذکر گردیده است که در اینجا به چندی از ان اشاره می شود.
شغل در حقوق اساسی جمهوری اسالمی افغانستان
با تاسی به ماده ی ۴۸قانون اساسی و به منظور تنظیم و توضیح امور مربوط به وجایب ،حقوق،
امتیا زات و تامینات اجتماعی کارکنان « ،قانون کار» وضع و تصو یب گردیده است( .قانون
اساسی افغانستان ،مبحث پنجم :حقوق اقتصادی و اجتماعی(قانون کار)). صفحه 140
شغل زن از منظر اسالم و 139 /...
حق کار :زندگی افراد و رشد و ترقی اقتصادی و نیل به وحدت و یکپارچگی اجتماعی و
مشارکت فعاالنه در جامعه ،بستگی به میزان کار انان دارد .کار ،هم یک حق اقتصادی است،
هم یک حق اجتماعی و نقش موثر و حیاتی در تامین امنیت و ثبات و عدالت اجتماعی دارد.
در ماده ۴۸حقوق اساسی ج.ا.ا امده است« :کار حق هر افغان است .تعیین ساعات کار،
رخصتی با مزد ،حقوق کار و کارگر و سایر امور مربوط به ان توسط قانون تنظیم می گردد.
انتخاب شغل و حرفه ،در حدود احکام قانون ،ازاد می باشد(».همان ،مبحث پنجم :حقوق
اقتصادی و اجتماعی (دوم :حق کار کردن) ،ماده ).۴۸
حق دریافت مزد مساوی برای کار مساوی :در باره ی سه حق دوم ،سوم ،و چهارم در ماده ۲۳
اعالمیه جهانی حقوق بشر امده است .۱ :هرکس حق دارد کار کند ،کار خود را ازادانه انتخاب
نماید ،شرایط منصفانه و رضایت بخش برای کار خواستار باشد و در مقابل بیکاری مورد
حمایت قرار گیرد .۲ .همه حق دارند که بدون هیچ تبعیضی در مقابل کار مساوی ،اجرت
مساوی دریافت دارند .۳ .هر کس که کار می کند به مزد منصفانه و رضایت بخشی ذی حق می
شود که زندگی او و خانواده اش را موافق شوون انسانی تامین کند و ان را در صورت لزوم با هر
نوع وسایل دیگر حمایت اجتماعی ،تکمیل کند .۴ .هر کس حق دارد که برای دفاع از منافع
خود با دیگران اتحادیه تشکیل دهند و در اتحادیه ها نیز شرکت کند (.همان ،مبحث پنجم:
حقوق اقتصادی و اجتماعی ( چهارم :حق دریافت مزد مساوی برای کار مساوی) ،ماده ۲۳
اعالمیه جهانی حقوق بشر)
در مــاده ۶میثــ اق بــین المللــی حقــوق اقتصــادی ،اجتمــاعی و فرهنگــی امــده اســت:
«کشورهای طرف این میثــاق حــق کــار کــردن را کــه شــامل حــق هــر کــس اســت بــه ایــن کــه
فرصت یابد به وسیله ی کاری که ازادانــه انتخــاب یــا قبــول مــی نمایــد معــاش خــود را تــامین
کنــد ،بــه رســمیت مــی شناسـ ند و ادامــات مقتضــی ب ـرای حفـ ظ ایــن حـ ق معمــول خواهنـ د
داشت(.اعالمیه حقوق بشر ،ماده )۶ صفحه 141
/140دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
همچنان در مــاده ۷ایــن میثــاق امــده اســت« :مــزد منصــفانه و اجــرت مســاوی بــرای کــار بــا
ارزش مساوی بدون هیچ نوع تمایز بــه ویــژه ایــن کــه زنــان تضــمین داشــته باشــند کــه شـرایط
کار انان پایین تر از شرایط مــورد اســتفاده مــردان نباشــد و بــرای کــار مسـ اوی ـم زد مســاوی بــا
مردان دریافت دارند (».همان ،ماده )۷
قانون کار جمهوری اسالمی افغانستان
به تاسی به ماده ی ۴۸قانون اساسی ،این قانون در ۱۴فصل و ۱۵۳ماده در تاریخ ۸۷/۶/۱۰
وضع و تصو یب و نشر گردید،که در مورد موضوعات :استخدام و قرارداد کار ،وقت کار ،حق
استراحت و رخصتی ها ،مزد ،اموزش مسلکی ،فنی و حرفه ای و انکشاف مهارت های کارکنان،
معیارها و قواعد رهنمودی کار ،انضباط کار ،مسوولیت مالی کارکنان ،تامین شرایط صحی و
ایمنی کار ،کار زنان و نوجوانان ،اختالفات ناشی از کار ،تامینات اجتماعی و احکام متفرقه
دیگر ،بحث گردیده است (.قانون اساسی افغانستان ،قانون کار افغانستان)
احکام قانون کار افغانستان در مورد زنان
ماده دوم :هدف (تامین حقوق مساوی کار و حمایه از حقوق کارکنان( ).حقوق کار افغانستان (ماده
دوم) ،کابل)
ماده هشتم :حق کار با مزد ( -۲کارکنان در جمهوری اسالمی افغانستان دارای حق مساوی کار
با مزد مساوی می باشند .حق کار بامزد و دفاع از حق کار توسط اسناد تقنینی تنظیم می گردد).
(ماده هشتم ،همان)
ماده نهم :عدم تبعیض در استخدام ( -1در استخدام به کار ،تادیه مزد و امتیازات ،انتخاب
شغل ،حرفه ،مهارت و تخصص ،حق تحصیل و تامینات اجتماعی هر نوع تبعیض ممنوع
است -۲ .زنان در ساحه کار مستحق امتیازات معین دوران حاملگی و والدت و سایر مواردیکه
در این قانون و اسناد تقنینی مربوط تثبیت گردیده ،می باشد( .ماده نهم ،همان)
ماده سی و یکم :موارد تقلیل وقت کار صفحه 142
شغل زن از منظر اسالم و 141 /...
بند سه این ماده بیان می دارد که ساعت کار برای زنان حامله در هفته به ۳۵ساعت تقلیل می
یابد( .ماده سی و یک ،همان)
1
ماده پنجاه و چهارم :رخصتی والدی
کارکن زن مستحق ۹۰روز رخصتی والدی با مزد میباشد که یک ثلث ان قبل از والدت و دو
ثلث ان بعد از والدت قابل اجرا است .در صورتیکه والدت غیر طبیعی یا دوگانگی و یا بیشتر از
ان مدت ۱۵روز رخصتی بیشتر به وی داده می شود.
مزد و سایر حقوق مندرج فقره ( )۱این ماده به اساس تصدیق شفاخانه اجرا می گردد .کارکن زن
مکلف است با اختتام رخصتی مندرج فقره یک این ماده در خالل پنج روز به اداره مراجعه
نماید ،در غیر ان تارک وظیفه شناخته شده ،از امتیازات مندرج فقره دو این ماده مستفید شده
نمی تواند(.ماده پنجاه و چهار ،همان)
ماده یکصدو بیستم :موارد عدم استخدام زنان و نوجوانان
استخدام زنان و نوجوانان به کارهای فیزیکی ثقیل ،مضر صحت و زیر زمینی جواز ندارد( .ماده
یکصدو بیست ،همان)
ماده یکصدو بیست و یکم :عدم توظیف زنان و نوجوانان به کار شبانه
اداره نمیتواند زن و نوجوان را به اجرای کار شبانه توظیف نماید .توظیف زنان و مادران دارای
طفل شیرخوار ،در شفاخانه ها ،کلینک های صحی و در صورت موافقه او در وظایف و کارهای
که ضرورت مبرم محسوس باشد ،بطور نو بتی و طبق جدول از این حکم مستثنی است( .ماده
یکصدو بیست و یک ،همان)
ماده یکصدو بیست و چهار :عدم توظیف زنان و نوجوانان به اضافه کاری
برای مادران دارای طفل شیر خوار بر عالوه وقفه صرف غذا ،وقت اضافی که کمتر از ۳۰دقیقه
نباشد ،بعد از هر سه ساعت بخاطر شیردادن طفل در اطاق کودک محل کار ،داده می شود.
(ماده یکصدو بیست و دو ،همان) صفحه 143
/142دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ماده یکصدو بیست و پنجم :عدم امتناع از پذیرش زن
امتناع از پذیرش زن به کار یا تقلیل مزد به دالیل حاملگی یا شیردادن طفل ممنوع می باشد.
(ماده یکصدو بیست و پنج ،همان)
ماده یکصدو بیست و ششم :ایجاد کودکستانها ،اداره مکلف است جهت مواظبت و مراقبت
اطفال کارکنان مربوط ،در محوطه اداره شیرخوارگاه و کودکستان ایجاد نماید( .ماده یکصدو بیست
و شش ،همان)
قانون منع خشونت علیه زنان
ماده سی و ششم :شخصی که زن را به کار اجباری وادار نماید ،عالوه بر جبران خساره ،حسب
احوال به حبس قصیر که از شش ماه بیشتر نباشد ،محکوم می گردد( .خبرگزاری بانوان افغانستان ،
متن کامل قانون منع خشونت علیه زنان (ماده سی و ششم) )۱۴۰۰ ،
بخش سوم :اشتغال زنان از منظر قوانین جمهوری اسالمی ایران
قوانین جمهوری اسالمی ایران که برگرفته از فقه و شریعت اسالمی است ،در قانون اساسی،
قانون مدنی و قانون کار در مورد شغل زن امده است که کوشش می شود همه انها ذکر گردد.
شغل در حقوق اساسی جمهوری اسالمی ایران
در قوانین مربوط به اشتغال زنان در جمهوری اسالمی ایران ،نه تنها تبعیض به مفهوم اجحاف
قانونی به زن وجود ندارد ،بلکه مجموعه ای از تسهیالت و امتیازات همچون کار نیمه وقت،
مهد کودک ،مرخصی زایمان ،باز نشستگی زود رس و ...برای استحکام خانواده مقرر شده
است( .عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،پیشین)
بر اساس بند ۳اصل ۴۳قانون اساسی؛ دولت موظف است شرایط و امکانات کار را برای همه
( اعم از زن و مرد) به منظور رسیدن به اشتغال کامل فراهم سازد و وسایل کار را در اختیار همه
کسانی که قادر به کار اند ولی وسایل کار ندارند قرار دهد. صفحه 144
شغل زن از منظر اسالم و 143 /...
اصل بیست و یکم قانون اساسی :دولت موظف است حقوق زن را در تمامی جهات با رعایت
موازین اسالمی تضمین کند و امور زیر را انجام دهد:
.۱ایجاد زمینه های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او.
.۲حمایــت از مــادران بــه ویــژه در دوران بــارداری و حضــانت فرزنــد و حمایــت از کودکــان
بی سرپرست.
.۳ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده.
.۴ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی سرپرست.
.۵اعطای قیومیت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه انها در صورت نبودن ولی شرعی.
قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران با انکه برای خانواده و بقای ان بیشترین اولو یت و اهمیت
را قائل است ،زن را در صحنه های اقتصادی ،اجتماعی و سیاسی همپای مردان می داند .در
مقدمه قانون اساسی امده است ( :زن در ضمن باز یافتن وظیفه خطیر و پر ارج مادری در
پرورش انسانهای مکتبی ،پیش اهنگ و هم رزم مردان در میدان های فعالیت است و در نتیجه
پذیرای مسولیتی خطیرتر و در دیدگاه اسالمی برخوردار از ارزش و کرامتی واالتر خواهد بود.
(عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،پیشین)
محدودیت های جنسیتی در اشتغال زنان
قانون برای اشتغال ز ن به طور خاص محدودیت هایی پیش بینی کرده است که در این خصوص
می توان به مواردی مانند ممنوعیت قضاوت ،محدودیت اشتغال در نیروهای مسلح و
محدودیت های ناشی از زوجیت اشاره کرد .پس از پیروزی اسالمی و تاکید قانون اساسی بر
لزوم انطباق کلیه قوانین و مقررات با موازین اسالمی در خصوص بی اعتباری قوانین مغایر با
شرع ،قوانین موجود بازبینی شد .البته الزم به ذکر است که مقررات مربوط به استخدام قضات
دادگستری در ۱۴اردبهشت سال ۱۳۶۱اصالح شده و بر اساس ان «قضات از میان مردان واجد
شرایط انتخاب می شوند »...که به همین دلیل باید گفت صالحیت قضاوت زنان را نفی می صفحه 145
/144دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
کند؛ البته مطابق قوانین کنونی ،زنان نیز می توانند در پست های مشاوره و قاضی تحقیق مشغول
به کار شوند و ممنوعیت فقط مربوط به تصدی دادگاه و صدور حکم به معنای خاص است .بر
اساس قوانین موجود ،زنان می توانند در نیروهای مسلح به امور درمانی ،بهداشتی ،اداری و
امور غیرنظامی شاغل باشند .در مازه ۳۲قانون ارتش جمهوری اسالمی ایران امده است که
«ارتش می تواند فقط برای مشاغل درمانی و بهداشتی زنان را استخدام کند».
ماده بیست قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران انقالب اسالمی« :سپاه می تواند زنان را با
حفظ موازین اسالمی در مشاغل مورد نیاز به صورت پرسنل انتظامی یا کارمند استخدام کند».
(حق اشتغال زنان در قوانین و مقررات ()https://www.vekalatonline.ir/articles
شغل زن در حقوق مدنی جمهوری اسالمی ایران
ماده یکهزار و یکصدو هفده :شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح
خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد ،منع کند( .قانون مدنی ایران ،ماده )۱۱۱۷
قانون حمایت خانواده
ماده هجده :شوهر می تواند با تایید دادگاه زن خود را از اشتغال به هر شغلی که منافی مصالح
خانوادگی یا حیثیت خود با زن باشد منع کند .زن نیز می تواند از دادگاه چنین تقاضایی را نماید.
دادگاه در صورتی که اختالفی در امر معیشت خانواده ایجاد نشود مرد را از اشتغال به شغل
مذکور منع می کند (.دادگران حامی ،اشتغال زن بعد از عقد نکاح ،شماره )۱۳۹۹ ،۲۶۸۴ صفحه 146
شغل زن از منظر اسالم و 145 /...
قانون کار جمهوری اسالمی ایران
فصل اول
ماده اول :کلیه کارفرمایان ،کارگران ،کارگاهها و موسسات تولیدی ،صنعتی ،خدماتی و
کشاورزی مکلف به تبعیت از این قانون می باشند(.ماده اول ،قانون کار جمهوری اسالمی
ایران)
1
ماده ششم :بر اساس بند چهارم اصل چهل و سوم و بند شش اصل دوم و اصول نوزدهم ،بیستم
و بیست و هشتم قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران ،اجبار افراد به کار معین و بهره کشی از
دیگری ممنوع و مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ،
نژاد ،زنان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود و همه افراد اعم از زن و مرد یکسان در حمایت
قانون قرار دارند و هر کس حق دارد شغلی را که به ان مایل است و مخالف اسالم و مصالح
عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند(.ماده ششم ،همان)
ماده سی و هشتم :برای انجام کار مساوی که در شرایط مساوی در یک کارگاه انجام می گیرد
باید به زن و مرد مزد مساوی پرداخت شود .تبعیض در تعیین میزان مزد براساس سن ،جنس،
نژاد و قومیت و اعتقادات سیاسی و مذهبی ممنوع است (.ماده سی و هشت ،همان)
ماده هفتاد و سه :کلیه کارگران (مرد و زن) در موارد ذیل حق برخورداری از سه روز مرخصی با
استفاده از مزد را دارند :الف) ازدواج دائم ب) فوت همسر ،پدر ،مادر و فرزندان (.ماده هفتاد و
سه ،همان) صفحه 147
/146دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
شرایط کار زنان در قانون کار جمهوری اسالم ایران
ماده هفتاد و پنج :انجام کارهای خطرناک ،سخت و زیان اور و نیز حمل بار بیشتر از حد مجاز
با دست و بدون استفاده از وسایل مکانیکی ،برای کارگران زن ممنوع است(.ماده هفتاد و پنج،
1
همان)
ً
ماده هفتاد و شش :مرخصی بارداری و زایمان کارگران زن جمعا ۹۰روز است .حتی االمکان
۴۵روز از این مرخصی باید پس از زایمان مورد استفاده قرار گیرد .برای زایمان توامان ۱۴روز از
این مرخصی اضافه می شود.
تبصره :۱پس از پایان مرخصی زایمان ،کارگر زن به کار سابق خود باز می گردد و این مدت با
تایید سازمان تامین اجتماعی جزء سوابق خدمت وی محسوب می شود.
تبصره :۲حقوق ایام مرخصی زایمان طبق مقررات قانون تامین اجتماعی پرداخت خواهد شد(.
ماده هفتاد و شش ،همان).
ماده هفتادو هفت :در مواردی که به تشخیص پزشک سازمان تامین اجتماعی ،نوع کار برای
برای کارگر باردار خطرناک یا سخت تشخیص داده شود ،کارفرما تا پایان دوره بارداری وی،
بدون کسر حق السعی کار مناسبتر و سبکتری به او ارجاع می نماید (.ماده هفتاد و هفت ،همان)
ماده هفتاد و هشت :در کارهایی که دارای کارگر زن هستند کارفرما مکلف است به مادران شیر
ده تا پایان دو سالگی کودک پس از هر سه ساعت نیم ساعت فرصت شیردادن بدهد .این
فرصت جزء ساعات کار انان محسوب می شود و همچنین کارفرما مکلف است متناسب با
تعداد کودکان و با در نظر گرفتن گروه سنی انها مراکز مربوط به نگهداری کودکان ( از قبیل
شیرخوارگاه ،مهدکودک و ) ...را ایجاد نماید( .ماده هفتاد و هشت ،همان) صفحه 148
شغل زن از منظر اسالم و 147 /...
نتیجه گیری
زن و مرد با هم کامل اند و بدون هم تکامل نمی یابند .همینطور هر کدام نیم از پیکر جامعه را
تشکیل می دهند که جامعه در صورت نبود یکی از این دو نمیتواند استمرار یابد .در ادوار
مختلف زن و مرد کنار هم زیسته اند و کار کرده اند تا جهان در شرایط و عصر کنونی که همراه با
تکنولوژی و پیشرفت های چشم گیر که صورت گرفته ،رسیده است .زنان مانند مردان کار کرده
اند و دارای مشاغل مختلف بوده اند ولی در گذر حکومت های مختلف نقش های مختلفی را
انجام داده است .که گاها در صحنه بوده اند و گاها از صحنه رانده شده اند .بعد از ظهور اسالم
جایگاه و نقش زنان در دیار اعراب و مناطق مختلف دیگر تغییر کرده و برای زنان حقوق و
امتیازاتی را قائل شده اند .دین مقدس اسالم به زنان اجازه داشتن شغل را داده است و زنان
میتوانند در بخش های مختلف در جامعه شغل ایفا کنند و حق الزحمه دریافت کنند ،کشورهای
جمهوری اسالمی ایران و افغانستان از انجای که قوانین اش برگرفته از فقه اسالمی است ،برای
زنان جایگاه و منزلت قایل است و در مورد شغل زن در قوانین این دو کشور موارد مشخصی ذکر
گردیده است .کشور جمهوری اسالمی افغانستان در قانون اساسی ،قانون کار و قانون منع
خشونت عیله زنان در مورد اشتغال ،زن را حق داده است که میتواند با امتیازات خوب در جامعه
وظیفه اجرا کنند و در پیشرفت جامعه نقش داشته باشند .دولت جمهوری اسالمی ایران همچنان
در قانون اساسی ،قانون کار و قانون مدنی مواردی را در مورد داشتن شغل زنان ذکر کرده اند ،و
برای داشتن شغل به زنان حق قایل شده است .در قانون کار هر دو کشور شرایط و امتیازاتی را
برای زنان در هنگام کار ذکر کرده اند که این نوع ارج گذاشتن به مقام زن میباشد. صفحه 149
/148دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فهرست منابع
.1خوش خبر ،محمود ،اشتغال زنان از دیدگاه فقیهان اهل سنت ،تهران ،فروغ وحدت.1390 ،
.2واثق غزنوی ،قادر علی ،اشتغال زنان :مبانی ،انگیزه ها ،پیامدها و راهکارها ،قم ،نشر المصطفی(ص)،
.1390
.3مجموعه اعالمیه های حقوق بشری به انضمام اصول پاریس و قطعنامه ،1325کمیسیون مستقل
حقوق بشر افغانستان ،کابل.1394 ،
.4روشن ،محمد ،پیشینه تاریخی اشتغال زنان و جایگاه اشتغال انان در فقه.
.5عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،مجموعه مقاالت همایش منطقه ای زن در نظام اسالم دانشگاه
ازاد اسالمی واحد استارا (بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسالم و غرب).
.6عبدالوهابی ،معصومه – روشنایی ،علی ـ احمدی ،امیدعلی -جمالی اشتیانی ،حسین -بررسی
چالش های اشتغال زنان بر اساس دیدگاه اسالم و لیبرالیسم ،فصلنامه مطالعات سیاسی ،دانشگاه
ازاد اسالمی.۱۳۹۸ ،
.7قانون اساسی افغانستان ،مبحث پنجم :حقوق اقتصادی و اجتماعی(قانون کار).
.8اعالمیه حقوق بشر ،ماده .۶
.9قانون اساسی افغانستان ،قانون کار افغانستان.
.10خبرگزاری بانوان افغانستان ،متن کامل قانون منع خشونت علیه زنان (ماده سی و ششم) .۱۴۰۰ ،
.11حق اشتغال زنان در قوانین و مقررات ()https://www.vekalatonline.ir/articles
.12قانون مدنی ایران ،ماده .۱۱۱۷
.13دادگران حامی ،اشتغال زن بعد از عقد نکاح ،شماره .۱۳۹۹ ،۲۶۸۴
.14ماده اول ،قانون کار جمهوری اسالمی ایران. صفحه 150
ّ
الممیز
اهلیه الصب ّی
الکاتب :سید شاکر الحیدری
ملخص المقال
اغلب المواضیع تکتسب اهمیتها من اهتمام المشرع االسالمی بها ,وهذا الموضوع اهتمت به
و بینته الشریعه االسالمیه کثیرا ,فالهلیه لالنسان بمثابه استعداد االرض للزراعه لکی تعطی بعد
ذلک ثمارها فکم تحتاج من الجهد لتقبل الزرع وتنبت جذوره ,وتسقیه بالماء لکی یثمر ,کذلک
االهلیه لالنسان تحتاج استعداد منه لکی یحمل هذه االمانه التی خلق من اجلها.
وهذا المقال تناول موضوع االهلیه بشئ من االیجاز وکما یلی:
معنی الکلمات المفتاحیه للمقال اهلیه الصبی الممیز معنی الصبی الممیز لغتا واصطالحا معنی االهلیه لغتا واصطالحا اقسام االهلیه ( اهلیه الصبی للعبادات – اهلیه الصبی للمعامالت ) ناقصی االهلیه اصناف ناقصی االهلیهفی الختام ذکرنا بعض النقاط التی وقفنا علیها اثناء کتابه المقال.
الکلمات المفتاحیه :االهلیه ،الممیز ،الصبی الممیز ،سن التمییز ،غیر الممیز. صفحه 151
/150دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المقدمه
ان االهلیه من الموضوعات المهمه فی الشریعه االسالمیه ,اذ علیها تدور صالحیه االنسان
لوجوب الحقوق الشرعیه له او علیه ,وهی مبنیه علی االمانه التی کلف االنسان بحملها لقوله
تعالی ( انا عرضنا االمانه علی السموات واالرض والجبال فابین ان یحملنها واشفقن منها
وحملها االنسان انه کان ظلوما جهوال) (االحزاب االیه )72وهی مدار التکلیف الشرعی المبنی
علی العقل ,وهی مالزمه لالنسان من یوم وجوده فی الحیاه حقیقه (وهبه الزحیلی ,ص )164او
حکما فال یستغنی عنها ابدا .فهی ثابته لکل انسان باعتباره انسان من یوم کونه جنینا الی الموت
فی جمیع اطوار حیاته.
ففی هذا المقال احاول تسلیط الضوء علی مساله االهلیه ,التی تختص بالصبی الممیز وهو فرد
یساهم مع االخرین فی بناء االسره ،ولقد تناول الفقه االسالمی هذه المساله بالکثیر من
التفاصیل ،واکد علیها القران الکریم والسنه النبو یه ،لبیان حساسیه هذه المساله ,فهی ترتبط
بمرحله من مراحل حیاه االنسان تکون خطیره جدا بالتعامل معها ,خصوصا مع وجود کل
التحدیات والغزو الثقاف ی الذی یستهدف هذه الشریحه من الشباب بهذا العمر الذی تکتمل به
اهلیه الصبی و یصبح یمیز بین االمور.
فقد بینا معنی االهلیه ,وذکرنا اقسامها ,واصناف ناقصی االهلیه ,ثم وقفنا علی بعض النتائج. صفحه 152
اهلیه الصبی الممیز151 /
اهلیه الصبی الممیز
لغرض الحدیث عن االهلیه البد من ذکر تعریف الصبی الممیز لغتا واصطالحا ثم نعرف
االهلیه ونتحدث عنها بقدر تعلقها المهم بموضوع الصبی الممیز.
الصبی فی اللغه
ٌ
ا
َ
َ
(الصب ُّی) الغال ام بین (الصبا) و(الصباء) اذا فتحت مددت و اذا کسرت قصرت .والجاریه (صبیه)
وال ا
جمع (الصبایا) مثل مطیه ومطایا (الرازی ،ص.)20
الصبی الممیز اصطالحا
ً
ً
والمراد بالصبی الممیز فقهیا هو ان یصیر له وعی و ادراک یفهم به الخطاب الشرعی اجماال ،
ف ایدرک معانی العبادات والمعامالت و یفهم نتائج هذه المعامالت فی تبادل الحقوق وااللتزامات
ولو بصوره سطحیه مجمله .ولیس لمبدا هذه المرحله سن معینه .وتبدا هذه المرحله من حین
القدره علی التمییز الی ظهور عالمات البلوغ .فیعرف فرق البیع عن الشراء ،و یفهم تعادل القیم
وتفاوتها .ولهذا فالطفل فی مرحله الطفوله وقبل ان یصل الی هذا الوعی والتمییز یعتبر غیر ممیز
حتی و ان کان له ادراک وتمییز فی کثیر من االمور الطبیعیه .ولیس لمبدا هذه المرحله سن معینه
من عمر االنسان او عالمه طبیعیه فیه ،فهی تختلف باختالف شخصیه الطفل وموهالته العقلیه
والجسدیه والبیئیه ،فان کل تلک العوامل موثره فی سرعه الوصول الی هذه المرحله .
وفی هذه المرحله یکتمل فیها لالنسان نموه البدنی والعقلی ,فتثبت له اهلیه االداء الکامله ,
فیصیر اهال لداء الواجبات وتحمل التبعات ,و یطالب باداء کافه الحقوق المالیه وغیر المالیه ,
سواء اکانت من حقوق الله ام من حقوق العباد . صفحه 153
/152دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الصبی قسمان ممیز وغیر ممیز
الصغیر غیر الممیز :هو الذی ال یفهم البیع والشراء ،ای ال یعلم ان البیع سالبا للملک والشراء
جالبا له ،وال یمیز الغش الفاحش الظاهر من الغش الیسیر (الموسوعه الفقهیه الکو یتیه ج 14ص.)32
والطفل الذی یمیز بین تلک االشیاء یقال له صبی ممیز (الرازی ،ج 1ص.).173
االهلیه
االهلیه فی اللغه
االهلیه اصلها الثالثی (اهل) وهی تدور حول المعانی التالیه :
االستحقاق :یقال فالن اهل لکذا ,ای انه یستوجب ذلک االمر و یستحقه(سعدی ،ص ,)207قال
َ ا ْ
َ ْ ا َ َْ َ
َ ا ْ ْ
{و َما َیذک ارون اال ان َیش َاء الل اه اه َو ا ْهل التق َوی َوا ْهل ال َمغف َره } ای ان الله هو المستحق,
تعالی
الن یتقی والجدیر لغفران الذنوب (مجله العلوم االسالمیه 2015/ص.)538
الصالحیه :فاهلیه االنسان للشئ صالحیته لصدور ذلک الشئ عنه وطلبه منه (ابن منظور (,)28/11
الفیروز ابادی (.))1189/1
الهلیه :مصدر صناعی ل(اهل) ،بمعنی الصالحیه ،و یقال :فالن اهل لکذا ،ای خلیق به (انیس
,)32/1:الزبیدی (.))45/28
ً
االهلیه اصطالحا
ترد کلمه الهلیه فی الفقه بنفس معناها اللغوی ،و بما ان معناها الصالحیه فهی ال ترد اال مضافه
الی کلمه او جمله لکی یکون معناها الصالحیه لذلک الشیء ،فیقال :له اهلیه التکلیف ،او لیس
له اهلیه التکلیف ،و یقصد بذلک صالحیه االنسان او عدم صالحیته لتوجه الخطاب الشرعی
الیه ،وکذا یقال :اهلیه التصرف بمعنی صالحیه االنسان للقیام بعمل ما وصدوره عنه علی الوجه
ً
المعتبر شرعا ،وهکذا (المفردات .97 :المعجم الوسیط .)32 :1
ً
ً
ثم ان هناک اصطالحا خاصا لالهلیه یستعمل فی بعض المولفات االصولیه والکتب ذات طابع
الفقه الوضعی ،وهو: صفحه 154
اهلیه الصبی الممیز153 /
اهلیه الوجوب ،و یقصدون بها صالحیه االنسان لثبوت الحقوق الشرعیه له وعلیه ،وقد یعبر عنها
بصالحیته لاللزام وااللتزام.
واهلیه الداء ،و یقصدون به صالحیه الشخص الستعمال ذلک الحق وممارسته والقیام به بنفسه
ً
وقسموا کال منهما الی کامله وناقصه (الموسوعه الفقهیه ،ج /19ص.)150
اقسام االهلیه
وقــد بحــث الفقهــاء اهلیــه الصــبی الممیـز فــی اقوالــه وافعالــه؛ فانهــا تــاره تکــون مــن اصــول
الدین واخری مــن فروعــه ،ومــا یکــون مــن فــروع الــدین تــاره ال یحتــاج الــی القصــد واخــری
یحتــاج الیــه ،ومــا یحتــاج الــی القصــد تـ ً
ـاره یکــون فــی العبــادات واخــری فــی المعــامالت
(التنقیح فی شرح المکاسب ج ,34ص.)297
اهلیته للعبادات
المشهور بین الفقهاء ان عبادات الصبی شرعیه ولیست تمرینیه ،و بیان ذلک :ان العبادات اما
واجبه او مستحب.
العبادات المستحبه
وال شک فی صحه العبادات المستحبه الصادره من الصبی الممیز؛ لشمول ادلتها له کشمولها
للبالغین .واما حدیث رفع القلم عن الصبی حتی یحتلم فال حکومه له علی ادله المستحبات؛ اذ
المتبادر منه لیس اال القلم الذی یصح بالنسبه الیه اطالق اسم الرفع ،ولیس هو اال القلم الذی
یوقعه فی الکلفه ،ال القلم الذی ینفعه ،فلو ورد :ان من صلی رکعتین فله کذا وکذا من الجر ،او
من صام یوم کذا وجبت له الجنه ،ال یصدق علی تخصیصه بما عدا الصبی انه رفع عنه هذا
القلم ،بل یصدق علیه انه لم یوضع له (مصباح الفقاهه ج 14ص.)360 صفحه 155
/154دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
العبادات الواجبه
واما العبادات الواجبه؛ فان ادلتها شامله للصبی الممیز اال ان حدیث رفع القلم حاکم علیها؛
ً
بمعنی انه یفهم منه اجماال عدم تنجیزها علیه؛ وذلک ان المراد من رفع القلم عنه هو :اما قلم
المواخذه ؛ بمعنی ان ما یصدر منه من مخالفه الحکام الشرعیه من ترک الواجبات وفعل
ً
المحرمات ال یکتب علیه ،ومقتضی ذلک کونه مشموال لدله التکالیف ،ولکنه ال یواخذ
ً
ً
بمخالفتها ،فهو غیر ملزم بها شرعا ،بل یجوز له مخالفتها ،فتکون الواجبات مستحبه فی حقه؛ او
ان المراد برفع القلم :قلم التکالیف التی یترتب علی مخالفتها المواخذه ،فمعنی رفع القلم عنه:
انه خصصت التکالیف بما عداه ،ولم یوضع علی الصبی ،و اطالق الرفع علیه بلحاظ ما فیها من
ً
شانیه الوضع علی الجمیع ،فعلی هذا یکون الصبی خارجا عن موضوع ادله التکالیف.
ولکن یدل علی مشروعیتها له ،واستحباب قیامه بوظیفتها طائفتان من الروایات:
.1الطائفه االولی
ما دل علی المر بامر الصبیان بالصاله والصوم؛ بتقریب ان المر بــالمر امــر بالفعــل
حقیقه؛ اذ الغرض منه لیس اال تحقق ذلک الفعل فی الخــارج ،فیکــون المــر بــالمر
ً
طریقا الیه .ومن تلک الروایات ما عن الحلبی عن ابی عبد الله عن ابیه علیهما الســالم
قال« :انا نامر صبیاننا بالصاله اذا کانوا بنی خمس سنین ،فمروا صــبیانکم بالصــاله اذا
کانوا بنی سبع سنین( »...الوسائل ج4ص ,19ب.)3
.2والطائفه الثانیه
هی الروایات الداله علی تکلیف الصبیان بالصاله والصوم والحج بغیر عنوان المر
بالمر بها ،فتدل علی مشروعیه عباداته .نعم ،قامت القرینه الخارجیه علی عدم اراده
الوجوب منها ،والقرینه هی الدله الداله علی رفع التکلیف عن الصبی حتی یحتلم
(مصباح الفقاهه ج ،3ص .)242ومن روایات هذه الطائفه ما رواه اسحاق بن عمار عن ابی
عبد الله علیه السالم قال« :اذا اتی علی الصبی ست سنین وجب علیه الصاله ،و اذا
اطاق الصوم وجب علیه الصیام» (الوسائل /ج 4ص.)19 صفحه 156
اهلیه الصبی الممیز155 /
اهلیته للمعامالت
الهلیه (فی المعامالت) ،بحث الفقهاء فی اهلیه الصبی الممیز للمعامالت بمعناها الخص؛
ای العقود و االیقاعات ،و بحثهم ً
تاره فی اهلیته الیقاعها لنفسه؛ بان یبیع او یشتری او یستاجر
لنفسه ،واخری فی اهلیته الیقاعها نیابه عن الغیر ،وفی کلتا الحالتین ً
تاره یصدر عنه ذلک بدون
اذن الولی ،واخری مع اذنه.
ناقصی االهلیه
جاء االسالم لنصره االنسان فی االرض ,و یثبت ذلک من خالل تعالیم االسالم السمحه ,فاحکام
الشرع ال تخاطب اال کاملی االهلیه ,فلم تخاطب عدیمی او ناقصی االهلیه او من تعرض لهم
عوارض تحد من قدرتهم علی التزام احکام الشرع ,فان تشریع االحکام یتوقف علی صالحیه
االنسان لوجوب الحقوق له او علیه.
النقص فی اللغه :هو الخسران فی الحظ ,نقص ینقص نقصا ونقصانا ,وهو الضعف ,یقال اصابه
نقص فی عقله او دینه ,والنقصان :المقدار الذاهب من المنقوص (مجله فقه اهل بیت علیهم السالم
ج 63ص.)2341
اصناف ناقصی االهلیه
یتضح الحدیث عن اصناف ناقصی االهلیه بالحدیث عن االسباب التی تنقض االهلیه ,حیث انه
متی توافر احد العنصرین من نقص للتمییز ,او فساد للتدبیر او کلیهما ,فقد تعرض االنسان
لنقص االهلیه.
ولبیان االصناف البد من بیان االسباب التی تودی الی نقص االهلیه وهی:
الصغر فی السن :و یتعلق به الصبی الممیز ,فاذا قلنا بانه مشمول بالجعل باعتباره ممیز اما غیر
الممیز فهو غیر مشمول یقیانا فیکون غیر موهل.
االمراض الموثره فی العقل :و یتعلق به السفیه المحجور ,والمعتوه ذو لعته (الفیروزی اباد )17/8
الخفیف ,والمجنون ((ابن نجیم ( ))268/3ذو الجنون المتقطع غیر التام (الجزئی). صفحه 157
/156دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اسباب اخری :و یتعلق بها المرض النفسی ,والمدین (المدیونیه) ,وضعیف التمییز ,والصم
والبکم.
النتائج
ا
ان یصل الطفل الی مرحله عمریه تصبح لدیه ملکه التمییز بنحو اجمالی بین الحسن والقبیح
والضار والنافع فی الحیاه .ومما ال شک فیه ان متعلقات الحسن والقبح تختلف مجاالتها
وساحاتها ،فقد تتعلق بامور جنسیه واخری سیاسیه وثالثه اجتماعیه ورابعه مالیه وخامسه
عبادیه ...الخ ،وعلیه سیختلف التمییز بلحاظ المتعلق ،کما سیتفاوت التمییز فی الطفل نفسه
بین شیء واخر ،وکذلک ال مر سیختلف التمییز بین طفل واخر ،و بین منطقه واخری ...الخ،
و یکون مرجع تحدید ان هذا الطفل ممیز فی هذا المجال او ذاک هو النظره العرفیه االجتماعیه
التی یعیش و یتحرک الطفل داخل محیطها.
ان االسالم بین االهتمام بمرحله الطفوله وخطوره التعامل معها منذ االلف السنین ,بینما نجد الیوم النظریات الحدیثه تنادی بذلک.
-
اهلیه الصبی الممیز لقبول االسالم منه .وقد وقع الخالف فیه علی قولین( ,یطول
المقام بنا لذکر تفاصیل القولین) .
اهلیته للعبادات .والمشهور ان عباداته شرعیه مستحبه کانت او واجبه ،ولیست تمرینیه اهلیته للمعامالت .وتفصیل ذلک:ا ـ معاملته لنفسه بدون اذن الولی ،والمشهور عدم استقالل الصبی الممیز بالتصرفات
المالیه.
ب ـ معاملته لنفسه مع اذن الولی ،وفیه خالف علی قولین.
ً
جـ ـ معاملته نیابه عن غیره ،وتصح تصرفاته فی غیر ماله اذا کان وکیال عن غیره فی عقد
او ایقاع . صفحه 158
اهلیه الصبی الممیز157 /
المصادر
-1القران الکریم
-2وهبه الزحیلی ,اصول الفقه االسالمی ،دار الفکر ،الطبعه االولی 1406 ،هـ
-3الرازی ،محمد بن ابی بکر بن عبد القادر ،المختار الصحاح ،مطبعه بوالق المصریه عام 1865م
-4الموسوعه الفقهیه الکو یتیه ،الطبعه الثانیه ،دارالسالسل – الکو یت 1427 ،هـ
-5سعدی ابو حبیب ،القاموس الفقهی ،ناشر :دار الفکر ،محل نشر :دمشق ،چاپ :دوم1408 ،ق
-6ابن منظور ،لسان العرب ،الناشر :دار صادر – بیروت ،الطبعه :الثالثه 1414 -هـ
-7الفیروز ابادی ،القاموس المحیط ،دار الکتب العلمیه ،منشورات محمد علی بیضون ،سال نشر
1415ق 1995م
-8ابراهیم مصطفی ،المعجم الوسیط ،الناشر :دار الدعوه ،بی تا.
-9الزبیدی ،تاج العروس ،الناشر :دار الفکر ،بی تا.
-10السید الخوئی ،التنقیح فی شرح المکاسب ،موسسه الخوئی االسالمیه1413-1317 ،هـ
-11السید الخوئی ،مصباح الفقاهه ،نشر :قم :موسسه احیاءاثاراالمام الخوئی1403 ،ق.
-12حر عاملی ،الوسائل ،نشر :قم :موسسه ال البیت علیهم السالم الحیاء التراث 1412 ،هـ
-13مجله فقه اهل بیت علیهم السالم -عربی المولف :موسسه دائره المعارف فقه اسالمی الجزء 63 :
صفحه 251 : صفحه 159
صفحه 160
الوقف الجعف ری فی دوله الکویت بین الفقه االسالمی والقانون الوضعی
الکاتب :عبدالرضا الصالح
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
ملخص المقال
للصدقه فی المذهب الجعفری فضل عظیم ،واستحبابها ثابت بالنصوص الشرعیه ،ومن ابرز
مصادیقها الصدقه الجاریه المعبر عنها بـ [الوقف].
وقد تطرقت الروایات الشریفه الی اهمیه ومندو بیه الوقف فی المذهب الجعفری ،کما تعرض
العلماء والفقهاء الی مفهوم الوقف ،وشرائطه ،واقسامه ،واحکامه بالتفصیل.
ومن المفترض عند التخطیط القتراح قانون ینظم الوقف الجعفری من الناحیه االداریه والفنیه؛
ً
ا َ
ان تراعی عده ضوابط لیکون القانون مطابقا لحکام الفقه الجعفری.
ا
وفی عام 2002م طرح مشروع لتنظیم الوقف الجعفری فی دوله الکو یت ،وقد تبع ذلک انشاء
امانه عامه لالوقاف الجعفریه تتبع المانه العامه للوقف بوزاره الوقاف والشوون االسالمیه.
اال ان المشروع انطوی علی العدید من العیوب ،ولوحظت علیه ماخذ کثیره ،واشتمل علی
مخالفات شرعیه ،فصدرت فتوی خطیه من سماحه المرجع الدینی العلی ایه الله العظمی
السید علی الحسینی السیستانی [دام ظله] بعدم جواز تمکین وزاره الوقاف من الوقاف
ً
الجعفریه لنه ال والیه لهم علیها شرعا.
الکلمات المفتاحیه :الوقف ،الوقف الجعفری؛ الکو یت؛ دولهالکو یت ،الصدقه الجاریه صفحه 161
/160دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المقدمه
تواترت النصوص الشریفه فی فضل الصدقه وفی الحث علیها والترغیب فیها واستحبابها
ً
شرعا ،فقد روی ان بها ایدفع البالء و یستنزل الرزق و ایقضی الدین ،وانها تخلف البرکه وتزید فی
المال والعمر ،وانها دواء المریض ،ومن ابرز مصادیق الصدقه التی ندب الیها الشرع؛ الصدقه
الجاریه المعبر عنها بـ(الوقف) ،والذی ایعد من العبادات التوقیفیه التی یتقرب بها المکلف الی
الله عز وجل ،فقد نقل عن ابی عبدالله [ع] انه قال( :اذا مات ابن ادم انقطع عمله اال من ثالث:
ا
صدقه جاریه ،او علم ینتفع به من بعده ،او ولد صالح یدعو له)( نجم الدین ابو القاسم جعفر بن الحسن:
ا
المعتبر فی شرح المختصر ،ج 1ص ، ) 341حیث فسرت الصدقه الجاریه بالوقف.
ولو تاملنا المصادر االسالمیه وتمعنا فیها لراینا ان مشروعیه الوقف من المور الثابته التی ال
خالف علیها بین فقهاء المسلمین کافه ،فهو من الحکام التی شرعها الدین االسالمی الحنیف
لغایات واهداف سامیه تعود بالنفع والفائده علی جمیع افراد المجتمع ،مما اضطر فقهاء
ً
ً
خصوصا فقهاء المذهب الجعفری -لن یفردوا له ًبابا مستقال فی الفقه،
المذاهب االسالمیه -
لکثره واستفاضه الخبار الوارده فی بیانه وفی توضیح احکامه.
وسوف نبحث فی هذه الدراسه المقتضبه عده محاور للوقف فی المذهب الجعفری ،حیث
سنعرض بعض الروایات المتعلقه به ،ثم نتحدث عن مفهومه وشرائطه واقسامه واهم احکامه ،ثم
َ
نتناول اهم الضوابط التی من الالزم ان تراعی عند اعداد وصیاغه مشروع قانون للوقف الجعفری
ً
واخیرا نبین اهم مواطن الخلل فی المشروع الحالی للوقف الجعفری الذی نشر فی
وتنظیمه،
الصحف الکو یتیه والمعمول به ً
حالیا فی دوله الکو یت. صفحه 162
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 161 /
ً
اوال :الوقف فی روایات المذهب الجعفری
ا
توجد العدید من الروایات التی تبرز اهمیه الوقف فی المذهب الجعفری ،وتعتبره من المور
ا
المندو به ،وترتب علیه الثواب الجزیل والجر العظیم ،وفیما یلی نقتصر علی ثالث روایات فقط
تج ًنبا لالطاله ً
وطلبا لالختصار:
-1عن النبی الکرم ﷺقال(:حبس الصل وسبل الثمره)
(ابن ابی جمهور محمد بن علی بن ابراهیم
الحسائی :عوالی اللئالی العزیزیه فی الحادیث الدینیه ،ط ،1قم ،مطبعه سید الشهداء1403 ،هـ1983 ،م ،ج 2ص.) 260
-2عن ابی عبدالله [ع] قال( :لیس یتبع الرجل بعد موته من الجر اال ثالث خصال :صدقه
اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته ،وسنه هدی سنها فهی ایعمل بها بعد موته ،او ولد صالح
یدعو له)
( محمد بن الحسن الحر العاملی :وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،ط ،2بیروت ،موسسه ال
البیت الحیاء التراث1424 ،هـ2003 ،م ،ج 19ص.)171
-3قال شیخ الطائفه الطوسی [ره]( :وکتب محمد بن الحسن الصفار الی ابی محمد علیه
السالم فی الوقوف وما روی فیها ،فوقع علیه السالم :الوقـوف بحسب ما یوقفها اهلها ان شاء
الله)
( ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی :تهذیب الحکام ،ط ،3بیروت ،دار الضواء1406 ،هـ1985 ،م ،ج9
ص 129و.)130
الی غیر تلک الروایات التی تبین مشروعیه الوقف ومعناه واستحبابه وشروطه ،وتوضح اهمیته
فی نظر الدین االسالمی بشکل عام والمذهب الجعفری بشکل خاص. صفحه 163
/162دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
ثانیا :مفهوم الوقف وشرائطه واقسامه واهم احکامه
للوقف فی المذهب الجعفری مفهوم وشرائط واقسام واحکام ،ال باس ان نتناولها عبر النقاط
التالیه:
ا -مفهوم الوقف
ً
ً
الوقف لغه هو( :دوام القیام ،یقال وقف یقف وقفا ووقوفا دام
ً
قائما)( علی المشکینی :مصطلحات
الفقه ،ط ،1قم ،مطبعه الهادی1419 ،هـ ،ص ،)566اما فی االصطالح الشرعی فقد عرف فقهاء المذهب
الجعفری الوقف بتعریفات متعدده ،منها :انه عباره عن( :تحبیس الصل و اطالق المنفعه)( زین
الدین الجبعی العاملی :الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،بیروت ،دار التعارف ،ج 3ص ، )129او( :تحبیس
الصل وتسبیل الثمره)(
ابو القاسم الموسوی الخوئی :منهاج الصالحین ،بیروت ،دار المجتبی1412 ،هـ ،ج2
ص ، )231ومعنی "تحبیس الصل" المنع عن االرث ومنع التصرف فی العین الموقوفه بالبیع او
الهبه او الرهن او االجاره او االعاره وما الی ذلک ،اما "اطالق المنفعه" او "تسبیل الثمره" فهو
صرفها علی الجهه التی عینها الواقف من دون عوض.
فحقیقه الوقف هو :اخراج العین عن الملکیه ،و انشاء حبسها ،و ایقافها عن المبادالت
واالنتقاالت ،وجعل منفعتها لشخاص او جهات او عناو ین محدده .و بعباره اخری فان حقیقه
ً
الوقف( :عباره عن انشاء ایقاف العین عن النقل واالنتقال بعد اخراجها عن الملکیه ایقافا
اعتباریا ،وتملیک المنفعه لالشخاص او العناو ین او الجهات)(
علی المشکینی :مصطلحات الفقه،
ص.)567
ب -شرائطه
توجد هناک شرائط تتعلق بالوقف ،وهناک شرائط اخری تخص الواقف ،والعین الموقوفه،
والموقوف علیه ،وفیما یلی بیانها -بحسب ما هو مشهور بین فقهاء المذهب الجعفری: صفحه 164
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 163 /
-1شرائط الوقف
قبض الموقوف علیه او وکیله او ولیه. االستمرار والدوام ،فال یصح توقیته بمده. التنجیز ،ای عدم تعلیقه علی امر او شرط. اخراج الواقف نفسه عن الوقف. -2شرائط الواقف
البلوغ ،فال یصح وقف الصبی و ان بلغ ًعشرا او اذن فیه الولی.
العقل ،فال یصح وقف المجنون.َ
المکره.
االختیار ،فال یصح وقف القصد ،فال یصح وقف الغافل والساهی. -عدم الحجر ،فال یصح وقف المحجور علیه لسفه او فلس.
-3شرائط العین الموقوفه
ان تکون ًعینا خارجیه ،فال یصح وقف الدین وال وقف المنفعه غیر العینیه.
ان تکون مملوکه او ما بحکمها ،فال یصح وقف الحر والمباحات الصلیه قبل حیازتها. ان ال تکون متعلقه لحق الغیر بحیث یمنع من التصرف الناقل او ما بحکمه فیهــا ،فــال یصــحوقف العین المرهونه قبل فکها.
ً
-ان تکون قابله لالنتفاع بها مده معتدا بهــا مــع بقائهــا ،فــال یصــح وقـ ف الطعمــه والخضــر
والفواکه وال وقف الورد والریحان.
ان تکون لها منفعه محلله مقصوده ،فــال یصــح وقــف ا الت اللهــو المحــرم وا الت القمـ اروالصلبان ،وال وقف الدابه لحمل الخمر او الدکان لحرزها او بیعها. صفحه 165
/164دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-4شرائط الموقوف علیه
التعیین ،فال یصح وقف المردد بین شیئین او اشیاء. وجوده حال الوقف ،فال یصح الوقف علی المعدوم. ان ال یکون من الجهات المحرمه وما فیه اعانه علی المعصیه ،کفعل الزنا وشرب الخمرونشر کتب الضالل وشراء ا الت اللهو المحرم.
ج -اقسامه
الوقف فی المذهب الجعفری یتقوم باحد القسمین التالیین:
-1الواقف والعین الموقوفه ،کوقف المساجد ،وحقیقته التحریر وفک الملک.
ً
-2الواقف والعین الموقوفه والموقوف علیه ،وحقیقته تملیک العین الموقوفه للموقوف علیه ملکا
غیر طلق.
کما ینقسم الوقف باعتبار الموقوف علیه الی ثالثه اقسام:
-1الوقف علی الجهات الخاصه او العامه ،کالوقف علی المساجد والحسینیات.
-2الوقف علی العناو ین الکلیه العامه ،کالوقف علی الفقراء والعلماء.
-3الوقف علی العیان الخاصه ،کالوقف علی الذریه.
د -اهم احکامه
اتفق فقهاء المذهب الجعفری فی ا کثر مسائل الوقف ،وفیما یلی ننقل رای اثنین من اولئک
الفقهاء:
قال االمام روح الله الموسوی الخمینی [ره]( :یجوز للواقف ان یجعل تولیه الوقف ونظارته
لنفسه ..وکذا یجوز جعلها
للغیر)( روح الله الموسوی الخمینی :تحریر الوسیله ،ط ،3بیروت ،دار التعارف،
1401هـ1981 ،م ،ج 2ص( ، )82یجوز للواقف ان یجعل ً
ناظرا علی المتولی ،فان احرز ان المقصود
مجرد اطالعه علی اعماله لجل االستیثاق فهو مستقل فی تصرفاته وال یعتبر اذن الناظر فی صفحه 166
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 165 /
صحتها ونفوذها ،و انما الالزم علیه اطالعه ،و ان کان المقصود اعمال نظره وتصو یبه لم یجز له
التصرف اال باذنه وتصو یبه ،ولو لم یحرز مراده فالالزم مراعاه المرین)( نفس المصدر :ج 2ص، )84
ً
اصال ففی الوقاف العامه یکون الحاکم او المنصوب من قبله ً
(لو لم یعین الواقف ً
متولیا
متولیا
علی القوی ،وکذا فی الخاصه فیما یرجع الی مصلحه الوقف ( )..نفس المصدر :ج 2ص.)84
وقال السید ابو القاسم الموسوی الخوئی [ره]( :یجوز للواقف جعل الوالیه علی العین الموقوفه
ً
لنفسه ولغیره ..کما یجوز له ایضا جعل الناظر علی الولی بمعنی المشرف علیه او بمعنی ان
یکون المرجع فی النظر والرای ..نعم اذا خان الولی ضم الیه الحاکم الشرعی من یمنعه عن
الخیانه فان لم یمکن ذلک عزله) ( ابو القاسم الموسوی الخوئی :منهاج الصالحین ،ج 2ص( .)237اذا لم
یجعل الواقف ولیا علی الوقف کانت الوالیه علیه للحاکم الشرعی .نعم اذا کان الوقف علی نحو
التملیک وکان خاصا کانت الوالیه علیه للموقوف علیه ..و اذا لم یکن الوقف خاصا او کان ولم
یکن علی نحو التملیک بان کان علی نحو الصرف وغیره من النواع فالوالیه للحاکم الشرعی) (
نفس المصدر :ج 2ص.)238
ً
ثالثا :الضوابط التی تجب مراعاتها عند اعداد قانون للوقف الجعفری
امر ر ٌ
ان التخطیط القتراح مشروع قانون لتنظیم الوقاف الجعفریه اداریا وفنیا ٌ
اجح ال یختلف
َ
فیه احد ،اال ان المشروع ال بد من ان تراعی فیه عده ضوابط تضفی علیه الشرعیه ،نذکر منها:
ْ
عنصری العداله والکفاءه فی المتصدین لهذا المشروع ،وتزکیتهم من
-1الضابطه االولی :توفر
قبل مراجع التقلید المعروفین ،وعدم معرفتهم بفسق سابق ،لن معرفتهم بذلک سیکون لها
مردودان سلبیان ،الول :هو سقوط محلهم ومنزلتهم اجتماعیا ،واﻵخر :هو االساءه الی المذهب
و الی سمعته وهیبته وکرامته.
-2الضابطه الثانیه :التانی والتریث فی اعداد وصیاغه المشروع ،واالستعانه بالمختصین من
علماء الفقه والقانون ،لدراسته دراسه شرعیه وقانونیه ،وعدم االستعجال فی اقراره. صفحه 167
/166دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
َ
المعترف حوزو یا بفقاهتهم واجتهادهم المطلق
-3الضابطه الثالثه :الرجوع الی مراجع التقلید
ومرجعیتهم الدینیه من اجل اعتماد هذا المشروع ،والتا کد من تطابقه مع الحکام الفقهیه
الجعفریه.
-4الضابطه الرابعه :وضع تشریع یضمن فی المستقبل استقاللیه الوقف الجعفری ،وعدم
تبعیته للحکومه ووزاره الوقاف ،وذلک حتی تکون المرجعیه الدینیه هی التی تدیر کافه المور
المتعلقه بالوقف الجعفری.
َ
هذه هی اهم الضوابط التی یلزم ان تراعی عند اعداد مشروع قانون لتنظیم الوقف الجعفری.
ً
رابعا :الثغرات والخلل فی مشروع الوقف الجعفری الحالی
انطوی مشروع الوقف الجعفری الحالی -المنشور فی الصحف والمعمول به فی دوله
الکو یت -علی الکثیر من العیوب ،وتوجد علیه ماخذ عدیده ،کما احتوی علی بعض
المخالفات الشرعیه ،وفیما یلی نعرض اهم الثغرات ومواضع الخلل فیه:
-1ورد فی مقدمه المشروع(المنشور فی صحیفه الوطن الکو یتیه بتاریخ 7ینایر 2002م) انه ستکون هناک
(زیارات لمجموعه من مراجع التقلید ووکالئهم لشرح مواد المشروع واالستئناس بارائهم
الشرعیه) ،وال شک ان هناک ف ًرقا ً
کبیرا جدا بین االستئناس باراء مراجع التقلید و بین الخذ
بفتاواهم والعمل علی طبقها ،وهذا ان دل علی شیء فانما یدل علی ان المشروع غیر قابل
َ
للتنقیح والزیاده والتعدیل فی نظر واضعیه ،وذلک لن رای مرجع التقلید ایستانس به -فی نظر
واضعی المشروع -وال ایشترط ان یوخذ به و ایعمل علی طبقه ،ولهذا نجد ان المشروع قد اعد
ً
ونشر فی الصحف کامال قبل ان ایعرض علی مراجع التقلید ،وورد فی مقدمته ان الزیارات التی
ستتم لمراجع التقلید غرضها (االستئناس بارائهم الشرعیه) ال الخذ بارائهم الشرعیه والعمل
علی طبقها.
-2نصت الماده الرابعه من
2002م
المشروع(المعدل فی صحیفه الرای الکو یتیه والمنشور فیها بتاریخ 11فبرایر
) علی ان من اختصاصات المانه العامه لالوقاف الجعفریه (اداره واستثمار اموال صفحه 168
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 167 /
الوقاف الجعفریه التی لم یشترط الواقف التولیه علیها لحد او لجهه معینه او انقطع فیها شرط
التولیه ..والوصایا والثالث الجعفر یه التی لم تحدد الوصایه علیها او توفی الموصی ولم یعین
ً
ً
متولیا بعده او فقد الوصی شرطا من شروط اهلیه التصرف ،)..وهذه الماده تخالف بصراحه
احکام الفقه الجعفری ،فان الوقاف التی لم َینصب لها الواقف ً
متولیا او انقطع فیها شرط التولیه
ً
ً َ
متولیا او ن َصب ولکن الوصی فقد شرطا من شروط اهلیه
والوصایا التی لم َینصب لها الموصی
التصرف ایرجع فیها الی الحاکم الشرعی -وهو الفقیه الجامع للشرائط -لنها ستکون حینئذ
من اختصاصاته ال من اختصاصات غیره ،فال یجوز ان یتصدی لها احد اال باجازه منه .ومن
الغریب ان یقید المشروع کل ما تقدم بانه (وفق احکام الفقه الجعفری ورای الفقهاء) ،فی حین
ان جمیع فقهاء المذهب الجعفری متفقون علی خالف ذلک وعدم جوازه.
-3وصفت الماده السابعه (مجلس شوون الوقاف الجعفریه) بانه (السلطه العلیا المشرفه علی
شوون الوقاف الجعفریه واقتراح السیاسه العامه لها) ،مع ان جمیع اتباع المذهب الجعفری
ً
اعتقادا ال یشو به ای تردد بان السلطه العلیا فی ذلک هی المرجعیه الدینیه التی تعتبر
یعتقدون
امتد ًادا لالمامه ،والحکمه فی کل ذلک ان الرجوع الی الفقیه الجامع للشرائط هو رجوع الی
االمام المعصوم [ع] ،وهذه من المور الراسخه التی ال خالف علیها فی المذهب الجعفری.
-4جاء فی المادتین السادسه والعاشره ان (مجلس شوون الوقاف الجعفریه) یراسه وزیر
الوقاف والشوون االسالمیه ،وان المین العام ونائبه والعضاء السته یرشحهم وزیر الوقاف،
وهذا یعنی ان العاملین فی هذا المجلس سیتم اختیارهم من قبل الحکومه ووزاره الوقاف ،بل
ستکون الحکومه هی صاحبه الحق فی ذلک ،و بذلک لن یکون للمرجعیه الدینیه دور وال حق فی
التدخل ،مع الخذ فی االعتبار ان المجلس من وظائفه -کما ورد فی الماده السادسه من
المشروع ( -اقتراح التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری ،)..ای ان العضاء الذین سیختارهم
الوزیر والحکومه سیکون لهم حق اقتراح التشریعات المتعلقه بالوقف الجعفری ،وعلیه لن یکون
هناک ضمان الستقاللیه الوقف الجعفری. صفحه 169
/168دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
-5اورد واضعو المشروع ً
قیودا فی ا کثر المواد مثل( :وفق الفقه الجعفری) او( :وفقا لحکام
الفقه الجعفری ورای الفقهاء) او( :فی حدود الضوابط الشرعیه) ،وهذه القیود اتعد ً
لغوا وال فائده
منها ،حیث ان المشروع تضمن الکثیر من المخالفات التی تمنع من مطابقه مواده لحکام الفقه
ً
الجعفری ،فوضع هذه القیود وامثالها یشکل تناقضا واض ًحا ،بل تمو ًیها بان المشروع اشترط
ً
ضمن مواده ان یکون ما احتواه موافقا لرای الفقهاء .هذا من جهه ،ومن جهه اخری فان اطالق
لفظه (الفقهاء) من دون تعیین وتحدید ٌ
امر غیر صحیح ،وذلک لن احکام الوقف یجب ان توخذ
ً
َ
َ
المعترف بفقاهتهم ال کل من ایدعی انه فقیه ،کما ولنا ان نطرح سواال وهو :ما االجراء
من الفقهاء
الذی ا
سیتخذ فی حاله اختالف فقهاء المذهب الجعفری فی بعض احکام الوقف ،فهل س ایجری
اعضاء المجلس قرعه؟! ام سیتجهون الی طریقه التصو یت و یاخذون برای الغلبیه؟! ام ستتحکم
اهواوهم ومیولهم فی اختیار الرای الموافق لمزاجهم ومذاقهم الشخصی؟!
-6ورد فی الماده التاسعه انه (تصدر القرارات باغلبیه اصوات الحاضرین) ،ولکن الماده لم
تتطرق الی احتمال التساوی فی التصو یت الذی تعارف فی مثله علی ترجیح رای الجانب الذی
فیه الرئیس -ای وزیر الوقاف ،-ولست ادری هل ان التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری
یصح فیها االختالف لتفتقر الی التصو یت؟ وهل ان المذهب الجعفری منح اعضاء مجلس
شوون الوقاف الجعفریه الحق فی اقتراح تشریعات تتعلق بالوقف؟ بل هل یجوز لحد ان
یتصدی للتشریعات المتعلقه بالوقف الجعفری غیر الفقیه الجامع للشرائط؟ وهل وصل بنا
المر الی هذا المستوی حتی نجعل َ
ً
شخصا من خارج
الحکم عند التساوی فی عدد الصوات
المذهب الجعفری؟! وهل هناک تغییب لدور ورای المرجعیه الدینیه ا کبر واعظم من هذا
التغییب؟!
َ
المقترح وافتوا بعدم جوازه ،وابرز هذه الفتاوی هی فتوی
-7خالف مراجع التقلید هذا المشروع
سماحه المرجع الدینی العلی االمام السید علی الحسینی السیستانی [دام ظله] ،حیث اسئل
سماحته عن ان هناک محاوله لتمکین وزاره الوقاف من الوقاف الجعفریه وجعلها تحت
ً
تصرفها ،فاجاب [دام ظله] بان ذلک( :ال یجوز لنه ال والیه لهم علیها شرعا)( استفتاء خطی للمرجع صفحه 170
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 169 /
الدینی العلی االمام السید علی الحسینی السیستانی) ،وهذه الفتوی تنطبق ً
تماما علی المشروع الحالی،
فاننا لو رجعنا الی الماده الولی من المشروع لوجدنا انها تنص علی اﻵتی( :تنشا امانه عامه
لالوقاف الجعفریه تتبع وزاره الوقاف ،)..کما ان الماده السادسه صریحه فی ان وزیر الوقاف
هو رئیس مجلس شوون الوقاف الجعفریه وانه هو الذی یرشح جمیع اعضاء المجلس و یتم
اختیارهم بقرار من مجلس الوزراء ،بل ان الماده التاسعه تنص علی ان القرارات تصدر باغلبیه
اصوات الحاضرین -ومنهم الوزیر ً
طبعا الذی عاده یکون هو صاحب الرای المرجح فی حاله
تساوی الصوات ،-ومن جمله المور التی سیجری فیها التصو یت هی التشریعات المقترحه
الخاصه بالوقف الجعفری -کما توکد علی ذلک الماده السابعه من المشروع .-
فالمستفاد من مواد المشروع اذن خمسه امور ،وهی:
• ان المانه العامه لالوقاف الجعفریه تابعه لوزاره الوقاف والشوون االسالمیه.
• ان وزیر الوقاف والشوون االسالمیه هو رئیس مجلس شوون الوقاف الجعفریه.
• ان وزیر الوقاف هو الذی یرشح جمیع اعضاء مجلس شوون الوقاف الجعفریه.
• انه بقرار من مجلس الوزراء یتم اختیار العضاء الذین رشحهم وزیر الوقاف.
• ان المجلس من وظائفه وصالحیاته اقتراح التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری.
و بناء علی ذلک؛ نستطیع ان نقول بان فتوی سماحه المرجع الدینی العلی االمام السید علی
الحسینی السیستانی [دام ظله] تعارض المشروع وال تجیزه ،الحتوائه علی مخالفات صریحه
لحکام الوقف عند المذهب الجعفری الذی لدیه خصوصیه فی التعامل مع هذه المسائل،
وهکذا شان بقیه الفتاوی الصادره من مراجع التقلید اﻵخرین.
والحمد لله رب العالمین ،وصلی الله علی خیر خلقه محمد واله الطیبین الطاهرین الهداه
المهدیین. صفحه 171
/170دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المصادر
.1ابن ابی جمهور محمد بن علی بن ابراهیم الحسائی ،عوالی اللئالی العزیزیه فی الحادیث الدینیه،
ط ،1قم ،مطبعه سید الشهداء1403 ،هـ1983 ،م.
.2ابو القاسم الموسوی الخوئی ،منهاج الصالحین ،بیروت ،دار المجتبی1412 ،هـ ،ج 2ص.231
.3ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی ،تهذیب الحکام ،ط ،3بیروت ،دار الضواء1406 ،هـ1985 ،م.
.4روح الله الموسوی الخمینی ،تحریر الوسیله ،ط ،3بیروت ،دار التعارف1401 ،هـ1981 ،م.
.5زین الدین الجبعی العاملی ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،بیروت ،دار التعارف.
.6علی المشکینی ،مصطلحات الفقه ،ط ،1قم ،مطبعه الهادی1419 ،هـ.
.7نجم الدین ابو القاسم جعفر بن الحسن ،المعتبر فی شرح المختصر ،ناشر موسسه سید الشهداء ع،
محل نشر ،چاپ :اول ،تاریخ انتشار1407 ،ق.
.8محمد بن الحسن الحر العاملی ،وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،ط ،2بیروت ،موسسه
ال البیت الحیاء التراث1424 ،هـ2003 ،م. صفحه 172
نبایدهای فقهی رسانه با تا کید بر ایات وروایات83 /
نتیجه گی ری
رسانه از مسائل مبتالبه ،مهم و موثر بر افکار و اندیشه انسانها است .امروزه رسانه به عنوان یــک
نیاز اولیه و از ضروریات زندگی بشر قرار گرفته است .استفاده از این ابزار با فواید و محسناتی که
دارد ،بــا تهدیــد و خطراتــی هـ م همـراه اســت ،کــه باشــناخت موضــوعی و زوایــای پنهـ ان ان،
برنامهریزی صحیح و دقیق برای استفاده درســت ان مــیتــوان از بیشـ ترین فوایــد بهــره بــرد و از
کمترین خطرات احتمالی زیان دید .شاید مطلب کلی که بتوان درباره رسانه عنوان کرد در چنــد
جمله خالصه شود:
.۱حرمت نشر اکاذیب وشایعات بی اساس در رسانه از نگاه قران و فقه با استناد به منابع ایات و روایات
.۲پرهیزاز تهمت،غیبت،استهزای افرادحقیقی و حقوقی در بستر رسانه و رعایت اخالق رسانه ای
.۳رعایت اصلی بی طرفی در مناقشات و رعایت حقوق کلیه افراد جامعه به دور از جانب داری
.۴دست اندرکاران حوزه رسانه باید مراقب باشند ،در نقل اقوال ونشر اخبار به حریم خصوصی
اشخاص تعدی نشود و عیوب افراد خصوصا مومنین ،نقل و یا برجسته نشود ،چراکه این موضوع
ازمصادیق غیبت و اشاعه فحشاء به حساب می اید و حرام اســت .و همچنــین بـرای دیگـران در
جامعه این موضوع از طریق بستر رسانه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر تذکر داده شود ،تا
به عنوان رسانه به وظیفه شرعی و اخالقی خود عمل کرده باشد.
.5انعکاس به جا و به موقعی از نارسایی هــا و مشــکالت جامعــه و پلــی ارتبــاطی بــین مــردم و
مسولین امر در حل مسائل و معضالت اقتصادی فرهنگی سیاسی اجتماعی جامعه.
.6جهاد تبیین از ضروریات امروزه ملتهایی است که مورد تهاجمی نظام سلطه در عرصه های
مختلف قرار گرفته اند ،چرا که فقط این مقاومت ،ایستادگی و از طرفی هــم تبیــین و بــاز گــوئی
ارزشهای ملی و فرهنگی اخالقی یک جامعه است که میتواند به حیات ان جامعه تضمینی الزم
را بدهد .این مهم از طریق سیاست گذاری های درست متوالیان امر و به کارگری تمام ظرفیتها
موجود و استعداد های بالفعل و نخبگان هرحوزه ای بخصوص نسل جوان ممکن می باشد. صفحه 85
ُ
المشاکل االس ریه والطالق
الکاتب :احمد المنصوری
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
الملخص
ً
ً
لقد کان الفقه وال یزال منارا للسالکین وطریقا للنجاه ورضا للخالق العظیم من خالل اتباع
المقدسه المتمثله بکتابه ا
توجیهاته ا
المقدس القران الکریم وسنه نبیه الکریم (ص) ،وجهدنا فی
هذا البحث علی ذکر العوامل والموانع التی تمنع من ثبات اصره التقارب والتواد بین افراد
ا
السره ،هذه السباب هی وقود النار فی دمارها وسقوطها فی فوهه االنحالل والدمار.
ومن خالل اتباع المنهج الوصفی التحلیلی وجدنا ان کل هذه المشاکل التی تصیب السره
ا ً
والتی تنعکس بضاللها علی المجتمع کال ،سببها هو االبتعاد عن جاده الشریعه المقدسه ،وعلیه
ً ً
فان کنا نرید الخذ بید السره ا
المتمثله بافرادها سواء کانوا ابا واما وذریتهما ،او اقارب من عم او
ا ً
خال ،او کل من یجتمع تحت سقف صله َ
الرحم القریب ،او لنقل السره المتعارف علیها عرفا بـ
(العائله).
ا
قسم البحث الی ثالث فصول وکل فصل یحوی علی عده مباحث فمطالب ،بداناه فی الفصل
الول بذکر المفردات والمفاهیم العامه ،ثم الولوج الی تاریخ السره بشکل عام واصل نشاتها،
ثم فی الفصل الثانی ضیقنا البحث بما یخص السره المسلمه ومکانتها فی االسالم واالهداف
المتوخاه من وجودها ،والسس التی تقومها وتوثر فی دیمومتها ،من خالل ذکر المشاکل
االجتماعیه الموجوده و المستقراه ،وتجاوزها من خالل عالج لتلک المشاکل ،وخصصنا الفصل
ً
الثالث والخیر لحصیله تلک المشاکل التی ال یمکن حلها اال به ،اال وهو (الطالق) وقد ذکرنا صفحه 173
/84دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فهرست منابع
.1قران کریم
.2نهج البالغه1414( .ق) .محقق :صبحی صالح .قم :انتشارات هجرت.
.3امین ،محمد .)1376( .افات زبان ،تهران :طیب.
.4انصاری ،مرتضی1415( .ق) .المکاسب ،نجف :مجمع الفکر االسالمی.
.5برازش ،علیرضا .)1394( .تفسیر اهل بیت ،تهران :امیرکبیر.
.6پایگاه اطالع رسانی مصادیق مجرمانه جرایم رایانهای
.7حرعاملی ،محمد بن حسن .)1416( .تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه .قم :الالبیت.
.8دستغیب ،عبدالحسین .)1388( .گناهان کبیره ،قم :دفتر انتشارات اسالمی.
.9دهخدا ،علیاکبر ( .)1377لغت نامه ،زیر نظر :محمد معین و سید جعفر شهیدی ،تهران :موسسه
انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
.10راغب الصفهانی ،حسین بن محمد( .بیتا) .المفردات فی غریب القران ،المحقق :صفوان عدنان
الداودی ،بیروت :دار القلم ،الدار الشامیه.
.11شهید ثانی ،الروضه البهیه1398( ،ق) .تحقیق :السید محمد کالنتر ،بیجا.
.12عاملی ،ابراهیم .)1360( .تفسیر عاملی ،تهران :صدوق.
.13قرائتی ،محسن .)1383( .تفسیر نور ،تهران :مرکز فرهنگی درسهایی از قران.
.14کلینی ،محمد بن یعقوب1407( .ق) .الکافی .تهران :دارالکتب االسالمیه.
.15مجلسی ،محمدباقر1403( .ق) .بحارالنوار الجامعه اخبارالئمه الطهار (مصحح :محمدباقر
محمودی و دیگران) .بیروت :داراحیاء التراث العربی.
.16مشکینی ،علی .)1396( .نصایح ،مترجم ،احمد جنتی ،قم :الهادی.
.17مکارم شیرازی ،ناصر .)1386( .تفسیر نمونه ،تهران :دارالکتب اسالمیه.
.18نجفی ،محمدحسن1404( .ق) .جواهر الکالم فی شرح شرائع االسالم ،بیروت :دار احیاء التراث العربی،
چاپ هفتم.
.19نوری ،میرزاحسین1408( .ق) .مستدرک الوسائل ،بیروت :موسسه ال البیت الحیاء التراث ،چاپ
اول. صفحه 86
/172دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الکثیر من السباب التی تنتهی بالزوج والزوجه الی الطالق مع ذکر الحلول التی من شانها انقاذ
السره من هذا المر الطارئ.
فی الخیر ذکرنا خاتمه للبحث ،فی ان الغایه المتوخاه من وجود السره ،هو اعمار هذه الرض
وازدهارها من خالل وجود اسره کریمه مصانه من الزالزل والمشاکل باتباع ما حدده الشارع
الحکیم ضمن تشریعاته السماو یه المقننه ،المتمثله بکتابه الکریم وسنه نبیه العظیم (ص).
الکلمات المفتاحیه :السره ،المقوض ،المقوی ،العلقه الزوجیه ،العامل ،المانع ،التودد،
الواصر.
المقدمه
ً ً
ً
ً
الحمد لله الذی انزل علی عبده القران وجعله للعالمین نذیرا ،وداعیا الی الله وسراجا منیرا،
ً
ً
ً
والصاله والسالم علی من اصطفاه شاهدا ومبشرا ونذیرا ،وعلی اله الذین اذهب الله عنهم
ً
الرجس وطهرهم تطهیرا.
ا
ا
ً
ً
ً
َ
بدا الله خلق االنسان حین خلقه فردا ،ثم زوجا -ذکرا وانثی ،-فاسره .تکاثرت هذه السره ونمت
ً
ً َ َ ُّ َ َّ
اس ا َّنا َخ َل ْق َن ُاک ْم م ْن َذ َکر َو ُا ْن َثی َو َج َع ْل َن ُاک ْم ُش ُع ً
الن ُ
وبا
حتی کانت شعو با وقبائال{ ،یا ایها
ٍ
ُ
َ َ
َوق َبائل ل َت َع َارفوا. }..
ا
وکان البد لتلک الشعوب والقبائل من دستور ایسیر امورها ،و یدیر شوونها ،فوضع لها سبحانه
طریق ال عوج فیه ،وشریعه االسالم باعتبارها التشریع
وتعالی القوانین والدساتیر ،لکی تسیر فی ٍ
الخاتم لما سبقها من شرائع ،جاءت بالنظام القو یم ومن جملتها ،تلک الحکام التی تمحورت
حول الطالق ،ان هذا الحق المشروع الذی جوزه الشارع المقدس هو انجع حل لکال الطرفین
ٍ
ً
ً
ً
ً
(الزوج والزوجه) ،الذی لم یکن امرا طارئا جدیدا علی الدین االسالمی ،فقد کان معروفا قبل صفحه 174
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن
نویسند :وحیدالرحمن" مدقق"
دریافت مقاله1400/10/25 :
1
پذیرش مقاله1400/11/ 26 :
چکیده
مهریه درفقه اهل تسنن به پنج قسم مهرالمسمی ،مهرالمثل ،مهرمتعه ،مهرموجل ومهرمعجل
تقسیم می شود .اما درفقه اهل تشیع به سه قسم مهرالمسمی،مهرالمثل و متعه :مهرالمسمی
مهری است که در عقد ازدواج تعیین میشود یا بعد از عقید) در صورت نبودن مهرالمسمی در
عقد ( به وسیله زوجین تعیین می گردد .مهرالمثل ،مهری است که برای تعیین ان مراجعه می
شود .در موارد زیر مهرالمثل واجب می شود1.در عقد صحیح ،مهر تعیین نشده باشد 2.در
عقد ،به امثال و همانندهای زن عدم مهر شرط شده باشد 3،مهر تعیین شده در عقد فاسد باشد،
در صورتی که امیزش به شبهه شده باشد .انچه به عنوان مهر تعیین می شود باید شرایط زیر را
داشته باشد:مالیت داشتن ،پاک بودن مهر و صحت انتفاع از ان ،مغصوب نبودن ،مجهول نبودن .
مهر ممکن است به سیبب عقید صیحیح واجب شود و ممکن است با امیزش در نتیجه نکاح
صحیح یا فاسد یا شبهه واجب شود .در پنج مورد مهر تا کید شده و احتمیال سقوط از بین می
رود:امیزش ،خلوت صحیح) امیزش حکمی( ،فوت یکی از زوجین ،رجوع در عده ،ازاله
بکارت .در موارد زیر در صورتی که جیدایی بین زوجین قبل از امیزش) حقیقی یا حکمی (واقع
شود کل مهر ساقط می گردد :سبب جدایی زوجه باشد ،سبب جدایی ولی زوجیه باشید ،فسخ
توسط زوج قبل از امیزش ،بخشش کل مهر به زوج ،ابراء ذمه زوج نسبت به مهر .در دو حالت
زیر مهر تنصیف می گردد :طالق قبل از امیزش ،جدایی به سبب زوج قبل از امیزش.
. 1دانشـــجوی کارشناســـی ارشـــد فقـــه خـــانواده ،گـــ روه فقـــه اســـالمی ،دانشـــگاه مجـــازی المصـــطفی ،قـــم ،ایـــران
wmadaqq73@gamil.com صفحه 87
ا
المشاکل السریه والطالق 173 /
االسالم ،وجاء االسالم لتا کید هذا المر وسنه باحکام دقیقه تشتمل علی العداله واالنصاف
والمساواه.
ان مشروعیه الطــالق ثابتــه فــی الکتــاب والســنه ،ومــع ثبوتــه کحــق لکــن هنــاک اشــارات فــی
جمله من الخبــار علــی مبغوضــیته منهــا قولــه (ص)( :تزوجــوا وال تطلقــوا فــان الطــالق یهتــز
منه العرش)( الطبرسی ،الحسن بن فضل ،مکارم االخالق ،ج ،1ص.)197
والبد من تحقق شروط الطالق حتی یتم االیقاع الصحیح له ومجملها (الول -ا
المطلق(الزوج):
ا ََ
المطلقه
یشترط فی الزوج الذی یصح منه الطالق (البلوغ -العقل -الختیار -القصد) الثانی-
ا ََ
ً ْ
ْ
ْ
المطلقه (:ان تکون زوجه -ان یکون العقد دائما -ان تکون طاهره من
(الزوجه) :یشترط فی
ْ
الحیض والنفاس -ان تکون مستبراه -تعیین المطلقه) الثالث :الصیغه :یشترط لجل ازاله عقد
ْ
النکاح ان یکون بصیغه :انت طالق ،او فالنه او ای شکل من اللفاظ الداله علی تعیین المطلقه.
الرابع -االشهاد :والبد من حضور شاهدین ،یسمعان ایقاع الطالق.
ا
مسببات الطالق :هنالک اسباب کثیره تودی الی انحالل اواصر السره وتنتهی بالطالق ،هذه
ا
مور عده ،فهی
السباب لو استقرانها فی
مجتمعاتنا العربیه واالسالمیه لوجدنا اانها تشترک با ٍ
ا
مشاکل منها ما تحدث داخل السره ،تخص الزوجه والزوج ،واخری خارجها تتعلق بالبناء
والقارب او الجیران ربما ،واخری عامه مشترکه .من هذه المشاکل( :سوء االختیار ،عدم التکافو
بین الزوجین ، ،النفقه والیسار ،عوامل صحیه ،عوامل اجتماعیه ،الدور السری ،المحیط
االجتماعی ،االکراه فی الزواج ،فارق السن ،والده البنات دون الذکور) صفحه 175
/86دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نظام حقوقی اسالم بنا بر فقه مذاهب پنجگانه ان) شیعه ،شافیعه ،حنابله ،حنفیه ،مالیکه) امتیاز
های مالی و یژه را برای زوجه درنظر گرفته است که در مقایسه با نظام های حقوقی غربی تقریبا
منحصر به فرد می باشد از جمله امتیازهای مهریه است.
واژه گان کلیدی :مهر ،اقسام ،فقه تشیع ،تسنن ،المسمی ،المثل ،السنه ،متعه.
مقدمه
برای مهریه تعاریف مختفلی بیان کرده شده است که برخی مهر را مالی دانسته اند که درعقد
نکاح درمقابل استمتاع از زوجه به وی پرداخته می شود ،همچنان در امیزش به شبهه یا نکاح
فاسد نیز مهر پرداخته میشود( .الجزیری.)261،
برخی دیگر مهر را هدیه الزم دانسته اند نه عوض در مقابل استمتاع ( ابوزهره .برخی مهر را مال
دانسته اند که زوجه با عقد یا امیزش حقیقی مستحق میگردد( .بدران ،)181برطبق این تعریف
مهر حقی است برای زوج در برابری زوج پرداخت مهر به زوجه واجب است
از جمله رسومات رایج در جامعه ما تعین میزان مهریه توسط اولیای دختر باهم فکری خانواده
پسر است ،ودر چانه زنی های موجود درین میان دختر و پسر از اظهار نظر موثرمحروم اند ،اما
ان گونه که عنوان شد دین مقدس اسالم خط بطالنی برای این رسم کشیده وتعین مهریه را
منحصرا به رای ورضایت کامل دختر منوط دانسته است ،هرچند که تحت والیت ولی خود
باشد از حیث حقوقی نیز تعین مهریه توسط خانوده و بدون جلب رضایت طرفین عقد ،فضولی
و غیر نافذ محسوب می شود که ثبوت ان به رضایت ایشان بستگی دارد ونظر خانواده ها دراین
موضوع منشا اثرنیست ،چراکه اولیای عقد زوج وزوجه هستند وارده ایشان برای صحت عقد
الزم است.
دراین که شایسته است میزان مهریه زیاد باشد تردید نیست .سفارش به سبک گرفتن مهریه
دردین اسالم را می توان از ایات زیر استنباط کرد :پیامبر(ص) می فرمایند :افضل النساء امتی صفحه 88
/174دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
اوال -سوء االختیار
ان التسرع فی اختیار الشریک المناسب وعدم دراسه هذا المر بجدیه والرکون الی رغبات
النفس ،یودی الی حدوث الکثیر من المشاکل بین الزوج والزوجه فیما بعد ،ولربما تستمر
ا
معهما حتی بعد بناء السره .وسوء االختیار تاره یکون من جانب الزوج ،ای تسرع الزوج فی
ا
اختیار الزوجه ،واخری من جانب الزوجه ،ای تسرع الزوجه فی اختیار الزوج.
الزوجه
ان اختیار الزوجه التی تتصف بالصفات السیئه التی تنشا لربما من سبب وراثی او بیئی او نفسی،
ا
ً
توثر بشکل مباشر علی سعاده السره ،فلو تقصینا بعضا من هذه الصفات لوجدناها صفات مقیته
ا
ً
تودی الی انهیار العالقه الزوجیه والسریه ،والشواهد القرانیه تبین لنا بعضا من تلک الصفات،
بامر الهی ،لکنهم مکلفون
فنالحظ ان بعض زوجات النبیاء ،و بالرغم من هذا االختیار ٍ
ومامورون بما یفعلون لحکمه منه جل وعلی ،یتصفن بصفات سیئه کما فی امراه النبی لوط (ع)
ُ َ َ ً َّ َ َ َ
َ
ین کف ُروا
وما فعلته به ،وکذا امراه النبی نوح (ع) ،یقول سبحانه وتعالی{ :ض َر َب الله مثال للذ
ََْ َ ُ َ ََْ َ ُ
َ َ َ ُ ََ ْ
َ َ َ َ َ َ
َ
وط کان َتا ت ْحت ع ْبد ْین م ْن ع َبادنا َصال َح ْین فخان َتاه َما فل ْم ُیغن َیا
ل
امرات ن
وح وامرات ٍ
ٍ
َ ْ ً َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َّ
َْ
الداخل َ
ین}( التحریم)10 :
عن ُه َما م َن الله شیئا وقیل ادخال النار مع
یقول الشیخ الطبرسی فی تفسیر هذه اﻵیه :قال ابن عباس :کانت امراه نوح کافره ،تقول للناس.
انه مجنون ،و اذا امن بنوح ا حد اخبرت الجبابره من قوم نوح به .وکانت امراه لوط تدل علی
اضیافه ،فکان ذلک خیانتهما.
ً
َ
ْ
ونذکر هنا جمله من الصفات السیئه التی تتصف بها بعض النساء والتی یمکن ان تکون عامال
ا
فی تحطیم اسره با کملها: صفحه 176
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن87 /
اصبحهن وجها واقلهن مهرا .بهترین زنان امت من زیباترین وکم ترین مهرترین ان
هاست.صدوق ،فرمودندَ :خ ٌیر َ
الصداق َایسره :بهترین مهریه سبک ترین ان است( المتقی
الهندی1409،ق،ج .)16:320حضرت علی (ض) می فرمایند :التغالو بمهورالنساء فتکون
عداوه :برای زنان مهریه های سنگین قرارندهید که این ایجاد عداوت می کند( .حرعلی ،ج)11:15
.
امام صادق (ع) فرمودند :اما شوم المراه فکشره مهرها و عقوق زوجها .شومی و نا
خجستگی زن زیاد بودن مهریه او ونافرمانی از شوهرش می باشد (الصدوق ،1372ج.)152:1
روش تحقیق:
نوع تحقیق تلفیقی از نقلی وعقلی است ،به عبارت دیگر در این تحقیق ،جستجو وتحصیل
انشاء استفاده از روش عقالنی ،استدالل ،تفسیر واستنباط از متون فقهی صورت گرفته است.
مبانی نظری پژوهشی (تبین واژه گان کلیدی) :بررسی اقسام مهر در فقه ،تشیع ،فقه ،اهل
تسنن.
فقه :دانش به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی است
وسیله ان احکام شرعی را از ادلهٔ
تعریف معروف :فقه در اصطالح عبارت است از:روشی که به ٔ
تفصیلی به دست میاوریم« .دالیل تفصیلی» از نظر بیشتر علمای مسلمان عبارتند از :قران،
سنت ،اجماع و عقل. صفحه 89
ا
المشاکل السریه والطالق 175 /
ا-اللجاجه
1
بعض الزوجات لهن قابلیه الجدال واللجاجه علی اتفه السباب وردعن رسول الله (ص) قال:
((شرار نسائکم المقفره الدنسه اللجوجه العاصیه ،الذلیله فی قومها ،العزیزه فی نفسها ،الحصان
علی زوجها ،الهلوک علی غیره)) (الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،20ص .)34وعن
ابی ع بد الله (ع) قال :کان من دعاء رسول الله (ص)( :اعوذ بک من امراه تشیبنی قبل مشیبی)(
الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،20ص .)34فترک هذه الصفه اسلم لجل
ا
سالمه کیان السره والحفاظ علیها من االنحدار الی هوه المشاکل وعدم االرتیاح.
ب-خضراء الدمن
2
حذر المشرع الحکیم (جل جالله) بالتزو یج من المراه الجمیله التی فی منبت سوء بقوله (ص):
(ایها الناس ایاکم وخضراء الدمن ،قیل :یا رسول الله وما خضراء الدمن؟ قال :المراه الحسناء
فی منبت السوء)( الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،ج ،5ص ،332حدیث.)113361 :
ت-الحمقاء
والحمق قله العقل(الرازی ،محمد بن ابی بکر ،مختار الصحاح ،ص ، )154وقد نهی الشارع بالتزو یج
من الحمقاء
ْ
ََ َ ا َ
اجه الق ْول :االل َح ااح ،الع َن ااد ،المعجم الغنی
" .1لج
.2الدمن جمع دمنه وهی ما تدمنه االبل والغنم بابوالها وابعارها ای تلبده فی مرابضها فربما نبت فیها النبات الحسن النضیر صفحه 177
/88دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اقسام احکام شرعی
.1احکام اصلی :باورهایی که یک فرد مسلمان از طریق استدالل عقلی انها را بدست
میاورد .این باورها را مسلمانان در دانش عقائد بررسی میکنند.
ٔ
عمده ان نحوه انجام مناسک دینی و مناسبات اجتماعی است و
.2احکام فرعی :بخش
بخش دیگر ان که احکام فقهی نام دارد به هر کاری یکی از پنج حکم فقهی را نسبت
میدهد؛ که مسلمانان ان را در دانش فقه بررسی میکنند .برای بدست اوردن احکام
(اعم از اصلی و فرعی) بهکارگیری علوم مختلفی الزم است ،که از انها به عنوان
مقدمات اجتهاد نام میبرند (.جواد املی؛ عبدالله()1385دین شناسی ،قم ،اسراء).
سنت :سنت در فقه شیع شامل رفتار ،کردار ،افعال.و سخنان پیامبر(ص) و امام مان معصوم
می باشد (.محمد رضا ،اصول فقه دانشگاهی ،نشر لقاء ،قم -ایران ،اول 1392 ،ه ش).
اما سنت در فقه اهل تسنن تنها شامل رفتار ،کردار ،افعال وسخنان پیامبر (ص) میباشد (.انوری،
محمد جواد« ،اصول خمسه» ،در دائره المعارف بزرگ اسالمی ،ج ،۹ص ۲۷۹تا .)۲۸۲
مهرَ :مهریه یا به شکل کهنتر ان ،کابین به مالی گفته میشود که مرد در هنگام وقوع عقد
نکاح اسالمی به زن خود میپردازد یا مکلف به پرداخت ان میشودَ .مهریه واژهی عربی و کابین
واژهای فارسی است .که مهربه اقسام مختلیف تقسم که در جریان مباحث به ان می پردازیم.
( ساختار اجتماعی – حقوقی َمهریه ۳۰.نوامبر (.۲۰۱۵
تعریف مهریه:
) -1مهریه درلغت:
مهر به فتح میمم واژه عربی است که معادل ان درزبانی فارسی به معنی کابین امده است،
مهراست که درمتون اسالم به صداق ،نحله ،اجر وغیره موارد اطالق شده است ،مالی است که
مرد قبل از عقد نکاح ان را باید به زن بدهد یا توافق هردو بعد از عقد نکاح مهریه را به زن
تسلیم نماید .یعنی رضایت زوجین مطرح است باالخصوص زوجه( .صفایی ح ،امامی ع.ع قانون
خانواده مختصرتهران ناشر میزان ،2014حقوق خانواده .تهران :ناشر سهامی .)2014 صفحه 90
/176دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ث-المجنونه
ا
ونفس المر بالنسبه للمجنونه ،فلعدم ادراکها المور ،والکثیر من الفقهاء الجالء ذکروا فی
مولفاتهم بکراهیه تزو یج المجنونه منهم الشیخ الطوسی فی النهایه(.الطوسی ،ابو جعفر ،النهایه،
ص)464
ج-الناصبیه
اما الناصبیه وهی المعلنه بعداوه اهل البیت (ع)( الکرکی ،علی بن الحسین ،جامع المقاصد ،ج ،12
ص .)135فذکر اجل علمائنا االعالم بعدم التزو یج بیها لما فی نفسها من حقد وکراهیه ﻵل البیت
(ع) واتباعهم ،فال یومن شرها والکید لمحبی محمد وال محمد (ص).
ح-الغیره المفرطه
الغیره امر فطری فی االنسان ،ولکن لو تعدی الحدود الی مرحله االفراط او التفریط لصبح
مرض وعاله علی صاحبه ،سواء کان الرجل ام المراه.
خ-شرار النساء
ما ذکرناه من صفات سیئه یمکن اجمالها بـ(شرار النساء) ،ای الالتی ال َ
یومن شرهن ،وکیدهن،
ً
ً
فالحذر منهن واجب عقال وشرعا .وقد نهی النبی (ص) عن الزواج بهکذا نساء قال رسول
الرحمه (ص) :؟(شرار نسائکم ،المقفره الدنسه اللجوجه العاصیه ،الذلیله فی قومها ،العزیزه
فی نفسها ،الحصان علی زوجها ،الهلوک علی غیره) ( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،الفصول
المهمه ،ج ،3ص)397 صفحه 178
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن89 /
یمهر« َ
یا به عباره دیگر مهر واژه ای عربی و مصدراست«،مهر»ٌ «،ا
مهر از لحاظ لغوی به معنای
عوض 1به کار رفته است(بطرس البستانی ،محیط المحیط قاموس مطول للفه العربیه ،به نقل از پوالدی،
1381ص )28برای مهریه کلمات مترادف فراوانی ذکر شده است که از ان جمله صداق ،2نحله،
فریضه ،اجر ،صدقه و ...است .در قران کریم واژه مهر به کار نرفته ،بلکه مترادف های ان
استعمال گردیده می گو یند (.محقق داماد ، 1382 ،ص 223و پوالدی ،همان ،ص « کابین » است .در
فارسی به مهر.)28
)1-1مهریه در اصطالح:
در یک تعریف کلیَ ،مهر یا صداق عبارت از مالی است که به واسطه ازدواج ،مرد به زن می
پردازد) سعدی 1011 ،ه ،ج ( 901 ،1و مطابق تعریفی جامع تر ،مهر حق مالی است که در عقد
ازدواج صحیح یا دخول به شبهه یا بعد از عقد فاسد ،قانون گذار مرد را مکلف به ).پرداخت ان
به زن کرده است ( .شبلی،1977ص ،339دارلکتب االسالمیه ،ص).265.
یابـــه عبـــاره دیگرمهرعبـــارت از مـــالی اســـت کـــه مـــرد بـــه هنگـــام عقـــد ازدواج،
برعهــده مــی گیــرد .مهریــه حــق زن اســت واو مــی توانــد بالفاصــله پــس از عقــد ان
را از شــوهرش مطالبــه کنــد .چــون ایــن حــق پــس از فــوت زن بــه ورثــه او مــی رســد
وانـــان مـــی تواننـــد ان را از مـــرد قـــبض کننـــد .تعـــین نشـــدن مهرقبـــل از ازدواج موقـــت
بــه (فتــوای بیشــترمراجع ) باعــث باطــل شــدن ان مــی شــود .قــران کــریم بــه مــردان
توصــیه مــی کنــد کــه مهریــه زنــان را بــ ا رضــایت کامــل پرداخــت کننــد وحــق ندارنــد
درصـــورت نـــا رضـــابودن زن را ازار دهنـ ـ د تـــا از مهریـــه خـــود صـــرف نظـ ـ ر کنـــد یـــا
بخشی ان را نه گیرد.
براساســی فلســفه اولیــه مهریــه ،نــوع هدیــه ،نحلــه ،پیشــ کش ،اعطــای بــدون عــوض
واز روی صـــداقت (صـــداق) بـــه صـــورت نقـــدی بـــا تاکیـــد بـــر معـــادل وو یژگـــی
معنوی وفرامادی ان بوده است. صفحه 91
ا
المشاکل السریه والطالق 177 /
د-المهمله
فالمراه الحاضره الغائبه ،التی ال تهتم بشوون البیت ،وال تمنحهم عطف الزوجه وحنان الم،
بخالف الزوجه الصالحه التی تهتم بامور منزلها وتهتم بزوجها واطفالها.
ذ -العقور
ْ
هذه المراه و ان کان المر لیس بیدها ،لنه قد یکون بسبب وراثی او طارئ ،لکن الزواج من
المراه العقور قد یودی الی حدوث المشاکل والنفره بین الزوجین ،تنتهی بالطالق فی بعض
الحیان.
الزوج
ا
ً
کما ان الزوجه التی تتصف بصفات سیئه تکون سببا فی هدم کیان السره ،کذلک الزوج الذی
ا
ً
ً
یتصف بصفات سیئه یکون ایضا عامال فی هدم السره.
ا -سوء الخلق
هذه الصفه الذمیمه تنشا من الطفوله وتنمو مع الشاب وتکبر ،وتصبح عاده ،مالم یضع لها حد
فحسن الخلق هی الصفه الفضل لمن یتصف بها ،فهی ترفعه الی درجات علیا ،بل ان صاحبها
ً َ َ
َ
َ َ
یکون بدرجه من صام وقام ،وصاحبها من ا کمل المومنین ایمانا ع ْن ابی َج ْعف ٍر الباقر (ع) قال:
ََْ َ ْاْ َ َ ً َ ْ اا اا ً
یمانا اح َسنه ْم خلقا) ( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج،12
(ان ا کمل المومنین ا
ص.)157
ََ ْ َ
َ َ َ َ ْ ا
َ َ
ال ْع َمال بسنده َع ْن ام َ
وسی ْبن ا ْب َراه َیم َرف َع اه الی َر اسول الله (ص) قال :قالت ا ُّم
ـ جاء فی ثواب
َ
ا
ْ
َ
ْ
َ ا ا َ َ ََ َ
َ َ
َ َ َ ْ اَ
َ َ َ َْ َ
ا ا
َسل َمه :بابی انت وامی ال َم ْرا اه َیکون ل َها َز ْو َجان ف َی اموتان ف َیدخالن الجنه ل َم ْن تکون؟ قال :فقال صفحه 179
/90دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
قـــران کـــریم مهـــر زن را {صـــداق} نامیـــده اســـت ،زیراکـــه پرداخـــ ت مهریـــه نشـــان
صدق ادعای مرد درعشق عالقه به خانمش است.
واژه نحله به گفته راغبت اصفهانی از{ نحل} گرفته شده به معنی زنبوری عسل است .چون
زنبور عسل بدون توقعی عسل خودرا می بخشد ،واژه نحله داللت دارد که فلسفه مهریه،
تقدیمی ،پیش کشی عطیه وهدیه است .براساس برخی منابع فقه اسالمی مانند جواهر الکالم،
مهریه که زوج به زوجه می پردازد ،در حقیقت عوض حق بهره بردن از بضع [ا الت زنانگی ]
است دراسالم حق مهریه متعلق به خودی زن است نه والدینش یا هرشخصی دیگری (
تفسیرنمونه(جلد )3دارلکتب االسالمیه ،ص.)265.
)2-1فقهای امامیه :مستند به برخی روایات وارده مهر را هر ان چیزی میدانند که زوجین بر
ان توافق کنند اعم از اینکه زیاده باشد یاکم )،طوسی1407 ،1364،1400 ،و 1387نجفی : 1374 ،ج
، 31ص ،(3زیرا خداوند صداق را واجب کرده است ،بدون انکه برای ان حداقل یا ).حداکثری
قرار دهد .مفید : 1413 ،ص .)20
)2اقسام مهریه در فقه اهل تشیع قرار ذیل می باشد:
مهریه به انواع مهرالمسمی ،مهرالمثل و مهرالمتعه تقسیم شده است و شق چهارمی وجود
ندارد؛ ان چه برخی نو یسندگان) ابراهیم قزو ینی ،1390 ،ص 196؛ جعفرزاده ، 1390 ،ص)214تحت
ً
عنوان مهرالسنه اورده اند ،در واقع نوع مستقل و خاصی از مهریه نیست و ماهیتا همان مهرالمسمی
است(.محقق داماد1393.ص ا) .273
)1-2مهرالمسمی :مهر المسمی مهر است که زوجین قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار
ومیزان ان توافق نموده وان را در عقد ذکر می کنند ،یا پس از عقد بر روی مقدار معینی توفق می
کنند .مهر باید بین زوجین تا حدی که رفع جهالت دوطرف شود معین ومشخص باشد نه این
که یک چیزی مبهم و گنگ باشد (.بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران ،دانشگاه تهران ،ج،1ص).
به عباره دیگر مهرالمسمی مهری است که در عقد نکاح ،نوع و مقدار ان معین شده و یا تعیین
ان به عهده شخص ثالثی نهاده شده باشد .مهرالمسمی نیز همانند مهرالمتعه از اثار عقد نکاح صفحه 92
/178دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
َ
ْ ا ا َ
َ
اا ً َ
ا َ َ ا
ا َ َ ََ َ ْ
(ص)َ :یا ام َسل َمه تخی ار اح َس َن اه َما خلقا وخ ْی َر اه َما ل ْهلهَ ،یا ام َسل َمه ان ح ْس َن الخلق ذ َه َب بخ ْیر
ُّ ْ
الدن َیا واﻵْخ َره( .الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،12ص)155
ب -شارب الخمر
شارب الخمر ال یحتمله الناس ،لفقدانه عقله اثناء تناوله المنکر ،فیتصرف بما یخالف الفطره
االجتماعیه الصحیحه .هکذا رجل یکره تزو یجه کما ورد عن علمائنا االعالم :ذکر صاحب
اللمعه :یکره تزو یج الفاسق وخصوصا شارب الخمر (الشهید الول ،اللمعه الدمشقیه ،ص .)167عن
ابی عبد الله (ع) قال :قال رسول الله (ص) :شارب الخمر ال یزوج اذا خطب (نفس المصدر
السابق) .و یکره تزو یج الفاسق وتتا کد الکراهه فی شارب الخمر (الخوئی ،ابو القاسم ،منهاج
الصالحین ،ج ،2ص.)271
ت -االنفعالی
ا
ا
وهذا یعود الی نوعیه مزاج السره ،فلکل اسره نفسیه مزاجیه وطبع راجع الی عوامل عده یشترک
ا
کل فرد من افراد السره فی تکو ینها ،فمنها الوراثیه ومنها عوامل خارجیه او داخلیه.
ا
ومما ینتج من االنفعاالت النفسیه والغضب ،سوء الخلق ،فسوء الخلق صفه توذی صاحبها قبل
ْ
ان توذی اﻵخرین صفحه 180
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن91 /
ً
ً
می باشد و نو یسندگان نیز عمدتا ان را ذیل اثار مالی نکاح مطالعه کرده اند .طبیعتا عقد وقتی
می تواند تولید اثر کند که از نظر حقوقی صحیح واقع شده باشد؛ در حالی که شرط اولیه قاعده
ً
مانحن فیه این است که زن ،تن به زنا دهد و اساسا فرض قاعده ،مربوط به نکاح صحیح بین
طرفین نیست؛ لذا مهرالمسمی نیز خروج موضوعی از قاعده دارد .بر این اساس ،اگرچه ممکن
ً
است دو نفر برای فعلی که حقیقتا زنا تلقی می شود ،بر مال مشخص و معینی تراضی کنند و
حتی بین خودشان بر ان عنوان مهریه نیز قرار دهند ،ولی با کشف بطالن نکاح و تحقق زنا،
قرارداد تبعی مهر نیز باطل می شود و برای زانیه مهری نیست) .حقوق مدنی خانواد ،چاپ دوم ،
، 1935ص .)196
)2-2شرایط مهرالمسمی -1 :دارای ارزش مالی واقتصادی باشد -2مشخص ومعلوم
باشد -3قابل تملک و نقل وانتقال باشد -4دارای منفعت عقالیی ومشروع باشد -5معین
وتصریح شده باشد -6زوج قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد.
)3-2ب :مهرالمثل
مهرالمثل عبارت از مقدار مالی است که به عنوان مهر برای امثال و اقران زن در نکاح معین
می شود و به طور کلی در تعیین مهرالمثل ان چه مورد رغبت و تمایل در ازدواج زن است
ملحوظ می شود (امامی ، 1375 ،ج ،4ص (. 419برخالف مهرالمتعه و مهرالمسمی ،موجبات
پرداخت مهرالمثل )محدود به نکاح صحیح نیست .مواردی وجود دارد که بدون ان که نکاحی
صحیح بین زن و مرد باشد ،مرد مکلف به دادن مالی تحت عنوان مهرالمثل به زن است .به
عبارتی دیگر مهرالمثل قبل از ان که اثر عقد باشد ،عوض وطی است)جعفری لنگرودی،
،1382ص )562بدین ترتیب ظهور واژه مهر در قاعده به معنای مهرالمثل قوت می گیرد؛ زیرا
اگر شرط اصلی اعمال قاعده یعنی رضایت زن به نزدیکی با مرد ،منتفی باشد و یا اگر زن از
فساد نکاح ا گاهی نداشته باشد ،وی مستحق مهرالمثل است (.شیخ السالمی ،بررسی فقهی و
حقوقی حقوق خانواده ،1382 ،ص .(562 صفحه 93
ا
المشاکل السریه والطالق 179 /
ث -الزوج المهمل
ً
فالزوج الذی ینهمک اجل وقته بالعمل ،یخرج صباحا و یرجع الی البیت فی المساء ،ال یری
ا
اوالده و یرشدهم ،او یعرف مشاکلهم ومتطلباتهم ،وال ایحسس الزوجه بدورها السری ،فوجوده
ا
کعدمه ،وهذا المر لربما سیسبب فی ظهور سلبیات جمه داخل السره ،وعند تراکم هذه
ً
السلبیات فمن الصعو به السیطره علیها مستقبال ،مما یودی الی تفکک الروابط السریه ،و ینتهی
ا
بهم المطاف الی خسران السره.
ً
ثانیا :عدم التکافو بین الزوجین
ا کد الشارع بتکافو الزوجین من النواحی االیمانیه وهذا هو شرط معتبر فی صحه النکاح،
باالضافه الی النفقه (.مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،ج ،19ص )386
ً
ثالثا -النفقه والیسار
ا
ً
بسبب تدهور الوضع المالی لالسره ،الذی یکون بسبب عوامل داخلیه او خارجیه عده ،سببا فی
انهیار السره.
ً
رابعا -عوامل ّصحیه
ربما ال یتحمل بعض الزواج البعض اﻵخر لو کان فی احدهما عله مزمنه تعرض علیهما اثناء
حیاتهما الزوجیه ،او لسباب قد تکون سابقه للعله ،لعدم الصبر علی ذلک ،واالنسان لو کان
ا
َ َ
ً
ً
ُّ
َ َ َ
مومنا لکان صبورا علی النوائب التی تحل به او باحد افراد اسرته .ع ْن ابی ع ْبد الله (ع) قال:
(الصبر من االیمان بمنزله الراس من الجسد فاذا ذهب الراس ذهب الجسد کذلک اذا ذهب
الصبر ذهب االیمان) (.الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،ج ،2ص ،89حدیث)105591 : صفحه 181
/180دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
خامسا -عوامل اجتماعیه
ربما بسبب عالقه الزوجین بالوالدین او عالقتهم باقاربهما ،تحدث تدخالت ربما تکون فیها
زرع لفتنه بینهما تنعکس علی تصرف الزوجین بطریقه او اخری ،مما یودی الی احداث شرخ
بینهما یودی الی انهیار تلک العالقه .فان التاثیر َ
السلبی لالقارب ایسبب المشاکل ،سواء من
ا
خالل تدخلهم بشوون افراد السره او من خالل تحریض طرف علی اﻵخر .
ً
سادسا -الدور االسری
ا
وذلک بسبب عدم وضوح دور کل فرد داخل السره ،وتعدد الدوار وتصارعها ،مما یودی الی
ا
وجود خالف داخل السره .والحقیقه ان کل فرد من افراد السره له دور فی داخل هذا البناء،
ا
ً
و بشکل هرمی ،بدا من رب السره وهو الب ،ثم الم ،فالبناء.
ً
سابعا -المحیط االجتماعی
التغیرات االجتماعیه التی تطرا علی المجتمعات ،تتغیر بحسب الزمان والمکان فتاثر بالفرد
و یتاثر بها.
ً
ثامنا -االکراه فی الزواج
ا
دابت بعض السر علی تزو یج بناتهم علی نحو التسلط واالکراه ،ومع عدم رضا البنت ایعتبر هذا
ً
ً
العقد باطال وال صحه له فالبنت البالغه الرشیده لو تزوجت رغما عنها ودون رضاها ،فالعقد
ْ
باطل کما سلف ،و ان رضت فعاقبته نشوء الکراهیه فی نفسها تجاه زوجها او ولی امرها تظهر
ً
ً
اثارها عاجال ام اجال ،مما یودی الی حدوث مشاکل ربما تنتهی الی الطالق. صفحه 182
/92دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)4-2ج :مهرالمتعه:
مهرالمتعه مهری است که در نکاح مفوضه البضع ،زوج به زوجه مطلقه اش که با وی نزدیکی
نکرده است ،می پردازد) جعفری لنگرودی ، 1394 ،ص (. 702ماده 1093قانون مدنی در این
خصوص بیان می دارد هر گاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی زن خود را
طالق ده ،زن مستحق مهرالمتعه است .برای تعیین مقدارتعیین مهر مهرالمتعه ،به اوضاع و
احوال مرد از حیث میزان متمول بودن وی نگاه می شود( .ترمینولوژی حقوق ،چاپ بیست و
هفتم،1394،.ص.)702
)3مهریه – َمهر واژه ای عربی و معادل ان در فارسی کابین است.
در تعریف مهریه می توان گفت :مهریه عبارت از مالی است که شوهر برای نکاح به زن
تملیک می کند؛ منتها مالکیت زن بر مهر ،هنگام عقد ،به نصف ان متزلزل خواهد بود و در
صورتی استقرار پیدا خواهد کرد و زوج ملزم به پرداخت تمام ان خواهد گردید که نزدیکی
حاصل شده و یا شرایط دیگری محقق شده باشد.
)1-3اقسام مهریه به گزارش پایگاه خبری داورگاه:
مهریه ۵نوع می باشد -۱ :مهرالمسمی؛ -۲مهرالمثل؛ -۳مهرالسنه؛ -۴مهرالمتعه؛ -۵مهر
الموفضه.
)1-3مهرالمسمی:
عبارت است از مال معینی که با عنوان مهر با توافق زوجین و یا به وسیله شخص ثالثی که از
طرف انها انتخاب شده است ،تعیین می شود .این مال ممکن است به یکی از صور عین معین،
منفعت عمل و یا حق باشد.
)2-3مهرالمثل
مهر امثال و اقران زوجه را مهرالمثل می گو یند .غیر از مواردی که در عقد نکاح مهری ذکر
نمی شود و نزدیکی رخ نمی دهد ،در موارد زیر نیز زن حق مطالبه مهرالمثل را خواهد داشت: صفحه 94
ا
المشاکل السریه والطالق 181 /
ً
تاسعا -فارق السن
ا ً
ال شک ان التفاوت فی العمر یکون سببا فی التفاوت فی الفکار والطباع ،وهذا التعلم واکتساب
ا
الطباع یکون علی مراحل زمنیه متوالیه ،وعلیه فزواج رجل وامراه بین عمریهما فارق کبیر یودی
الی فجوه سببها عدم فهم کل منهما اﻵخر ،فیحدث شرخ اجتماعی یودی الی حدوث مشاکل
ا
اسریه قد تنتهی بالطالق واالنفصال.
ً
عاشرا -والده البنات دون الذکور
طالما اعتبرت والده البنات عند بعض الشعوب ،منقصه وعار للرجل ،حتی انهم کانوا یئدون
ً
البنت ،ای یقتلوها دفنا فی التراب وهی حیه. صفحه 183
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن93 /
اول :مهری که در عقد ذکر شده ،مجهول بوده و یا مالیت نداشته باشد.
دوم :عدم مهر شرط شده باشد و قبل از تراضی بر مهر معین بین زن و شوهر نزدیکی واقع شود.
سوم :زن به فساد نکاح جاهل بوده و نزدیکی واقع شده باشد.
)3-3مهرالمتعه:
متعه در لغت یعنی بهره مند شدن و لذت بردن؛ و اصطالحا در صورت وقوع طالق قبل از
نزدیکی و قبل از تعیین مهر ،زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود .پس سه شرط برای تعلق
مهرالمتعه به زن الزم است:
اول :در عقد مهری ذکر نشده باشد و بعدا زوجین ان را تعیین نکرده باشند؛
دوم :نزدیکی و مقاربت واقع نشده باشد؛
سوم :جدایی از طریق طالق باشد ،نه به واسطه فسخ یا مرگ یا لعان ،که در این صورت نه مهر و
نه متعه به زن تعلق نمی گیرد.
)4-3مهرالسنه:
مهرالسنه عبارت از مهری است که رسول خدا (ص) ان را مهر جمیع زوجات خود فرمودند.
مقدار مهرالسنه به نظر جمیع فقها درهم بوده ،که معدل ۵/۲۶۲مثقال پول نقره مسکوک (هر
مثقال ۲۴نخود) است .در واقع مهرالسنه از اقسام مهرالمسمی است ولی چون در ادبیات
حقوقدانان بدین شکل تفکیک شده است ،این عنوان به صورت مستقل امده است.
)5-3تف ویض مهر:
در نکاح مفوضه المهر عقد صحیح است ،در حالی که مقدار مهر به واسطه تفو یض( ،اجازه
تعیین مقدار مهر) به یکی از زوجین و یا شخص ثالث واگذار می شود ،به زنی که بدین صورت
عقد می شود ،مفوضه المهر گو یند (.اختصاصی داورگاه -برگرفته از کتاب مطالبات زوجه و
روش وصول ان). صفحه 95
/182دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الخاتمه
ا
من خالل تلک الرحله الوجیزه فی هذا العالم المصغر ،عالم السره ،تبین ان الفرد الذی هو
ً
ً
ً
عضوا فیها قد یتصرف جهال منه بما اراده الشارع المقدس ،او یسیر وفقا لمنهج او فلسفه بشریه
ٍ
لیس لها نصیب اال الخسران فی الدنیا واﻵخره ،مما قد یسوء لمکانتها العالیه التی جعلها الله
ا
سبحانه وتعالی لها ،فیوول المر کله الی مشاکل و ارهاصات تنتهی الی دمار الفرد فالسره
فالمجتمع ،لذا جاءت التوجیهات السماو یه باتباع المنهج الحق ،المنهج الذی ال یاتیه الباطل
ً
من بین یدیه وال من خلفه ،منهج االسالم الحنیف ،الذی لم یترک واقعه اال وجعل لها حکما،
ً
ً
سواء کان نصا او استنباطا.
ا
ومن خالل عرضنا لجمله من تلک المشاکل التی تمس واقع السره االجتماعی والتی تودی الی
ْ
الطالق ،تبین ان اسبابها تکمن فی الفرد نفسه ،هذا الفرد الذی یرید ان ایمنهج حیاته ضمن قانون
بشری ،ناقص محتاج ،عن طریق اتباعه فلسفات تحاول ابراز الطابع المادی فی ایدیولوجیاتها،
ً
اما شریعتنا السماو یه الکامله بکمال مشرعها ،حاولت ابراز الجانب الروحی متعالیا عن المادی،
من خالل عرض حلول اجتماعیه هی الطریق المثل فی سعاده البشریه ،وقد ذکرنا فی طیات
بحثنا المتواضع تلک الحلول مدعومه باﻵیات والروایات. صفحه 184
/94دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)4اقسام مهر در فقه اهل تسنن:
)4- 1مهرالمسمی :عبارت ازمهری است که اندازه و مقدار ان با رصایت کامل طرفین ( زوج
وزوجه) و یا نماینده گان قانونی ایشان در هنگام انعقاد ازدواج و یا احیانا بعد از تعین وتحدید
شده باشد.
طو یکه از تعریف فوق برمی اید مهرمسمی در دوحالت مطرح بحث قرارگرفته است :یکی از
این حاالت ،زمانی صورت میگرد که طرفین بارضایت کامل اندازه ان را درهنگام عقد ازدواج
تعین ومشخص کرده باشد .دومی زمانی مطرح بحث قرار میگرد که زوجه اختیار تعین مهررا به
زوج یا شخص سوم واگذار نموده باشد ،که در این حالت زوج بعد از انعقاد عقد وقبل از
مباشرت جنسی مکلف می گردد تا اندازه ومقدار ان را معین ومشخص سازد.
باید خاطر نشان ساخت که مهر مسمی توسط طرفین ازدواج قابل تزید وتنقیص نیز می
باشد(.سوره نساءایه ( .)24خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ السالمی ،272-270،232،حقوق
فامیل،ج.2ص .)44-41-33
)2-4مهرالمثل:
مهرالمثل یعنی مهریهای که زن استحقاق دریافت ان را پیدا میکند و مانند مهریه زنی است که
بهنگام عقد از نظر سن و زیبائی و مال و عقل و دین و دوشیزگی و عدم ان و شهر و سرزمین و
ً
داشتن فرزند و نداشتن فرزند و امثال ان درست مثل او است چون عادتا ارزش مهریه و مقداران
با توجه بدین صفات تعیین میگردد و این صفات در مقدار مهریه موثرند .انچه که در مهرالمثل
از نظر خو یشاوندانش معتبر است انستکه مانند خواهرش و عمهاش و دختران عمو یش باشد.
احمد گفته است در مهرالمثل خو یشاوندان «عصبه» و «ذویاالرحام» معتبرند ،اگر از
خو یشاوندانش زنی نباشد که متصف بصفات او باشد برای تعیین مهرالمثل زن بیگانهای از
خانواده همانند خانواده پدرش در نظرگرفته میشود( .خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ
السالمی ،272-270،232،حقوق فامیل،ج.2ص .)44-41-33 صفحه 96
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن95 /
)3-4مهرالمتعه:
متعه یک اصطالح عربی بوده ،از نگاه لغوی به ان چیزی اطالق می شود که ازا نفع اندک برده
شود ودوامدار نباشد.
انگاه اصطالحی متعه عبارت ازان چیزی است که برای زن بعد از طالق داده شده وشامل لباس
ومانند ان می باشد .اصطالح متعه برای زنان به خاطری اختصاص یا فته است که وی از متعه
نفع می برد ،برای زوجه درصورت واجب شناخته می شود که تفریق میان زوجین قبل زا
مباشرت جنسی وخلوت صورت گرفته باشد مشروط براین که مهر در عقد ازدواج به صورت
صحیح و با رعایت شرایط صحت ان مسما نشده باشد( .خالصه مسایل فقه حنفی،ج،2ص ،23شیخ
السالمی ،272-270،232،حقوق فامیل،ج،2ص .)44-41-33
)4-4مهریه نقدی و مه ریه نسیهای(مهر معجل وموجل)
مهرمعجل :مهری است که به توری کامل و یک باره گی دریافت می شود(.فقه
السنه،ج،1ص.)1257
مهرموجل :مهریه دوامدار عبارت از مهر است که زوج ظرف مدت معینی پرداخت نماید.
الشیخ (،فقه السنه،ج،1ص.)1257
مهریه را میتوان بصورت نقدی یا نسیهای قرار داد یا اینکه بعضی از ان نقد و بعضی دیگر
وعدهدار باشد ،همانگونه که عرف و عادت مردم محل است ،رفتارمی شود .
پرداخت قسمتی از مهریه بصورت نقدی مستحب و پسندیده است .چون از ابن عباس روایت
شده استکه پیامبرص علی ابن ابی طالب را پیش از انکه چیزی به فاطمه پرداخت کند از زفاف
با او ،منع نمود .علیگفت :چیزی ندارم حضرت محمد فرمود پس زره «حطمی» شماکجا
است؟ علی ان را به فاطمه داد .بروایت ابوداود و نسائی و حاکم که ان را «صحیح» دانسته
است .ابوداود و ابن ماجه از عایشه روایتکردهاندکهگفت« :پیامبرص به من امرکرد که زنی را به
نزد شوهرش ببرم ،قبل ازانکه چیزی را به وی بدهد» .از این حدیث برمیایدکه شوهر پیش از صفحه 97
ا
المشاکل السریه والطالق 183 /
المصادر
-1القران الکریم
-2االمام زین العابدین ،رساله الحقوق ،تحقیق السید حسن القبانجی ،موسسه العلمی للمطبوعات .
-3ابن منظور ،محمد بن مکرم ،لسان العرب دار المعارف القاهره.
-4الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،تفصیل وسائل الشیعه ،موسسه ال البیت الحیاء التراث.
-5الحرانی ،الحسن ابن شعبه ،تحف العقول ط ،7موسسه العلمی -بیروت .
-6الخوئی ،ابو القاسم ،منهاج الصالحین .
-7الرازی ،محمد بن ابی بکر ،مختار الصحاح ،دار الکتاب العربی .
-8الراوندی ،ضیاء الدین ،النوادر ،تحقیق سعید رضا علی عسکری ط ،1الناشر دار الحدیث1377 ،
قم .
-9الزبیدی ،محمد ،تاج العروس من جواهر القاموس ،طبعه الکو یت ،دار الهدایه.
-10الصدوق ،بن بابو یه القمی المالی ،تحقیق قسم الدراسات االسالمیه – موسسه البعثه .
-11الطباطبائی ،محمد حسین ،المیزان فی تفسیر القران ،منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه
فی قم المقدسه.
-12الطبرسی ،الحسن بن فضل ،مکارم الخالق ،ط1392 ,6هـ 1972 -م .
-13الطبرسی ،حسین النوری ،مستدرک الوسائل ،موسسه ال البیت الحیاء التراث -بیروت.
-14الطوسی ،ابو جعفر ،تهذیب الحکام ،دار الکتب االسالمیه.
-15العاملی ،زین الدین بن علی ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،منشورات جامعه النجف
الدینیه.
-16الکرکی ،حسن بن علی ،اطائب الکلم فی بیان صله الرحم ،من مخطوطات مکتبه ایه الله المرعشی العامه.
-17الکرکی ،علی بن الحسین ،جامع المقاصد ،تحقیق موسسه ال البیت الحیاء التراث.
-18الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،دار الکتب االسالمیه.
-19مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،ط ،1دار التراث ،الدار االسالمیه -بیروت.
-20المجلسی ،محمد باقر ،مراه العقول فی شرح اخبار ال الرسول .
-21النراقی ،محمد مهدی ،جامع السعادات ،ط ،1موسسه العلمی للمطبوعات.
-22نهج البالغه ،شرح محمد عبده ،ج ،4دار المعرفه للطباعه والنشر ،بیروت -لبنان صفحه 185
صفحه 186
/96دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
انکه چیزی از مهریه را به همسرش بدهد میتواند با وی همبستر گردد ،و حدیث ابن عباس
میرساندکه مستحب است پیش از انکه با وی همبسترگردد ،مبلغی از مهریه را پرداخت کند.
اوزاعیگفته است :مردم میپسندیدند،که پیش از انکه شوهر بر زن وارد شود ،چیزی را به وی
بدهد .زهریگفته :بما رسیده استکه سنت انست پیش ازانکه به نزد زن برود نفقه یا لباسی را به
وی تقدیم کند و عمل مسلمانان بر این رو یه بوده است.
صاحب محلی این رای را مورد بررسی و مناقشه قرار داده و گفته است:
«هیچکس از مسلمین در این امر مخالفتی ندارد که از زمان اجرای صیغه عقد نکاح ،زن همسر
مرد میشود و هر دو برای همدیگر حالل هستند ،هرکس مانع نزدیکی مرد به زن شود ،تا اینکه
مهریه یا غیران را میپردازد ،اومانع وصلت بین زن و مرد شده است بدون اینکه دلیلی ازکتاب
خدا یا سنت رسول خدا داشته باشد .ولی حقیقت انست که نباید هیچکدام از حق خود محروم
و ممنوع شوند ،پس مرد حق نزدیکی را دارد ،خواه زن بخواهد یا نخواهد و زن حقگرفتن مهریه
خود را دارد ،مرد بخواهد یا نخواهد» .پیامبرص این سخن را پذیرفته است« :اعط کل ذی حق
حقه» «حق هرکس را به وی بدهید» )،فقه السنه،ج،1ص.)1257
)5مقدار مهر در فقه اهل تشیع:
در فقه اهل تشیع دو نظر در خصوص مقدار مهریه موجود است:
الف :برخی بر این عقیده اند که میزان مهر نباید بیشتر از مهرالسنه یعنی پانصد دینار باشد .
ایشان در توجیه ادعای خود ضمن استناد به روایت مفضل از امام جعفر صادق 7که میگو یند از
حضرت در مورد مقدار مهریه ی زن که نباید سنت محمدی ۵۰۰درهم است » :از ان تجاوز
گردد سوال کردم .ایشان فرمودند
پس کسی که بیشتر از ان مهریه تعیین کند ،به سنت پیامبر بازگشت داده میشود )حر عاملی
:۱۴۱۰ج ، ۱۳ص (۱۱۰و ملزم به پرداخت بیش از ۵۰۰درهم نیست استدالل می کنند چون
سنت حضرت رسول خدا بر این بوده که مهریه ی زنان خود را ۵۰۰درهم قرار دهد و با توجه به صفحه 98
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی
الکاتب :ابراهیم نمر العبد المیر
االستاذ المشرف :د .الشیخ مجید النیسی
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
خالصه المقال
تناولت فی هذا المقال جانبا مهما من جوانب فقه االسره ،موضوع النکاح ،وعلی وجه
الخصوص مقدماته وهی الخطبه ،ودراسه احکامها فی الفقه االمامی ،فعلی من یرید الزواج ان
یکون علی بینه من االحکام الشرعیه المتعلقه بالخطبه ،ومنها االختالط واطاله فتره الخطو به
ومراعات احکام الخلوه والنظر والکالم ،وما یتعلق بها من احکام واختیار الزوج والزوجه و
العدول عن الخطبه وما یترتب علیه من احکام واسترجاع المهر والهدایا ،ومشروعیه الخطبه
فی الشریعه االسالمیه والسنه المطهره ،والحکم تشریعها ،فکتبت حول الموضوع فی مقدمه
وثالثه فصول :فی کل فصل ثالثه مباحث.
المقدمه :تناولت فیها التعریف بالبحث واهمیته واهدافه واالشکالیه المطروحه ثم الخطه
المنهجیه.
المبحث االول :النکاح وفضله والحث علیه ،تعریف الخطبه ،المبحث الثالث ،الخطبه فی
الشریعه االسالمیه.
المبحث الثانی:معاییر اختیار الزوجین ،ومقدمات الخطبه وادابها ،ومواطن الحرمه والکراهه
فیها ،صفات اختیار الزوجه والزوج ،مقدمات الخطبه وادابها ،مواطن التحریم والکراهه فی
الخطبه. صفحه 187
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن97 /
اینکه مهر هم تابع احکام شرع است ،پس در صورتی که مهریه بیشتر از انچه گفتیم تعیین شود،
چون اجماعی بر اینکه مازاد جزء مهریه تلقی شود وجود ندارد و دلیل شرعی دیگری نیز در این :
خصوص نیست ،نفی زیاد از ۵۰۰درهم واجب میشود (سید مرتضی : ۱۹۹4ص)۱۲۴
ب :برخالف این نظر که اقلیتی از فقهای امامیه به ان قائل اند ،اکثر فقهای؛ شیعه عقیده دارند
که برای مهریه حداکثری وجود ندارد(نجفی : ۱۴۱۴ج ، ۳۱ص ۱۴جبعی عاملی : ۱۳۷۰ج ،۵ص
.)۴۸۹دالیل ایشان برای اثبات این ادعا بدین شرح است :اول قران ،ایه ی بیستم سوره ی نساء
ً
می فرماید؛ «و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و اتیتم قنطارا فال تاخذوا منه شیئا .اتاخذونه
ً ً
ً
بهتانا و اثما مبینا»
اگر خواستید زنی را رها کرده و زنی دیگر اختیار کنید و مال بسیاری مهر او کرده اید ،نباید
چیزی از مهر او را پس بگیرید .ایا با تهمت زدن به زن مهر منظور از قنطار مال عظیم است « .او
را م یگیرید؟ و این گناهی اشکار است و اینکه خداوند فرموده است که مهریه ی زنانتان را اگر
بسیار زیاد هم باشد بپردازید ،داللت بر ان دارد که برای تعیین مهریه حد و مرزی وجود ندارد.
چرا که اگر غیر از این بود ،خداوند پرداخت مهریه را تا حد معین واجب می فرمود و بدین
صراحت مرد را از باز پس گیری مهریه ای که تعیین کرده صرف نظر از میزان ان منع نمی فرمود.
دوم :روایات ،در کتاب شریف وسائل الشیعه روایات متعددی موجود است که حکایت از عدم
تحدید مهر می کند .به عنوان نمونه ذیال به دو روایت اشاره می شود:
روایت منقول از امام صادق بانی در مورد میزان مهریه« :ما تراضیا علیه من قلیل او کثیر فهو
مهر»؛ «مهریه عبارت از ان چیزی است که بر ان تراضی شود کم باشد یا زیاد( .حرعاملی ،۱۴۱۰
ج ،۱۳ص .)۲۳۸
روایت منقول از امام رضا عائال« :لو ان رجال تزوج امراه و جعل مهرها عشرین الف و جعل
البیها عشره الفی کان المهر جائز و الذی سماه لبیها فاسد»؛ «اگر مردی با زنی ازدواج کند و
مهریه ی وی را بیست هزار سکه قرار دهد و برای پدرش ده هزار ،مهر زن صحیح بوده و انچه
برای پدر قرار داده شده صفحه 99
/98دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فاسد است).
قائلین به این نظر ،استدالل فقهای دسته ی اول را رد کرده و اظهار می دارند روایت استنادی
ایشان در غایت ضعف سند بوده و به دلیل احکام عجیب موجود در ان مورد توجه هیچ فقیهی
قرار نگرفته است (نجفی ،۱۴۱۴ج ،۳۱ص)۱۴
علی رغم اعتقاد اکثریت فقها بر محدود نبودن مهر ایشان به استناد احادیثی از معصومین ،از
جمله روایتی از امام باقر علی که فرمود:
«من برکه المراه قلت مهرها و من شومها کثرت مهرها»؛ «از برکت زن کمی مهر او و از شومی
وی کثرت مهر اوست»
همچنین روایتی از حضرت رسول ص که فرمود:
افضل نساء امتی جیادا اقلهن مهر»؛ «بهترین زنان امت من زنانی هستند که کمترین مهر را
دارند»،
قائل به کراهت مهر زیاد و استحباب مهر کم هستند و تا کید می کنند بهتر است زنان با اتکاء به
سنت حضرت رسول در تعیین مهریه سخت گیری نکنند .اما در هر حال در فقه امامیه میزان
مهریه با محدودیت همراه نیست و طرفین می توانند هر میزان مهری که بخواهند برای زن تعیین
کنند(.شریعه االسالمیه و القانون قاهره ،مکتبه الزهریه ،ج ۳و ،۵بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران
دانشگاه تهران ،ج ).۱
)1-5یافته های پژوهش:
درفقه امامیه دونظر در خصوص مقدار مهریه جود دارد:
.1مهر السنه؛ برخی معتقد اند که نه باید مقدار مهریه بیشتر ار مهرالسنه یعنی همان
500درهم باشد.
.2مهریه توافقی ،اکثری فقهای شیعه عقیده دارند که برای مهریه حدی اکثری وجود
ندارد ،بلکه هر قدر طرفین توافق کنند ،ان را میتوان مقدار مهریه قرارداد .ایات قران صفحه 100
/186دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
وفی المبحث الثالث :احکام النظر فی الخطبه ،والعدول عنها ،وححکم الوالیه علی البنت ،
النظر فی الخطبه والحکمه منه والخلوه ،العدول عن الخطبه واحکامه واسترداد الهدایا والمهر،
اولیاء العقد فی النکاح .باالضافه الی نتائج المقال ،وفهرست المصادر.
الکلمات المفتاحیه :احکام الخطبه ،الخطبه ،الفقه االمامی ،خطبه النکاح ،احکام الخلوه.
المقدمه
نظرا لهمیه النکاح باعتباره یدخل فی صمیم حیاه الفرد والمجتمع اولته الشریعه االسالمیه
اهمیه فائقه بالنکاح وجعلت له مکانه متمیزه ،وجمیع ما یتعلق به ،لنه الوسیله الوحیده لتکو ین
ا
تکو ین السره ،التی تعتبر نوات المجتمع الذی یتاثر بها سلبا او ایجابا ،والزواج سنه من سنن
االنبیاء والمرسلین قال( :النکاح سنتی) (النجفی الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم ،ج 29ص )12وهو
َْ ََ
کذلک سنه کونیه ال غنی لالنسان عنه ،الن فیه تسکن النفوس قال تعالیَ ( :وم ْن َایاته ان خل َق
َ
َ ا ْ ْ َ ا ا ْ َْ َ ً َ ْ اا َْ َ َ َ َ َ ََْ ا ْ َ َ ً َ َ ْ َ ً
َ َ َ
ات لق ْ ٍوم
لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم موده ورحمه ان فی ذلک ﻵی ٍ
َ
َ
َی َتفک ارون)(الروم ، )21:وتتوالی الجیال ،ولما لعقد الزواج من اثار تترتب علیه کثبوت النسب
وااللفه والمعونه زاده عنایه الشرع به فجعل له مقدمات منها الخطبه حیث نظمها و بین احکامها
حتی یکون الخاطب علی بینه من الطرف االخر وحتی تتحقق السعاده بحسن العشره ودوام
العالقه .فکل مسلم مقبل علی الزواج یمر بالخطبه اوال فهی المقدمه المهمه التی من خاللها
یتحدد مصیر الزواج ،نظرا لهمیه النکاح باعتباره یدخل فی صمیم حیاه الفرد والمجتمع اولته
الشریعه االسالمیه اهمیه فائقه بالنکاح وجعلت له مکانه متمیزه ،وجمیع ما یتعلق به ،لنه
ا
الوسیله الوحیده لتکو ین تکو ین السره ،التی تعتبر نوات المجتمع الذی یتاثر بها سلبا او ایجابا ،
والزواج سنه من سنن االنبیاء والمرسلین قال( :النکاح سنتی) (الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم
،ج ، 29ص ) 12وهو کذلک سنه کونیه ال غنی لالنسان عنه ،الن فیه تسکن النفوس قال تعالی:
َا ا َ
ً ا َ
َ َ
ْ ً
َ ا
َْ ََ َ ا
( َوم ْن َایاته ان خل َق لک ْم م ْن انفسک ْم ا ْز َواجا ل َت ْسک انوا ال ْی َها َو َج َعل َب ْی َنک ْم َم َود ًه َو َرح َمه ان فی ذلک
َ
َ
َ
َ
ات لق ْ ٍوم َی َتفک ارون) (الروم ، )21 :وتتوالی الجیال ،ولما لعقد الزواج من اثار تترتب علیه
ﻵی ٍ صفحه 188
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن99 /
کریم وروایات درمورد جواز مهریه توافقی ،مو یده این مطلب است (.نقد و بررسی مهریه
درالحیه حمایت از خانواد» نشریه مطالعات راهبری زنان ،تهران ،فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی
زنان شماره ،48سال دوازدهم ،تابستان .)1389
)6مقدار مهر در فقه اهل سنت:
ایات قران:
برخالف اینکه اقلیت فقهای شیعه به محدودیت مهریه قائل اند ،در کلیه مذاهب اهل سنت
فقها بر فقدان حداکثری مهریه متف قالقول اند .همه فقهای اهل سنت معتقدند ،نه تنها هیچ
دلیلی نه در قران و نه در سنت بر محدودیت میزان مهریه وجود ندارد؛ بلکه دالیلی موجود است
که به زوجین اختیار میدهد میزان مهریه را با تراضی به هر مقدار که مایل اند تعیین کنند (النوری .
: ۲۰۰۲ج ، ۲۰ص ۲۰؛ زحیلی : ۲۰۰۰ج ،۳ص ).۱۲۳
دلیل قرانی ایشان همان ایه ی ۲۰سوره ی مبارکه ی نساء است که اکثریت فقهای شیعه به ان
استناد کرده اند و دلیل نامبردگان از سنت نیز روایتی از خلیفه ی دوم است که ایشان با دیدن
زیاده روی مردم در تعیین میزان مهریه تصمیم گرفت میزان مهریه را مشخص و مقرر کند که
هیچ کس حق تجاوز از این میزان را نداشته باشد تا اینکه امکان ازدواج اسان فراهم شود.
هنگامی که مردم را به این امر دعوت کرد ،زنی وی را مخاطب قرار داده و اظهار کرد« :تو در
حالی که خداوند که می فرماید« :و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و اتیتم قنطارا فال تاخذوا
منه شیئا ،اتاخذونه بهتانا و اثما مبینا» را تالوت می کنی ،چنین حکمی را صادر کنی عمر با
شنیدن این استدالل گفت« :عمر خطا کرد و این زن درست می گو ید» (بدران :ج ،۱ص۱۸۵؛
ابوزهره :ص ۱۸۹؛ ابراهیم بک و واصل :۲۰۰۳ج ،۳ص | .)۱۵۱
ب ا این اوصاف فقهای اهل سنت نیز مانند فقهای شیعه به استناد روایاتی از حضرت رسول وی
که فرمودند« :بهترین مهریه ،کم ترین ان است» یا «با برکت ترین نکاح ،کم مهر ترین ان است،
بر استحباب کم بودن مهریه تا کید کرده و مهریه ی زیاد را مکروه می شمارند (ابوزهره :ص .)۱۸۹ صفحه 101
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی187 /
کثبوت النسب وااللفه والمعونه زاده عنایه الشرع به فجعل له مقدمات منها الخطبه حیث نظمها
و بین احکامها حتی یکون الخاطب علی بینه من الطرف االخر وحتی تتحقق السعاده بحسن
العشره ودوام العالقه .فکل مسلم مقبل علی الزواج یمر بالخطبه اوال فهی المقدمه المهمه التی
من خاللها یتحدد مصیر الزواج،
.1هذا الموضوع من المواضیع التی تهم کل فرد من افراد المجتمع سواء من جهه
الوالدین او من جهه البناء کونه اساسی فی تکو ین االسره ،والتی اوالها الشرع اهتماما
واسعا.
.2اهمیه معرفه االحکام الشرعیه المترتبه علی الخطبه.
.3موضوع الخطبه والزواج اخذ فی هذا العصر مغااله کثیره من حیث متطلبات الزواج
والمهور العالیه والقضایا الجانبیه التی ال داعی لها خرجت من اطار الشرع فی بعض
الحیان .ونتیجه لهذه المخالفات کثر االعراض عن الزواج ،وکثرت العنوسه والمشاکل
االجتماعیه والخالقیه وانعکست علی المجتمع.
.4التا کید علی معالجه العراقیل التی تکون فی طریق الزواج والتی من شانها تودی الی
عزوف الشباب عن الزواج مما تودی الی اشاعه الفساد ونشر الرذیله فی المجتمع
وفتح ابواب غیر شرعیه فی المجتمع تودی الی انهیار القیم الخالقیه ،واالمراض
النفسیه.
.5وضع ما قررته الشریعه فی هذا الموضوع ،وحثت علی تذلیله من الصعو بات التی
تواجه الزواج لیتمکن الجمیع من تحصین انفسهم و اکمال دینهم والمحافظه علی
العفه والخالق الکریمه ،حیث قال النبی’ ( :من تزوج فقد احرز نصف دینه فالیتق الله
فی النصف اﻵخر(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،الجزء 20 :صفحه ،)8وقال (خیر
ً
نسائکم اقلهن مهورا ومن شئم المراه غالء مهرها وشده مودتها (المحسنی ،محمد اصف _
معجم الحادیث المعتبره الجزء 8 :صفحه ،)196 :وجعلت الشریعه المیزان هوان یکون مرضی
ً
ْ
الدین واالخالق ،اذا جاءکم من ترضون دینه وخلقه فزوجوه و ام لم تفعلوا تکن فتنه صفحه 189
/100دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مهریه و کابین از نظر شرع حد معینی ندارد ،و هر چیزی که بتواند بهای کاال قرار گیرد خواه
عین و ذات اشیاء یا منفعت باشد می تواند مهریه و کابین واقع شود .چون صحیحین (مسلم و
بخاری) امده است که پیامبر به مردی که می خواست ازدواج کند چیزی برای مهریه قرار دادن
طلب کن حتی اگر یک انگشتر اهنی باشد ; » گفت ان زن را به عقد نکاح وازدواج تو دراوردم
برن که « سرانجام به ان مرد گفت و در ان دلیل است برای « مهریه اش ان باشد که مقدار قرانی
که می دانی به وی یاد دهی مبالغه در اندکی مهریه ،و این که منفعت نیز می تواند مهریه واقع
شود.
و در حدیث عامر بن ربیعه امده است که زنی از بنی فزاره ازدواج کرد و مهریه اش » :یک جفت
کفش سرپایی بود به وی گفت :ای زن !راضی می شوی که یک ،جفت کفش به تو بدهد ،یعنی
راضی هستی که زن وی بشوی و او یک جفت کفش به تو بدهد؟ ان زن گفت :اری .پیامبر ان را
جائز دانست و حکم را تنفیذ کرد به )روایت ابن ماجه و ترمذی که گفته :حسن است).
)7مقتضای اطالق وعمومیات ایات در مورد مقدار مهریه:
مقتضای اطالق و عمومات ایات درباره مقدار مهریه چیست؟ درباره مقدار مهریه ،ایات اطالق
دار ند .در ایات به طور مطلق امده است :مهریه زنان را بپردازید و حد و قیدی ذکر نشده است.
چه بسا از اطالق استفاده شود :با تعیین نکردن مقدار مهریه اراده دو طرف را در تعیین مقدا از
جمله ایه ی 4سوره نساء داریم :
َْ َ ا ا
َ ا َ َ
اَ
ا
ًَ َ ْ
« َواتوا الن َس َاء َصدقاته َن ن ْحله ۚ فان ط ْب َن لک ْم ع ْن ش ْی ٍء م ْن اه نف ًسا فکل اوه َهن ًیئا َمر ًیئا» «،و مهر زنان
را (بطور کامل) بعنوان یک بدهی (یا عطیه )،به انان بپردازید! (ولی) اگر انها چیزی از ان را با
رضایت خاطر به شما ببخشند ،حالل و گوارا مصرف کنید»!
این ایه در مقام بیان وجوب پرداخت مهریه نسبت به تعیین مقدار و بیان کم یا زیادی ان اطالق
دارد . صفحه 102
/188دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً ْ
وفسادا کبیرا (الحلی ،محمد بن الحسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد :الجزء 2 :صفحه )23 :ولذلک
قوله( :خیر نسائکم من العزیزه عند اهلها الذلیله مع زوجها ).
.6محاربه العادات الفاسده والعراف الباطله فی المجتمع والحد منها ،وایجاد حلول
شرعیه لها.
.7الخطبه هی المقدمه للنکاح ،ولها اثر فی علی مصیر العالقه بین الزوجین اذا کان
االختیار غیر سلیم ،لذا یجب معرفه االحکام التی تخصها ،ومستجداتها ،وما هی اثر
المخالفات التی قد تطرا ،واثار العدول عنها.
.8رفع الغرر ،وکشف العیوب ،والتدلیس.
المبحث االول :النکاح فی الکتاب والسنه
اوال :النکاح فی القران :حث القران علی الزواج لیکون الطریق النظیفه للعالقه الجنسیه ولقوی
غریزه عند البشر ،النهم یملکون نفس الغرائز ونفس الحاجات ،فبواسطه الزواج یتحصن
االنسان من الوقوع فی الرذیله واالنحراف ،وهنا تکمن اهمیه الزواج ،حیث قال تعالی -:
َ
ُ ُ
{ َوانک ُحوا االیامی منکم والصالحین من عبادکم وامائکم ان یکونوا۟ فقراء یغنه ُم الله من
َ
فضل ولله واس ٌع علیم}( النور)32 :
نکاح لغه :هو الوطیء کما علیه المشهور من اهل اللغه(الطباطبائی ،علی ،ریاض المسائل ،الجزء 10 :
صفحه )35 :وقد یقال للعقد .ثم استعیر للجماع ثم للعقد الن اسما الجماع کلها کنایات
الستقباحهم ذکره کاستقباح تعاطیه .والظاهر ان النکاح فی اللغه علی معان منها التزو یج بمعنی
العقد ایجاد العلقه االعتباریه .اما فی الفقه والشرع :عباره عن علقه خاصه اعتباریه قابله للجعل
واالنشاء بلفظ وشبهه (المشکینی ،علی ،مصطلحات الفقه ،ص .)546فالیم مفرده تطلق علی غیر
المتزوج امراه کانت او رجل رقا کان اوحرا ،والمراد بالصالحین الصالحون للتزو یج ال
الصالحون فی العمال (.الطباطبائی ،محمد حسین ،تفسیر المیزان ،ج ،15ص )113وعلیه یجب توفیر
الوسائل والمستلزمات للزواج ،وتذلیل المصاعب ،وانها مسوولیه اجتماعیه واذا تدبرنا اﻵیه صفحه 190
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی189 /
عرفنا ان عجله الحیاه ال تدور بدون الزواج ،واکبر العقبات امام الزواج هی خشیه العیله عن
االمام الصادق × قال :من ترک الزواج مخافه العیله فقد اساء الظن
بالله (المامقانی ،عبد الله ،مراه
الکمال الجزء 2 :صفحه )66 :وقال تعالی { ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله والله واسع علیم }(
النور )32:و بلغ من حث االسالم علی الزواج قول الصادق × قال :رکعتان یصلیها متزوج افضل
من سبعین رکعه یصلیها اعزب(البروجردی ،حسین -جامع احادیث الشیعه :الجزء 20 :صفحه )20 :و اذا لم
یوفق للزواج علیه ان یستعف ویصبر و یتحصن بالیمان وال یکون سببا لنشر الفساد فی الرض
َ
ْ
َ ْ
ا َ َ ً َ ْ
قال تعالی{ َول َی ْس َت ْعفف الذ َین ال َیجدون نکاحا حتی ایغن َی اه ام الل اه م ْن فضله}( النور)33 :
حقیقه النکاح واحکامه
.1ان النکاح راجح بذاته مقتضی طبعه ،مع مالحظه الغرض من خلق االنسان ،فان الله اراد بقاء
نسل االنسان ،وال یتحقق ذلک اال بالزواج والتنا سل ،.وقد ورد حث فی نصوص خاصه وعامه،
علی لزوم االهتمام بامر الزواج لکل بالغ عاقل ،لمصالح فردیه واجتماعیه فی ذلک ،ومفاسد
کبیره فی ترکه ،لذا روعی فیه بعض التسهیالت ،کجواز تزو یج الولی الصغیر والصغیره من حین
تولدهما من مماثل فی السن ،لمصالح فی ذلک لعل منها ان یمنعهما ذلک من الوقوع فی
العصیان او فی اوائل بلوغهما وقبل الزواج منهما(المشکینی ،علی -مصطلحات الفقه ،النکاح ،ص.)24
.2عقده موکد بالنسبه الی سائر العقود ،حیث ال تجری فیه المعاطاه و یشترط فیه شروط خاصه،
وال یجری فیه الفسخ واغلب الخیارات الجاریه فی غیره اال نادرا وال تجوز فیه االقاله.
.3یحرم النکاح والزواج بین الرجل والمراه لسباب خاصه ،یوجب بعضها الحرمه الدائمه
و بعضها الموقته ،او المشروطه ،وهی عباره عن النسب ،والرضاع والمصاهره ،والوطء ،وتزو یج
المعتده ،وذات البعل ،واستیفاء العدد والمطلقه تسعا ،والتزو یج حال االحرام واللعان بین
الزوجین ،والکفر(المشکینی ،علی مصطلحات الفقه ،النکاح ،ص. )247
حثت السنه المطهره علی الزواج ،وتذلیل العقبات التی تواجهه ،من خالل فعل النبی ’ او قوله،
او تقریره ،و بینت السبل الصحیحه التی من شانها ان تجعل الزواج ناجحا ومثمر ،تنتج عنه اسره صفحه 191
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن101 /
در مقام استفاده و استنباط حکم شرعی از اطالق ،باید دیگر ایات و روایات را مالحظه کرد که
قیدی وارد شده است اطالق را محدود کند یا نه؟ اگر چنین دلیلی بدست امد اطالق تقیید می
گردد؛ وگرنه اطالق قابل استناد می شود و به نبودن اندازه معین برای مهریه حکم می شود.
راجع به تعیین مقدار مهریه ،نه تنها در ایات دیگر قیدی وارد نشده است؛ بلکه بعضی ایات به
نحوی بر محدود نبودن ان داللت میکند ،از جمله :ایه ی 20و 21سوره نساء داریم:
ا
َ ََ َْ ا ا
َ َ
َ
ْ َ ا
َْ
ً
َ ََْ ا َ
َ َ
« َو ان ا َر ْدت ام ْاست ْبدال َز ْوج َمکان َز ْوج َوات ْی ات ْم احد ااه َن ق ْنط ًارا فال تاخذوا م ْن اه ش ْی ًئا ۚ اتاخذون اه اب ْه َتانا
ٍ
ٍ
ْ
َو اث ًما امب ًینا»؛« و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید ،و مال
فراوانی (بعنوان مهر) به او پرداختهاید ،چیزی از ان را پس نگیرید! ایا برای بازپس گرفتن مهر
انان ،به تهمت و گناه اشکار متوسل میشو ید؟»!
َ َْ َ َْ ا ا َا َ َ ْ َْ َ ٰ َ ْ ا ا ْ َ ٰ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ ا ْ َ ً َ ً
«وکیف تاخذونه وقد افضی بعضکم الی بعض واخذن منکم میثاقا غلیظا»؛« و چگونه ان را باز
ٍ
پس میگیرید ،در حالی که شما با یکدیگر تماس و امیزش کامل داشتهاید؟ و (از این گذشته)،
انها (هنگام ازدواج )،از شما پیمان محکمی گرفتهاند!»
)8میزان مهریه دختران پیامبر(ص) وهمسران ایشان
درمنابع امده که پیامبر(ص) چهار دختربنام های زینب ،رقیه ،ام گلسوم وفاطمه زهرا (ع) داشته
اند که دراین قسمت مقدار ومیزان مهریه انها را مورد بررسی قرارمیدهیم (.مجمع البیان ج ،4ص
،578سبل الهدی ،ج ،9ص .)291
در کل تمام مهریه دختران پیامبر(ص) به یک مقدارمعین بوده است ،ازهمین رو به بررسی مهریه
حضرت فاطمه (ع) می پردازیم .حضرت فاطمه داری خواستگارهای زیادی دربین صحابه
بود ،ولی پیامبر(ص) درخواست ازدواج ان ها را رد می کرد ودخترش فاطمه را به عقد نکاح
حضرت علی در اورد .دربین خواستگارا افرادی همچون عبدالرحمن بن عوف وعثمان بن عفان،
خواتسگار فاطمه بودند که مهریه های بسیارباالی را پیشنهاد می کردند. صفحه 103
/190دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
تبتنی علی السعاده والوئام والمحبه .قال ’
(النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی لیس منی)(البر
وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 20ص ).15وعن امیر المومنین علی قوله( :افضل الشفاعات
ان تشفع بین اثنین فی نکاح حتی یجمع الله بینهما بین اثنین فی نکاح حتی یجمع الله شملهما)
ْ
(البر وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 20ص ،).15وقوله( :تناکحوا تکاثروا) (المجلسی ،محمد باقر،
بحار االنوار ،ج ،24ص ،).220وان الشریعه وضعت للتزو یج معیار هو الخلق والدین (اذا جاءکم
من ترضون دینه وخلقه فزوجوه وان لم تفعلوا تکن فتنه فی الرض وفساد کبیر) ( الحلی ،محمد بن
َ ََ ْ َ
َ َ
َ َ
َ َ َ
حسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد ،ج ،3ص .)23ع ْن ابی ع ْبد الله × قالَ ( :م ْن ت َرک الت ْزو َیج َمخافه ال َع ْیله
ََ ْ َ
فقد ا َس َاء الظن بالله) (الصدوق ،محمد بن علی بن بابو یه ،من ال یحضره الفقیه الجزء 3 :صفحه .).385 :وقوله
ْ
×( :ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله) ( النور ) 32 :وعد جمیل بالغنی وسعه الرزق وقد ا کده
ْ َ
َ َ ََ
َ َ َ
بقوله( :والله واسع علیم) والرزق یتبع صالحیه المرزوق َن ابی َبص ٍیر ع ْن ابی ع ْبد الله ^ قال :اتی
ََ
َ ٌّ َ ْ َ
َ
َْ
ال ْن َصار َف َش َکا ا َل ْیه ْال َح َ
اج َهَ ،ف َق َال َل اهَ :ت َزو ْج َف َق َال الش ُّ
اب :انی ل ْس َت ْحیی ان
َر اسول الله شاب من
َا َ َ
ََ َ
ََ َ
ً
َ َ َ
ً َ
ٌ
ْ َْ
ود الی َر اسول الله ’ فلحق اه َر اجل م َن الن َصار فقال :ان لی ب ْنتا َوس َیمه ف َزو َج َها ای ااه قال :ف َوس َع
اع
َ
َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ا ْ َْ
َ
ََ ْ ََا ََ َ َ ا ا
َ
َ
َ
ا
ُّ
الله عل ْیه فاتی الشاب النبی ’ فاخبره ،فقال رسول الله :یا معشر الشباب علیکم بالباه (المجلسی،
ْ
َ َ
محمد باقر ،مراه العقول فی شرح اخبار ال الرسول ،ج 20ص .)19 ،قال :ا ابو ع ْبد اللهَ ×:رک َع َتان ای َصلیه َما
ْ ََ ا َْ َ ا ْ َ َ ْ َ ً ا َ َ ْ َْ َ ا
ال امتزوج افضل من س ْبعین َرکعه یصلیها العزب (الصدوق ،محمد بن علی بابو یه ،ثواب االعمال وعقاب
ََ
ا
َ َ
َ
َ
َ ْ
َ َ َ
االعمال ،ج ،1ص .).699ع ْن ابی ع ْبد الله قال َر اسول الله َصلی الل اه عل ْیه والهَ :م ْن ت َزو َج اح َر َز ن ْصف
ََ َ َ ََ َ
َ َ
ََ َ ْ َ َ
ٌ َ َ َ
َ َ َ
دینه ع ْن ابی ع ْبد الله× قالَ :ج َاء َر اجل الی ابی ع ْبد الله× فقالَ :هل لک م ْن َز ْو َج ٍه؟ فقال :ال فقال
َ
ا
َ
ٌ ا َ َ َ ْ
ُّ َ َ ً َ ْ
ُّ ْ
ابیَ :وما اح ُّب ان ل َی الدن َیا َوما فی َها و انی بت ل ْیله ول ْی َست لی َز ْو َجه ،ثم قال :ل َرک َع َتان ای َصلیه َما
ا ٌ ا ََ ٌ َْ َ ا ْ ا َ ْ َ َ َا ا َ َ ا َ ا ا َ َ
َرجل متزوج افضل من َرجل اعزب یقوم ل ْیله و یصوم نه َار اه (البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ا:
ٍ
الجزء 20 :صفحه ).19 :هذه الفوائد التی یجنیها کل من الزوج والزوجه ،وهل هناک دین او شریعه
اولت هذا المشروع هذه الهمیه غیر االسالم . صفحه 192
/102دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
از انس بن مالک روایت شده ،عبدالرحمن به خاطری ازدواج با حضرت فاطمه حاضربود 100
شتر سیاموی که همگی انها محملی ازجنس پارچه های مصری به همراه داشت به عنوان مهریه
پیشکش کند ولی پیامبر(ص) از انها روی گرداند ،و منتظر ماند تا انکه حضرت علی قدم پیش
نهاد با انکه فقیربود ،پیامبر(ص) پس از مشورت با دخترش در خواست اورا پذیرفت.
درخصوص میزان مهریه حضرت فاطمه دربین مورخان اختالف است ،زیرا برخی گفته اندا که
فقط زرهی بوده که حضرت علی در استانه برپایی مراسم به فرمان پیامبر(ص) ان را فروخت
و بهایش را نزد ایشان بورد پیامبر(ص) نیز باان پول برای دخترش جهزیه وسایر وسایل تهه کرد.
برخی دیگر عالوه بر زرهی به چیزها ی دیگر اشاره نموده اند ،و برخی مبلغ مهریه حضرت
فاطمه را به سکه نقره رایج ان زمان بیان داشته اند.
)1-9نوع میزان مهریه حضرت فاطمه در منابع شیعه:
-1کلینی ( 328ق) به اسنا مختیلف ،ازقول امام باقر وامام صادق (ص) نقل کرده :مهریه
حضرت فاطمه لباس یمنی کهنه وزرهی بود وفروش خانه اوپوست میشی که انرات می
انداختند و به روی ان می خوابیدند.
-2شیخ طوسی( 460ق ) با واسطه حضرت علی نقل می کند که مهریه حضرت فاطمه
زرهی حطمیه بوده است.
-3برخی گزارشها مهریه ان حضرت را یک زرهی حطمیه به مبلغ سی درهم میدانند
وشاهد مثال ایشان فرمایش امام صادق (ع) است که می فرمایند :پیامبر(ص) حضرت
فاطمه را به یک زرهی حطمیه که ارزش ان به سی درهم میرسد تزو یج نمود.
-4درگزارش ازدواج امام جواد (ع) با دختری مامون امده است که امام ،ام لفضل دختری
عبدالله المامون را به عقدی خود دراورد ،فرموده است که ام لفضل را با مهریه جده ام
فاطمه (ع) دختری پیامبر(ص) که 500درهم بود ،به عقدی خود در می اورم (.مناقب ال
ابی طالب ، ،ج ،3ص :345ابن جوزی ،تذکره الخاص ،ص ، ،306کشف الغمه ،ج ،1ص ، :355
بهارالنوار ،ج ،43ص ).127 صفحه 104
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی191 /
تعریف الخطبه
فی اللغه :الخطبه بالضم تختص بالموعظه والکالم المخطوب به ،و بالکسر خطبه النساء وهی
من الرجل واالختطاب من المراه یقال خطب المراه الی القوم اذا تکلم ان یتزوج منهم ،فهو
خاطب ،والخطبه بالضم فعله بمعنی مفعول کنسخه بمعنی منسوخ والجمع
خطب(الطریحی
النجفی -فخر الدین ،مجمع البحرین ،ج 1ص.).663وخطب یدها :طلبها للزواج ،وخطبها الی اهلها
طلبها منهم للزواج خطب فالنه طلبها للزواج ،وخطب کلمه للعرب تتزوج بها فی الجاهلیه
یقول الرجل :خطب یقال له نکح والخطب المراه المخطو به ،والخطب الرجل الذی یخطب
المراه((ابراهیم مصطفی /احمد الزیات /حامد عبد القادر /محمد النجار) ،المعجم الوسیط.).الخطبه بالضم
مصدر یخطب من باب قتل اذا وعظ ،والمخاطبه والتخاطب المراجعه فی الکالم ومنه الخطبه
بالضم الوعظه و بالکسر خطبه النساء وهی من الرجل ،وقد اشتهر استعمال الخطبه بالکسر فی
الدعوه الی الزواج.
فی الشرع :احدهما المقاوله االبتدائیه الشامله علی تعریف طرفی العقد بذکر السماء
وااللقاب و بیان الشغل والمهنه والقبیله ومحل السکنی ،فیما اذا لم یکونوا مسبوقین بالمعرفه ،ثم
بیان ان الرجل الفالنی یخطب المراه الفالنیه ،وتعیین المهر وما قد یذکر من الشروط ،و بعد
استکمال االجراءات المطلو به ،و یتم الرضا من الطرفین یصیر االمر الی الخطبه التی تقترن
بالعقد ،مع مقارنته بحمد الله والثناء علیه والصاله علی النبی واله وما یناسب ذلک من ذکر
بعض اﻵیات والروایات ،واما الحکم فالظاهر ال اشکال فی حسن جمیع المور المذکوره من
الخطبه (بالکسر) و استحبابها کونها من مقدمات الواجب او المستحب مشتمال علی حمد الله
والثناء علیه والقراءه والدعاء ( .المشکینی -علی -مصطلحات الفقه ،ص).226 صفحه 193
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن103 /
)2-9میزان مهریه حضرت فاطمه در منابع اهل سنت:
منابع حدیثی اهل تسنن ،میزان مهریه حضرت فاطمه را مختلیف بیان نموده اند:
-1ابن سعد ( 230ق) اقوال متفاوت را در این رابطه ذکر می نمایند :از عبید الله بن
موسی ،از اسرایل ،از جابر ،از محمد بن علی باقر (ع) روایت نموده که کابین حضرت
فاطمه بردی کهنه وپوست دباغی شده گوشفندی بوده است وهمچنان از قولی سفیان
بن عیینه از عمرو ،از عکرمه نقل کرده که حضرت علی با یک زرهی اهنی استین کوتا،
حضرت فاطمه را به عقد خود دراورده است .ابن حجر (852ق) این حدیث را مرسل
اماه صحیح السناد دانسته است.
ابن سعد به نقل از وکیع بن جراح از منذر بن ثعلبه از علباء بن احمر یشکرنقل کرده که حضرت
علی حضرت فاطمه را به همسری گرفت « بعیر» شتری خودی را به 480درهم فروخت و
باالفاصله در ادامه به نقل از محمد بن فضل از یحیا بن سعد و از محمد بن ابراهم روایت می
کنند ،که گفته است« کابین دختران وهمسران حضرت ختمی مرتبط همواره 500درهم معال
12/5اوقیه بوده است».
-2عده ای معتقد اند که مهریه حضرت فاطمه فقط همان زرهی حطمیه بوده است.
-3برخی نیز مهریه ان حضرت را برد کهنه میدانند « وزرهی حطمیه میدانند».
-4بیهقی(458ق )،مهریه ایشان را زرهی اهنی ،وسبو یی گرد( جره دوار) می باشد.
-5سیوطی911 (،ق) می گو ید که حضرت علی به عمری پیامبر(ص) زرهی خود را به
12اوقیه فروخت وان را مهریه حضرت فاطمه قرار داد (.هراوقیه 40درهم بوده ومجموعه
ان 480درهم میشود .صحیح ،ج ،9ص :49تبرانی ،المعجم الکبیر،ج ،22ص ،409سنن،
ج،1ص،490السنن
االصابه،ج،4ص.)365
الکبیری،ج،8ص21؛
مناقب،ص،335
اسدالغابه،
ج،4ص،377 صفحه 105
/192دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الخطبه فی الشریعه االسالمیه
اوال :الخطبه فی القران والسنه:
الرغبه الجنسیه البد ان تثمر فی سبیل الفرد ،واال فهی تضر وال تنفع ،والسبیل الصالح هو
الزواج ،والزواج یبدا باالختبارلمعرفه الصفات المطلو به فی کال من الزوجین وفی عملیه
االختبار یتدخل الشیطان سلبا ،و یدع الطرفین الی الفاحشه والمسلم علیه ان یصبر و یتقی ربه فی
َ
َ ْ
ََ ا
هذه المرحله الحرجه وال یخرج عن حدود الشریعه .قال تعالی ( َوال اج َن َاح عل ْیک ْم فی َما عرض ات ْم
به م ْن خ ْط َبه الن َساء َا ْو َا ْک َن ْن ات ْم فی َا ْن افس اک ْم َعل َم الل اه َان اک ْم َس َت ْذ اک ار َون اهن َو َلک ْن َال ات َواع اد ا
وهن سرا اال
َ ْ َا ا َ ً
ً
ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا) ( البقره ).235 :هذه اﻵیه تبیح للرجال ان یخطبوا النساء اللواتی فی عده
الوفاه لکن تعریضا ال تصریح بل بالکنایه ،والتعریض ضد التصریح ومعناه ان تضمر کالمک کی
یصلح للدالله علی المقصود وعلی غیر المقصود اال ان اشعاره بجانب المقصود اتم وارجح،
والخطبه اصلها من الخطب وهو المر والشان خطب فالن فالنه ای سالها امرا وشانا فی نفسها،
وکذا فی الخطبه والخطاب فان فی کل منهما شانا .ثم النساء علی ثالثه اقسام:
احدها :ان تجوز خطبتها تعریضا وتصریحا وهی الخالیه عن الزوج والعده اال اذا کان قد خطبها
اخر واجیب الیه ،وعلیه یحمل قوله ’
«ال یخطب احدکم علی خطبه اخیه (الحلی ،الحسن بن یوسف
بن المطهر ،تذکره الفقهاء ،الجزء 2 :صفحه )570 :فان وجد صریح االباء او لم یوجد صریح االجابه وال
صریح الرد فالصح انه یجوز خطبتها لن السکوت ال یدل علی الرضا خالفا لمالک.
وثانیها :ما ال یجوز خطبتها تعریضا وال تصریحا وهی منکوحه الغیر ،لن خطبتها ربما صارت
سببا لتشو یش المر علی زوجها ،والمتناع المراه عن اداء حقوق الزوج اذا وجدت راغبا فیها،
وکذا الرجعیه فانها فی حکم المنکوحه بدلیل انه یصح طالقها وظهارها ولعانها وتعتد منه عده
الوفاه و یتوارثان.
وثالثها :ما یفصل بین التعریض والتصریح وهی المعتده غیر الرجعیه سواء کانت معتده عن
وفاه ،او عن طلقات ثالث ،او عن طلقه بائنه کالمختلعه ،او عن فسخ .وسبب التحریم انها صفحه 194
/104دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
)3-9تحلیل مه ریه حضرت فاطمه(ع):
حضرت علی برای تامین مهریه همسرشان وسیله را فروخت ولی معلوم نبوده چی چیزرا به
چی قیمت فروخت نظرواحد وجود ندارد ،نوع ومیزان مهریه حضرت فاطمه در منابع اهل تشیع
واهل تسنن متفاوت بیان شده .ولی با جرت گفته میتوانیم که مقدار مهریه حضرت فاطمه از
500درهم باالترنبوده است .حال ممکن است 500درهم نقره یا زره یا نقره وچیزی یگری هم
بوده است .هرچند ظاهرا در بهای ان اختالف وجود دارد ،اما این اختالف قیمت قابل توجیه می
باشد ولی صرف از نظربرخی اختالفات ،اکثری انان معتقد به 500درهم معادل 262مثقال
صیرفی نقره خالص می باشد) .مذهب اااللکام فی بیان الحالل الحرام ،نجف ،مطبعه االداب،
چاپ29،1396ق).
)10تعیین میزان مهریه بالخصوص در جانب کثرت ان ،منوط به تراضی دوطرف در
اسالم:
)1-10میزان مهر با قید یاد شده از دیدگاه فقها:
ازجمله مباحث مهم در مهریه میزان ومقدار ان در حقوق اسالمی است به طوری کلی درمیان
فقها،دو دید گاه دراین زمینه وجود دارد:
الف :کسانی که در طرف زیادت ،میزان خاص برای مهر تعین نکرده اند ،اما درجانب قلت
وکمی ،کمیت خاص همانند ده درهم ،سه درهم یا ربع دینار ،برای مهرتعین کرده اند .این دیدگاه
مختص برخی فرق عامعه است ودر میان امامیه قائل ندارد(الفقه علی المذاهب االربعه،ج،4ص.93
المذاهب االربعه،ج،3ص .)409
ب :درمقابل عده دیگری ،پایبندی به مقدارمهرخاص را ( مقدار مهر ٌ
السنه 500درهم) در
جانب زیاد ت الزامی دانسته اند ،ولی در جانب قلت وکمی حدی برای ان قائل نیستند
وهرچیزی که مالیات داشته باشد شاید مهر قرارداده شود (النتصارفی انفرادات االمامیه،قم،
النشراالسالمی،ج.)140،5 صفحه 106
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی193 /
مستوحشه بالطالق فربما کذبت فی انقضاء العده بالقراء مسارعه الی مکافاه الزوج .واما
المعتده عن وفاه فظاهر اﻵیه یدل علی انها فی حقها لنها ذکرت عقیب ایه عده المتوفی عنها
زوجها ،ثم انه خص التعریض بعدم الجناح فوجب ان یکون التصریح بخالفه ،ثم المعنی یوکد
ذلک وهو ان التصریح ال یحتمل غیر النکاح ،فالغالب ان یحملها الحرص علی النکاح علی
االخبار عن انقضاء العده قبل اوانها بخالف التعریض فانه یحتمل غیر ذلک فال یدعوها الی
الکذب .وعد اخرون من الفاظ التعریض ان یقول لها« :انک لجمیله» او «صالحه» و «من
غرضی ان اتزوج» و«عسی الله ان ییسر لی امراه صالحه» ونحو ذلک من الکالم الموهم انه
یرید نکاحها حتی تحبس نفسها علیه ان رغبت فیه (.البحرانی ،یوسف ،الحدائق الناضره فی احکام العتره
َْ
الطاهره ،ج 24ص )90والتصریح ان یقول :انی ارید ان انکحک او اتزوجک او اخطبک(.ا ک َن ْن ات ْم فی
َْا ا
انفسک ْم) او سترتم واضمرتم فی قلو بکم فلم تذکروه بالسنتکم ،ال معرضین وال مصرحین .اباح
التعریض فی الحال اوال ثم اباح ان یعقد قلبه علی انه سیصرح بذلک بعد انقضاء العده ،ثم ذکر
َ ا
ْ ا َ
َ
الوجه الذی لجله اباح التعریض فقال(:عل َم الل اه انک ْم َس َتذک ارون اه َن) لن شهوه النفس اذا
حصلت فی باب النکاح لم یکد المرء یصبر عن النطق بما ینبئ عن ذلک فاسقط الله تعالی عنه
الحرج .ثم قال :ولک ْن ای فاذکروهن ولکن ال اتواع اد ا
وهن سرا والسر وقع کنایه عن النکاح الذی
هو الوطء لنه مما یسر .ثم عبر به عن النکاح الذی هو العقد لنه سبب فیه کما فعل بالنکاح
َ ْ َا ا َ ً
ً
(اال ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا)( البقره )235 :وهو ان تعرضوا وال تصرحوا .والمعنی ال تواعدوهن
مواعده سریه اال مواعده االحسان الیها واالهتمام بمصالحها حتی یصیر ذکر هذه الشیاء موکدا
لذلک التعریض .فالمواعده المنهی عنها اما ان تکون المواعده فی السر بالنکاح فیکون منعا من
التصریح ،و اما المواعده بذکر الجماع ال تواعدوهن بشیء یوصف بکونه سرا اال بان تقولوا قوال
َ
اْ َ
معروفا وهو التعریض( .وال ت ْعز اموا عقد َه النکاح) ( القره ).237 :من عزم المر وعزم علیه .والعزم
عقد القلب علی فعل من الفعال معناه وال تعزموا عقد عقده النکاح ،او ال تعزموا عقده النکاح
ان تعقدوها ،و اذا نهی عن العزم فعن نفس الفعل اولی .وقیل :معنی العزم القطع ای ال تحققوا
ذلک وال توجبوه ومنه وقیل :ال تعزموا علیهن ان یعقدن النکاح مثل عزمت علیک ان تفعل کذا. صفحه 195
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن105 /
ٌ
• درمقابل قول اول مشهور فقها به چنین الزامی قایل نیستند وتعین مهرالسنه را صرفا
عملی استحبابی میدانند وتلقی کرده اند ( العا ملی،166:1421،النجفی،1374 ،ج
.13:31الطوسی )،1387،دراصطالح فقهی به مقدار مهری که پیامبر(ص) برای همسران
ودختران خو یش تعین فرمودند وکمیت ان به شهادت روایات متعدد 500 ،درهم بوده
است { مهرالسنه} می گو یند .روایات در این مورد زیاد است که به چند نمونه اشاره
می شود :امام صادق (ع) به نقل از پدرش امام باقر(ع) دراین زمینه می فرمایند :ما
زوج رسول الله (ص) شیا سایر من نساء علی اکثر من اثنتی عشره اوقیهء ونش
واالوقیه ا ربعون والنش عشرون درهما} .رسول الله (ص) هیچ یک از دختران و
زنان خود را به مهریه بیش دوازده اوقیه و یک نش تزوج نکردند ،مقدار اوفیه چهل
ومقدار نش بیست درهم در مجموع 500درهم است( .حرعاملی،1367 ،ج ( 48:21
راجع به اندازه مهر در فقه نظریه مشهور این است که تعیین مقدار مهر منوط به تراضی
طرفین است و مقید به حد و قیدی جز اراده طرفین نیست .میزان مهر از حیث حد اقل
هیچ محدودیتی ندارد و تنها الزم است ان چه که مهر قر ار داده می شود مالیت داشته
باشد و شرعا بتواند به ملکیت مسلمان دراید و در جانب زیادی هم نامحدود است.
)2-10الف :استحباب تقلیل مهریه:
گفته شد مقدار مهر به تراضی دو طرف بستگی دارد .البته ممکن است تراضی برمهریه های
سنگین بر انگیزه های معقول و خرد پسند استوار نباشد .بدیهی است اگر مهر سنگین شود
رغبت جوانان به ازدواج کم م ىشود و این امر باعث کثرت مفاسد است .عقل حکم می کند
مهر کم باشد ،هزینه های ازدواج سبک گردد و تشریفات از میان رود تا جوانان به سهولت
بتوانند ازدواج کنند و گناه کم شود .از این رو بحث استحباب تقلیل مهریه به میان م یاید .در
کالم فقهاء این مطلب بدون اختالف نظرامده است ،( .مسالک االفهام ،ج،8ص )99وروایات
فراوانی بر این مطلب داللت دارند. صفحه 107
/194دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اَ
َ
واصل العقد الشد والعهود ولنکحه تسمی عقودا تشبیها بالحبل الموثق بالعقد (حتی َی ْبلغ
ْ ا َ َ
تاب ا َجل اه) ( النساء ).24 :المراد منه المکتوب ای تبلغ العده المفروضه اخرها وانقضت ،و ان
الک
لم یکن البدل مذکورا فان لم یحصل الدخول فحکمها فی هذه اﻵیه وهو ان ال مهر لها و یجب
لها المتعه ،و ان حصل الدخول فحکمها غیر مذکور فی هذه اﻵیات اال انهم اتفقوا علی ان
الواجب فیها مهر المثل قیاسا علی الموطوءه بالشبهه ،بل اولی لوجود النکاح الصحیح .وقد
ْا َ ا ا ا
َ
وهن ا اجو َر اه َن) ( النساء ) 24 :فالخطبه
یستنبط حکمها من قوله تعالی( :ف َما ْاس َت ْم َت ْع ات ْم به منهن فات
ٌ
ضروره دینیه واجتماعیه ،لکی یتعرف کل من الزوجین باعتبار ما سیکون علی اخالق وتصرفات
اﻵخر بشکل امفصل ،تبیح للرجال ان یعرضوا لخطبه النساء اللواتی فی عده الوفاه ،لکن
بالکنایه ،واالضمار بالنفس ،وهذا الحکم من اجل الحفاظ علی حریم الزواج السابق ،وکذلک
ال یحرم الرمله حقها فی تعیین مصیرها من جهه اخری ،وهذا الحکم یرعی العداله وکذلک
حفظ احترام الطرفین .من الطبیعی ان تفکر المراه فی مصیرها بعد وفاه زوجها ،وکذلک یفکر
بعض الرجال بالزواج بالمتوفی عنها زوجها ،حتی فی العده لکن بصوره التعریض و التعریض:
ً
ً
هو المیل بالکالم الی جانب لیفهم المخاطب امرا مقصودا للمتکلم ال یرید التصریح به ،من
العرض بمعنی الجانب ،فهو خالف
التصریح(الطباطبائی ،محمد حسین ،المیزان فی تفسیر القران،
ج2ص ) 242وعباره (عرضتم) من ماده (التعریض) والتی تعنی کما یقول الراغب فی المفردات
(الراغب ،الحسین بن محمد ،المفردات فی غریب القران ) 277:الحدیث الذی یحتمل معنیین الصدق
َ
َ
والکذب ،او الظاهر والباطن(الطبرسی ،الفضل بن الحسن ،تفسیر مجمع البیانَ ( ) 2:120 ،ولک ْن ال
ْ
ً
ا ا ا
ت َواعدوهن سرا) ( البقره )235 :عن الصادق انه قال :ال تصرحوا لهن النکاح والتزو یج(الحر العاملی،
محمد بن الحسن ،الوسائل .)499 :20 صفحه 196
/106دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
محمد بن مسلم :از ابی عبد الله علیهالسالم فرمود «:من برکه المراه خفه مونتها (وتیسیر ولدها)
(وتیسر ولدها) ،ومن شومها شده مونتها وتعسیر ولدها (والدتها)».؛« از برکت زن سبک بودن
مونه و اسان زائیدن اوست و شومی اش زیادی مخارج و سختزائی اوست» .
در این روایت از برکت زن سبکی مونه و خرج اوست تنها مهر مطرح نیست بلکه تعبیر امده
است که مفهوم عامی دارد و یکی از مهمترین مونه های زن مهر اوست .عمل پیامبر در تقلیل
مهر زنان خود و دخترانش دلیل بر استحباب است و این که از نظر شریعت مقدس اسالم؛ قلت
مهر امری مطلوب است.
)3-10ارزیابی روایات معارض:
صاحب وسایل گفته است :از محمد بن الحسن شیخ طوسی در کتاب المسبوط ان طور که
نقل شده انه روی ان عمر تزوج ام کلثوم بنت علی«علیه السالم» فاصدقها اربعین الف درهم.
این روایت می گو ید :خلیفه دوم ،ام کلثوم دختر علی«علیه السالم» را خواستگاری کرد و چهل
هزار درهم مهر قرار داد و در روایت ندارد که علی«علیه السالم» نپذیرفت (.ح ،2باب 9از
ابواب مهمور)
جواب :این روایت از نظر سند مرسله است عالوه بر این در مور د ازدواج ام کلثوم با عمر اصل
مسئله محل بحث است .همین مضمون در روایت زیر هم امده است.
ابی القاسم بن قولو یه از عیسی بن عبدالله الهاشمی :خطب عمر بن الخطاب و ذلک قبل ان
یتزوج ام کلثوم بیومین و قال :یا ایها الناس التغالوا بصدقات النساءفانه لو کان الفضل فیها لکان
رسول الله (صلی الله علیه واله) یفعله ....ثمنزل عن المنبر فما اقام اال یومین او ثالثه حتی
ً
ارسل فی صداق بنت علیباربعین الفا (.وسائل ح 5باب 9از ابواب مهور) .
در این روایت خلیفه دوم می گو ید :در مهر زنان غلو نکنید اگر این کار فضیلت داشت رسو ل
الله( صلی الله علیه واله ) چنین می کرد .دو سه روز بعد وی صداق دختر علی«علیه السالم»
را چهل هزار درهم مهر قرار داد در این روایت نیامده که علی«علیه السالم» نپذیرفت. صفحه 108
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی195 /
ثانیا :مشروعیه الخطبه:
الخطبه مشروعه ومستحسنه قبل الزواج ،لما فیها من التروی فی االختیار ،وهی مشروعه بالدله
من القران والسنه .
َ
َ
َ
َ
َْا
ْ
ْ
ْا
ا
ْ
َ
َ
ْ
َ
َ
ا
ا
ا
َ
ْ
ْ
.1من القرانَ ( :وال جناح عل ْیک ْم ف َیمـا عرضـت ْم بـه مـن خط َبـه الن َسـاء او ا کننـت ْم فـی انفسـکم)
( البقره) 235 :
.2ما ورد عن النبی ’ فی خطبته لخدیجه (رض) ،وخطبه االمام علی من فاطمه ^ وخطبه االمام
الرضا وخطبت االمام الجواد ^ .وخطب الصحابه ،عن ابی عبد الله × فی حدیث ان جماعه
قالوا لمیر المومنین × :انا نرید ان نزوج فالنا فالنه ونحن نرید ان تخطب (،الحر العاملی ،محمد بن
الحسن ،الوسائل ،الجزء 14 :صفحه )66 :وقوله × من حمد فقد خطب (المجلسی ،محمد باقر ،بحار النوار -
الجزء 16 :صفحه).4 :
ثالثا :الخطبه فی الخطبه
یستحب فی الخطبه :ان یقوم الزوج او ولیه بخطبه امام الحضور یبتدا بها بتمجید الله تعالی
والثناء علیه و یصلی علی النبی وعلی اله و یذکر بعض اﻵیات المناسبه للمقام واالحادیث
المالئمه ،ولکن ورد عنه (من حمد فقد خطب) ( الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی :ج 5ص.)361
المبحث الثانی :اختیار صفات الزوج والزوجه
اوال :اختیار الزوجه
ا کد االسالم علی الرجل ان ال یتساهل فی اختیاره لزوجته ،ولخطوره سوء االختیار علی حیاته
االجتماعیه ،وامره بالمشوره فی ذلک لهل الخیر والخبره السیما الوالدان واوصی الوالدین
بالمساعده باختیار الزوجه الصالحه المتدینه لوالدهم ،بل عد ذلک من حقوق البناء علی
االباء ،قال × اختاروا لنطفکم ( النجفی الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم :الجزء 29 :صفحه )37 :کما
واکد علی اختیار الزوج الصالح المتدین للمراه{ ،هن لباس لکم وانتم لباس لهن}( البقره.)187 : صفحه 197
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن107 /
این روایت که از دو جهت ارسال دارد و سند معتبری ندارد و نمی توان به ان اعتماد کرد .یکی
ای نکه :ابن قولو یه از رجال امام صادق «علیه السالم» و وفات امام صادق «علیه السالم» در
نقل کند چون زمان این دو به« عیسی بن عبدالله » سال 148است .پس ابن قولو یه نمیتواند از[
عیسی بن عبدالله] نقل کند چون زمان این دو بهی خورد ،پس مرسله است گرچه درظاهر مسند
ً
است .و دیگر این که ،عیسی بن عبدالله در زمان عمر نبوده است و قطعا از کسی شنیده است
پس ارسال دیگر هم در اینجاست .عالوه بر این اصل چنین ازدواجی مشکوک است ،و بعضی از
بزرگان این داستان را ساختگی می دانند.
-2شیخ طوسی در مبسوط گفته است :و تزوج الحسن) علیه السالم) امراه فاصدقها ماه جاریه
مع کل جاریه الف درهم) .ح ،3باب 9از ابواب مهور (.این روایت هم سند ندارد و می گو ید:
حضرت حسن )علیه السالم) زنی را تزو یج کرد و صد کنیز و همراه هر کنیز هزار درهم مهر ان
زن قرار داد .در مورد این روایت تصور این است که این مسائلی که به حضرت حسن (علیه
السالم)نسبت می دهند مجعوالت زمان معاو یه است که برای خراب کردن چهره حضرت
ً
حسن (علیه السالم)چنین نسبتهایی به ان حضرت می دهند ،مثال میگو یند کثیر الزواج بوده اند
ً
و یا کثیرا طالق می دادند.
)8-10جمع بین دو دسته روایت:
برفرض اعتبار این روایات با روایات مهرالسنه تعارض داشته باشد ،می توان بین دو طائفه از
روایات جمع نمود:
هم جمع داللی و هم اعمال مرجحات متصور است .اما جمع داللی به این بیان که اینها برای
این است که بفهمانند این کار حرام نیست و برای اثبات جواز است .و اما اعمال مرجحات هم
به این است :روایات مهرالسنه مشهور و دسته دیگر شاذ و نادر است وان دسته شاذ ،کنار
گذاشته می شود. صفحه 109
/196دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فعن ابراهیم الکرخی قال :قلت لبی عبد الله ×:ان صاحبتی هلکت رحمها الله ،وکانت لی
موافقه ،وقد هممت ان اتزوج ،فقال لی :انظر این تضع نفسک ،ومن تشرکه فی مالک وتطلعه
ً
ً
علی دینک وسرک ،فان کنت فاعال فبکرا تنسب الی الخیر وحسن الخلق(الکلینی ،محمد بن یعقوب،
الکافی ص 199ح .)1وقال :من سعاده المرء الزوجه
الصالحه(الشیرازی مکارم ،ناصر ،موسوعه الفقه
االسالمی المقارن ،ج 2ص.)295
االختیار علی اساس الدین :قال :من تزوج فقد احرز
الشیعه ،ج ،20ص ،)8وعلیک
نصف دینه(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث
بذات الدین تربت یداک(العاملی محمد حسن ،وسائل الشیعه ط االسالمیه،
ج 14ص)30
.1کریمه الصل ،لم تکن متولده من ابو ین تنالهم االلسن ،او متصفین بصفات سیئه .
.2
ان تکون بکرا ،لقواه ’ تزوجوا بکرا ولودا ،فانهن اطیب افواها ،وانتق ارحاما (.حر العاملی
،محمد الحسن،
هدایه المه الی احکام الئمه -منتخب المسائل ،الجزء 7 :صفحه )103 :
.3ان تکون ممن ال تنال االلسن ابائها وامهاتها.
.4
غیر متولده من زنا او حیض.النه یوثر فی الولد (المجلسی ،محمد باقر ،بحار االنوار ،جزء
، 104ص )6 ،سئل ع عن المراه الفاجره یتزوجها المسلم ؟قال :نعم ولکن اذا فعلها
فالیحصن بابه مخافه الولد.
.5العفه والمانه :لقوله ’ تسره اذا نظر الیها وتطیعه اذا امرها ،وتحفظه فی ماله وعرضه اذا
غاب عنها (.الکلینی ،محمد بن یعقوب ،لفروع من الکافی ،الجزء 5 :صفحه ).327 :
.6ان تکون ولود :لقوله ’ تزوجوا الودود الولود .
.7سلیمه من المراض والعاهات.
.8انت تکون جمیله ،مربوعه(نفس المصدر ،صفحه )335ذات شعر .تسره اذا نظر الیها.
.9البلوغ
.10
التوافق المذهبی.ان الزوجه تاخذ من دین زوجها(کاشف الغطاء ،حسن ،انوار الفقاهه (کتاب
النکاح) ،الجزء 1 :صفحه .)130 : صفحه 198
/108دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
ً
نکته :ممکن است مهریه را اوال مهرالسنه و ثانیا پانصد سکه بهار ازادی قرار دهند ،در این
صورت به مستحب عمل شده؟ روشن است که نه ،چرا که باید کل مهریه پانصد درهم باشد نه
قسمتی از ان.
اشکال :در مهریه مربوط به حضرت جواد (علیه السالم)چنین چیزی دیده می شود .چرا که
حضرت مهرالسنه را بعالوه یک چیز اضافی مهر قرار دادند .
(این حدیث در وسائل نیامده ،ولی در من الیحضره الفقیه امده است ،صدوق ،من ال یحضره
الفقیه ،ج ،3ح )4339
پاسخ :امام در اینجا مهریه را فقط مهرالسنه و اضافه را نحله و بخشش قرار داد وجزی مهره نبوده
است .بعضی فقیهان متذکر این نکته شده اند :اگر در صورت اراده زاید بر مهر السنه احتیاط
شود و صداق را مهر السنه و زاید بر ان را نحله «بخشش» قرار ده ،خوب است چراکه به امام
جواد علیه السالم (تاسی شده است (.ایشان با دختر مامون چنین کردند و فرمودند :ان چه به
عنوان صداق ب ل کردم همان است که رسول الله «صلی الله علیه واله» برای همسران خود
دادند یعنی(بیهقی ،ج ،7زنان نامدار ،ج 3؛ ص )136
از انچه نقل شد معلوم می شود:
-1مستحبات است ،مهر کم باشد
-2زیادی مهر مکروه است
-3سختگیری در مهر ،منجر به کینه در دل می شود.
-4از وجوه شومی زن ،کثرت مهر اوست
-5از مبارکی زن ،کمی مهر اوست. صفحه 110
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی197 /
.11ان ال تکون محرمه علیه لسبب او نسب.
.12الحریه ،ای التکون امه او مملوکه .
.13یستحب ان تکون سمراء عیناء عجزاء مربوعه
ثانیا :صفات الزوج
یجب علی االباء ان یختاروا لبناتهم الزواج الصالحین الذین یتحملون المانه ،و یقدر المراه
و یحترمها ،قال ’ خیرکم
خیرکم لهله ،وانا خیرکم لهلی(الحر العاملی ،وسائل الشیعه -ط االسالمیه:
الجزء 14 :صفحه)122 :
وجاء رجل الی االمام الحسن یستشیره فی زواج ابنته ،ازوجها رجل تقی اذا احب الزوجه
اکرمها وان ابغضها ال یظلمها(الطبرسی ،رضی الدین ،مکارم االخالق -ج 1ص)204
یشترط فیه االسالم وان ال یکون محرما علیها تحریما مو بدا او موقت
.1ان یکون امینا ،وعفیفا ،وذو غیره
.2ان یکون کفوا ،ان یکون مومنا وذو یسار .
.3السالمه من العیوب واالمراض
.4ان یکون مستطیعا للباءه .قوله ’ من ایتطاع منکم الباءه فالیتزوج.
.5یستحب ان یکون حامال لشیء من کتاب الله ،رفیقا بالنساء.خیرکم خیرکم الهله ،وانا
خیرکم الهی .
.6ان یکون مرضی الدین والخلق ،اذا جاءکم دینه وخلقه
فزوجوه (.الرازی ،فخر الدین :
تفسیر الرازی ،الجزء 23 :صفحه )211 :
.7التوافق المذهبی ،الن المراه تاخذ من دین زوجها ،او یجبرها علیه
.8صـــالحا للنکـــاح لقولـــه تعـــالی{ :وانکحـــوا االیـــامی مـــنکم والصـــالحین مـــن
عبادکم}( النور)32 : صفحه 199
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن109 /
نتیجه گیری
بــا بررســی و اســتدالل در ایــات قــران و نظریــه هــای علمــای اهــل تشــیع وتســنن بــه ایــن
نتیجــه مــ ی رســیم کــه اقســام مهریــه ،در فقــ ه تشــیع بــه ســه نــوع مهــر مســمی ،مهرمثــل
ومهرمتعــه امــا درفقــه اهــل تســنن بــه پــنج نــوع مهرمســمی ،مهرمثــل ،مهرمتعــه،مهر معجــل
ومهرموجــل تقســم شــده انــد .میــزان مهریــه درشــرع مقــدس اســالم تعــین وتقــدیر نشــده
وتعــین ان در اختیــار زن ومــرد اســت ،پــس هــر اقــدام در زمینــه تعــین ســقف بـرای مهریــه از
حیث کمی وزیادی از این منظــر مخــدوش خواهــد بــود چــون در دیــن مقـ دس اســالم مقــدار
مهریه معین نشد ه است وتاکید برمعین بودنش نیست.
میزان مهریه در شرع مقدس اسالم تعیین و تقدیر الزامی نشده و از نظر کثرت اندازه ای ندارد.
قرار دادن مال فراوان به عنوان مهریه به زن مجاز است معیار در تعیین مقدار صداق با لحاظ
عرف ،تراضی دو طرف است .ترغیب به وضع مهریه های پایین به عنوان یک اصل مسلم مورد
عنایت اسالم بوده است مقدار مستحب مهر پانصد درهم از باب ذکر مصداق و متعارف زمان
است .برای میزان استحباب سقفی معین نمی باشد. صفحه 111
/198دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقدمات الخطبه وادابها
االداب التی یستحب اتباعها قبل الزواج:
ان االنسان له قدره محدوده ،لیس له احاطه بغائبات المور ومستقبلها فاذا عزم الشاب علی
التقدم لفتاه فعلیه استخاره الله تعالی ثم یستشیر من له الخبره ،فعن جابر & کان النبی ’ یعلمنا
االستخاره فی االمو کالسوره من القران (المجلسی ،محمد باقر ،بحار النوار ،الجزء 88 :صفحه)265 ،
و یصلی العبد رکعتی االستخاره فی ای وقت شاء و یسلم و یدعو ،وکذلک علی الفتاه.
اوال :االستخاره وصاله رکعتین:
ماهی االستخاره فی االصطالح
االستخاره اسم بمعنی طلب الخیر لسانا بقول او دعاء او قلبا بالتوجه الی الله والرجاء عند
االقدام علی عمل ال یعلم حاله ،من سفر او تجاره او زواج او غیرها ،ففی اخبار هذا العنوان (
)( المشکینی ،علی ،مصطلحات
فصل رکعتین واستخر الله فوالله ما استخار مسلم اال خار له البیه
َ
َ َ َ َ َ َ ا ا ْ َ ْ َ َ ْ َ ا َ َ ا ْ ا اَ
َ َ َ َ َ َ
الفقه ،ص )65عن :ابی َبصی ٍر قال :قال :ا ابو ع ْبد الله × :اذا تزوج احدکم کیف یصنع قال قلت له
َ
َ َ َْ
ْ ا َ َ َ َ َ َ
ا ا
ا
ْ
ا ا َْ
َما ا ْدری اجعلت فداک قال فاذا َهم بذلک فل ای َصل َرک َع َت ْین َو َی ْح َمد الل َه َو َیقول الل اهم انی ارید ان
َ
َْ
َ ً َ َْ َ
َ ْ
ََ
ََ
ات َزو َج الل اهم فاقد ْر لی م َن الن َساء اعف اهن ف ْرجا َو احفظ اهن لی فی نفس َها َو فی َمالی َو ا ْو َس َع اهن
َْ ََ ً َ ً َ ْ َاا َ َ ً َ ً
ْ ً َ َْ َ ا َ ًَ َ ْ
َ
َ َْ َ َ
رزقا و اعظ َمهن ب َرکه و اقد ْر لی منها ولدا طیبا تجعله خلفا صالحا فی ح َیاتی و بعد م ْوتی(البر
وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 7ص.)286
ثم علیه ان یحسن االختیار ،و یسال الثقات عن المراه وعن اهلها بدقه ،ومن اداب الخطبه ان
یکون الرجل هو الخاطب والمراه مخطو به ،و یجب ان یکون ذو نیه صادقه علی النکاح.
ثانیا :لعقد النکاح :خطبتان مسنونتان :خطبه تسبق العقد ،وخطبه تتخلل العقد .فالتی تتقدم
العقد هی الخطبه المعتاده ،وهی مسنونه غیر واجبه ،وکذلک یستحب ذکر الله عند کل امر یطلبه صفحه 200
/110دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
منابع:
-1قران کریم
-2ناصرمکارم شیرازی ،تفسیرنمونه(جلد )3دارلکتب االسالمیه ،ص.265.
-3محقق داماد ،سیدمصطفی ،بررسی فقهی حقوق خانواده ) ، (1393تهران ،مرکز نشر علوم اسالمی،
چاپ هفدهم.
-4گرجی ،ابوالقاسم و همکاران . ۱۳۸۴ ،بررسی تطبیقی حقوق خانواد،ه تهران ،دانشگاه تهران ،ج .۱
-5یوسف زاده ،مرتضی ،حقوق مدنی خانواده ) ،(1335تهران ،شرکت سهامی انتشار ،چاپ دوم.
-6محقق داماد ،سیدمصطفی ،بررسی فقهی حقوق خانواده ) ، (1393تهران ،مرکز نشر علوم
-7اسالمی ،چاپ هفدهم.
-8جعفری لنگرودی ،محمدجعفر ،ترمینولوژی حقوق ) ، (1994تهران ،گنج دانش ،چاپ بیست و
هفتم.
-9عدالتخواه عبدالقادر،حقوق فامیل جلد دوم ،چاپ سوم،1396 ،هـ ش ،کابل -چهارهی دهن باغ.
(انتشارات بین المللی سروی سعادت).
-10سابق سید ،فقه السنه .مترجم :دکتر ابراهیمی محمود ابراهیمی فق سنه سنندج شهریور . 1386
-11مولوی طاهری حفیظ الله و مولوی موحدی غالم احمد خالصه مسایل فقه حنفی،ص .23
-12بوزهره ،محمد . ۱۹۸۵ ،الحوال الشخصی،ه قاهره ،العاده ,ج.
-13جاللی سید «مهدی نقد و بررسی مهریه درالحیه حمایت از خانواد» نشریه مطالعات راهبری زنان،
تهران ،فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان شماره ،48سال دوازدهم ،تابستان .1389
-14سیدمرتضی ،ابوالقاسم . ۱۴۱۰ ،االنتصار بیروت ،دار احیاء التراث العربی .
-15محقق حلی شرایع االسالم ،منشورات االعلمی ،تهران 1389 ،هـ ش.
-16نجفی ،شیخ محمد حسن جواهرالکالم فی شرح شرایع االسالم ،دارا حیاء التراث العربی ،ط،7.
بیروط لبنان.
-17بحرانی ،یوس««ف بن احمد ،الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره ،قم ،موسسه نشر اسالمی،
بیتا،
-18الهدایه ،قم ،موسسه امام هادی( ع) ،چاپ اول 1418 ،ق.
-19ابن زهره ،حمزه بن علی ،غنیه النزوع الی علمی االصول و الفروع ،قم ،امام صادق( ع) ،چاپ اول،
1417ق. صفحه 112
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی199 /
والخطبه المسنونه ما رواها ابن مسعود عن النبی ’ :الحمد لله ،نحمده ونستعینه ونستغفره ونعوذ
بالله من شرور انفسنا ،ومن سیئات اعمالنا ،من یهدی الله فال مضل له ،ومن یظلل الله فال
هادی له ،واشهد ان ال اله اال الله واشهد ان محمدا عبده ورسوله ،واتقوا الله الذی تساءلون به
والرحام ان الله کان علیکم رقیبا ،اتقوا الله حق تقاته وال تموتن اال وانتم مسلمون ،اتقوا الله
وقولوا قوال سدیدا یصلح لکم اعمالکم و یغفر لکم ذنو بکم ومن یطع الله ورسوله فقد فاز فوزا
عظیما.واختصر ذلک فقیل " المحمود الله ،والمصطفی رسول الله ،وخیر ما عمل کتاب الله
".واما التی تتخلل العقد فیقول الولی :بسم الله والحمد لله وصلی الله علی محمد ورسول الله
اوصیکم بتقوی الله زوجتک فالنه ،و یقول الزوج :بسم الله والحمد لله وصلی الله علی رسوله
اوصیکم بتقوی الله قبلت هذا النکاح.،و یستحب ان یدعی لالنسان اذا تزوج فیقال :بارک الله
لک و بارک علیک وجمع بینکما فی خیر (.مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،الجزء 38 :صفحه).174 :
وقال‘ من حمد فقد خطب .
ثالثا :والخطبه من مستحبات العقد وتکون الخطبه قبل العقد وهی بمعنی طلب التزو یج ,هی
بالواقع نوع احترام للمراه التی یرید نکاحها ,وتقییم وتعظیم لها والخطبه مشروعه ومستحسنه لما
اشتهر استعمالها فی الدعوه الی الزواج فی الشرع وهی ومستحبه ،فی الفقه لما فیها من التروی
والتبین مما ینتج عنه قدر ا کبر من االنسجام والتفاهم بین الزوجین ،لقد کانت الخطبه تعارفت
علیه القبائل والمم علی مر الزمان ،منذ اول التاریخ وان کانت احکامها وشروطها تختلف
باختالف وعادات المم ،وهی الفتره الزمنیه التی تسبق عقد الزواج ،وهی فی معجم
الرائد(المعجم الرائد :ص )338وهی اتفاق مبدئی علیه ،ووعد بالزواج ،وتعتبر الخطوه الولی من
خطوات الزواج(حقوق االسره المقارن ،الخطبه فی االقوام والمم ،جامعه المصطفی المفتوحه ،الدرس .)8وقد
شرعها الله تعالی لتحقیق التعارف بین الطرفین لتجنب الخداع والتدلیس ،فیستطیع کال
الخاطبین التعرف علی االخر و یتعرف علی فکره وطبائعه. صفحه 201
بررسی اقسام مهریه در فقه تشیع واهل تسنن111 /
-20مسالک الفهام الی تنقیح ش رائع االسالم ،قم ،موسسه معارف اسالمی ،چاپ اول،
-21الهدایه ،قم ،موسسه امام هادی( ع) ،چاپ اول 1418 ،ق.
-22ابن بابو یه ،علی ،الفقه المنسوب لالمام الرضا( ع) ،مشهد ،الموتمر العالمی لالمام الرضا( ع)،
چاپ اول،
-23طباطبائی حکیم ،محمد سعید ،حواریات فقهیه ،محمد سعید حکیم ،بیجا ،چاپ اول 1416 ،ق.
-24طباطبائی کربالئی ،علی بن محمد علی ،ریاضالمسائل فی بیان االحکام الشرع بالدالئل ،قم،
-25طبرسی ،مجمع البیان ج ،4ص .578سل الهدی ،ج ،9ص .)291
-26ار بلی ،علی بن عسی ،کفش الغمه فی معرفه اال امیه ،قم ،دارالمعرفه ،بی تا.
-27ابــن هبــان ،صــحیح ،ج ،9ص :49تبرانــی ،المعجــم الکبیــر،ج ،22ص ،409ابــوداود ،ســنن،
ج،1ص 490طوســــی ،المــــالی،ج،1صــــر؛خوارزمی ،مناقــــب،ص335؛ ابــــن حجــــر،
االصابه،ج،4ص.365
-28جرد[.ج] (ع ص ،ا) جامه کهنه فرسوده( منتهی ارب).
-29بیقی ،السنن الکبیری،ج،8ص21؛ ابن اثیر ،اسدالغابه ،ج،4ص.377
-30سبزواری ،عبداالعلی مذهب اااللکام فی بیان الحالل الحرام ،نجف ،مطبعه االداب،
چاپ29،1396ق
-31النجفی ،الشیخ محمد حسن ،جواهر الکالم فی شرح شرائع االسالم ،تحقیق :محمود القوجانی،
ً
الناشر :دار احیاء التراث العربی ،ثالثه و اربعون مجلدا ،بیــروت.
-32الکلینی الرازی ،ثقه االسالم ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق ،الکافی ،صححه و علق علیه
-33علی اکبر الغفاری ،و نهض بمشروعه :الشیخ محمد اﻵخوندی ،الناشر :دار الکتب االسالمیه،
طهران ،ثمانیه مجلدات.
-34الشهید الثانی ،زین الد ین بن علی العاملی ،مسالک االفهام الی تنقیح شرائع االسالم ،تحقیق و
ً
نشر :موسسه المعارف االسالمیه ،خمسه عشر مجدا ،قم ،الطبعه االولی 1416ق.
-35بی نا ،سنن بیهقی ،ج ،7بی جا ،بی تا صفحه 113
/200دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مواطن التحریم والکراهه فی الخطبه
اوال :المحرمات:
المحرمات من النساء فی النکاح (جمعتها اﻵیه ادناه) ،الذی من طریق اولی عدم جواز
خطبتهن ،الن الخطبه مقدمه من مقدمات الزواج ،وهی- :
.1ما یکون بسبب الوالده ،او ما یعبر عنه باالرتباط النسبی.
.2ما یکون بسبب الزواج ،و یعبر عنه باالرتباط السببی.
.3بسبب الرضاع ،والذی یعبر عنه باالرتباط الرضاعی.
ا َ ْ
وهذه الصناف یحرم التعرض لهن بالخطبه ،والیحل الزواج بهن ،لقوله {حرمت
ا َْ
ا ْ اْ
َ َ اا
اا ََ اا َ اا
ََ ا ا اا
عل ْیک ْم ام َهاتک ْم َو َب َناتک ْم َواخ َواتک ْم َوعماتک ْم َوخاالتک ْم َو َب َنات الخ َو َب َنات الخت
ا
ا
َ َ ا ََ اا
ا اا
َ َ ا ا
َوام َهاتک ام الالتی ا ْرض ْع َنک ْم َواخ َواتک ْم م َن الرضاعه َوام َهات ن َسائک ْم َو َر َبائ ابک ام الالتی
َ ْ َ َا ا َْ
َْ
ََ
ََ ا
ا
ا ا ا
فی حجورک ْم م ْن ن َسائک ام الالتی َدخل ات ْم بهن فان ل ْم تکونوا َدخل ات ْم بهن فال اج َن َاح عل ْیک ْم
ْ اْ
ََ ا َ ا
َْ َ َ
َ َ ا َْ َْ
َوحالئل ا ْب َنائک ام الذ َین م ْن ا ْصالبک ْم َوان تج َم اعوا َب ْی َن الخ َت ْین اال َما قد َسلف ان الل َه
َ َ َا
کان غف ًورا َرح ًیما}( النساء )23 :وهذا التشریع تناول المحارم من النساء علی الرجال ،
بما کان من هذا التشریع تخطیط لنظام االسره من اجل ایجاد مساحه واسعه للعالقات
االنسانیه بین الرجال والنساء.
.4والتعریض لخطبه المعتده :وهی التی لم تنقض عدتها بعد مفارقه زوجها ،سواء
بالطالق ،او بالوفاه ،وقد حرم االسالم مصارحتها بالرغبه فی خطبتها خالل العده ،او
قد تکون حامل من زوجها الول وهی لتعلم فتکون خطبتها ال فائده منها ،قال تعالی:
ْ
{والمطلقات یتربصن بانفسهن ثالثه قروء}( البقرهَ { )228 :والالئی َیئ ْس َن م َن ال َمحیض
َ
َ ا
َ َ ا ََ َا َْ
ا
ْ ا َ ا َْْ
م ْن ن َسائک ْم ان ْارت ْب ات ْم فعدت اهن ثالثه اش اه ٍر َوالالئی ل ْم َیحض َن َواوالت الح َمال ا َجل اهن
َ َ َ
َ َ
َْ َ
َ ا
ان َیض ْع َن ح ْمل اهن (الطالق )4 :وقال تعالی َ { :والذ َین ای َت َوف ْون م ْنک ْم َو َیذ ارون ا ْز َو ًاجا صفحه 202
صفحه 114
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی201 /
ً َ
ً َ ْ
َ ْ
ََ
َ ْ َ
َ ْ
ََ ا
َوصیه ل ْز َواجه ْم َم َتاعا الی ال َح ْول غ ْی َر اخ َراج فان خ َر ْج َن فال اج َن َاح عل ْیک ْم فی َما ف َعل َن
ٍ
َْا
َ
َ
ْ َْا
وف َوالل اه عز ٌیز حک ٌیم}( البقره. )240 :
فی انفسهن من معر ٍ
.5والکفار غیر الکتابیین ،والنواصب ،والزانیه المعانه والتی ال تتوب ،وخطبه المراه علی
ََ ٌ
ٌ َ
َ َ
ْ ْ َ
َ
عمتها او خالتها ،قال تعالیَ { :وال ت ْنک احوا ال امشرکات حتی ای ْومن َول َمه ام ْوم َنه خ ْی ٌر م ْن
َ
ْ
ْ ْ
َ
ْ َ َ َْ َ ا َ ا
َ ٌ
َ
امشرک ٍه َول ْو اعج َب ْتک ْم َوال ت ْنک احوا ال امشرک َین حتی ای ْوم انوا َول َع ْبد ام ْوم ٌن خ ْی ٌر م ْن امشر ٍک َول ْو
َْ َ ا ا َ َ ْ ا َ َ
ْ
ْ ْ
ْ ا َ ْ َ
اعج َبک ْم اولئک َیدعون الی النار َوالل اه َیدعو الی الجنه َوال َمغف َره باذنه َو ای َبی ان َایاته للناس
َ
َ َ
ل َعل اه ْم َی َتذک ارون}( البقره)221 :
مواطن الکراهه فی الخطبه
یکره نکاح ست وعشرین امراه :العجوز ،والحسناء فی منبت السوء ،والعقیم ،والکردیه،
والسوداء اال النو بیه ،والمه اال مع عدم وجود الطول و یکره ایضا نکاح سیئه الخلق ،والسلیطه،
ومن لیست بعفیفه ،والصخابه ،والوالیه ،والخراجه ،والمتبرجه ،والحقود ،والمستضعفه من اهل
الخالف ،والتی لیست بسدیده الرای ،والتی لیست بقانعه ،والذلیله فی اهلها العزیزه مع بعلها،
و بنت امراه کانت زوجه ابیه اذا رزقت البنت بعد مفارقه ابیه لمها ،والتی قبلته وربته و بنت التی
قبلته ،والتی زنی بامها او بنتها(مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،الجزء 38 :صفحه )410 :والوعد من
احد الطرفین لالخر ،یعد احدهما صاحبه بالزواج و یسکت االخر اما المواعده من الطرفین حرام
َ ْ َا ا َ ً
ً
{ َو َلک ْن َال ات َواع اد ا
وهن سرا اال ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا}( البقره .)235 :یکره الزواج دواما ومتعه من
علیها(الحر العاملی ،محمد حسن،
المراه الزانیه ای مشهوره بالزنا ولو بقرینه الحال ،وان لم یثبت
َ َْ
َ
َ
َ ْ
ا
ً
َ
ا
ْ
َ
وسائل الشیعه االسالمیه ،ج 14ص { )0الزانی ال َی ْنک اح االزائیه ا ْو امشرکه َوالزان َیه ال َینکحها اال ز ٍان او
ْ ٌ ا َ َ ََ ْ
امشرک َوحر َم ذلک علی ال ام ْومن َین}( النور ).3 :خطبه المحرمه بحج و بعمره وقت االحرام لقوله:
المحرم ال ینکح وال ینکح وال یخطب(المحسنی ،محمد اصف ،معجم الحادیث المعتبره -ج 6ص ).278
یکره للرجل التزو یج بامراه بعد عدتها ان صرح لها بالخطبه فیها(الحلی -نجم الدین جعفر بن الحسن صفحه 203
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در زندگی خانوادگی در فقه شیعه
نویسنده :زهرا اسدی قلعه نی
استاد :مجتبی عفتی
د ریافت مقاله1400/11/29 :
1
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
خانواده ابتدایی ترین اجتماع و سنگ بنای جوامع بزرگ انسانی است .از این رو کیفیت رابطه
اعضای خانواده نقش کلیدی در سعادت و شقاوت جامعه خواهد داشت .و از انجا که هر گروه
هدفمند برای جلوگیری از تشتت و از هم گسیختگی نیاز به مدیری دارد ،بیگمان نهاد خانواده با
مسوولیت مهمی که بر عهده دارد از این قاعده مستثناء نیست و نیاز به مدیر در خانواده هم
وجود دارد در این تحقیق ما با روش توصیفی به ادله قوامیت و مدیریت مرد در خانواده اشاره
کرده و نشان می دهیم از نگاه فقه شیعه مرد مدیر خانواده است
واژگان کلیدی :قوامیت -فقه شیعه – قوامیت مرد -زن -زندگی خانوادگی
مقدمه
خانواده ابتدایی ترین اجتماع و اصیل ترین نهاد جامعه بشری و سنگ بنای جوامع بزرگ انسانی
است .از این رو کیفیت رابطه اعضای خانواده نقش کلیدی در سعادت و شقاوت جامعه خواهد
داشت .از انجا که هر گروه هدفمندی برای جلوگیری از تشتت و از هم گسیختگی نیاز به مدیری
کاردان و الیق دارد ،بیگمان نهاد خانواده با مسوولیت مهمی که بر عهده دارد از این قاعده
مستثناء نیست و زوجین که تشکیل دهندگان اولیه این اجتماع کوچک اند ،بیشترین وظیفه را بر
عهده دارند .وقتی برای نهادهای مالی و صنعتی کوچک ،که به مراتب از درجه اهمیت کمتر و
mogtaba_effati@yahoo.com -1 صفحه 115
/202دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بن یحیی بن سعید ،شرائع االسالم -ج 2ص.).526یکره تزو یج الفاسق و یتا کد
فی شارب الخمر(نفس
المصدر)و یکره التزو یج بالمریضه والعاقر .
المبحث الثالث :النظر فی الخطبه ،حکمه ،والحکمه منه
اوال :احکام النظر:
النظر الی الجنس اﻵخر من قبل احد الجنسین تترتب علیه اثار عملیه عدیده ،ومواقف سلوکیه
متباینه ،قد تودی الی اثاره الشهوه والوقوع فی الفتنه ،وقد وضع الدین االسالمی ضوابط لعالقه
الرجل والمراه وخاصه الجنبیه ،درئا للفتنه وصیانه للقلوب والنفوس من اثار النظر المحرم
َ ا َْ
اا ا
َ
وهن َم َت ًاعا َف ْاس َا ال ا
وعواقبه ،قال تعالیَ { :و ا َذا َس َا ْل ات ام ا
وهن م ْن َو َ
اب ذلک ْم اط َه ار لقلو بک ْم
ج
ح
اء
ر
ٍ
َو اق الو بهن}( الحزابَ { )53 :و اق ْل ل ْل ام ْوم َنات َی ْغ اض ْض َن م ْن َا ْب َصارهن َو َی ْح َف ْظ َن اف ار َ
وج اهن َوَال ای ْبدینَ
َ َ
َ
َ
ََ
ا
ْ ْ
ز َین َت اهن اال َما ظ َه َر م ْن َها َول َیضر ْب َن بخ امرهن علی اج ایو بهن َوال ای ْبد َین ز َین َت اهن اال ل اب اعولتهن ا ْو َابائهن
َ
َ
َ
َ َ
َ َ َ
َ
ََ
ْ
َ َ ْ
ا ْو َاباء اب اعولتهن ا ْو ا ْب َنائهن ا ْو ا ْب َناء اب اعولتهن ا ْو اخ َوانهن ا ْو َبنی اخ َوانهن ا ْو َبنی اخ َواتهن ا ْو ن َسائهن
َ
َ ا
َ َ ْ َ ا َ
َ
ْ
ََ
ْ
َ ْ
ا ْو َما َملکت ا ْی َمان اهن او التابع َین غ ْیر اولی اال ْر َبه م َن الر َجال او الطفل الذ َین ل ْم َیظ َه اروا علی
َ
َ
َ
َ
ْ
َ ْ
ا
َ
ع ْو َرات الن َساء َوال َیضر ْب َن با ْر اجلهن ل ای ْعل َم َما ایخف َین م ْن ز َینتهن َوتو ابوا الی الله َجم ًیعا ا ُّی َه
ْ
َ َ ا اْ
َ
ال ام ْوم انون ل َعلک ْم تفل احون} (النور )31 :عن الصادق علیه السالم :کل ایه فی القران فی ذکر الفروج
فهی من الزنا اال هذه اﻵیه فانها من النظر(الکاشانی ،محسن ،تفسیر الصافی ،ج )429 ،3وقال االمام
فتنه» (.الری
جعفر الصادق× « :النظره بعد النظره تزرع فی القلب الشهوه ،وکفی بها لصاحبها
َ َ
َ
َ
َ ْ َ
شهری ،محمدی ،میزان الحکمه :الجزء 4 :صفحه )3292 :فی ر َوا َیه ابی الج اارود ع ْن ابی َج ْعف ٍر × :فی ق ْوله:
َ ََ ْ َ َ َ ا َ ْ ا ْ ا َ ْ َ َا َ َ ا ْ َ
اب الکف َو الس َو اار،
« َو ال ای ْبد َین ز َین َت اهن اال ما ظهر منها» فهی الثیاب و الکحل و الخاتم و خض
َ
ََ
ا ََ ٌ
ٌ ْ
ا
ا
ٌ
ٌ
ََ ْ َ َ َ
َو الز َینه ثالث :ز َینه للناس َو ز َینه لل َم ْح َرم َو ز َینه للز ْوج ،فاما ز َینه الناس فقد ذک ْرن ااهَ ،و اما ز َینه
َ
ْ
ُّ ا
َ ْ َ ْ َ ا
ٌ
ْ َ َ َ َ
َ
َ َ َ
ال َم ْح َرم ف َم ْوض اع القال َده ف َما ف ْوق َها َو الد ْمل اج َو َما ادون اه َو الخلخال َو َما ا ْسفل م ْن اه َو اما ز َینه للز ْوج
َ ْ َ ا ا ُّ
فالج َسد کل اه(القمی :علی بن ابراهیم ،تفسیر ،ج ،2ص )101والنظر یودی فی اغلب الحیان الی الوقوع صفحه 204
/114دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پایینتری نسبت به نهاد خانواده برخوردارند ،مدیرانی گماشته میشوند که عالوه بر استعدادهای
ذاتی و مدیریت و سرپرستی ،تخصص علمی و سابقه عملی در رشته مربوطه را دارند ،رعایت
این مهم در نهاد خانواده که به تولید و رشد انسان میپردازد سزاوارتر است.
خانواده مانند هر گروه و اجتماع دیگری ،برای ادامه مسیر و رسیدن به اهداف خود ،نیازمند مدیر
و رهبری است که بتواند وحدت رای و انسجام این اجتماع کوچک و بسیار مهم و اساسی را
حفظ و مسئولیت ان را بپذیرد .بدیهی است هیچ اجتماعی با پراکندگی اراء و وجود اختالف
نظرهای فراوان ،بدون داشتن راهبر به سر منزل نخواهد رسید ،خانواده نیز از این امر مستثنا
نیست .قران کریم به عنوان نسخه نجات و کمال بشر ،به زیبایی بایدها و نبایدهای اساسی سیر
به سوی کمال را پیش بینی و برای انها برنامه ارائه کرده است .در این موضوع نیز خداوند با توجه
به اهمیت و حساسیت امر خانواده به عنوان هسته اجتماع بشری ،راهکارهای اصولی را ارائه داده
و فقه شیعه برگرفته از مکتب اهل بیت (ع) به تبیین ان پرداخته است .نجات و حفظ بنیان
مقدس خانواده در دوران معاصر ،نیازمند اشنایی به تعالیم وحیانی و اموزه های مکتب اهل بیت
است که در این نوشتار به روش توصیفی به ان خواهیم پرداخت که مردان در خانواده بر زنان
قوامیت دارند
معنای واژه قوامیت
از انجا که تبیین این واژه در این نوشتار اهمیت زیادی دارد و ریشه هر برداشتی از ایه شریفه به
این واژه بازمی گردد ،ابتدا به بررسی معنای لغوی ان نزد اهل لغت و سپس به بررسی معنای
اصطالحی ان از دیدگاه های مختلف خواهیم پرداخت.
معنای لغوی "قوام"
کلمه ی " قوام " از ریشه ی " قوم " صیغه مبالغه و جمع لفظ " قائم " می باشد .ابن منظور واژه
قوام را به معنای محافظت و اصالح می داند (این منظور،چاپ اول) راغب اصفهانی در مفرات صفحه 116
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی203 /
فی شباک ابلیس فتعقب صاحبها الندامه والحسره ،قال االمام جعفر الصادق׫ :النظره سهم من
سهام ابلیس مسموم ،وکم من نظره اورثت حسره
الجزء 20 :صفحه:
طو یله» (.البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه
)277والنظر قد یکون مقصودا و بشهوه فیکون احدی مقدمات الزنا ،قال
االمامان محمد الباقر وجعفر الصادق«× :ما من احد اال وهو یصیب حظا من الزنا ،فزنا العینین
النظر ،وزنا الفم القبله ،وزنا الیدین اللمس ،صدق الفرج ذلک ام کذب» .ولجل الحفاظ علی
المجتمع من االنحراف واالبتذال والسقوط دعا االسالم المومنین والمومنات الی غض البصر
ا
نین َی اغ ُّضوا من ا َ
وتجنب النظر الی الجنس اﻵخر ،قال تعالی ( :اق ْل للموم َ
بصارهم و َیحفظوا
ْ ا ْ
ا
اف ار َ
وجهم َوقل للمومنات َیغضض َن من ابصارهن و َیحفظن)( النور )30 :وفی هذه اﻵیه امر الله
تعالی الجنسین بغض البصر وامر المراه بالحجاب بتغطیه راسها ورقبتها ،وحفظ مواضع الزینه
ا
اال ما ظهر منها کالوجه والکفین لنظر الجائز هو النظره االولی ،قال رسول الله ( :ال تتبع النظره
النظره)( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه -ج 14ص ،)140فلیس لک اال اول نظره".
ا
والجمع بین الدله فی جواز النظر وحرمته یقید بجواز النظره االولی غیر المقصوده وغیر
المتعمده .ومعاوده النظر حرام (وال ینظر الرجل الی المراه الجنبیه اال مره من غیر معاوده)
فالمراه فی فتره الخطو به تعتبر اجنبیه علی الخطیب لذا یراعی فیها الحدود الشرعیه ،وقد
استثنی منها النظر الی المراه التی یرید الزواج بها ،وال ینظر الرجل الی الجنبیه اصال اال
لضروره ،و یجوز ان ینظر الی وجهها وکفیها علی کراهیه فیه مره وال یجوز معاوده النظر وکذا
الحکم فی المراه ،و یجوز عند الضروره کما اذا اراد الشهاده علیها ،و یقتصر الناظر منها علی ما
یضطر الی االطالع علیه کالطبیب اذا احتاجت المراه الیه للعالج ولو الی العوره دفعا
للضرر(مروارید ،علی اصغر -الینابیع الفقهیه -جزء 19 :صفحه .)469 :العمی کالبصیر فی حرمه نظر
المراه الیه(الحکیم ،محسن ،مستمسک العروه الوثقی ،الجزء 14 :صفحه )12 :و یجوز ان ینظر الی وجه امراه
یرید نکاحها و ان لم یستاذنها و یختص الجواز بوجهها وکفیها ،وله ان یکرر النظر الیها وان
ینظرها قائمه وماشیه ،وروی جواز ان ینظر الی شعرها ومحاسنها وجسدها من فوق
الثیاب(مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،جزء 19 :صفحه ،)469 :وذلک الن المتعه مشترکه بین بین صفحه 205
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 115 /….
می گو ید ،نام چیزی است که سبب ثبات چیز دیگری شود ،مانند عماد و سناد که نام وسیله
پایداری و استحکاماند (راغب،چاپ اول،ص )417
ابن فارس از لغو یان متقدم که در معجم مقاییس اللغه ریشهیابی دقیق کلمات را بیان میکند
مینو یسد:
«قاف»«،واو» «میم» دو ریشه معنایی دارد یکی به معنای جماعتی از مردم و دیگری به معنای
انتصاب یا عزم .برای معنای دوم مثال میزند به «قام بهذا المر» یعنی عهده دار این کار شد.
(ابن فارس،چاپ اول،ج 5ص )34
در مجمع البحرین امده است:
َ
ا
َ َ َ
«الر َجال قو اامون علی الن َساء؛
یعنی بــه عهــده مــردان اســت کــه بــه قیمومیـ ت و سرپرســتی و تــدبیر امــور زنــان قیــام کننــد».
(طریحی ،چاپ سوم)
اقرب الموارد َقوام را به معنای قوی علی القیام بالمر (توان برپاداشتن امری) اورده است که
َ
جمع ان واژه "قوامون" است (شرتونی ،ج ،2ص).1054
لسان العرب قیام را به ایستادن (ضدنشستن) معنا می کند و متذکر می شود که مشتقات قیام در
معانی مختلفی به کاررفته است; مانند وقوف و ثبات ،ادامه دادن (مانند ایه «یقیمون الصاله»)،
تعدیل و تساوی در امور ،رعایت عدالت (مانندایه «وکان بین ذلک قواما») .خوش اندام(رجل
قو یم و قوام) ،خوش رفتاری ،نظام و شالوده چیزی(قوام االمور) و در ایه «الرجال قوامون علی
النساء» ان را به معنی محافظت واصالح می داند صفحه 117
/204دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الرجل والمراءه ،ثم من اهم المور التی یتم االستمتاع بها البدن ،وما هو علیه من الشکل
والصفات التی ینشدها الناس.
ثانیا :الحکمه من النظر
ان ینظر کل طرف لالخر بصوره مباشره و یطلع الطرفان کال علی مالمح االخر و یقرر ما یریده
و یرضی به رضا ذاتی عن قناعه لیرتفع الغرر والغش ،اما الدلیل علی مشروعیه النظر حدیث
جابر بن عبد الله رض عن النبی (عن جابر ان النبی صلی الله علیه واله قال اذا خطب احدکم
المراه فان استطاع ان ینظر الی ما یدعوه الی نکاحها فلیفعل قال فخطبت جار یه فکنت اتخبا لها
حتی رایت منها ما دعانی الی نکاحها فتزوجتها)( الحلی ،حسن بن یوسف ،تذکره الفقهاء ج 2 :ص)572 :
،ومن طریق الخاصه روایه عبد الله بن سنان عن الصادق قلت له الرجل یریدان یتزوج المراه
فینظر الی شعرها قال نعم انما یریدان یشتریها باغلی الثمن(السبزواری عبد العلی ،مهذب الحکام فی
ببان الحالل والحرام :الجزء 24 :صفحه )33 :االطمئنان الی خلوا المراه من العیوب التی قد تنفر الرجل
منها ،وتبغضه فیها .وتا کیدا للرغبه فی االقدام علی الخطبه ،وقطع ای تردد یحتمل فی نفسه
و یکون علی بینه من امره لقوله اذا خطب احدکم المراه فان استطاع ان ینظر الی ما یدعوه الی
نکاحها فلیفعل قال :اذا القی الله فی قلب المرء خطبه امراه ،فالباس ان ینظر الیها(الکاشانی ،المال
محسن ،المحجه البیضاء :الجزء 3 :صفحه )89 :وعلیه یجوز النظر الی وجه المراه التی یرید نکاحها
ومعصمیها وشعرها ومحاسنها قاعده وقائمه وان یتاملها بدون تلذذ.
وعنه :فی جوابه عن سوال النظر الرجل الی المراه یرید تزو یجها فینظر الی شعرها ومحاسنها؟
قال ال باس بذلک اذا لم یکن تلذذ(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه :الجزء 20 :صفحه )33:کان
اعمی ،واال یکون بریبه وال تلذذ ،ولحوط ان یبعث الیها امراه لتنظر الیها ثم تخبر بما راه منها،
کما فعل ابو الحسن علیه السالم. صفحه 206
/116دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.1معنای اصطالحی "قوام"
معنای اصطالحی "قوام" را می توان از دیدگاههای مختلفی همچون تفسیری ،فقهی و سایر
اندیشمندان مورد بررسی قرار داد که در ذیل به انها اشاره میکنیم:
معنای اصطالحی قوام از دیدگاه مفسران:در تفسیر کبیر امده است:
"القوام؛ اسم لمن یکون مبالغا فی القیام بالمر ،یقال :هذا قیم المراه و قوامها للذی یقوم بامرها
و یهتم بحفظها؛
"قوام" اسم است برای کسی که اقدامش نسبت به یک امر ،پرتکرار است .به کسی که عهده دار
امور زن است و اهتمام در حفظ و سرپرستی امور او دارد گفته میشود این (مرد) قیم و قوام زن
است"(فخر زاری،ج 10ص )70
در دیگر تفاسیر نیز معانی مختلف و گاه نزدیک به هم بیان شده که برخی عبارتند از:
طبرسی در مجمع البیان:
«مردان سرپرست و در تدبیر زندگی و تربیت و تعلیم مسلط بر زنان هستند».
(طبرسی ،چاپ اول ،ج 5ص )135
عالمه طباطابی در تفسیر المیزان:
«کلمه (قیم) به معنای ان کسی است که مسئول قیام به امر شخصی دیگر است ،و
کلمه (قوام) و نیز (قیام) مبالغه در همین قیام است» (طباطبایی ،ج 4ص)543
کاشانی در منهج الصادقین معنای قوام را قائم به امور در امور معاش همانند قیام حاکمان بر
رعیت می دانند (کاشانی ،چاپ اول)
طبرســـی قـــوام را بـــه معنـــای سرپرســـت و در تـــدبیر زنـــدگی و تربیـــت و تعلـــیم مســـلط
بر زنان (طبرسی ،ج 5ص)135
و تفســـیر جوامـــع الجـــامع سرپرســـت و خـــدمتگزار ترجمـــه کـــرده اســـت( .طبرســـی
،چاپ اول ،ج 1ص)591 صفحه 118
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی205 /
العدول عن الخطبه واحکامه
الخطبه مجرد طلب الرجل الزواج بالمراه ،فاذا وافقت المراه او اهلها فکانهم وعدوه
باتمام الزواج وکان الخاطب وعدهم ایضا بالزواج وهذا الوعد قد یتحقق او ال یتحقق فال
یحصل الزواج.
اوال تعریف العدول:
لغه :عدل عن الشیء یعدل عدال ،وعدل الیه عدوال :رجع ومال ،وعدل عن الطریق مال عنه(ابن
منظور ،جمال الدین ،لسان العرب .)2841.،32،والعدول عن الخطبه یعنی :تراجع احد الخطیبین نهائیا
عن مشروع الزواج بالخطیب االخر والتوقف عن متابعه االجراءات المودیه الی اتمام العقد
بینهما.
اصطالحا :عرفه فقهاء الجعفریه(الطوسی ،محمد بن الحسن ،المبسوط فی فقه االمامیه ص )6.7بانه
العدول من المعین الی الفضل ،کالعدول من االفراد الی القفران ،او هو العدول الی الفضل
لمن علیه الدنی .وعرف العدول عن الخطبه من
المعاصر(العاملی ،زین الدین ،الروضه البهیه
ج,2ص )527یبانه تراجع طرفی الخطبه او احدهما بعد تمامها وحصول االیجاب والقبول فیها وانه
التحلل من الوعد ،الذی بین الطرفین بابرام عقد الزواج فی المستقبل باعتبار حق الخاطب
والمخطو به فی الخطبه المقرر له قانونا وشرعا و یکون له الرجوع دون بیان السباب فی العدول.
ثانیا :جواز العدول عن الخطبه شرعا
اتفق علماء الحنفیه والشافعیه والحنابله والجعفریه(مجله کلیه العلوم والقانون والسیاسه ،العدول عن الخطبه
واثره فی استرداد الهدایا والمهر (دراسه مقارنه بین الشریعه والقانون) م.د .نشوان زکی سلیمان\محمد خلیل عبد
الکریم\جامعه الموصل \ کلیه الحقوق) علی اجازه العدول عن الخطبه باعتبارها وعد غیر ملزم وان
العدول عنها حقا لکل من الطرفین ،باعتبار ان الخطبه اتفاق رضائی ومقدمه من مقدمات الزواج
وان القول بخالف ذلک یجعل من الخطبه عقد ملزم وان الزواج عالقه شخصیه ال سبیل لقامتها صفحه 207
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 117 /….
زمخشری از مفسرین اهل سنت در الکشاف در ترجمه قوام اورده:
«امرین ناهین ،کما یقوم الواله علی الرعایا" یعنی :امر و نهی کننده همانند
امر و نهی حاکمان بر رعیت( ».زمخشری ،چاپ سوم)
.2معنای اصطالحی قوام از دیدگاه فقها
در کتاب های فقهی ماهیت قوامیت با واژه هایی مانند سلطنت ،والیت ،سیاست و تدبیر
همچون تدبیر والیان نسبت به مردم ،تبیین شده است.
در فقه شیعه منظور از ریاست ،تصمیم گیری نهائی در امور خانواده و مراعات مصالح ان است
مانند انتخاب محل سکونت ،انتخاب شغل زن و نظایر ان که از اختیارات شوهر هستند که
برخی را قانون نیز مشخص کرده و مواردی را که قانون مشخص نکرده مطابق عرف و عادت و
رو یه عقالئی مشخص و اعمال میشود( .محقق داماد ،ص)288
شیخ طوسی در المبسوط می گو ید:
«القوام علی الغیر هو المتکفل بامره من نفقه و کسوه و غیر ذل؛
قوام بر دیگری کسی است که عهدهدار امور او است از جمله مخارج زندگی ،پوشاک ،و غیر ان.
(طوسی ابوجعفر،چاپ سوم،ج6ص)2
شیخ در جای دیگری از مبسوط در معنای ایه الرجال قوامون علی النساء میفرمایند:
«انهم قوامون بحقوق النساء التی لهن علی الزواج .؛
یعنی مردان عهدهدار حقوقی از زنان هستند که با ازدواج بر عهدهشان امده است( ».طوسی
ابوجعفر،چاپ سوم،ج4ص)324
فخرالمحققین در ایضاح الفوائد معنی قوام را اولی به امور زن می داند؛
معنی القوام علی الشخص الذی هو اولی بامره(.فخرالمحققین ،چاپ اول) صفحه 119
/206دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بدو رضا اطرافها انفسهم وحریه الزواج من الحریات العامه لکل انسان ,لذلک یرون ان لکل من
طرفی الخطبه العدول عنها سواء هناک مبرر لو بدون مبرر.
ثالثا :حکم المهر عند العدول فی الخطبه
اجمع الفقهاء علی ان الخطبه اذا انتهت بالعدول قبل العقد وکان الخاطب قد ادی المهر کامال
او جزء منه الی المخطو به لولیها بعلمها ،یکون له باسترداد عین مال ما اداه اذا کان قائما لبدل
مثله او قیمته لذا هلک او استهلک ،والسبب هو ان المراه تستحق نصف المهر بالعقد والنصف
االخر بالدخول .او عنما یعقد علیها بالزواج ،وال فرق فی ذلک بین الخاطب والمخطو به لعدم
تعلق حق المخطو به به .لنها لم تعد زوجه ،والخطبه وعد بالزواج ،فحکم المهر عندها فی هذه
الحاله یعتبر ودیعه وحکمه حکم الودیعه لذا یجب علیها رده.
الماده :1ان الزواج اسم للعقد الذی ینشا عنه العالقه الزوجیه الخاصه بین الرجل والمراه.
الماده :2خطبه الرجل للمراه المجرده من العقد ال تلزمها بالزواج منه ،ومثلها العد به ،وقبض
المهر ،وقبول مقداره ،وتبادل الهدایا.
الماده 3ا :اذا عدل احد الطرفین عن الرغبه فی الزواج فللخاطب ان یسترد المهر الذی اداه او
قیمته یوم تلفه ان تعذر رد عینه.
الماده 3ب :اذا اشترت المخطو به بمقدار مهرها او بعضه جهاز او تصرفت فیه علی نحو الهبه
والصدقه والتبرع ثم عد لحدهما عن الرغبه فی الزواج فعلیها رد المهر بحاله الفعلی ان کان
نقدا فنقد او کان عین فعینی او المرجوع منهما اال ان یتصالحا علی غیر ذلک .والصلح سید
االحکام.
الماده 4ا :اذا عدلت المخطو به او الخاطب نفسه عن الرغبه فی الزواج تسترد الهدایا المعلقه
والمقیده باستخدامها فی مراسیم الزواج والحیاه الزوجیه.
الماده 4ب :اما اذا کانت غیر مقیده بمراسم الزواج والحیاه الزوجیه بل منجزه ال تسترد مع
تصرف المخطو به الموهوب لها فی العین الموهو به تصرفا ناقال او متلفا. صفحه 208
/118دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
معنای اصطالحی قوام از دیدگاه اندیشمندان:
عالمه محمدتقی جعفری چهار فرض برای سرپرستی خانواده بیان می نماید .زن و مرد هر دو
سرپرستی را بر عهده گیرند؛ سرپرستی خانواده به عهده زن باشد؛ حالت پدرساالری و چهارم:
نظام شورایی برای اداره خانواده با سرپرستی و ماموریت اجرایی مرد .ایشان در این ارتباط چنین
گفته است:
«این حالت (چهارم) برای اداره منطقی خانواده ،شرط الزم و فوق العاده با اهمیت است؛ حتی
در خانواده هایی که فرزندان انان نیز رشد یافته و از معلومات و تجارب مفید برخوردار شده اند؛
به شرط ان که طرفین شورا با کمال تقوا و عدالت و بی طرفی رفتار کنند و از تمایالت شخصی
در اداره خانواده دست بردارند .مسلم است که کارایی تصمیم های اخذ شده در شورا در نتیجه
گیری محض خالصه نمی شود ،بلکه بایستی این نتیجه به مرحله اجرا در اید .این عامل اجرا در
ایدئولوژی اسالم ،مرد معتدل است که با کلمه سرپرست مسئول که معنی (قوام) است ،تعبیر
شده است(.».جعفری محمدتقی،ص)267
در نظری مشابه ایتالله جوادی املی قوامیت را مسئولیت اجرایی و محدود به حوزه خانواده می
داند(جوادی املی،چاپ دوم ،ص )391در سو یی دیگر ایتالله مصباح که اسالم را مدافع
جدی نظام پدر سرپرستی قلمداد می نماید پدر را در خانواده پدرساالر نان اور ،مدیر و فرد
مقتدر خانواده و مادر را مسئول گرم نگاهداشتن کانون خانوادگی می داند .ایت الله محمد
حسین فضل الله قوامیت را سازماندهی و مدیریت خانواده معنا می نماید .در نظر ایشان و یژگی
های جسمی و روحی مرد و مسئولیت او در تامین هزینه همسر سبب شده است که این والیت
از ان مرد باشد(”.دهقان مجید ،ش )38 صفحه 120
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی207 /
الماده 4ج :یستثنی من البند السابق ما
اذا کان بین الخاطب والمخطو به صله قرابه(ال عصفور،
محسن ،احکام الحوال الشخصیه -علی ضوء الفقه الجعفری ،ص( ،)2ای تکون الهدیه الزمه).
اولیاء العقد
تعببن الوالیه فی الزواج:
ال والیه فی عقد النکاح لغیر الب والجد لالب و ان عال والمولی والوصی والحاکم .وهل
یشترط فی والیه الجد بقاء الب قیل نعم مصیرا الی روایه ال تخلو من ضعف والوجه انه ال
یشترط {.فانکحوهن باذن اهلهن}( النساء )25 :وقال ’النکاح اال بولی(الحلی ،الحسن بن یوسف بن
المطهر ،تذکره الفقهاء -ط القدیمه ،الجزء 2 :صفحه ).599 :
وتثبت والیه الب والجد لالب علی الصغیره و ان ذهبت بکارتها بوطء او غیره وال خیار لها بعد
بلوغها علی اشهر الروایتین وکذا لو زوج الب او الجد الولد الصغیر لزمه العقد وال خیار له مع
بلوغه ورشده علی الشهر.
وهل یثبت والیتهما علی البکر الرشیده فیه روایات اظهرها سقوط الوالیه عنها وثبوت الوالیه
لنفسها فی الدائم والمنقطع.ولو زوجها احدهما لم یمض عقده اال برضاها ومن الصحاب من
اذن لها فی الدائم دون المنقطع ومنهم من عکس ومنهم من اسقط امرها معهما فیهما وفیه روایه
اخری داله علی شرکتهما فی الوالیه حتی ال یجوز لهما ان ینفردا عنها بالعقد.ال یجوز للصغیره
العقد علی نفسها اال باذن الب والجد(الحلی ،یحیی بن سعید ،شرائع االسالم فی مسائل الحالل والحرام،
الجزء 2 :صفحه ، )220 :وال یجوز للبالغه البکر غیر الرشیده ان تجری العقد اال باذنهما ،فان
عقدت بغیر اذنهما خالفت ا
السنه ،وکان العقد موقوفا علی امضائهما .قال االمام الصادق ׫ :ال
تزوج ذوات اﻵباء من البکار اال باذن ابائهن» (.الطوسی ،محمد بن الحسن ،تهذیب االحکام )379 :7
فلالب والجد والیه علی الصغیره والبالغه غیر الرشیده ،فهما اعرف منها وقد ترجح والیه الجد
علی والیه الب ،و ان سبق الب الی العقد لم یکن للجد اعتراض علیه .و اذا سبق احدهما الی
العقد لم یکن لالخر فسخه (.مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه :الجزء 18 :صفحه )62 :وتسقط الوالیه صفحه 209
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 119 /….
-4-2-1جمعبندی معانی لغوی و اصطالحی:
با ذکر چند نکته به جمع بندی مطالب مذکور در معنای لغوی و اصطالحی "قوام" اشاره
میکنیم:
نکته اول :با توجه به وجه مشترک بین معانی لغوی و محوریت کالم ابن فارس متوفای 315ه از
لغو یان متقدم و نزدیک عصر نص ،که اهتمام به ریشهیابی و تبیین معنای اصلی لغات دارد
میتوان گفت :قوامیت مردان بر زنان ،نوعی انتصاب و واگذار کردن مسوولیت به مرد است.
طبیعتا هر منصب یا مسوولیتی در ارتباط بین انسانها دو طرف دارد که عنوان مسوول یک طرف
را از حیث اعتبار مورد نظر باالتر از سایرین قرار میدهد.
نکته دوم :سایر جزئیاتی که در کالم عالمان لغت و اصطالحات تفسیری و فقهی اشاره شد مانند
محافظت ،اصالح و سرپرستی از توابع و اثار خانوادگی و اجتماعی همین اعتبار و منصب برای
مرد است.
نکته سوم :قوامیت فرع بر دو نکته مذکور در ایه است:
الف" :بما فضل الله بعضهم علی بعض" برتری مردان بر زنان
ب" :و بما انفقوا" پرداخت هزینه معاش زنان.
لذا در ایه ،قوامیت تابع این دو نکته شمرده شده نه اینکه اصل قوامیت باشد و برتری و نفقه تابع
ان باشند .پس منشا قوامیت دو نکته است یکی امر تکو ینی و دیگری اعتباری.
نکته چهارم :در تحلیل این واژه نباید از اولو یت و سلطهای که در معنای واژه قوام اشراب شده
غافل شد لذا تشبیه و تقلیل جایگاه قوامیت مرد به صرف مدیریت اجرایی یک شورا صحیح
نخواهد بود زیرا سرپرست یک شورا حق تصمیمگیری مستقل و جدای از نظر هیئت امناء یا
اساس نامه شرکت ندارد ،در حالی که مرد در بعض امور مستقال حق اعمال نظر دارد مانند حق
مسکن و حق تکثیر نسل. صفحه 121
/208دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فی حاله منعهما البنت البالغه الرشیده من الزواج بالکفاء ،فلها الحق ان تجری العقد بغیر اذن
منهما ،ولم یکن لهما وتسقط الوالیه فی حاله منعهم البنت البالغه الرشیده من الزواج بالکفاء،
فلها الحق ان تجری العقد بغیر اذن منهما ،ولم یکن لهما ،الفسخ .وال والیه لحد علی غیر
الباکر ،ولکن یستحب لها ان تعقد باذنهما ،واستشاره الب او الجد وطلب اذنهما من القضایا
المحببه لدی الشریعه ولدی العرف لن الزواج هو تعمیق للعالقات االجتماعیه بینا لزوج
والزوجه وارحامهما ،فلیس من الحصافه ان تتزوج المراه دون اذن من ابیها او جدها او کلیهما،
ا
وکذا الحال فی الرجل .سئل االمام الصادق × :عن زواج غیر الباکر (،الصدوق ،محمد بن علی ،من ال
یحضره الفقیه ج :3ص )397فقال :هی املک بنفسها ،تولی امرها من شاءت اذا کان کفوا بعد ان
تکون قد نکحت زوجا قبل ذلک ،و یجوز للباکر العقد علی نفسها فی حاله غیبه ولیها
عنها(الصدوق ،محمد بن علی ،من ال یحضره الفقیه ، )397 :3 ،والغیبه هنا هی الغیبه الطو یله التی ینقطع
بها االتصال بین البنت وابیها او جدها بحیث ال تستطیع االستئذان ،ومثال ذلک ،سفر الولی الی
خارج البالد ،او فقده ،فلیس من العقل ان تنتظر الفتاه ولیها المجهول الحال فتره زمنیه تضر
بحالها وهی بحاجه الی الزواج. صفحه 210
/120دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
با توجه به این نکات به این نتیجه میرسیم که بهترین تعبیر از واژه قوام ،و بهترین معادل فارسی
برای ان واژه سرپرست خواهد بود .البته در شریعت اسالم اگر چه به موجب تعلیمات اسالمی
هر یک از زن و مرد حقوقی نسبت به یکدیگر دارند و هیچ یک اجازه تجاوز به حقوق دیگری را
ندارد و نمیتواند از انجام وظایف و تکالیف خود خودداری نماید ،یا از حدود اختیارات خو یش
تعدی کند؛ در عین حال برای حفظ نظام خانواده که خود یک جامعه کوچک است ،رئیس و
سرپرست معین گردیده.
دالیل قوامیت
محکمترین سند قوامیت مردان بر زنان ایه 34سوره نساء است:
َ
َ
ا
َ ََ
ا َ َ ََ
َ
َ َ
ْ
«الر َجال قو اامون علی الن َساء ب َما فضل الل اه َب ْعض اه ْم علی َب ْعض َو ب َما انفقوا م ْن ا ْم َوالهم».
ٍ
خداوند مردان را بر زنان ریاست و سرپرستی داده است ،به واسطه ان برتری که خدا بعضیشان
را بر بعض دیگر داده ،و نیز به واسطه ان که مردان از مال خود نفقه میدهند.
قبــل از بررســی ایــن ایــه و معــانی و برداشــت هــای مختلفــی کــه از ان صـ ورت گرفته،بیشــتر
مفسران شیعه معتقدند ایــه 34ســوره نســاء بــر برتــری و ســیطره نــوع مــردان بـ ر زنــان داللـ ت
ََ
دارد .قــران کــریم در ایــه شــریفه َ«و للرجــال عل ـیهن درجـ ه(».بقره )228نیــز بــه موضــوع
سرپرستی مردان بر زنان اشاره دارد.
در تفسیر المیزان امده است :مردان قائم بر زنانند و علت این امر دو چیز است:
یکی زیادت هایی است که خدای تعالی به مردان داده ،به حسب طاقتی که بر اعمال دشوار و
امثال ان دارند و دیگر به خاطر مهریه ای است که مردان به زنان می دهند ،و نفقه ای که همواره
به انان می پردازند.
ایشان در ادامه تاکید می کنند :قیومیت مرد بر زنش به این نیست که سلب ازادی از اراده زن و
تصرفاتش در انچه مالک ان است بکند ،و معنای قیمومت مرد این نیست که استقالل زن را در
حفظ حقوق فردی و اجتماعی او ،و دفاع از منافعش سلب کند ،پس زن همچنان استقالل و صفحه 122
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی209 /
الخاتمه والنتائج
.1الخطبه مشروعه فی الفقه ومستحسنه ،لما تتیح من التروی والتبین مما یودی الی توفیر
قدر ا کبر من االنسجام والتفاهم بین الزوجین ،واطالع احدهما علی االخر قبل
الزواج .وهی مشروعه کتابا وسنه.
.2اختیار الزوجه الصالحه یکون علی اساس الدین بالدرجه االولی ،والجمال والحسب.
.3علی الولی ان ال یزوج کریمته اال لذی الدین واالخالق ،حتی یحسن معاشرتها ،فانه
ان احبها ا کرمها وان ابغضها لم یظلمها.
.4ال تجوز خطبه المراه اال ان تکون خالیه من الموانع الشرعیه التی تمنع زواجه منها
والثانی اال تکون مخطو به لرجل غیره اال ان یترک خطبته.
.5یکره الزواج من امراه زانیه او متولده من زنا ،او فی نسبها من یعاب علیه لقوله اختاروا
لنطفکم فان العرق دساس
.6للرجل جواز النظر الی من یرید خطبتها ،ولکن ضمن الحدود التی حددها الشرع
کذلک یجوز للمراه ان تنظر الی الرجل بنفس الضوابط حتی یرتفع الغرر.
.7الخطبه وعد بالزواج ،والتعامل مع المخطو به کالتعامل مع االجنبیه.
.8وال یجوز الخروج مع الخطیب وال الخلوه معه اال بمحرم.
.9من اداب الخطبه ومقدماتها صاله رکعتین والدعاء بالماثور.
.10ال یجوز اکراه البنت علی الزواج ،ولیکون ذلک اال عن رضا منها.
.11ال نکاح للبنت الباکر اال بولی ،والولی هنا االب او الجد لالب ،وال والیه لالب علی
الشیب.
.12یجوز العدول عن الخطبه قبل العقد والیلتم علی الخطیب شیء لنه مجرد وعد.
.13العدول بعد اجراء العقد الشرعی یعتبر طالق ،وحکمه حکم الطالق قبل الدخول
.14سماع صوت المراه الجنبیه جائز من قبل الرجال ولکن من غیر تلذذ ومع الحجاب،
وقد دلت السیره علی جوازه ،فرسول الله ’ ـ کما هو متواتر ـ کان یسمع صوت النساء، صفحه 211
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 121 /….
ازادی خود را دارد ،هم می تواند حقوق فردی و اجتماعی خود را حفظ کند ،و هم می تواند از
ان دفاع نماید و هم می تواند برای رسیدن به این هدف هایش به مقدماتی که او را به اهدافش
می رساند ،متوسل شود .بلکه معنای قیمومت مرد این است که مرد به خاطر اینکه هزینه زندگی
زن را از مال خودش می پردازد تا از او استمتاع ببرد ،پس بر او نیز الزم است در تمامی انچه
مر بوط به استمتاع و همخوابگی مرد می شود او را اطاعت کند ،و نیز ناموس او را در غیاب او
حفظ کند ،و وقتی غایب است مرد بیگانه را در بستر او راه ندهد ،و ان بیگانه را از زیبائی های
جسم خود که مخصوص شوهر است ،تمتع ندهد و نیز در اموالی که شوهرش در طرف ازدواج
و اشتراک در زندگی خانوادگی به دست او سپرده و او را مسلط بر ان ساخته ،خیانت
نکند(.طباطبایی محمد حسین ،ج 4ص)546
مفسران دیگر نیز مانند شیخ طوسی در تفسیر تبیان (طوسی ،ج 3ص )189و شیخ طبرسی در
مجمع البیان(طبرسی ،ج 3ص )69با استناد به همین ایه ،به ریاست مرد بر زن قائلند.
برخی نیز مانند ایت الله جوادی املی ،قوامیت مرد را نه از باب فضیلت ،بلکه از باب وظیفه
دانسته اند.
در اصول بنیادی تقرب و تکامل ،بین زن و مرد فرقی نیست .برای مثال وقتی که زن در مقابل مرد
ا
و مرد در مقابل زن به عنوان دو صنف مطرح است ،هرگز مرد قوام و قیم زن نیست( .الرجال
َ َ ََ
قو اامون علی النساء) ،مربوط به انجایی است که زن در مقابل شوهر و شوهر در مقابل زن
باشد ،...عالوه بر انکه قوام بودن ،نشانه کمال و تقرب الی الله نیست ...این مدیریت ،فخر
معنوی نیست؛ بلکه یک کار اجرایی است .این چنین نیست که ان کس که رئیس یا مسئول و قیم
و قوام شد ،به خدا نزدیک تر باشد؛ بلکه ان فقط یک مسئولیت اجرایی است ...و چون مسئول
تامین هز ینه ،مرد است ،سرپرستی داخل منزل هم با مرد است؛ اما چنین نیست که از این
سرپرستی بخواهد مز یتی هم به دست اورد و بگو ید من چون سرپرستم ،پس افضل هستم .روح
قیوم و قوام بودن ،وظیفه است و این چنین نیست که قران به زن بگو ید تو تحت فرمان مرد
هستی؛ بلکه به مرد می گو ید تو سرپرستی زن و منزل را بر عهده بگیر. صفحه 123
/210دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
وکن یسالنه عن شوون الدین ،وقد اشتهر ان الزهراء ÷ خطبتها فی المسجد النبوی
الشریف ومعارضتها لبی بکر وعمر فی خصوص الخالفه ،وفدک.
.15و یکره السالم علی الشابه وسماع صوتها .ال باس بسماع صوت الجنبیه ،ما لم یکن
تلذذ وال ریبه ،من غیر فرق بین العمی والبصیر.
ً
.16یحرم مصافحه المراه الجنبیه مباشره ،و یجوز من وراء الثیاب بان یکون عازال بین
الیدین بشرط اال یغمز کفها ،فان غمز الکف من المحرمات ،قال االمام الصادق× :
«ال یحل للرجل ان یصافح المراه اال امراه یحرم علیه ان یتزوجها :اخت او بنت او
ا
ُّ
عمه او خاله او ابنه اخت او نحوها ،فاما المراه التی یحل له ان یتزوجها فال یصافحها
اال من وراء الثوب وال یغمز کفها" .فالمصافحه حرام بین الرجل والمراه ،و یمکن
لالنسان الذی یعیش فی اوساط االختالط او فی مجتمعات غیر اسالمیه ان یصافح من
وراء الثیاب دفعا للحرج الذی یوجهه ،کما فعل النبی ’ عند مبایعه النساء.
ُّ
.17حرم االسالم االختالء بالمراه الجنبیه التی یحل له ان یتزوجها ،قال رسول الله« ’:ال
یخلون رجل بامراه ،فان ثالثهما الشیطان" .والمحرم من السماع هو السماع الموجب
للذه والفتنه .ولذا حرم االسالم علی المراه ترقیق القول وتلیین الکالم بالصوره التی
معان مثیره ،فال بد ان
تثیر الرجال ،او یکون الکالم بنفسه مودیا لالثاره الحتوائه علی ٍ
َ
ْ
َ
ْ
یکون الکالم مستقیما بریئا من الریبه موافقا للدین .قال تعالی :فال تخضع َن بالقول
َ َ ٌ ا َ َ ً
َف َی َ
وال م ا
عروفا.
طم َع الذی فی قلبه مرض وقلن ق
.18وقال االمام جعفر الصادق ׫ :فیما اخذ رسول الله البیعه علی النساء ...وال یقعدن
خال من الناس فی موضع
مع الرجال فی الخالء .واالختالء یعنی االنفراد فی مکان ٍ
واحد ال یصله احد مع عدم المن من الفساد ،لن االختالء یودی الشهوه وتیسیر
مقدمات االنحراف ،وقد اعتاد البعض علی ترک الخ مع الزوجه او ابن الخ مع زوجه
ا
العم او ما شابه ذلک ،وهو من االمور التی حرمتها الشریعه اال فی حاالت الضروره
القصوی. صفحه 212
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی211 /
.19عدم جواز الخلوه بالجنبیه ،وهی کثیره ،وفی بعضها التعلیل بان ثالثهما الشیطان.
وتقریب االستدالل بها انها تدل علی حرمه الخلوه من جهه ان الشیطان فی تلک
الحاله ثالثهما و یهیج القوه الشهو یه،
.20اوجب االسالم االستئذان فی حاله دخول الرجل علی المراه ،قال االمام الصادق×:
«نهی رسول الله ان یدخل الرجال علی النساء اال باذنهن» .وفی روایه (ان یدخل
داخل علی النساء اال باذن اولیائهن) .فاالستئذان واجب ،وهو حق شخصی للمراه من
ا
جهه ،وهو یحول عن الوقوع فیما هو حرام علی الرجال من جهه اخری ،فطلب االذن
یتیح للمراه الفرصه الرتداء حجابها ،و بذلک یتجنب الرجل النظره المحرمه.
.
.21ال سلطه للخاطب علی مخطو بته ،حیث ان الخطبه مجرد وعد ال یترتب علیه اثر من
الناحیه الشرعیه ،وانه یعد اجنبیا علیها وتترتب علیه احکام التعامل مع الجنبیه ،من
حیث الحجا والتحدث والنظر والخلوه والخروج.
.22یجوز العدول عن الخطبه لنها وعد ال یترتب علیه اثر. صفحه 213
/122دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ایشان در ادامه بحث می فرماید:
ا َ َ ََ
هرگز (الرجال قو اامون علی النساء) نیامده است فتوای یک جانبه بدهد و به مرد بگو ید تو
فرمانروا هستی و هر چه می خواهی ،بکن؛ چون اگر مرد از محل کار بیرون بیاید و به منزل
نرود ،قوام و فرمانروا و مدیر نیست .بنابراین اگر اسالم ،این دو حکم الزامی را در کنار هم ذکر
می کند ،به زن دستور تمکین می دهد و به مرد دستور سرپرستی می دهد؛ تنها بیان وظیفه است
و هیچ یک نه معیار فضیلت است نه موجب نقص(.جوادی املی ،1393،ص ).367
فخرالمحققین میگو ید:
ا َ ا َ ََ
«ان کل زوج له علی زوجته تسلط و سبیل .....فلقوله تعالی الرجال قوامون علی النساء»؛ هر
ا َ َ ََ
مردی بر همسر خود سلطه و ریاست دارد ،چون خداوند فرموده «الر َجال قو اامون علی
الن َساء(».فخرالمحققین ،ج ،3ص )103
محقق کرکی نیز به همین علت تبعیت زن از مرد را واجب میداند (محقق کرکی1408،ق ،ص )199
در تفسیر شریف الهیجی چنین امده است:
َ
َ َ
َ
ا
ْ
َ
بما فضل الل اه بسبب زیادتی که داده است خدای تعالی بعضه ْم بعضی ایشان را که مردانند علی
َب ْعض بر بعضی دیگر که زنانند بقوت بدن و کمال عقل و حسن تدبیر و اختصاص نبوت و
ٍ
امامت و والیت و اقامت شعائر اسالم و جهاد و زیادتی نصیب در میراث و این فضل موهبتی
َ
ََْ ا
است َو بما انفقوا و بسبب انفاق و بخششی که مردان بر زنان میکنند م ْن ا ْمواله ْم از مالهای
خودشان و این فضل کسبی است (اشکوری ،چاپ :اول 1373 ،ه.ش ،ج ،1ص )469
استاد محمدتقی جعفری نیز برای اداره خانواده ،چهار صورت را ارائه می کند :زن و مرد با هم
سرپرستی را به عهده گیرند؛ سرپرستی خانواده به عهده زن باشد؛ حالت پدرساالری؛ نظام
شورایی برای اداره خانواده با سرپرستی و ماموریت اجرایی مرد .وی در ادامه با اشاره به حالت
چهارم می گو ید:
«این حالت برای اداره منطقی خانواده ،شرط الزم و فوق العاده با اهمیت است ،به شرط انکه
طرفین شورا ،حتی در خانواده هایی که فرزندان انان نیز رشد یافته و از معلومات و تجارب مفید صفحه 124
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 123 /….
برخوردار شده اند؛ اعضای شورا با کمال تقوا و عدالت و بی طرفی از تمایالت شخصی در اداره
خانواده دست به کار شوند .مسلم است که کار اجرای تصمیم های اخذ شده در شورا ،در نتیجه
گیری محض خالصه نمی شود؛ بلکه بایستی این نتیجه به مرحله اجرا در اید .این عامل اجرا در
ایدئولوژی اسالم ،مرد معتدل است که با کلمه سرپرست و مسئول که معنای "قوام" است؛ تعبیر
شده است(جعفری محمد تقی ،ص )267 صفحه 125
/212دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المصادر
-1القران الکریم .
-2ال عصفور ،محسن ،احکام الحوال الشخصیه علی فقه االمامیه.
-3البحرانی ،یوسف بن احمد ،الحدائق الناضره ،موسسه النشر االسالمی التابعه لجماعه المدرسین.
قم.
-4البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،قم تاریخ الطبع 1373 :ه ش 1415 -ه ق.
-5بن منظور ،جمال الدین ،لسان العرب ،دار احیاء التراث العربی ،موسسه التاریخ العربی ،ط الثانیه،
بیروت ،لبنان.
-6الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم ،فی شرح شرائع االسالم ،دار احیاء التراث ،بیروت -7
.1362
-7الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه دار احیاء التراث ،بیروت 1410-1382،م.
-8الحلی ،الحسن بن یوسف ،موسسه ال البیت ع الحیاء التراث ،قم 1414،ه . 1372-
-9الحلی ،الحسن بن المطهر ،تذکره الفقهاء ،الطبعه :الولی ،1414 :قم :موسسه ال البیت ^ الحیاء
التراث.
-10الحلی ،جعفر بن الحسن بن یحیی ،شرائع االسالم ،انتشارات استقالل ،ط السادسه 1383-ش.
-11الحلی ،محمد بن الحسن بن یوسف بن المطهر ،ایضاح الفوائد ،ط 1387 ،1ه.
-12الراغب ،الحسین بن محمد ،المفردات فی غریب القران دار القلم ،بیروت -ط -الولی 1412ه
-13الری شهری ،محمدی ،میزان الحکمه ،ط الولی ،دار الحدیث1422 ،ه – 2001م.
-14السبزواری ،عبد العلی ،مهذب االحکام ،فی بیان الحالل والحرام ،دار التفسیر.
-15الشیرازی ،مکارم ناصر ،اخالق القران ،ط 1428 -3ه ق.
-16الشیرازی ،مکارم ناصر ،االمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل ،مدرسه االمام علی (ع) ،قم 1379ه.
ش_ ط
-17الشیرازی ،مکارم ناصر ،موسوعه الفقه االسالمی المقارن ،ج 2ص.295
-18الصدوق ،محمد بن علی ،من ال یحضره الفقیه انتشارات جامعه المدرسین ط_2قم 1413 ،ق.
-19الطباطبائی ،علی ،ریاض المسائل .
-20الطباطبائی الحکیم ،محسن ،مستمسک العروه الوثقی ،دار احیاء التراث العربی _ 1391ه.
-21الطباطبائی ،محمد حسین ،المیزان ،منشورات اسماعیلیان ،المطبعه اسماعیلیان. صفحه 214
/124دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
نتیجه گیری
ان گونه که مالحظه می شود ،خانواده نیز مانند هر مجموعه هدفمند دیگری ،برای برقراری نظم
و رسیدن به اهداف مورد نظر ،نیازمند مسئولی با کفایت و دارای حسن تدبیر است؛ زیرا ضعف
در تدبیر امور و بی توجهی و بی کفایتی مسئول ،موجب سقوط و نابودی ان مجموعه می شود.
در جوامع انسانی ،سازمانی که همه اعضای ان از نظر مسئولیت در یک رتبه باشند ،دیده نمی
شود .خانواده نیز به عنوان یک نهاد اجتماعی از این امر مستثنا نیست؛ بلکه از ان جهت که
خانواده حریم امن انسان ها و محل ارتباط خاص عاطفی و اخالقی و تربیتی است و مانند
اجتماعات بزرگ انسانی ،با مسائل مختلفی همچون اقتصاد ،فرهنگ ،نزاع و خصومت و...
رو به رو است ،ریاست پذیری ان نیز از اهمیت و ظرافت خاصی برخوردار است که دالیل
شرعی ان نیز در اثار اندیشمندان شیعه مورد بررسی قرار گرفت. صفحه 126
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی213 /
-22الطبرسی ،الحسن بن الفضل ،مکارم االخالق ،موسسه االعلمی للمطبوعات ،غیر مصححه.
-23الطبرسی ،الفضل بن الحسن ،مجمع البیان ،ط / 1موسسه االعلمی للمطبوعات ،بیروت -19995
.1415
-24الطوسی ،محمد بن الحسن ،المبسوط فی فقه االمامیه ،طهران ط-الثالثه 1387ق.
-25العاملی ،زین الدین ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ط ،الولی والثانیه.1398-1386 ،
-26العاملی ،محمد حسین ،الزبده الفقهیه ،دار الفقه للطباعه والنشر ،الطبعه الرابعه1427 -ه ق.
-27العطیه ،مروان ،معجم المعانی عربی ،نسخه الکترونیه علی االنترنت.
-28القمی ،محمد بن علی ،ثواب االعمال ،دار الشریف الرضی ،ط الثانیه.1406-
-29الکاشانی ،فتح الله ،زبده التفاسیر ،موسسه دار المعارف االسالمیه ،غیر مصححه.
-30الکاشانی ،محمد بن مرتضی ،المحجه البیضاء ،منشورات موسسه االعلمی; الطبعه :الثانیه .1983
-31کاشف الغطاء ،حسن ،انوار الفقاهه .
-32الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،دار الحدیث ،1387 ،محل نشر ،قم 1387 ،ش ،ط اولی غیر
مصححه.
-33لطریحی ،فخر الدین ،مجمع البحر ین ،موسسه التاریخ العربی ،الطبعه الولی 1428،ه – 2007م.
-34المامقانی ،عبد الله ،مراه الکمال ،دار االمیره ; الطبعه :االولی .2005
-35المجلسی ،محمد باقر ،بحار االنوار ،بیروت 1403 ،ه ،موسسه الوفاء.
-36المجلسی ،محمد باقر ،مراه العقول ،دار الکتب االسالمیه -ط الثانیه 1404 ،ه ق.
-37محسنی ،محمد اصف ،الناشر ادیان ،قم –ایران ،ط ،اولی 1434 ،ه .ق.
-38مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،دار التراث ،الدار االسالمیه ،بیروت 1434- 1410-ه ق.
-39المشکینی ،علی ،مصطلحات الفقه - .انتشارات الهادی ،ط -الثالثه.
-40مغنیه ،محمد جواد ،الفقه علی المذاهب الخمسه ،بیروت .1984
-41النراقی ،المولی احمد ،مستند الشیعه ،موسسه ال البیت علیهم السالم الحیاء التراث ـ قم ،غیر
مصححه.
-42نشوان زکی نسلیمان\محمد خلیل عبد الکریم ،مجله کلیه العلوم والقانون والسیاسه ،العدول عن
الخطبه واثره فی استرداد الهدایا والمهر (دراسه مقارنه بین الشریعه والقانون) ،جامعه الموصل ،کلیه
الحقوق. صفحه 215
بررسی توصیفی ادله قوامیت مردان بر زنان در 125 /….
منابع و ماخذ
.1قران کریم
.2ابن منظور ،لسان العرب ،ج ،11چاپ اول ،داراالحیاء التراث العربی،
.3راغب اصفهانی ،المفردات فی غریب القران ،چاپ اول ،دفتر نشر کتاب1404 ،ق
.4ابن فارس ،احمد بن فارس ،معجم مقاییس اللغه6 ،جلد ،مکتب االعالم االسالمی -قم،
چاپ :اول1404 ،
.5طریحی ،فخر الدین بن محمد ،مجمع البحرین6 ،جلد ،مرتضوی -تهران ،چاپ :سوم،
1375ه.ش.
.6شرتونی سعید ،اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد ،مکتبه ایت الله العظمی المرعشی
النجفی (ره
.7لسان العرب
.8فخر رازی ،محمد بن عمر ،التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) ،بیروت-لبنان ،دار احیاء التراث
العربی
.9طبرسی ،فضل بن حسن ،ترجمه تفسیر مجمع البیان27 ،جلد ،فراهانی -ایران -تهران ،چاپ ،1
.10طباطبایی ،محمد حسین ،ترجمه المیزان،
.11کاشانی ،فتحالله بن شکرالله ،تفسیر خالصه منهج الصادقین :مسمی به خالصه المنهج،
6جلد ،اسالمیه -ایران -تهران ،چاپ 1363 ،1 :ه.ش
.12طبرسی ،فضل بن حسن ،ترجمه تفسیر جوامع الجامع6 ،جلد ،استان قدس رضوی ،بنیاد
پژوهشهای اسالمی -ایران -مشهد مقدس ،چاپ 1375 ،1 :ه.ش
.13زمخشری ،محمود بن عمر ،الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون القاو یل فی وجوه
التاو یل4 ،جلد ،دار الکتاب العربی -لبنان -بیروت ،چاپ 1407 ،3 :ه.ق.
.14مصطفی محقق داماد ،بررسی فقهی حقوق خانواده
.15طوسی ،ابو جعفر ،محمد بن حسن ،المبسوط فی فقه االمامیه 8 ،جلد ،المکتبه المرتضو یه
الحیاء اﻵثار الجعفریه ،تهران -ایران ،سوم 1387 ،ه ق،
.16حلی ،فخر المحققین ،محمد بن حسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد فی شرح مشکالت القواعد،
4جلد ،موسسه اسماعیلیان ،قم -ایران ،اول 1387 ،ه ق. صفحه 127
/126دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
.17جعفری ،محمدتقی ( ،)1361ترجمه و تفسیر نهج البالغه ،تهران :دفتر نشر فرهنگ اسالمی،
ص 267و 268
.18جوادی املی ،عبدالله؛ زن در اینه جمال و جالل؛ چاپ ،2قم :نشر اسراء ،1376 ،ص .391
.19دهقان مجید ،دوماهنامه علمی فرهنگی و اجتماعی حوراء ،شماره .1389/38
.20التبیان فی تفسیر القران ،دار احیاء التراث العربی ،بیروت ،بی تا
.21محقق کرکی ،جامع المقاصد ،ج ،13چاپ اول ،قم ،موسسه ال البیت1408 ،ق
.22اشکوری ،محمد بن علی ،تفسیر شریف الهیجی4 ،جلد ،دفتر نشر داد -تهران ،چاپ :اول،
1373ه.ش صفحه 128
شغل زن از منظر اسالم و قوانین جمهوری اسالمی افغانستان و ایران
نویسنده مسئول :کامله حیدری
1
استاد راهنما :دکتر جواد سالمی
2
د ریافت مقاله1400/11/29 :
پذیرش مقاله1400/12/07 :
چکیده
شغل زن در دیدگاه دین مقدس اسالم و قوانین کشورهای جمهوری اسالمی افغانستان و ایران که
قوانین اش برگرفته از معارف دین مقدس اسالم که برگرفته از کتاب ،سنت ،اجتماع و عقل است
می باشد و مغایرت با اموزه ها و شریعت ناب ان ندارد ،مورد بررسی قرار گرفته است .در قوانین
اسالم؛ هیچ نوع ممانعت در مورد اصل اشتغال زنان نشده است؛ برعالوه نظر به خصوصیات و
و یژه گی های خاص ی که زنان دارند ،دولت ها امتیازات و سهولت های الزم را برای زنان در
ارگانهای دولتی و خصوصی و مزاکر کارگری باید ایجاد کنند .با وجود اینکه قانون به زنان اجازه
داشتن شغل مناسب را داده است اما در موارد خاصی که با حقوق زوجیت و خانواده تنافی
داشته باشد از داشتن برخی از داشتن برخی مشاغل محدود گردیده اند ،و شوهر می تواند
همسرش را در شرایطی از برخی مشاغل باز دارد.
. 1دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه مجازی المصطفی(ص)
. 2مدرس و مدیر دوره خصوصی و فقه االسره دانشگاه مجازی المصطفی(ص) صفحه 129
/128دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقدمه
زن در طول تاریخ بشریت دوشادوش مردان کارهای را عهده دار بوده است از انجای که تاریخ
می گو ید ،سنگ بنای تمدن توسط زن گذاشته شده است .در ادوار مختلف زنان شغل های
مختلفی را انجام داده که گاها از صحنه کنار زده شده اند .بعد از انقالب کبیر فرانسه زنان دو باره
وارد بازار کار شده و سهم خو یش را در پیشرفت جامعه و تمدن ایفا کرده است .در جوامع
اسالمی زنان جایگاه محترمی را به خود اختصاص داده است که حضرت رسول الله (ص) در
زمان رسالت اش برای زنان حقوق قایل شدن و زنان در ان زمان به مشاغل مختلف در بخش
های اقتصادی ،علمی ،فرهنگی ،اجتماعی و سیاسی مشغول بوده اند .قوانین ناب اسالم که نگاه
مساوی به انسان ها دارد ،در بخش داشتن شغل ممانعتی نکرده است؛ همچنان قوانین
کشورهای جمهوری اسال می افغانستان و جمهوری اسالمی ایران نیز برای زنان در بخش داشتن
شغل قوانینی را تصو یب کرده اند ،که زنان می توانند نظر به شرایط محیطی ،جسمی و روحی که
دارند در جامعه مشغول به کار شوند و دولت ها امتیازات خاصی را برای زنان قایل شده است.
بخش اول :مفهوم اشتغال و اشتغال زنان از منظر اسالم
مبحث اول :مفهوم اشتغال
اشتغال مصدر افتعال ،به معنی مشغول شدن ،به چیزی پرداختن ،به کار پرداختن و به کار سرگرم
بودن است .همچنین توجه قلبی به کسی یا کاری را اشتغال گو یند(.خوش خبر ،محمود ،اشتغال
زنان از دیدگاه فقیهان اهل سنت ،تهران ،فروغ وحدت ).1390 ،شغل عبارت است از مجموعه ی اعمال
و فعالیت های که هر فرد در زندگی به منظور تامین یک رشته اهداف مادی و معنوی بطور مداوم
در پیش می گیرد .همانگونه که مالحظه می شود این تعریف عالوه بر این که شامل شغل های
غیر دولتی شده ،شامل شغل های دولتی نیز می شود؛ زیرا شغل دولتی نیز مجموعه ی از اعمال
و رفتارهایی به شمار می رود که از طرف دولت به عهده افراد شاغل واگذار می شود .در صحنه
های سیاسی و اجتماعی ،به جای شغل بیشتر از کلمه « اشتغال» که باب افتعال شغل بوده در صفحه 130
شغل زن از منظر اسالم و 129 /...
لغت به معنای «مشغول شدن و به کار پرداختن» است ،استفاده می شود .عده ی اندیشمندان
ً
اشتغال را «به فعالیتی که شخص مرتبا برای دریافت پول انجام می دهند» ،تعریف کرده اند.
عده ای دیگر گفته اند :اشتغال عبارت است حضور مشخص افراد در ساعت مقرر و با حقوق
مشخص در چارچوب نقش ها و شرح وظایف خاص برای دستیابی به حقوق و دستمزد مورد
نظر؛ یا در تعریف ان گفته اند « :اشتغال ،کار و فعالیتی است متشکل از اعمال قوه ی فکری یا
دستی که در برابر ان مزد ،حقوق ،معاش یا حق الزحمه گرفته می شود(.واثق غزنوی ،قادر علی،
اشتغال زنان :مبانی ،انگیزه ها ،پیامدها و راهکارها ،قم ،نشر المصطفی(ص) ).1390 ،در این تعاریف هیچ
نوع اشاره ای به اینکه چه کسی کاری را انجام میدهد (مرد ،زن و کودک) اشاره ای نشده است و
همچنان در موردی اینکه در چه حاالت روحی و روانی اشخاص و در چه زمینه ای می توانند
کاری را انجام دهند ،نیز حرفی به میان نیامده است .در مورد کار کودکان در اعالمیه جهانی
حقوق کودک امده است که ( اصل :9کودک باید در برابر هر گونه غفلت ،ظلم ،شقاوت و
استثمار حمایت شود .کودک نباید به هیچ شکلی وسیله مبادله قرار گیرد .کودک نباید قبل از
رسیدن به حداقل سن مناسب به استخدام دراید و نباید به هیچ وجه امکان و اجازه استخدام
کودک در کارهایی داده شود که بسالمت و یا اموزش وی لطمه زده شود و یا باعث اختالل رشد
بدنی ،فکری و یا اخالقی وی گردد .همچنان در مورد اینکه که ها میتوانند چه کارهای را انجام
دهند ،در اعالمیه اسالمی حقوق بشر مصوب 12محرم 1411ق مطابق 5اگوست 1990م که
در اجالس وزرای امور خارجه سازمان کنفرانس اسالمی در قاهره برگذار شد ،چنین امده است؛
( ماده :13کار حقی است که باید دولت و جامعه برای هر کسی که قادر به انجام ان است،
تضمین کند .هر انسان ازادی حق انتخاب کار شایسته را دارد به گونه یی که هم مصلحت
خودش و هم مصلحت جامعه براورده شود .هر کارگری حق دارد از امنیت و سالمت و دیگر
تامینات اجتماعی برخوردار باشد و نباید او را به کاری که توانش را ندارد وا داشت یا او را به
کاری اکراه نمود یا از او بهره کشی کرد یا به او زیان رساند و هرکارگری بدون فرق میان مرد و زن
حق دارد که مزد عادالنه در مقابل کاری که ارائه می کند به زودی دریافت نماید و نیز حق صفحه 131
/130دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
استفاده از مرخصی ها و پاداش ها و ترفیعات استحقاقی را دارد و در عین حال موظف است که
در کار خود اخالص و درستکاری داشته باشد و اگر کارگران با کار فرمایان اختالف پیدا کردند،
دولت موظف است برای حل این اختالف و از بین بردن ظلم و اعاده حق و پایبندی به عدل
بدون اینکه به زیان طرفی عدول کند ،دخالت نماید (.مجموعه اعالمیه های حقوق بشری به انضمام
اصول پاریس و قطعنامه ،1325کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان ،کابل )1394 ،از این اعالمیه
بدست می اید که کودکان نباید کار انجام بدهند .حاال که در همه جوامع شاهد وجود کودکان
کار هستیم که برای بدست اوردن مخارج زندگی دست به کارهای شاقه می زنند و از درس و
تعلیم باز می مانند .و در مورد اینکه ایا مرد میتواند شغلی داشته باشد یا زن ،هر دو بدون استثنا
میتوانند کارهای شای سته و مورد پسند جامعه را انجام دهند و عادالنه مزد بدست بیاورند .و فرد
بر اساس توانایی که دارد موظف به انجام کاری شود و هیچ کس حق ندارد از دیگری بیگاری یا
بیشتر از توان اش کار بکشد.
اهمیت اشتغال
شغل و اشتغال از بعد فردی و اجتماعی اهمیت بسیاری دارد .قضاوت های که در مورد افراد از
ً
بعد اجتماعی می شود ،عمدتا بر اساس شغل انهاست؛ که اگر خوب بود قضاوت ها نیز خوب
خواهد بود ،و اگر بد بود ،قضاوت ها نیز بد خواهد بود .بسیاری از تعامالت و داد ستدهایی که
در جامعه صورت می گیرد ،بیشتر بر اساس شغل افراد صورت می گیرد .افراد فاقد شغل ،از نظر
اجتماعی اعتبار نداشته و معموال اعضای جامعه با او داد و ستد متعارفی ندارند .از نظر اسالم
نیز مساله شغل از جایگاه بس رفیعی برخوردار است .رسول خدا (ص) داشتن شغل را یک امر
واجب برای زن و مرد دانسته و می فرماید «کسب حالل فریضه ای واجب بر هر مرد و زن
مسلمان است ».در سیره ی رسول خدا (ص) امده است که هرگاه ان حضرت فرد بیکار و بی
حرفه ای را می دید سخت مورد سرزنش قرار داده و می فرمود :از چشم من افتاد .یعنی ،افراد
بیکار از دیدگاه رسول خدا (ص) هیچ ارزشی ندارند. صفحه 132
شغل زن از منظر اسالم و 131 /...
از نظر دین مقدس اسالم ،زن مانند مرد از روح کامل انسانی و اراده و اختیار برخوردار است که
باید از ان در مسیر تکامل ،که هدف خلقت است ،استفاده نماید .در این راستا خداوند از هر
یک مطابق استعداد ،توانایی ،غرائز و ساختمان و یژه ی بدنی که دارند خواسته است تا وظیفه ی
خو یش را انجام داده و محصول ان را برداشت کنند« .برای مردان از انچه (به اختیار) کسب
کرده اند بهره ای است و برای زنان (نیز) از انچه به (اختیار) کسب کرده اند بهره ای است».
بدیهی است ،همانگونه که هر یک از اعضای جامعه به تنهایی کامل نیستند و در زندگی
اجتماعی نیازمند همکاری با یکدیگر هستند ،زن و مرد نیز این گونه هستند .یعنی ،هر کدام
برای کاری افریده شده و در مجموع مکمل یکدیگر هستند .کارهایی که از مرد ساخته نیست،
زن به او کمک کند و در کارهایی که از زن ساخته نیست ،مرد به حمایت او برخیزد .به فرموده
قرانکریم «زنان برای مردان لباس هستند و مردان برای زنان لباس هستند ».برخی اندیشمندان
در باره ی جایگاه زن می گو ید « :خدا زن و مرد را افریده است تا باهم زندگی را بسازند و در
طول زندگی با یکدیگر کامل شوند .تا زن و مرد و مرد و زن را یاری دهد و هر دو یکدیگر را
کمک و کامل کنند .یعنی ،نقش ان دو را از یکدیگر جدا نساخته است .رسول خدا (ص) در این
مورد می فرماید « :همه شما کار کنید و کوشش نمایید ،اما متوجه باشید که هر کس برای کاری
که افریده شده است الیق تر است و ان را به سهولت و اسانی انجام می دهد )۴(».در جوامع
امروزه نیاز مبرم به داشتن شغل در مرد و زن احساس می شود و مایه اسایش و ارامش انسان ها
وابسته به این است که چه شغلی را در جامعه به عهده دارد .داشتن شغل بر عالوه رفع نیاز های
اقتصادی باعث جایگاه اجتماعی و سالمت جسمی و روانی نیز می شود .داشتن شغل باعث
ارامش خاطر افراد و پیشرفت جوامع می گردد. صفحه 133
/132دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
پیشینه اشتغال زنان
در طول تاریخ ،نگاه های متضاد و در بسیاری موارد غیر متعارف و نامناسب به یک از انواع بشر
مشاهده می شود .این نگاه باعث شده است تا به رغم بعثت انبیا و نقش افرینی انسان های
بزرگی که از نظر جنسیت مونث بوده اند و ستایش خداوند از ایشان در کتب دینی ,تفکر غالب
ملهم از تعصبات جاهلی باشد .در دین اسالم همه انسان ها با هم برابر شمرده شده اند و
فضیلت انان تنها در تقوا ،علم و دانش و جهاد است (سوره زمر ،ایه ۹؛ سوره مجادله ،ایه۱۱؛ سوره
نساء ،ایه ۹۵؛ سوره محمد ،ایه ،۳۱سوره حجرات ،ایه .)۱۳
بر همین اساس ،این مسئله که زن در تامین معیشت خانواده تکلیفی ندارد ،باعث شده است به
تدریج صالحیت های او با تردید مواجه شود و در برخی موارد ،انتصاب به برخی مشاغل
خاص ،و یژه مردان باشد؛ در حالی که اندیشمندان عقل گرا از این تفکر انتقاد کرده اند(.روشن،
محمد ،پیشینه تاریخی اشتغال زنان و جایگاه اشتغال انان در فقه)
از انجای که در این تحقیق در مورد شغل زن از منظر اسالم می خــواهیم توجــه کنــیم ،پــس در
مورد شغل زن در دین مبین اسالم می پردازیم .با عصر ظهور اسالم کرامت انسانی زن احیا شد
و زن در کنار مرد به عنوان نیمی از پیکره حیات بشری مطرح گردید .اسالم دختر کشی را ممنوع
کرد و به جامعه اموخت که به دختران احترام بگذارند .زنــان صــدر اســالم در امــور اجتمــاعی،
سیاسی و فرهنگی و کارهای دیگر مشارکت داشتند .قرانکریم کسب و تــالش اقتصــادی زنـ ان و
مردان را تائید کرده و مالکیت انان را بر ان مترقب ساخته است« :بــرای مــردان از انچــه کســبت
کرده اند بهره ای است و برای زنان نیز از انچه کسب کرده بهره ای است ».اشتغال زنان در عصر
پیامبر اعظم (ص) به شکلی وسیع به چشم می خورد و در تمامی شغل های رایج ان زمان زنــان
حضور داشتند« .زینب» دختر جحش به صنایع دستی اشتغال داست؛ زنی به نام زینب پزشــک
قبیله بنی داوود بود و م ریضان را درمان می کرد .زنانی بسیار به امر شــبانی و دامــداری اشــتغال
داشــتند ماننــد ســالمه و ام هــانی و زنــان چــون قیلــه مـ ادر بنــی نمــار بــه تجــارت اشــتغال صفحه 134
شغل زن از منظر اسالم و 133 /...
داشتند(.عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،مجموعه مقاالت همــایش منطقــه ای زن در نظــام
اسالم دانشگاه ازاد اسالمی واحد استارا (بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسالم و غرب)
1
مبحث دوم :اسالم و اشتغال زنان
در محتــوای کلــی حقــوق انســان در اســالم مسـ ئله ای تحــت عنــوان «حقــوق جنسـ یتی زن»
مطــرح شــده کــه در تمــامی قــوانین اقتصــادی ،جزایــی ،عبــادی ،سیاســی و اجتمــاعی بــه
منظــور حقــظ تــوازن اجتمــاعی و اجــرای عــدالت ســ اری و جــاری اســت و امتیــازات و
تســهیالت اشــتغال زنــان الهــام گرفتــه از قــانون الهــی اســت .در ادامــه امــده اســت کــه در
برنامــه ریـ زی عــدالت اجتمــاعی اعــم از زن و مــرد نبایــد ظلــم و تبعــیض وارد شــود .اگــر
نگــرش بــه زن ،نگرشــی خــاص باشــد و باعــث شــود کــه زن از جایگــاه اصــلی انســانی خــود
خــارج شــود ،بــه تبــع ان مــرد هــم نمــی توانــد در جایگــاه انســانی خــود قـرار گیــرد .یکــی از
نقــش هــ ای مهــم زن ،نقــش همســری و دیگــری نقــش مــادری اســت .در نگــرش اســ الم
همیشه انسان و هــدایت او مــد نظـ ر بــوده بــدون اینکــه زن یــا مــرد بــه تنهــایی مالحظــه شــده
باشد .از این رو در طرح مباحث جدیــد مربــوط بــه زنــان نبایــد حالــت انفعــالی برخــورد کــرد
بلکــه بایــد بــا اســتفاده از مبــانی و محکمــه اســالمی ســعی کنــیم بــه حــل معضــالت و
مشــکالت بپــردازیم .از دیــدگاه اســالم ،تفــاوت هــای زن و مــرد متناســب اســت نــه نقــض و
کمال ،قــانون خلقــت خواســته اســت بــا ایــن تفــاوت هــا تناســب بیشــتری بــین زن و مــرد کــه
بطور قطع برای زنــدگی مشــترک ســاخته شــده انــد و مجــرد زیســتن انحـراف از قــانون خلقــت
است ،به وجود اورد (.عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،همان)
در اسالم با انکه زن مجبور نیست کار کند و از این راه مخارج خانواده اش را تامین کند چون
تامین نفقه از جانب مرد است و نفقه دادن زن از جانب مرد از نظر شرع واجب است؛ ولی زن صفحه 135
/134دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
میتواند در عرصه های مختلف شاغل شود .در قران کریم برای زنان همانند مردان ،حق کسب و
فعالیت اقتصادی قایل است .مردان را نصیبی است از انچه به دست می اورند و زنان را نصیبی.
در این ایه اشتغال و مشروعیت فعالیت اقتصادی زنان را به اثبات می رساند و انان را مالک
دست رنج خود می داند .در عصری که جوامع بشری برای زن هیچ گونه حقوق اقتصادی و
اشتغال قایل نبودند و حتی زن از حقوق اولیه انسانی محروم بود ،اسالم برای زن حقوق مالی و
اقتصادی قایل بود .یکی از حقوق دانان در این خصوص می نو یسد :استقاللی که زن در اموال
خود دارد و فقه شیعه از ابتدا ان را شناخته است .در یونان ،روم و ژرمن تا چندی پیش هم در
حقوق اکثر کشورها وجود نداشته است .اشتغال زنان در عصر پیامبر اعظم(ص) به شکلی
گسترده به چشم می خورد و در تمامی شغل های رایج ان زمان زنان حضور داشتند .زنان در این
دوره به مشاغلی از قبیل پزشکی ،تجارت و صنایع دستی اشتغال داشتند .مطلب عمده در
فرهنگ اشتغال زنان از نگاه اسالم ،حفظ جایگاه و منزلت زن است و این امر باید اشتغال زنان
لحاظ گردد .در تفکر اسالمی حفظ و گسترش نهاد خانواده بر پایه و یژگی های فطری و طبیعی
زن و م رد اولو یت و اهمیت خاصی دارد و در کنار ان بر امکان اشتغال و استقالل مالی زنان
تاکید شده است .اسالم اشتغال زا برای زن هدف نمیداند بلکه ان را در خدمت خانواده و رفاه و
اسایش ان می پذیرد و اشتغال را به عنوان یکی از راه های افزایش قابلیت و شکوفایی استعداد
زنان و در جهت تعالی و کمال انان می پذیرد( .عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،همان)
الف) اشتغال زن از منظر قران
.۱دالیل منع مطلق اشتغال زنان
عــ ده ای بــ ا اســتفاده از ایــن دســته ایــات و روایــات اشــتغال زنــان در خــارج از منــزل
ْ
را کــال ممنــوع مــی داننــد .ایــن عــده بــا توجــه بــه تفــاوت هــای فیزیولــوژیکی زن بــا
مــرد ،زنــان را موجــود ضــعیف دانســته و انهــا را از هــر نــوع اشــتغال منــع کــرده انــد.
ایـــن دیـــدگاه طرفـــداران زیـــادی در طـــول تـــاریخ داشــ ته و ا ـمـ روز نیـــز طرفـــدارانی دارد صفحه 136
شغل زن از منظر اسالم و 135 /...
و گـــروه هـــای مانند«القاعـــده» و «طالبـــان» از ان جملـــه مـــی باشـــند .انـــان بـــرای
اثبــات ادعــای شــان بــه ایــات و روایــاتی تمســک جســته انــد کــه برخــی از انــان در
ذیل مورد بررسی قرار می گیرد.
-۱.۱قران کریم
در برخی ایات به زنان امر شده است که در خانه بمانند« :در خانه های تان قرار گیرید و مانند
روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را اشکار مکنید» در برخی ایات دیگر امده است که
م واجهه با زنان جایز نیست .خداوند می فرماید« :چون از زنان (پیامبر) چیزی خواستید ،از
پشت پرده از انان بخواهید .این برای دلهای شما و دلهای انان پاکیزه تر است ».این ایه صراحت
دارد بر این که مواجهه مستقیم با زنان پیامبر (ص) جایز نیست .با استفاده از مفهوم اولو یت می
توان گفت که مواجهه مردان با زنان دیگر به طریق اولی جایز نیست؛ زیرا زنان پیامبر حکم مادر
مومنین را دارند و مردان نامحرم از انها بصورت و یژه حیا می کنند .وقتی مواجهه در این مورد
جایز نباشد ،در موارد دیگر ،که مردان این احساس را ندارند ،به طریق اولی جایز نیست .با
وجود این اشتغال زنان که الزمه ان مواجهه با مردان است ،جایز نمی باشد.
-۲.۱روایات
این گروه از برخی روایات نیز عدم جواز اشتغال زنان در بیرون از منزل را استفاده کرده اند .به
تعدادی از این روایات در ذیل اشاره می شود:
▪ زنان عورتند ،انها را در خانه ها نگهدارید.
▪ فاطمــه(س) مــی فرمایــد« :بــرای زنــان بهتــر ایــن اســت کــه مــردان را نبیننــد
و مردان هم انها را نبینند».
▪ حضرت زهرا(س) در پاسخ به سوال پدرش ،رسول خدا(ص) که فرمود :کدام لحظه
زن به خدا نزدیکتر است ،فرمود « :لحظه ای که زن در پستوی خانه می ماند و به
شوهر داری و تربیت فرزندان می پردازد». صفحه 137
/136دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
▪ حضرت امام صادق(ع) فرمود :رسول خدا (ص) کارهای داخل منزل را به حضرت
فاطمه (س) و کارهای بیرون را به حضرت علی(ع) سپرد.
▪ حضرت زهرا (س) بعد از تقسیم کارها توسط رسول خدا (ص) فرمود :خدا می داند
که چه اندازه خوشحال شدم!؛ زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان
است بازداشت.
صاحب عروه نیز در این مورد می فرماید« :حبس زن در خانه مستحب بوده و خروج
او از منزل بدون ضرورت جواز نداشته و ورود مرد بیگانه بر وی حرام می باشد».
این ایات و روایات بر ماندن زن در خانه و عدم مواجهه او با مردان تا کید کرده که به
طور التزامی بر عدم جواز اشتغال زنان در بیرون از منزل داللت دارند؛ زیرا الزمه
اشتغال این است که زن از منزل خارج شده و در محل کارش با مردان بیگانه به
صورت مداوم مواجه باشد(.واثق غزنوی ،قادر علی ،پیشین)۱۳۹۰ ،
.۲دالیل جواز اشتغال زنان در اسالم
ً
عده ای دیگر با استفاده از ایات و روایات اشتغال زنان را عموما جایز می دانند .براساس این
دیدگاه حضور زنان را در تمامی عرصه های اقتصادی ،اجتماعی ،سیاسی ،تولیدی و خدماتی
تایید و اشتغال به هر نوع کاری را بدون هیچ محدودیتی مجاز می دانند .در زیر ادله این دیدگاه
مورد بررسی قرار می گیرد.
-۱.۲قران کریم
از برخی ایات جواز بی قید و شرط اشتغال زنان استفاده می شود .از جمله:
▪ «برای مردان از انچه ( به اختیار) کسب کرده اند بهره ای است و برای زنان(نیز) از
انچه (به اختیار) کسب کرده اند بهره ای است ».این ایه به صراحت بر حلیت کسب
دال لت می کند .اما به طور مالزمه از ان جواز اکتساب و اشتغال را نیز می توان
ً
استفاده کرد؛ زیرا عمدتا از طریق اکتساب و اشتغال می توان مال را کسب نمود. صفحه 138
شغل زن از منظر اسالم و 137 /...
▪ «و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جو یا شو ید و
خدا را بسیار یاد کنید ،باشد که شما رستگار گردید ».با دو مقدمه می توان جواز
َ ْ
ا
اشتغال زنان را از این ایه استنباط نمود :اول این که خطاب َ«و ْاب َتغوا من فضل الله» به
معنای طلب روزی و کسب و تجارت امده است .دوم اینکه این خطاب عام است،
شامل مرد و زن هردو می شود.
▪ «پس اگر زنان (پس از فوت همسرانشان) از خانه او بیرون رفتند نسبت به هر کار
شایسته ی که در باره خودشان کنند با کی بر شما نیست ».داللت این ایه بر جواز
اشتغال زنان صراحت دارد.
-۲.۲روایات
▪ رسول خدا (ص) می فرماید« :طلب روزی حالل بر هر مرد و زن واجب است».
داللت این حدیث بر جواز اشتغال زن و مرد صراحت دارد.
▪ رســول خــدا (ص) بــه زنــان جــوان اجــازه دادنــد تــا در مراســم عیــد فطــر
و قربـــان (از منـــازل خـــود) خـــارج شـــوند و بـــرای تهیـــه روزی ،بســـاط
بگسترانند(.واثق غزنوی ،قادر علی ،پیشین)۱۳۹۰ ،
گفتمان اسالمی
اسالم اصول مشخصی را برای شخصیت زن ترسیم نموده است که حقوق اجتماعی،
اقتصادی ،سیاسی و فرهنگی زن بر پایه انها تعریف می شود .در گفتمان اسالمی اشتغال
زنان ،که دال «کسب حیات طیبه» در جایگاه دال مرکزی قرار گرفته است ،نشانه هایی چون
«حق اشتغال زنان» « ،اصل استقالل مالی زن و مرد»« ،عفاف و حجاب»« ،اولو یت و
ارزشمندی حضور زنان در امور خانواده» و «تساوی حقوق زن و مرد و عدم شباهت حقوق
انها» از جمله دالهای شناوری هستند که با استناد به دال مرکزی در مورد اشتغال زنان، صفحه 139
/138دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
معنادار می شوند .با استناد با ایات مختلف قران از جمله ایات ۳۲و ۷سوره نساء و قاعده
تسلیط فقهای شیعه ،اصل استقالل مالی و اقتصادی زن در اسالم محترم شمرده شده است.
همچنین به استناد به تفاسیر ایات ۲۳و ۲۵سوره قصص و ایه ۲۳۴سوره بقره ،جواز اشتغال
زنان را می توان استنباط و استخراج نمود .به عبارت صریح تر در گفتمان اسالمی نسبت به
اشتغال زنان دید منفی وجود ندارد و کار و تالش اقتصادی در خانه یا در بیرون از خانه برای
زن ممنوع نشده است .اما در این میان شروطی وجود دارد:
الف :حق اشتغال زن ،نباید سبب از هم پاشیدن خانواده یا کنار گذاشتن وظیفه پرورش نسل
سالم شود .بنابر این ،در مواقع تزاحم بین کار و ازدواج ،یا کار و رسیدگی به وظایف همسری
و پرورش کودک ،و عدم امکان جمع بین انها ،خانواده مهمتر است و بر اساس اصل تقدم
اهم بر مهم ،در امور متزاحم باید اشتغال زن فدای حفظ خانواده شود.
ب :حضور اجتماعی زن از جمله اشتغال بیرون از خانه مشروط به حفظ اصل عفاف و
حجاب و در نظر گرفتن شرایط جسمی و روحی زن است(.عبدالوهابی ،معصومه – روشنایی،
علی ـ احمدی ،امیدعلی -جمالی اشتیانی ،حسین -بررسی چالش های اشتغال زنان بر اساس دیدگاه
اسالم و لیبرالیسم ،فصلنامه مطالعات سیاسی ،دانشگاه ازاد اسالمی)۱۳۹۸ ،
بخش دوم :اشتغال زنان از منظر قوانین جمهوری اسالمی افغانستان
در قوانین افغانستان در مورد شغل ،ازادی در انتخاب شغل مواردی در قانون اساسی و قانون
مدنی ذکر گردیده است که در اینجا به چندی از ان اشاره می شود.
شغل در حقوق اساسی جمهوری اسالمی افغانستان
با تاسی به ماده ی ۴۸قانون اساسی و به منظور تنظیم و توضیح امور مربوط به وجایب ،حقوق،
امتیا زات و تامینات اجتماعی کارکنان « ،قانون کار» وضع و تصو یب گردیده است( .قانون
اساسی افغانستان ،مبحث پنجم :حقوق اقتصادی و اجتماعی(قانون کار)). صفحه 140
شغل زن از منظر اسالم و 139 /...
حق کار :زندگی افراد و رشد و ترقی اقتصادی و نیل به وحدت و یکپارچگی اجتماعی و
مشارکت فعاالنه در جامعه ،بستگی به میزان کار انان دارد .کار ،هم یک حق اقتصادی است،
هم یک حق اجتماعی و نقش موثر و حیاتی در تامین امنیت و ثبات و عدالت اجتماعی دارد.
در ماده ۴۸حقوق اساسی ج.ا.ا امده است« :کار حق هر افغان است .تعیین ساعات کار،
رخصتی با مزد ،حقوق کار و کارگر و سایر امور مربوط به ان توسط قانون تنظیم می گردد.
انتخاب شغل و حرفه ،در حدود احکام قانون ،ازاد می باشد(».همان ،مبحث پنجم :حقوق
اقتصادی و اجتماعی (دوم :حق کار کردن) ،ماده ).۴۸
حق دریافت مزد مساوی برای کار مساوی :در باره ی سه حق دوم ،سوم ،و چهارم در ماده ۲۳
اعالمیه جهانی حقوق بشر امده است .۱ :هرکس حق دارد کار کند ،کار خود را ازادانه انتخاب
نماید ،شرایط منصفانه و رضایت بخش برای کار خواستار باشد و در مقابل بیکاری مورد
حمایت قرار گیرد .۲ .همه حق دارند که بدون هیچ تبعیضی در مقابل کار مساوی ،اجرت
مساوی دریافت دارند .۳ .هر کس که کار می کند به مزد منصفانه و رضایت بخشی ذی حق می
شود که زندگی او و خانواده اش را موافق شوون انسانی تامین کند و ان را در صورت لزوم با هر
نوع وسایل دیگر حمایت اجتماعی ،تکمیل کند .۴ .هر کس حق دارد که برای دفاع از منافع
خود با دیگران اتحادیه تشکیل دهند و در اتحادیه ها نیز شرکت کند (.همان ،مبحث پنجم:
حقوق اقتصادی و اجتماعی ( چهارم :حق دریافت مزد مساوی برای کار مساوی) ،ماده ۲۳
اعالمیه جهانی حقوق بشر)
در مــاده ۶میثــ اق بــین المللــی حقــوق اقتصــادی ،اجتمــاعی و فرهنگــی امــده اســت:
«کشورهای طرف این میثــاق حــق کــار کــردن را کــه شــامل حــق هــر کــس اســت بــه ایــن کــه
فرصت یابد به وسیله ی کاری که ازادانــه انتخــاب یــا قبــول مــی نمایــد معــاش خــود را تــامین
کنــد ،بــه رســمیت مــی شناسـ ند و ادامــات مقتضــی ب ـرای حفـ ظ ایــن حـ ق معمــول خواهنـ د
داشت(.اعالمیه حقوق بشر ،ماده )۶ صفحه 141
/140دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
همچنان در مــاده ۷ایــن میثــاق امــده اســت« :مــزد منصــفانه و اجــرت مســاوی بــرای کــار بــا
ارزش مساوی بدون هیچ نوع تمایز بــه ویــژه ایــن کــه زنــان تضــمین داشــته باشــند کــه شـرایط
کار انان پایین تر از شرایط مــورد اســتفاده مــردان نباشــد و بــرای کــار مسـ اوی ـم زد مســاوی بــا
مردان دریافت دارند (».همان ،ماده )۷
قانون کار جمهوری اسالمی افغانستان
به تاسی به ماده ی ۴۸قانون اساسی ،این قانون در ۱۴فصل و ۱۵۳ماده در تاریخ ۸۷/۶/۱۰
وضع و تصو یب و نشر گردید،که در مورد موضوعات :استخدام و قرارداد کار ،وقت کار ،حق
استراحت و رخصتی ها ،مزد ،اموزش مسلکی ،فنی و حرفه ای و انکشاف مهارت های کارکنان،
معیارها و قواعد رهنمودی کار ،انضباط کار ،مسوولیت مالی کارکنان ،تامین شرایط صحی و
ایمنی کار ،کار زنان و نوجوانان ،اختالفات ناشی از کار ،تامینات اجتماعی و احکام متفرقه
دیگر ،بحث گردیده است (.قانون اساسی افغانستان ،قانون کار افغانستان)
احکام قانون کار افغانستان در مورد زنان
ماده دوم :هدف (تامین حقوق مساوی کار و حمایه از حقوق کارکنان( ).حقوق کار افغانستان (ماده
دوم) ،کابل)
ماده هشتم :حق کار با مزد ( -۲کارکنان در جمهوری اسالمی افغانستان دارای حق مساوی کار
با مزد مساوی می باشند .حق کار بامزد و دفاع از حق کار توسط اسناد تقنینی تنظیم می گردد).
(ماده هشتم ،همان)
ماده نهم :عدم تبعیض در استخدام ( -1در استخدام به کار ،تادیه مزد و امتیازات ،انتخاب
شغل ،حرفه ،مهارت و تخصص ،حق تحصیل و تامینات اجتماعی هر نوع تبعیض ممنوع
است -۲ .زنان در ساحه کار مستحق امتیازات معین دوران حاملگی و والدت و سایر مواردیکه
در این قانون و اسناد تقنینی مربوط تثبیت گردیده ،می باشد( .ماده نهم ،همان)
ماده سی و یکم :موارد تقلیل وقت کار صفحه 142
شغل زن از منظر اسالم و 141 /...
بند سه این ماده بیان می دارد که ساعت کار برای زنان حامله در هفته به ۳۵ساعت تقلیل می
یابد( .ماده سی و یک ،همان)
1
ماده پنجاه و چهارم :رخصتی والدی
کارکن زن مستحق ۹۰روز رخصتی والدی با مزد میباشد که یک ثلث ان قبل از والدت و دو
ثلث ان بعد از والدت قابل اجرا است .در صورتیکه والدت غیر طبیعی یا دوگانگی و یا بیشتر از
ان مدت ۱۵روز رخصتی بیشتر به وی داده می شود.
مزد و سایر حقوق مندرج فقره ( )۱این ماده به اساس تصدیق شفاخانه اجرا می گردد .کارکن زن
مکلف است با اختتام رخصتی مندرج فقره یک این ماده در خالل پنج روز به اداره مراجعه
نماید ،در غیر ان تارک وظیفه شناخته شده ،از امتیازات مندرج فقره دو این ماده مستفید شده
نمی تواند(.ماده پنجاه و چهار ،همان)
ماده یکصدو بیستم :موارد عدم استخدام زنان و نوجوانان
استخدام زنان و نوجوانان به کارهای فیزیکی ثقیل ،مضر صحت و زیر زمینی جواز ندارد( .ماده
یکصدو بیست ،همان)
ماده یکصدو بیست و یکم :عدم توظیف زنان و نوجوانان به کار شبانه
اداره نمیتواند زن و نوجوان را به اجرای کار شبانه توظیف نماید .توظیف زنان و مادران دارای
طفل شیرخوار ،در شفاخانه ها ،کلینک های صحی و در صورت موافقه او در وظایف و کارهای
که ضرورت مبرم محسوس باشد ،بطور نو بتی و طبق جدول از این حکم مستثنی است( .ماده
یکصدو بیست و یک ،همان)
ماده یکصدو بیست و چهار :عدم توظیف زنان و نوجوانان به اضافه کاری
برای مادران دارای طفل شیر خوار بر عالوه وقفه صرف غذا ،وقت اضافی که کمتر از ۳۰دقیقه
نباشد ،بعد از هر سه ساعت بخاطر شیردادن طفل در اطاق کودک محل کار ،داده می شود.
(ماده یکصدو بیست و دو ،همان) صفحه 143
/142دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ماده یکصدو بیست و پنجم :عدم امتناع از پذیرش زن
امتناع از پذیرش زن به کار یا تقلیل مزد به دالیل حاملگی یا شیردادن طفل ممنوع می باشد.
(ماده یکصدو بیست و پنج ،همان)
ماده یکصدو بیست و ششم :ایجاد کودکستانها ،اداره مکلف است جهت مواظبت و مراقبت
اطفال کارکنان مربوط ،در محوطه اداره شیرخوارگاه و کودکستان ایجاد نماید( .ماده یکصدو بیست
و شش ،همان)
قانون منع خشونت علیه زنان
ماده سی و ششم :شخصی که زن را به کار اجباری وادار نماید ،عالوه بر جبران خساره ،حسب
احوال به حبس قصیر که از شش ماه بیشتر نباشد ،محکوم می گردد( .خبرگزاری بانوان افغانستان ،
متن کامل قانون منع خشونت علیه زنان (ماده سی و ششم) )۱۴۰۰ ،
بخش سوم :اشتغال زنان از منظر قوانین جمهوری اسالمی ایران
قوانین جمهوری اسالمی ایران که برگرفته از فقه و شریعت اسالمی است ،در قانون اساسی،
قانون مدنی و قانون کار در مورد شغل زن امده است که کوشش می شود همه انها ذکر گردد.
شغل در حقوق اساسی جمهوری اسالمی ایران
در قوانین مربوط به اشتغال زنان در جمهوری اسالمی ایران ،نه تنها تبعیض به مفهوم اجحاف
قانونی به زن وجود ندارد ،بلکه مجموعه ای از تسهیالت و امتیازات همچون کار نیمه وقت،
مهد کودک ،مرخصی زایمان ،باز نشستگی زود رس و ...برای استحکام خانواده مقرر شده
است( .عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،پیشین)
بر اساس بند ۳اصل ۴۳قانون اساسی؛ دولت موظف است شرایط و امکانات کار را برای همه
( اعم از زن و مرد) به منظور رسیدن به اشتغال کامل فراهم سازد و وسایل کار را در اختیار همه
کسانی که قادر به کار اند ولی وسایل کار ندارند قرار دهد. صفحه 144
شغل زن از منظر اسالم و 143 /...
اصل بیست و یکم قانون اساسی :دولت موظف است حقوق زن را در تمامی جهات با رعایت
موازین اسالمی تضمین کند و امور زیر را انجام دهد:
.۱ایجاد زمینه های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او.
.۲حمایــت از مــادران بــه ویــژه در دوران بــارداری و حضــانت فرزنــد و حمایــت از کودکــان
بی سرپرست.
.۳ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده.
.۴ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی سرپرست.
.۵اعطای قیومیت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه انها در صورت نبودن ولی شرعی.
قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران با انکه برای خانواده و بقای ان بیشترین اولو یت و اهمیت
را قائل است ،زن را در صحنه های اقتصادی ،اجتماعی و سیاسی همپای مردان می داند .در
مقدمه قانون اساسی امده است ( :زن در ضمن باز یافتن وظیفه خطیر و پر ارج مادری در
پرورش انسانهای مکتبی ،پیش اهنگ و هم رزم مردان در میدان های فعالیت است و در نتیجه
پذیرای مسولیتی خطیرتر و در دیدگاه اسالمی برخوردار از ارزش و کرامتی واالتر خواهد بود.
(عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،پیشین)
محدودیت های جنسیتی در اشتغال زنان
قانون برای اشتغال ز ن به طور خاص محدودیت هایی پیش بینی کرده است که در این خصوص
می توان به مواردی مانند ممنوعیت قضاوت ،محدودیت اشتغال در نیروهای مسلح و
محدودیت های ناشی از زوجیت اشاره کرد .پس از پیروزی اسالمی و تاکید قانون اساسی بر
لزوم انطباق کلیه قوانین و مقررات با موازین اسالمی در خصوص بی اعتباری قوانین مغایر با
شرع ،قوانین موجود بازبینی شد .البته الزم به ذکر است که مقررات مربوط به استخدام قضات
دادگستری در ۱۴اردبهشت سال ۱۳۶۱اصالح شده و بر اساس ان «قضات از میان مردان واجد
شرایط انتخاب می شوند »...که به همین دلیل باید گفت صالحیت قضاوت زنان را نفی می صفحه 145
/144دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
کند؛ البته مطابق قوانین کنونی ،زنان نیز می توانند در پست های مشاوره و قاضی تحقیق مشغول
به کار شوند و ممنوعیت فقط مربوط به تصدی دادگاه و صدور حکم به معنای خاص است .بر
اساس قوانین موجود ،زنان می توانند در نیروهای مسلح به امور درمانی ،بهداشتی ،اداری و
امور غیرنظامی شاغل باشند .در مازه ۳۲قانون ارتش جمهوری اسالمی ایران امده است که
«ارتش می تواند فقط برای مشاغل درمانی و بهداشتی زنان را استخدام کند».
ماده بیست قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران انقالب اسالمی« :سپاه می تواند زنان را با
حفظ موازین اسالمی در مشاغل مورد نیاز به صورت پرسنل انتظامی یا کارمند استخدام کند».
(حق اشتغال زنان در قوانین و مقررات ()https://www.vekalatonline.ir/articles
شغل زن در حقوق مدنی جمهوری اسالمی ایران
ماده یکهزار و یکصدو هفده :شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح
خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد ،منع کند( .قانون مدنی ایران ،ماده )۱۱۱۷
قانون حمایت خانواده
ماده هجده :شوهر می تواند با تایید دادگاه زن خود را از اشتغال به هر شغلی که منافی مصالح
خانوادگی یا حیثیت خود با زن باشد منع کند .زن نیز می تواند از دادگاه چنین تقاضایی را نماید.
دادگاه در صورتی که اختالفی در امر معیشت خانواده ایجاد نشود مرد را از اشتغال به شغل
مذکور منع می کند (.دادگران حامی ،اشتغال زن بعد از عقد نکاح ،شماره )۱۳۹۹ ،۲۶۸۴ صفحه 146
شغل زن از منظر اسالم و 145 /...
قانون کار جمهوری اسالمی ایران
فصل اول
ماده اول :کلیه کارفرمایان ،کارگران ،کارگاهها و موسسات تولیدی ،صنعتی ،خدماتی و
کشاورزی مکلف به تبعیت از این قانون می باشند(.ماده اول ،قانون کار جمهوری اسالمی
ایران)
1
ماده ششم :بر اساس بند چهارم اصل چهل و سوم و بند شش اصل دوم و اصول نوزدهم ،بیستم
و بیست و هشتم قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران ،اجبار افراد به کار معین و بهره کشی از
دیگری ممنوع و مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ،
نژاد ،زنان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود و همه افراد اعم از زن و مرد یکسان در حمایت
قانون قرار دارند و هر کس حق دارد شغلی را که به ان مایل است و مخالف اسالم و مصالح
عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند(.ماده ششم ،همان)
ماده سی و هشتم :برای انجام کار مساوی که در شرایط مساوی در یک کارگاه انجام می گیرد
باید به زن و مرد مزد مساوی پرداخت شود .تبعیض در تعیین میزان مزد براساس سن ،جنس،
نژاد و قومیت و اعتقادات سیاسی و مذهبی ممنوع است (.ماده سی و هشت ،همان)
ماده هفتاد و سه :کلیه کارگران (مرد و زن) در موارد ذیل حق برخورداری از سه روز مرخصی با
استفاده از مزد را دارند :الف) ازدواج دائم ب) فوت همسر ،پدر ،مادر و فرزندان (.ماده هفتاد و
سه ،همان) صفحه 147
/146دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
شرایط کار زنان در قانون کار جمهوری اسالم ایران
ماده هفتاد و پنج :انجام کارهای خطرناک ،سخت و زیان اور و نیز حمل بار بیشتر از حد مجاز
با دست و بدون استفاده از وسایل مکانیکی ،برای کارگران زن ممنوع است(.ماده هفتاد و پنج،
1
همان)
ً
ماده هفتاد و شش :مرخصی بارداری و زایمان کارگران زن جمعا ۹۰روز است .حتی االمکان
۴۵روز از این مرخصی باید پس از زایمان مورد استفاده قرار گیرد .برای زایمان توامان ۱۴روز از
این مرخصی اضافه می شود.
تبصره :۱پس از پایان مرخصی زایمان ،کارگر زن به کار سابق خود باز می گردد و این مدت با
تایید سازمان تامین اجتماعی جزء سوابق خدمت وی محسوب می شود.
تبصره :۲حقوق ایام مرخصی زایمان طبق مقررات قانون تامین اجتماعی پرداخت خواهد شد(.
ماده هفتاد و شش ،همان).
ماده هفتادو هفت :در مواردی که به تشخیص پزشک سازمان تامین اجتماعی ،نوع کار برای
برای کارگر باردار خطرناک یا سخت تشخیص داده شود ،کارفرما تا پایان دوره بارداری وی،
بدون کسر حق السعی کار مناسبتر و سبکتری به او ارجاع می نماید (.ماده هفتاد و هفت ،همان)
ماده هفتاد و هشت :در کارهایی که دارای کارگر زن هستند کارفرما مکلف است به مادران شیر
ده تا پایان دو سالگی کودک پس از هر سه ساعت نیم ساعت فرصت شیردادن بدهد .این
فرصت جزء ساعات کار انان محسوب می شود و همچنین کارفرما مکلف است متناسب با
تعداد کودکان و با در نظر گرفتن گروه سنی انها مراکز مربوط به نگهداری کودکان ( از قبیل
شیرخوارگاه ،مهدکودک و ) ...را ایجاد نماید( .ماده هفتاد و هشت ،همان) صفحه 148
شغل زن از منظر اسالم و 147 /...
نتیجه گیری
زن و مرد با هم کامل اند و بدون هم تکامل نمی یابند .همینطور هر کدام نیم از پیکر جامعه را
تشکیل می دهند که جامعه در صورت نبود یکی از این دو نمیتواند استمرار یابد .در ادوار
مختلف زن و مرد کنار هم زیسته اند و کار کرده اند تا جهان در شرایط و عصر کنونی که همراه با
تکنولوژی و پیشرفت های چشم گیر که صورت گرفته ،رسیده است .زنان مانند مردان کار کرده
اند و دارای مشاغل مختلف بوده اند ولی در گذر حکومت های مختلف نقش های مختلفی را
انجام داده است .که گاها در صحنه بوده اند و گاها از صحنه رانده شده اند .بعد از ظهور اسالم
جایگاه و نقش زنان در دیار اعراب و مناطق مختلف دیگر تغییر کرده و برای زنان حقوق و
امتیازاتی را قائل شده اند .دین مقدس اسالم به زنان اجازه داشتن شغل را داده است و زنان
میتوانند در بخش های مختلف در جامعه شغل ایفا کنند و حق الزحمه دریافت کنند ،کشورهای
جمهوری اسالمی ایران و افغانستان از انجای که قوانین اش برگرفته از فقه اسالمی است ،برای
زنان جایگاه و منزلت قایل است و در مورد شغل زن در قوانین این دو کشور موارد مشخصی ذکر
گردیده است .کشور جمهوری اسالمی افغانستان در قانون اساسی ،قانون کار و قانون منع
خشونت عیله زنان در مورد اشتغال ،زن را حق داده است که میتواند با امتیازات خوب در جامعه
وظیفه اجرا کنند و در پیشرفت جامعه نقش داشته باشند .دولت جمهوری اسالمی ایران همچنان
در قانون اساسی ،قانون کار و قانون مدنی مواردی را در مورد داشتن شغل زنان ذکر کرده اند ،و
برای داشتن شغل به زنان حق قایل شده است .در قانون کار هر دو کشور شرایط و امتیازاتی را
برای زنان در هنگام کار ذکر کرده اند که این نوع ارج گذاشتن به مقام زن میباشد. صفحه 149
/148دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فهرست منابع
.1خوش خبر ،محمود ،اشتغال زنان از دیدگاه فقیهان اهل سنت ،تهران ،فروغ وحدت.1390 ،
.2واثق غزنوی ،قادر علی ،اشتغال زنان :مبانی ،انگیزه ها ،پیامدها و راهکارها ،قم ،نشر المصطفی(ص)،
.1390
.3مجموعه اعالمیه های حقوق بشری به انضمام اصول پاریس و قطعنامه ،1325کمیسیون مستقل
حقوق بشر افغانستان ،کابل.1394 ،
.4روشن ،محمد ،پیشینه تاریخی اشتغال زنان و جایگاه اشتغال انان در فقه.
.5عاطفی ،قربانعلی و زراعی ،پرو یز ،مجموعه مقاالت همایش منطقه ای زن در نظام اسالم دانشگاه
ازاد اسالمی واحد استارا (بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسالم و غرب).
.6عبدالوهابی ،معصومه – روشنایی ،علی ـ احمدی ،امیدعلی -جمالی اشتیانی ،حسین -بررسی
چالش های اشتغال زنان بر اساس دیدگاه اسالم و لیبرالیسم ،فصلنامه مطالعات سیاسی ،دانشگاه
ازاد اسالمی.۱۳۹۸ ،
.7قانون اساسی افغانستان ،مبحث پنجم :حقوق اقتصادی و اجتماعی(قانون کار).
.8اعالمیه حقوق بشر ،ماده .۶
.9قانون اساسی افغانستان ،قانون کار افغانستان.
.10خبرگزاری بانوان افغانستان ،متن کامل قانون منع خشونت علیه زنان (ماده سی و ششم) .۱۴۰۰ ،
.11حق اشتغال زنان در قوانین و مقررات ()https://www.vekalatonline.ir/articles
.12قانون مدنی ایران ،ماده .۱۱۱۷
.13دادگران حامی ،اشتغال زن بعد از عقد نکاح ،شماره .۱۳۹۹ ،۲۶۸۴
.14ماده اول ،قانون کار جمهوری اسالمی ایران. صفحه 150
ّ
الممیز
اهلیه الصب ّی
الکاتب :سید شاکر الحیدری
ملخص المقال
اغلب المواضیع تکتسب اهمیتها من اهتمام المشرع االسالمی بها ,وهذا الموضوع اهتمت به
و بینته الشریعه االسالمیه کثیرا ,فالهلیه لالنسان بمثابه استعداد االرض للزراعه لکی تعطی بعد
ذلک ثمارها فکم تحتاج من الجهد لتقبل الزرع وتنبت جذوره ,وتسقیه بالماء لکی یثمر ,کذلک
االهلیه لالنسان تحتاج استعداد منه لکی یحمل هذه االمانه التی خلق من اجلها.
وهذا المقال تناول موضوع االهلیه بشئ من االیجاز وکما یلی:
معنی الکلمات المفتاحیه للمقال اهلیه الصبی الممیز معنی الصبی الممیز لغتا واصطالحا معنی االهلیه لغتا واصطالحا اقسام االهلیه ( اهلیه الصبی للعبادات – اهلیه الصبی للمعامالت ) ناقصی االهلیه اصناف ناقصی االهلیهفی الختام ذکرنا بعض النقاط التی وقفنا علیها اثناء کتابه المقال.
الکلمات المفتاحیه :االهلیه ،الممیز ،الصبی الممیز ،سن التمییز ،غیر الممیز. صفحه 151
/150دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المقدمه
ان االهلیه من الموضوعات المهمه فی الشریعه االسالمیه ,اذ علیها تدور صالحیه االنسان
لوجوب الحقوق الشرعیه له او علیه ,وهی مبنیه علی االمانه التی کلف االنسان بحملها لقوله
تعالی ( انا عرضنا االمانه علی السموات واالرض والجبال فابین ان یحملنها واشفقن منها
وحملها االنسان انه کان ظلوما جهوال) (االحزاب االیه )72وهی مدار التکلیف الشرعی المبنی
علی العقل ,وهی مالزمه لالنسان من یوم وجوده فی الحیاه حقیقه (وهبه الزحیلی ,ص )164او
حکما فال یستغنی عنها ابدا .فهی ثابته لکل انسان باعتباره انسان من یوم کونه جنینا الی الموت
فی جمیع اطوار حیاته.
ففی هذا المقال احاول تسلیط الضوء علی مساله االهلیه ,التی تختص بالصبی الممیز وهو فرد
یساهم مع االخرین فی بناء االسره ،ولقد تناول الفقه االسالمی هذه المساله بالکثیر من
التفاصیل ،واکد علیها القران الکریم والسنه النبو یه ،لبیان حساسیه هذه المساله ,فهی ترتبط
بمرحله من مراحل حیاه االنسان تکون خطیره جدا بالتعامل معها ,خصوصا مع وجود کل
التحدیات والغزو الثقاف ی الذی یستهدف هذه الشریحه من الشباب بهذا العمر الذی تکتمل به
اهلیه الصبی و یصبح یمیز بین االمور.
فقد بینا معنی االهلیه ,وذکرنا اقسامها ,واصناف ناقصی االهلیه ,ثم وقفنا علی بعض النتائج. صفحه 152
اهلیه الصبی الممیز151 /
اهلیه الصبی الممیز
لغرض الحدیث عن االهلیه البد من ذکر تعریف الصبی الممیز لغتا واصطالحا ثم نعرف
االهلیه ونتحدث عنها بقدر تعلقها المهم بموضوع الصبی الممیز.
الصبی فی اللغه
ٌ
ا
َ
َ
(الصب ُّی) الغال ام بین (الصبا) و(الصباء) اذا فتحت مددت و اذا کسرت قصرت .والجاریه (صبیه)
وال ا
جمع (الصبایا) مثل مطیه ومطایا (الرازی ،ص.)20
الصبی الممیز اصطالحا
ً
ً
والمراد بالصبی الممیز فقهیا هو ان یصیر له وعی و ادراک یفهم به الخطاب الشرعی اجماال ،
ف ایدرک معانی العبادات والمعامالت و یفهم نتائج هذه المعامالت فی تبادل الحقوق وااللتزامات
ولو بصوره سطحیه مجمله .ولیس لمبدا هذه المرحله سن معینه .وتبدا هذه المرحله من حین
القدره علی التمییز الی ظهور عالمات البلوغ .فیعرف فرق البیع عن الشراء ،و یفهم تعادل القیم
وتفاوتها .ولهذا فالطفل فی مرحله الطفوله وقبل ان یصل الی هذا الوعی والتمییز یعتبر غیر ممیز
حتی و ان کان له ادراک وتمییز فی کثیر من االمور الطبیعیه .ولیس لمبدا هذه المرحله سن معینه
من عمر االنسان او عالمه طبیعیه فیه ،فهی تختلف باختالف شخصیه الطفل وموهالته العقلیه
والجسدیه والبیئیه ،فان کل تلک العوامل موثره فی سرعه الوصول الی هذه المرحله .
وفی هذه المرحله یکتمل فیها لالنسان نموه البدنی والعقلی ,فتثبت له اهلیه االداء الکامله ,
فیصیر اهال لداء الواجبات وتحمل التبعات ,و یطالب باداء کافه الحقوق المالیه وغیر المالیه ,
سواء اکانت من حقوق الله ام من حقوق العباد . صفحه 153
/152دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الصبی قسمان ممیز وغیر ممیز
الصغیر غیر الممیز :هو الذی ال یفهم البیع والشراء ،ای ال یعلم ان البیع سالبا للملک والشراء
جالبا له ،وال یمیز الغش الفاحش الظاهر من الغش الیسیر (الموسوعه الفقهیه الکو یتیه ج 14ص.)32
والطفل الذی یمیز بین تلک االشیاء یقال له صبی ممیز (الرازی ،ج 1ص.).173
االهلیه
االهلیه فی اللغه
االهلیه اصلها الثالثی (اهل) وهی تدور حول المعانی التالیه :
االستحقاق :یقال فالن اهل لکذا ,ای انه یستوجب ذلک االمر و یستحقه(سعدی ،ص ,)207قال
َ ا ْ
َ ْ ا َ َْ َ
َ ا ْ ْ
{و َما َیذک ارون اال ان َیش َاء الل اه اه َو ا ْهل التق َوی َوا ْهل ال َمغف َره } ای ان الله هو المستحق,
تعالی
الن یتقی والجدیر لغفران الذنوب (مجله العلوم االسالمیه 2015/ص.)538
الصالحیه :فاهلیه االنسان للشئ صالحیته لصدور ذلک الشئ عنه وطلبه منه (ابن منظور (,)28/11
الفیروز ابادی (.))1189/1
الهلیه :مصدر صناعی ل(اهل) ،بمعنی الصالحیه ،و یقال :فالن اهل لکذا ،ای خلیق به (انیس
,)32/1:الزبیدی (.))45/28
ً
االهلیه اصطالحا
ترد کلمه الهلیه فی الفقه بنفس معناها اللغوی ،و بما ان معناها الصالحیه فهی ال ترد اال مضافه
الی کلمه او جمله لکی یکون معناها الصالحیه لذلک الشیء ،فیقال :له اهلیه التکلیف ،او لیس
له اهلیه التکلیف ،و یقصد بذلک صالحیه االنسان او عدم صالحیته لتوجه الخطاب الشرعی
الیه ،وکذا یقال :اهلیه التصرف بمعنی صالحیه االنسان للقیام بعمل ما وصدوره عنه علی الوجه
ً
المعتبر شرعا ،وهکذا (المفردات .97 :المعجم الوسیط .)32 :1
ً
ً
ثم ان هناک اصطالحا خاصا لالهلیه یستعمل فی بعض المولفات االصولیه والکتب ذات طابع
الفقه الوضعی ،وهو: صفحه 154
اهلیه الصبی الممیز153 /
اهلیه الوجوب ،و یقصدون بها صالحیه االنسان لثبوت الحقوق الشرعیه له وعلیه ،وقد یعبر عنها
بصالحیته لاللزام وااللتزام.
واهلیه الداء ،و یقصدون به صالحیه الشخص الستعمال ذلک الحق وممارسته والقیام به بنفسه
ً
وقسموا کال منهما الی کامله وناقصه (الموسوعه الفقهیه ،ج /19ص.)150
اقسام االهلیه
وقــد بحــث الفقهــاء اهلیــه الصــبی الممیـز فــی اقوالــه وافعالــه؛ فانهــا تــاره تکــون مــن اصــول
الدین واخری مــن فروعــه ،ومــا یکــون مــن فــروع الــدین تــاره ال یحتــاج الــی القصــد واخــری
یحتــاج الیــه ،ومــا یحتــاج الــی القصــد تـ ً
ـاره یکــون فــی العبــادات واخــری فــی المعــامالت
(التنقیح فی شرح المکاسب ج ,34ص.)297
اهلیته للعبادات
المشهور بین الفقهاء ان عبادات الصبی شرعیه ولیست تمرینیه ،و بیان ذلک :ان العبادات اما
واجبه او مستحب.
العبادات المستحبه
وال شک فی صحه العبادات المستحبه الصادره من الصبی الممیز؛ لشمول ادلتها له کشمولها
للبالغین .واما حدیث رفع القلم عن الصبی حتی یحتلم فال حکومه له علی ادله المستحبات؛ اذ
المتبادر منه لیس اال القلم الذی یصح بالنسبه الیه اطالق اسم الرفع ،ولیس هو اال القلم الذی
یوقعه فی الکلفه ،ال القلم الذی ینفعه ،فلو ورد :ان من صلی رکعتین فله کذا وکذا من الجر ،او
من صام یوم کذا وجبت له الجنه ،ال یصدق علی تخصیصه بما عدا الصبی انه رفع عنه هذا
القلم ،بل یصدق علیه انه لم یوضع له (مصباح الفقاهه ج 14ص.)360 صفحه 155
/154دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
العبادات الواجبه
واما العبادات الواجبه؛ فان ادلتها شامله للصبی الممیز اال ان حدیث رفع القلم حاکم علیها؛
ً
بمعنی انه یفهم منه اجماال عدم تنجیزها علیه؛ وذلک ان المراد من رفع القلم عنه هو :اما قلم
المواخذه ؛ بمعنی ان ما یصدر منه من مخالفه الحکام الشرعیه من ترک الواجبات وفعل
ً
المحرمات ال یکتب علیه ،ومقتضی ذلک کونه مشموال لدله التکالیف ،ولکنه ال یواخذ
ً
ً
بمخالفتها ،فهو غیر ملزم بها شرعا ،بل یجوز له مخالفتها ،فتکون الواجبات مستحبه فی حقه؛ او
ان المراد برفع القلم :قلم التکالیف التی یترتب علی مخالفتها المواخذه ،فمعنی رفع القلم عنه:
انه خصصت التکالیف بما عداه ،ولم یوضع علی الصبی ،و اطالق الرفع علیه بلحاظ ما فیها من
ً
شانیه الوضع علی الجمیع ،فعلی هذا یکون الصبی خارجا عن موضوع ادله التکالیف.
ولکن یدل علی مشروعیتها له ،واستحباب قیامه بوظیفتها طائفتان من الروایات:
.1الطائفه االولی
ما دل علی المر بامر الصبیان بالصاله والصوم؛ بتقریب ان المر بــالمر امــر بالفعــل
حقیقه؛ اذ الغرض منه لیس اال تحقق ذلک الفعل فی الخــارج ،فیکــون المــر بــالمر
ً
طریقا الیه .ومن تلک الروایات ما عن الحلبی عن ابی عبد الله عن ابیه علیهما الســالم
قال« :انا نامر صبیاننا بالصاله اذا کانوا بنی خمس سنین ،فمروا صــبیانکم بالصــاله اذا
کانوا بنی سبع سنین( »...الوسائل ج4ص ,19ب.)3
.2والطائفه الثانیه
هی الروایات الداله علی تکلیف الصبیان بالصاله والصوم والحج بغیر عنوان المر
بالمر بها ،فتدل علی مشروعیه عباداته .نعم ،قامت القرینه الخارجیه علی عدم اراده
الوجوب منها ،والقرینه هی الدله الداله علی رفع التکلیف عن الصبی حتی یحتلم
(مصباح الفقاهه ج ،3ص .)242ومن روایات هذه الطائفه ما رواه اسحاق بن عمار عن ابی
عبد الله علیه السالم قال« :اذا اتی علی الصبی ست سنین وجب علیه الصاله ،و اذا
اطاق الصوم وجب علیه الصیام» (الوسائل /ج 4ص.)19 صفحه 156
اهلیه الصبی الممیز155 /
اهلیته للمعامالت
الهلیه (فی المعامالت) ،بحث الفقهاء فی اهلیه الصبی الممیز للمعامالت بمعناها الخص؛
ای العقود و االیقاعات ،و بحثهم ً
تاره فی اهلیته الیقاعها لنفسه؛ بان یبیع او یشتری او یستاجر
لنفسه ،واخری فی اهلیته الیقاعها نیابه عن الغیر ،وفی کلتا الحالتین ً
تاره یصدر عنه ذلک بدون
اذن الولی ،واخری مع اذنه.
ناقصی االهلیه
جاء االسالم لنصره االنسان فی االرض ,و یثبت ذلک من خالل تعالیم االسالم السمحه ,فاحکام
الشرع ال تخاطب اال کاملی االهلیه ,فلم تخاطب عدیمی او ناقصی االهلیه او من تعرض لهم
عوارض تحد من قدرتهم علی التزام احکام الشرع ,فان تشریع االحکام یتوقف علی صالحیه
االنسان لوجوب الحقوق له او علیه.
النقص فی اللغه :هو الخسران فی الحظ ,نقص ینقص نقصا ونقصانا ,وهو الضعف ,یقال اصابه
نقص فی عقله او دینه ,والنقصان :المقدار الذاهب من المنقوص (مجله فقه اهل بیت علیهم السالم
ج 63ص.)2341
اصناف ناقصی االهلیه
یتضح الحدیث عن اصناف ناقصی االهلیه بالحدیث عن االسباب التی تنقض االهلیه ,حیث انه
متی توافر احد العنصرین من نقص للتمییز ,او فساد للتدبیر او کلیهما ,فقد تعرض االنسان
لنقص االهلیه.
ولبیان االصناف البد من بیان االسباب التی تودی الی نقص االهلیه وهی:
الصغر فی السن :و یتعلق به الصبی الممیز ,فاذا قلنا بانه مشمول بالجعل باعتباره ممیز اما غیر
الممیز فهو غیر مشمول یقیانا فیکون غیر موهل.
االمراض الموثره فی العقل :و یتعلق به السفیه المحجور ,والمعتوه ذو لعته (الفیروزی اباد )17/8
الخفیف ,والمجنون ((ابن نجیم ( ))268/3ذو الجنون المتقطع غیر التام (الجزئی). صفحه 157
/156دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اسباب اخری :و یتعلق بها المرض النفسی ,والمدین (المدیونیه) ,وضعیف التمییز ,والصم
والبکم.
النتائج
ا
ان یصل الطفل الی مرحله عمریه تصبح لدیه ملکه التمییز بنحو اجمالی بین الحسن والقبیح
والضار والنافع فی الحیاه .ومما ال شک فیه ان متعلقات الحسن والقبح تختلف مجاالتها
وساحاتها ،فقد تتعلق بامور جنسیه واخری سیاسیه وثالثه اجتماعیه ورابعه مالیه وخامسه
عبادیه ...الخ ،وعلیه سیختلف التمییز بلحاظ المتعلق ،کما سیتفاوت التمییز فی الطفل نفسه
بین شیء واخر ،وکذلک ال مر سیختلف التمییز بین طفل واخر ،و بین منطقه واخری ...الخ،
و یکون مرجع تحدید ان هذا الطفل ممیز فی هذا المجال او ذاک هو النظره العرفیه االجتماعیه
التی یعیش و یتحرک الطفل داخل محیطها.
ان االسالم بین االهتمام بمرحله الطفوله وخطوره التعامل معها منذ االلف السنین ,بینما نجد الیوم النظریات الحدیثه تنادی بذلک.
-
اهلیه الصبی الممیز لقبول االسالم منه .وقد وقع الخالف فیه علی قولین( ,یطول
المقام بنا لذکر تفاصیل القولین) .
اهلیته للعبادات .والمشهور ان عباداته شرعیه مستحبه کانت او واجبه ،ولیست تمرینیه اهلیته للمعامالت .وتفصیل ذلک:ا ـ معاملته لنفسه بدون اذن الولی ،والمشهور عدم استقالل الصبی الممیز بالتصرفات
المالیه.
ب ـ معاملته لنفسه مع اذن الولی ،وفیه خالف علی قولین.
ً
جـ ـ معاملته نیابه عن غیره ،وتصح تصرفاته فی غیر ماله اذا کان وکیال عن غیره فی عقد
او ایقاع . صفحه 158
اهلیه الصبی الممیز157 /
المصادر
-1القران الکریم
-2وهبه الزحیلی ,اصول الفقه االسالمی ،دار الفکر ،الطبعه االولی 1406 ،هـ
-3الرازی ،محمد بن ابی بکر بن عبد القادر ،المختار الصحاح ،مطبعه بوالق المصریه عام 1865م
-4الموسوعه الفقهیه الکو یتیه ،الطبعه الثانیه ،دارالسالسل – الکو یت 1427 ،هـ
-5سعدی ابو حبیب ،القاموس الفقهی ،ناشر :دار الفکر ،محل نشر :دمشق ،چاپ :دوم1408 ،ق
-6ابن منظور ،لسان العرب ،الناشر :دار صادر – بیروت ،الطبعه :الثالثه 1414 -هـ
-7الفیروز ابادی ،القاموس المحیط ،دار الکتب العلمیه ،منشورات محمد علی بیضون ،سال نشر
1415ق 1995م
-8ابراهیم مصطفی ،المعجم الوسیط ،الناشر :دار الدعوه ،بی تا.
-9الزبیدی ،تاج العروس ،الناشر :دار الفکر ،بی تا.
-10السید الخوئی ،التنقیح فی شرح المکاسب ،موسسه الخوئی االسالمیه1413-1317 ،هـ
-11السید الخوئی ،مصباح الفقاهه ،نشر :قم :موسسه احیاءاثاراالمام الخوئی1403 ،ق.
-12حر عاملی ،الوسائل ،نشر :قم :موسسه ال البیت علیهم السالم الحیاء التراث 1412 ،هـ
-13مجله فقه اهل بیت علیهم السالم -عربی المولف :موسسه دائره المعارف فقه اسالمی الجزء 63 :
صفحه 251 : صفحه 159
صفحه 160
الوقف الجعف ری فی دوله الکویت بین الفقه االسالمی والقانون الوضعی
الکاتب :عبدالرضا الصالح
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
ملخص المقال
للصدقه فی المذهب الجعفری فضل عظیم ،واستحبابها ثابت بالنصوص الشرعیه ،ومن ابرز
مصادیقها الصدقه الجاریه المعبر عنها بـ [الوقف].
وقد تطرقت الروایات الشریفه الی اهمیه ومندو بیه الوقف فی المذهب الجعفری ،کما تعرض
العلماء والفقهاء الی مفهوم الوقف ،وشرائطه ،واقسامه ،واحکامه بالتفصیل.
ومن المفترض عند التخطیط القتراح قانون ینظم الوقف الجعفری من الناحیه االداریه والفنیه؛
ً
ا َ
ان تراعی عده ضوابط لیکون القانون مطابقا لحکام الفقه الجعفری.
ا
وفی عام 2002م طرح مشروع لتنظیم الوقف الجعفری فی دوله الکو یت ،وقد تبع ذلک انشاء
امانه عامه لالوقاف الجعفریه تتبع المانه العامه للوقف بوزاره الوقاف والشوون االسالمیه.
اال ان المشروع انطوی علی العدید من العیوب ،ولوحظت علیه ماخذ کثیره ،واشتمل علی
مخالفات شرعیه ،فصدرت فتوی خطیه من سماحه المرجع الدینی العلی ایه الله العظمی
السید علی الحسینی السیستانی [دام ظله] بعدم جواز تمکین وزاره الوقاف من الوقاف
ً
الجعفریه لنه ال والیه لهم علیها شرعا.
الکلمات المفتاحیه :الوقف ،الوقف الجعفری؛ الکو یت؛ دولهالکو یت ،الصدقه الجاریه صفحه 161
/160دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المقدمه
تواترت النصوص الشریفه فی فضل الصدقه وفی الحث علیها والترغیب فیها واستحبابها
ً
شرعا ،فقد روی ان بها ایدفع البالء و یستنزل الرزق و ایقضی الدین ،وانها تخلف البرکه وتزید فی
المال والعمر ،وانها دواء المریض ،ومن ابرز مصادیق الصدقه التی ندب الیها الشرع؛ الصدقه
الجاریه المعبر عنها بـ(الوقف) ،والذی ایعد من العبادات التوقیفیه التی یتقرب بها المکلف الی
الله عز وجل ،فقد نقل عن ابی عبدالله [ع] انه قال( :اذا مات ابن ادم انقطع عمله اال من ثالث:
ا
صدقه جاریه ،او علم ینتفع به من بعده ،او ولد صالح یدعو له)( نجم الدین ابو القاسم جعفر بن الحسن:
ا
المعتبر فی شرح المختصر ،ج 1ص ، ) 341حیث فسرت الصدقه الجاریه بالوقف.
ولو تاملنا المصادر االسالمیه وتمعنا فیها لراینا ان مشروعیه الوقف من المور الثابته التی ال
خالف علیها بین فقهاء المسلمین کافه ،فهو من الحکام التی شرعها الدین االسالمی الحنیف
لغایات واهداف سامیه تعود بالنفع والفائده علی جمیع افراد المجتمع ،مما اضطر فقهاء
ً
ً
خصوصا فقهاء المذهب الجعفری -لن یفردوا له ًبابا مستقال فی الفقه،
المذاهب االسالمیه -
لکثره واستفاضه الخبار الوارده فی بیانه وفی توضیح احکامه.
وسوف نبحث فی هذه الدراسه المقتضبه عده محاور للوقف فی المذهب الجعفری ،حیث
سنعرض بعض الروایات المتعلقه به ،ثم نتحدث عن مفهومه وشرائطه واقسامه واهم احکامه ،ثم
َ
نتناول اهم الضوابط التی من الالزم ان تراعی عند اعداد وصیاغه مشروع قانون للوقف الجعفری
ً
واخیرا نبین اهم مواطن الخلل فی المشروع الحالی للوقف الجعفری الذی نشر فی
وتنظیمه،
الصحف الکو یتیه والمعمول به ً
حالیا فی دوله الکو یت. صفحه 162
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 161 /
ً
اوال :الوقف فی روایات المذهب الجعفری
ا
توجد العدید من الروایات التی تبرز اهمیه الوقف فی المذهب الجعفری ،وتعتبره من المور
ا
المندو به ،وترتب علیه الثواب الجزیل والجر العظیم ،وفیما یلی نقتصر علی ثالث روایات فقط
تج ًنبا لالطاله ً
وطلبا لالختصار:
-1عن النبی الکرم ﷺقال(:حبس الصل وسبل الثمره)
(ابن ابی جمهور محمد بن علی بن ابراهیم
الحسائی :عوالی اللئالی العزیزیه فی الحادیث الدینیه ،ط ،1قم ،مطبعه سید الشهداء1403 ،هـ1983 ،م ،ج 2ص.) 260
-2عن ابی عبدالله [ع] قال( :لیس یتبع الرجل بعد موته من الجر اال ثالث خصال :صدقه
اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته ،وسنه هدی سنها فهی ایعمل بها بعد موته ،او ولد صالح
یدعو له)
( محمد بن الحسن الحر العاملی :وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،ط ،2بیروت ،موسسه ال
البیت الحیاء التراث1424 ،هـ2003 ،م ،ج 19ص.)171
-3قال شیخ الطائفه الطوسی [ره]( :وکتب محمد بن الحسن الصفار الی ابی محمد علیه
السالم فی الوقوف وما روی فیها ،فوقع علیه السالم :الوقـوف بحسب ما یوقفها اهلها ان شاء
الله)
( ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی :تهذیب الحکام ،ط ،3بیروت ،دار الضواء1406 ،هـ1985 ،م ،ج9
ص 129و.)130
الی غیر تلک الروایات التی تبین مشروعیه الوقف ومعناه واستحبابه وشروطه ،وتوضح اهمیته
فی نظر الدین االسالمی بشکل عام والمذهب الجعفری بشکل خاص. صفحه 163
/162دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
ثانیا :مفهوم الوقف وشرائطه واقسامه واهم احکامه
للوقف فی المذهب الجعفری مفهوم وشرائط واقسام واحکام ،ال باس ان نتناولها عبر النقاط
التالیه:
ا -مفهوم الوقف
ً
ً
الوقف لغه هو( :دوام القیام ،یقال وقف یقف وقفا ووقوفا دام
ً
قائما)( علی المشکینی :مصطلحات
الفقه ،ط ،1قم ،مطبعه الهادی1419 ،هـ ،ص ،)566اما فی االصطالح الشرعی فقد عرف فقهاء المذهب
الجعفری الوقف بتعریفات متعدده ،منها :انه عباره عن( :تحبیس الصل و اطالق المنفعه)( زین
الدین الجبعی العاملی :الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،بیروت ،دار التعارف ،ج 3ص ، )129او( :تحبیس
الصل وتسبیل الثمره)(
ابو القاسم الموسوی الخوئی :منهاج الصالحین ،بیروت ،دار المجتبی1412 ،هـ ،ج2
ص ، )231ومعنی "تحبیس الصل" المنع عن االرث ومنع التصرف فی العین الموقوفه بالبیع او
الهبه او الرهن او االجاره او االعاره وما الی ذلک ،اما "اطالق المنفعه" او "تسبیل الثمره" فهو
صرفها علی الجهه التی عینها الواقف من دون عوض.
فحقیقه الوقف هو :اخراج العین عن الملکیه ،و انشاء حبسها ،و ایقافها عن المبادالت
واالنتقاالت ،وجعل منفعتها لشخاص او جهات او عناو ین محدده .و بعباره اخری فان حقیقه
ً
الوقف( :عباره عن انشاء ایقاف العین عن النقل واالنتقال بعد اخراجها عن الملکیه ایقافا
اعتباریا ،وتملیک المنفعه لالشخاص او العناو ین او الجهات)(
علی المشکینی :مصطلحات الفقه،
ص.)567
ب -شرائطه
توجد هناک شرائط تتعلق بالوقف ،وهناک شرائط اخری تخص الواقف ،والعین الموقوفه،
والموقوف علیه ،وفیما یلی بیانها -بحسب ما هو مشهور بین فقهاء المذهب الجعفری: صفحه 164
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 163 /
-1شرائط الوقف
قبض الموقوف علیه او وکیله او ولیه. االستمرار والدوام ،فال یصح توقیته بمده. التنجیز ،ای عدم تعلیقه علی امر او شرط. اخراج الواقف نفسه عن الوقف. -2شرائط الواقف
البلوغ ،فال یصح وقف الصبی و ان بلغ ًعشرا او اذن فیه الولی.
العقل ،فال یصح وقف المجنون.َ
المکره.
االختیار ،فال یصح وقف القصد ،فال یصح وقف الغافل والساهی. -عدم الحجر ،فال یصح وقف المحجور علیه لسفه او فلس.
-3شرائط العین الموقوفه
ان تکون ًعینا خارجیه ،فال یصح وقف الدین وال وقف المنفعه غیر العینیه.
ان تکون مملوکه او ما بحکمها ،فال یصح وقف الحر والمباحات الصلیه قبل حیازتها. ان ال تکون متعلقه لحق الغیر بحیث یمنع من التصرف الناقل او ما بحکمه فیهــا ،فــال یصــحوقف العین المرهونه قبل فکها.
ً
-ان تکون قابله لالنتفاع بها مده معتدا بهــا مــع بقائهــا ،فــال یصــح وقـ ف الطعمــه والخضــر
والفواکه وال وقف الورد والریحان.
ان تکون لها منفعه محلله مقصوده ،فــال یصــح وقــف ا الت اللهــو المحــرم وا الت القمـ اروالصلبان ،وال وقف الدابه لحمل الخمر او الدکان لحرزها او بیعها. صفحه 165
/164دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
-4شرائط الموقوف علیه
التعیین ،فال یصح وقف المردد بین شیئین او اشیاء. وجوده حال الوقف ،فال یصح الوقف علی المعدوم. ان ال یکون من الجهات المحرمه وما فیه اعانه علی المعصیه ،کفعل الزنا وشرب الخمرونشر کتب الضالل وشراء ا الت اللهو المحرم.
ج -اقسامه
الوقف فی المذهب الجعفری یتقوم باحد القسمین التالیین:
-1الواقف والعین الموقوفه ،کوقف المساجد ،وحقیقته التحریر وفک الملک.
ً
-2الواقف والعین الموقوفه والموقوف علیه ،وحقیقته تملیک العین الموقوفه للموقوف علیه ملکا
غیر طلق.
کما ینقسم الوقف باعتبار الموقوف علیه الی ثالثه اقسام:
-1الوقف علی الجهات الخاصه او العامه ،کالوقف علی المساجد والحسینیات.
-2الوقف علی العناو ین الکلیه العامه ،کالوقف علی الفقراء والعلماء.
-3الوقف علی العیان الخاصه ،کالوقف علی الذریه.
د -اهم احکامه
اتفق فقهاء المذهب الجعفری فی ا کثر مسائل الوقف ،وفیما یلی ننقل رای اثنین من اولئک
الفقهاء:
قال االمام روح الله الموسوی الخمینی [ره]( :یجوز للواقف ان یجعل تولیه الوقف ونظارته
لنفسه ..وکذا یجوز جعلها
للغیر)( روح الله الموسوی الخمینی :تحریر الوسیله ،ط ،3بیروت ،دار التعارف،
1401هـ1981 ،م ،ج 2ص( ، )82یجوز للواقف ان یجعل ً
ناظرا علی المتولی ،فان احرز ان المقصود
مجرد اطالعه علی اعماله لجل االستیثاق فهو مستقل فی تصرفاته وال یعتبر اذن الناظر فی صفحه 166
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 165 /
صحتها ونفوذها ،و انما الالزم علیه اطالعه ،و ان کان المقصود اعمال نظره وتصو یبه لم یجز له
التصرف اال باذنه وتصو یبه ،ولو لم یحرز مراده فالالزم مراعاه المرین)( نفس المصدر :ج 2ص، )84
ً
اصال ففی الوقاف العامه یکون الحاکم او المنصوب من قبله ً
(لو لم یعین الواقف ً
متولیا
متولیا
علی القوی ،وکذا فی الخاصه فیما یرجع الی مصلحه الوقف ( )..نفس المصدر :ج 2ص.)84
وقال السید ابو القاسم الموسوی الخوئی [ره]( :یجوز للواقف جعل الوالیه علی العین الموقوفه
ً
لنفسه ولغیره ..کما یجوز له ایضا جعل الناظر علی الولی بمعنی المشرف علیه او بمعنی ان
یکون المرجع فی النظر والرای ..نعم اذا خان الولی ضم الیه الحاکم الشرعی من یمنعه عن
الخیانه فان لم یمکن ذلک عزله) ( ابو القاسم الموسوی الخوئی :منهاج الصالحین ،ج 2ص( .)237اذا لم
یجعل الواقف ولیا علی الوقف کانت الوالیه علیه للحاکم الشرعی .نعم اذا کان الوقف علی نحو
التملیک وکان خاصا کانت الوالیه علیه للموقوف علیه ..و اذا لم یکن الوقف خاصا او کان ولم
یکن علی نحو التملیک بان کان علی نحو الصرف وغیره من النواع فالوالیه للحاکم الشرعی) (
نفس المصدر :ج 2ص.)238
ً
ثالثا :الضوابط التی تجب مراعاتها عند اعداد قانون للوقف الجعفری
امر ر ٌ
ان التخطیط القتراح مشروع قانون لتنظیم الوقاف الجعفریه اداریا وفنیا ٌ
اجح ال یختلف
َ
فیه احد ،اال ان المشروع ال بد من ان تراعی فیه عده ضوابط تضفی علیه الشرعیه ،نذکر منها:
ْ
عنصری العداله والکفاءه فی المتصدین لهذا المشروع ،وتزکیتهم من
-1الضابطه االولی :توفر
قبل مراجع التقلید المعروفین ،وعدم معرفتهم بفسق سابق ،لن معرفتهم بذلک سیکون لها
مردودان سلبیان ،الول :هو سقوط محلهم ومنزلتهم اجتماعیا ،واﻵخر :هو االساءه الی المذهب
و الی سمعته وهیبته وکرامته.
-2الضابطه الثانیه :التانی والتریث فی اعداد وصیاغه المشروع ،واالستعانه بالمختصین من
علماء الفقه والقانون ،لدراسته دراسه شرعیه وقانونیه ،وعدم االستعجال فی اقراره. صفحه 167
/166دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
َ
المعترف حوزو یا بفقاهتهم واجتهادهم المطلق
-3الضابطه الثالثه :الرجوع الی مراجع التقلید
ومرجعیتهم الدینیه من اجل اعتماد هذا المشروع ،والتا کد من تطابقه مع الحکام الفقهیه
الجعفریه.
-4الضابطه الرابعه :وضع تشریع یضمن فی المستقبل استقاللیه الوقف الجعفری ،وعدم
تبعیته للحکومه ووزاره الوقاف ،وذلک حتی تکون المرجعیه الدینیه هی التی تدیر کافه المور
المتعلقه بالوقف الجعفری.
َ
هذه هی اهم الضوابط التی یلزم ان تراعی عند اعداد مشروع قانون لتنظیم الوقف الجعفری.
ً
رابعا :الثغرات والخلل فی مشروع الوقف الجعفری الحالی
انطوی مشروع الوقف الجعفری الحالی -المنشور فی الصحف والمعمول به فی دوله
الکو یت -علی الکثیر من العیوب ،وتوجد علیه ماخذ عدیده ،کما احتوی علی بعض
المخالفات الشرعیه ،وفیما یلی نعرض اهم الثغرات ومواضع الخلل فیه:
-1ورد فی مقدمه المشروع(المنشور فی صحیفه الوطن الکو یتیه بتاریخ 7ینایر 2002م) انه ستکون هناک
(زیارات لمجموعه من مراجع التقلید ووکالئهم لشرح مواد المشروع واالستئناس بارائهم
الشرعیه) ،وال شک ان هناک ف ًرقا ً
کبیرا جدا بین االستئناس باراء مراجع التقلید و بین الخذ
بفتاواهم والعمل علی طبقها ،وهذا ان دل علی شیء فانما یدل علی ان المشروع غیر قابل
َ
للتنقیح والزیاده والتعدیل فی نظر واضعیه ،وذلک لن رای مرجع التقلید ایستانس به -فی نظر
واضعی المشروع -وال ایشترط ان یوخذ به و ایعمل علی طبقه ،ولهذا نجد ان المشروع قد اعد
ً
ونشر فی الصحف کامال قبل ان ایعرض علی مراجع التقلید ،وورد فی مقدمته ان الزیارات التی
ستتم لمراجع التقلید غرضها (االستئناس بارائهم الشرعیه) ال الخذ بارائهم الشرعیه والعمل
علی طبقها.
-2نصت الماده الرابعه من
2002م
المشروع(المعدل فی صحیفه الرای الکو یتیه والمنشور فیها بتاریخ 11فبرایر
) علی ان من اختصاصات المانه العامه لالوقاف الجعفریه (اداره واستثمار اموال صفحه 168
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 167 /
الوقاف الجعفریه التی لم یشترط الواقف التولیه علیها لحد او لجهه معینه او انقطع فیها شرط
التولیه ..والوصایا والثالث الجعفر یه التی لم تحدد الوصایه علیها او توفی الموصی ولم یعین
ً
ً
متولیا بعده او فقد الوصی شرطا من شروط اهلیه التصرف ،)..وهذه الماده تخالف بصراحه
احکام الفقه الجعفری ،فان الوقاف التی لم َینصب لها الواقف ً
متولیا او انقطع فیها شرط التولیه
ً
ً َ
متولیا او ن َصب ولکن الوصی فقد شرطا من شروط اهلیه
والوصایا التی لم َینصب لها الموصی
التصرف ایرجع فیها الی الحاکم الشرعی -وهو الفقیه الجامع للشرائط -لنها ستکون حینئذ
من اختصاصاته ال من اختصاصات غیره ،فال یجوز ان یتصدی لها احد اال باجازه منه .ومن
الغریب ان یقید المشروع کل ما تقدم بانه (وفق احکام الفقه الجعفری ورای الفقهاء) ،فی حین
ان جمیع فقهاء المذهب الجعفری متفقون علی خالف ذلک وعدم جوازه.
-3وصفت الماده السابعه (مجلس شوون الوقاف الجعفریه) بانه (السلطه العلیا المشرفه علی
شوون الوقاف الجعفریه واقتراح السیاسه العامه لها) ،مع ان جمیع اتباع المذهب الجعفری
ً
اعتقادا ال یشو به ای تردد بان السلطه العلیا فی ذلک هی المرجعیه الدینیه التی تعتبر
یعتقدون
امتد ًادا لالمامه ،والحکمه فی کل ذلک ان الرجوع الی الفقیه الجامع للشرائط هو رجوع الی
االمام المعصوم [ع] ،وهذه من المور الراسخه التی ال خالف علیها فی المذهب الجعفری.
-4جاء فی المادتین السادسه والعاشره ان (مجلس شوون الوقاف الجعفریه) یراسه وزیر
الوقاف والشوون االسالمیه ،وان المین العام ونائبه والعضاء السته یرشحهم وزیر الوقاف،
وهذا یعنی ان العاملین فی هذا المجلس سیتم اختیارهم من قبل الحکومه ووزاره الوقاف ،بل
ستکون الحکومه هی صاحبه الحق فی ذلک ،و بذلک لن یکون للمرجعیه الدینیه دور وال حق فی
التدخل ،مع الخذ فی االعتبار ان المجلس من وظائفه -کما ورد فی الماده السادسه من
المشروع ( -اقتراح التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری ،)..ای ان العضاء الذین سیختارهم
الوزیر والحکومه سیکون لهم حق اقتراح التشریعات المتعلقه بالوقف الجعفری ،وعلیه لن یکون
هناک ضمان الستقاللیه الوقف الجعفری. صفحه 169
/168دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
-5اورد واضعو المشروع ً
قیودا فی ا کثر المواد مثل( :وفق الفقه الجعفری) او( :وفقا لحکام
الفقه الجعفری ورای الفقهاء) او( :فی حدود الضوابط الشرعیه) ،وهذه القیود اتعد ً
لغوا وال فائده
منها ،حیث ان المشروع تضمن الکثیر من المخالفات التی تمنع من مطابقه مواده لحکام الفقه
ً
الجعفری ،فوضع هذه القیود وامثالها یشکل تناقضا واض ًحا ،بل تمو ًیها بان المشروع اشترط
ً
ضمن مواده ان یکون ما احتواه موافقا لرای الفقهاء .هذا من جهه ،ومن جهه اخری فان اطالق
لفظه (الفقهاء) من دون تعیین وتحدید ٌ
امر غیر صحیح ،وذلک لن احکام الوقف یجب ان توخذ
ً
َ
َ
المعترف بفقاهتهم ال کل من ایدعی انه فقیه ،کما ولنا ان نطرح سواال وهو :ما االجراء
من الفقهاء
الذی ا
سیتخذ فی حاله اختالف فقهاء المذهب الجعفری فی بعض احکام الوقف ،فهل س ایجری
اعضاء المجلس قرعه؟! ام سیتجهون الی طریقه التصو یت و یاخذون برای الغلبیه؟! ام ستتحکم
اهواوهم ومیولهم فی اختیار الرای الموافق لمزاجهم ومذاقهم الشخصی؟!
-6ورد فی الماده التاسعه انه (تصدر القرارات باغلبیه اصوات الحاضرین) ،ولکن الماده لم
تتطرق الی احتمال التساوی فی التصو یت الذی تعارف فی مثله علی ترجیح رای الجانب الذی
فیه الرئیس -ای وزیر الوقاف ،-ولست ادری هل ان التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری
یصح فیها االختالف لتفتقر الی التصو یت؟ وهل ان المذهب الجعفری منح اعضاء مجلس
شوون الوقاف الجعفریه الحق فی اقتراح تشریعات تتعلق بالوقف؟ بل هل یجوز لحد ان
یتصدی للتشریعات المتعلقه بالوقف الجعفری غیر الفقیه الجامع للشرائط؟ وهل وصل بنا
المر الی هذا المستوی حتی نجعل َ
ً
شخصا من خارج
الحکم عند التساوی فی عدد الصوات
المذهب الجعفری؟! وهل هناک تغییب لدور ورای المرجعیه الدینیه ا کبر واعظم من هذا
التغییب؟!
َ
المقترح وافتوا بعدم جوازه ،وابرز هذه الفتاوی هی فتوی
-7خالف مراجع التقلید هذا المشروع
سماحه المرجع الدینی العلی االمام السید علی الحسینی السیستانی [دام ظله] ،حیث اسئل
سماحته عن ان هناک محاوله لتمکین وزاره الوقاف من الوقاف الجعفریه وجعلها تحت
ً
تصرفها ،فاجاب [دام ظله] بان ذلک( :ال یجوز لنه ال والیه لهم علیها شرعا)( استفتاء خطی للمرجع صفحه 170
الوقف الجعفری فی دوله الکو یت 169 /
الدینی العلی االمام السید علی الحسینی السیستانی) ،وهذه الفتوی تنطبق ً
تماما علی المشروع الحالی،
فاننا لو رجعنا الی الماده الولی من المشروع لوجدنا انها تنص علی اﻵتی( :تنشا امانه عامه
لالوقاف الجعفریه تتبع وزاره الوقاف ،)..کما ان الماده السادسه صریحه فی ان وزیر الوقاف
هو رئیس مجلس شوون الوقاف الجعفریه وانه هو الذی یرشح جمیع اعضاء المجلس و یتم
اختیارهم بقرار من مجلس الوزراء ،بل ان الماده التاسعه تنص علی ان القرارات تصدر باغلبیه
اصوات الحاضرین -ومنهم الوزیر ً
طبعا الذی عاده یکون هو صاحب الرای المرجح فی حاله
تساوی الصوات ،-ومن جمله المور التی سیجری فیها التصو یت هی التشریعات المقترحه
الخاصه بالوقف الجعفری -کما توکد علی ذلک الماده السابعه من المشروع .-
فالمستفاد من مواد المشروع اذن خمسه امور ،وهی:
• ان المانه العامه لالوقاف الجعفریه تابعه لوزاره الوقاف والشوون االسالمیه.
• ان وزیر الوقاف والشوون االسالمیه هو رئیس مجلس شوون الوقاف الجعفریه.
• ان وزیر الوقاف هو الذی یرشح جمیع اعضاء مجلس شوون الوقاف الجعفریه.
• انه بقرار من مجلس الوزراء یتم اختیار العضاء الذین رشحهم وزیر الوقاف.
• ان المجلس من وظائفه وصالحیاته اقتراح التشریعات الخاصه بالوقف الجعفری.
و بناء علی ذلک؛ نستطیع ان نقول بان فتوی سماحه المرجع الدینی العلی االمام السید علی
الحسینی السیستانی [دام ظله] تعارض المشروع وال تجیزه ،الحتوائه علی مخالفات صریحه
لحکام الوقف عند المذهب الجعفری الذی لدیه خصوصیه فی التعامل مع هذه المسائل،
وهکذا شان بقیه الفتاوی الصادره من مراجع التقلید اﻵخرین.
والحمد لله رب العالمین ،وصلی الله علی خیر خلقه محمد واله الطیبین الطاهرین الهداه
المهدیین. صفحه 171
/170دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
المصادر
.1ابن ابی جمهور محمد بن علی بن ابراهیم الحسائی ،عوالی اللئالی العزیزیه فی الحادیث الدینیه،
ط ،1قم ،مطبعه سید الشهداء1403 ،هـ1983 ،م.
.2ابو القاسم الموسوی الخوئی ،منهاج الصالحین ،بیروت ،دار المجتبی1412 ،هـ ،ج 2ص.231
.3ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی ،تهذیب الحکام ،ط ،3بیروت ،دار الضواء1406 ،هـ1985 ،م.
.4روح الله الموسوی الخمینی ،تحریر الوسیله ،ط ،3بیروت ،دار التعارف1401 ،هـ1981 ،م.
.5زین الدین الجبعی العاملی ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،بیروت ،دار التعارف.
.6علی المشکینی ،مصطلحات الفقه ،ط ،1قم ،مطبعه الهادی1419 ،هـ.
.7نجم الدین ابو القاسم جعفر بن الحسن ،المعتبر فی شرح المختصر ،ناشر موسسه سید الشهداء ع،
محل نشر ،چاپ :اول ،تاریخ انتشار1407 ،ق.
.8محمد بن الحسن الحر العاملی ،وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،ط ،2بیروت ،موسسه
ال البیت الحیاء التراث1424 ،هـ2003 ،م. صفحه 172
ُ
المشاکل االس ریه والطالق
الکاتب :احمد المنصوری
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
الملخص
ً
ً
لقد کان الفقه وال یزال منارا للسالکین وطریقا للنجاه ورضا للخالق العظیم من خالل اتباع
المقدسه المتمثله بکتابه ا
توجیهاته ا
المقدس القران الکریم وسنه نبیه الکریم (ص) ،وجهدنا فی
هذا البحث علی ذکر العوامل والموانع التی تمنع من ثبات اصره التقارب والتواد بین افراد
ا
السره ،هذه السباب هی وقود النار فی دمارها وسقوطها فی فوهه االنحالل والدمار.
ومن خالل اتباع المنهج الوصفی التحلیلی وجدنا ان کل هذه المشاکل التی تصیب السره
ا ً
والتی تنعکس بضاللها علی المجتمع کال ،سببها هو االبتعاد عن جاده الشریعه المقدسه ،وعلیه
ً ً
فان کنا نرید الخذ بید السره ا
المتمثله بافرادها سواء کانوا ابا واما وذریتهما ،او اقارب من عم او
ا ً
خال ،او کل من یجتمع تحت سقف صله َ
الرحم القریب ،او لنقل السره المتعارف علیها عرفا بـ
(العائله).
ا
قسم البحث الی ثالث فصول وکل فصل یحوی علی عده مباحث فمطالب ،بداناه فی الفصل
الول بذکر المفردات والمفاهیم العامه ،ثم الولوج الی تاریخ السره بشکل عام واصل نشاتها،
ثم فی الفصل الثانی ضیقنا البحث بما یخص السره المسلمه ومکانتها فی االسالم واالهداف
المتوخاه من وجودها ،والسس التی تقومها وتوثر فی دیمومتها ،من خالل ذکر المشاکل
االجتماعیه الموجوده و المستقراه ،وتجاوزها من خالل عالج لتلک المشاکل ،وخصصنا الفصل
ً
الثالث والخیر لحصیله تلک المشاکل التی ال یمکن حلها اال به ،اال وهو (الطالق) وقد ذکرنا صفحه 173
/172دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الکثیر من السباب التی تنتهی بالزوج والزوجه الی الطالق مع ذکر الحلول التی من شانها انقاذ
السره من هذا المر الطارئ.
فی الخیر ذکرنا خاتمه للبحث ،فی ان الغایه المتوخاه من وجود السره ،هو اعمار هذه الرض
وازدهارها من خالل وجود اسره کریمه مصانه من الزالزل والمشاکل باتباع ما حدده الشارع
الحکیم ضمن تشریعاته السماو یه المقننه ،المتمثله بکتابه الکریم وسنه نبیه العظیم (ص).
الکلمات المفتاحیه :السره ،المقوض ،المقوی ،العلقه الزوجیه ،العامل ،المانع ،التودد،
الواصر.
المقدمه
ً ً
ً
ً
الحمد لله الذی انزل علی عبده القران وجعله للعالمین نذیرا ،وداعیا الی الله وسراجا منیرا،
ً
ً
ً
والصاله والسالم علی من اصطفاه شاهدا ومبشرا ونذیرا ،وعلی اله الذین اذهب الله عنهم
ً
الرجس وطهرهم تطهیرا.
ا
ا
ً
ً
ً
َ
بدا الله خلق االنسان حین خلقه فردا ،ثم زوجا -ذکرا وانثی ،-فاسره .تکاثرت هذه السره ونمت
ً
ً َ َ ُّ َ َّ
اس ا َّنا َخ َل ْق َن ُاک ْم م ْن َذ َکر َو ُا ْن َثی َو َج َع ْل َن ُاک ْم ُش ُع ً
الن ُ
وبا
حتی کانت شعو با وقبائال{ ،یا ایها
ٍ
ُ
َ َ
َوق َبائل ل َت َع َارفوا. }..
ا
وکان البد لتلک الشعوب والقبائل من دستور ایسیر امورها ،و یدیر شوونها ،فوضع لها سبحانه
طریق ال عوج فیه ،وشریعه االسالم باعتبارها التشریع
وتعالی القوانین والدساتیر ،لکی تسیر فی ٍ
الخاتم لما سبقها من شرائع ،جاءت بالنظام القو یم ومن جملتها ،تلک الحکام التی تمحورت
حول الطالق ،ان هذا الحق المشروع الذی جوزه الشارع المقدس هو انجع حل لکال الطرفین
ٍ
ً
ً
ً
ً
(الزوج والزوجه) ،الذی لم یکن امرا طارئا جدیدا علی الدین االسالمی ،فقد کان معروفا قبل صفحه 174
ا
المشاکل السریه والطالق 173 /
االسالم ،وجاء االسالم لتا کید هذا المر وسنه باحکام دقیقه تشتمل علی العداله واالنصاف
والمساواه.
ان مشروعیه الطــالق ثابتــه فــی الکتــاب والســنه ،ومــع ثبوتــه کحــق لکــن هنــاک اشــارات فــی
جمله من الخبــار علــی مبغوضــیته منهــا قولــه (ص)( :تزوجــوا وال تطلقــوا فــان الطــالق یهتــز
منه العرش)( الطبرسی ،الحسن بن فضل ،مکارم االخالق ،ج ،1ص.)197
والبد من تحقق شروط الطالق حتی یتم االیقاع الصحیح له ومجملها (الول -ا
المطلق(الزوج):
ا ََ
المطلقه
یشترط فی الزوج الذی یصح منه الطالق (البلوغ -العقل -الختیار -القصد) الثانی-
ا ََ
ً ْ
ْ
ْ
المطلقه (:ان تکون زوجه -ان یکون العقد دائما -ان تکون طاهره من
(الزوجه) :یشترط فی
ْ
الحیض والنفاس -ان تکون مستبراه -تعیین المطلقه) الثالث :الصیغه :یشترط لجل ازاله عقد
ْ
النکاح ان یکون بصیغه :انت طالق ،او فالنه او ای شکل من اللفاظ الداله علی تعیین المطلقه.
الرابع -االشهاد :والبد من حضور شاهدین ،یسمعان ایقاع الطالق.
ا
مسببات الطالق :هنالک اسباب کثیره تودی الی انحالل اواصر السره وتنتهی بالطالق ،هذه
ا
مور عده ،فهی
السباب لو استقرانها فی
مجتمعاتنا العربیه واالسالمیه لوجدنا اانها تشترک با ٍ
ا
مشاکل منها ما تحدث داخل السره ،تخص الزوجه والزوج ،واخری خارجها تتعلق بالبناء
والقارب او الجیران ربما ،واخری عامه مشترکه .من هذه المشاکل( :سوء االختیار ،عدم التکافو
بین الزوجین ، ،النفقه والیسار ،عوامل صحیه ،عوامل اجتماعیه ،الدور السری ،المحیط
االجتماعی ،االکراه فی الزواج ،فارق السن ،والده البنات دون الذکور) صفحه 175
/174دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
اوال -سوء االختیار
ان التسرع فی اختیار الشریک المناسب وعدم دراسه هذا المر بجدیه والرکون الی رغبات
النفس ،یودی الی حدوث الکثیر من المشاکل بین الزوج والزوجه فیما بعد ،ولربما تستمر
ا
معهما حتی بعد بناء السره .وسوء االختیار تاره یکون من جانب الزوج ،ای تسرع الزوج فی
ا
اختیار الزوجه ،واخری من جانب الزوجه ،ای تسرع الزوجه فی اختیار الزوج.
الزوجه
ان اختیار الزوجه التی تتصف بالصفات السیئه التی تنشا لربما من سبب وراثی او بیئی او نفسی،
ا
ً
توثر بشکل مباشر علی سعاده السره ،فلو تقصینا بعضا من هذه الصفات لوجدناها صفات مقیته
ا
ً
تودی الی انهیار العالقه الزوجیه والسریه ،والشواهد القرانیه تبین لنا بعضا من تلک الصفات،
بامر الهی ،لکنهم مکلفون
فنالحظ ان بعض زوجات النبیاء ،و بالرغم من هذا االختیار ٍ
ومامورون بما یفعلون لحکمه منه جل وعلی ،یتصفن بصفات سیئه کما فی امراه النبی لوط (ع)
ُ َ َ ً َّ َ َ َ
َ
ین کف ُروا
وما فعلته به ،وکذا امراه النبی نوح (ع) ،یقول سبحانه وتعالی{ :ض َر َب الله مثال للذ
ََْ َ ُ َ ََْ َ ُ
َ َ َ ُ ََ ْ
َ َ َ َ َ َ
َ
وط کان َتا ت ْحت ع ْبد ْین م ْن ع َبادنا َصال َح ْین فخان َتاه َما فل ْم ُیغن َیا
ل
امرات ن
وح وامرات ٍ
ٍ
َ ْ ً َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َّ
َْ
الداخل َ
ین}( التحریم)10 :
عن ُه َما م َن الله شیئا وقیل ادخال النار مع
یقول الشیخ الطبرسی فی تفسیر هذه اﻵیه :قال ابن عباس :کانت امراه نوح کافره ،تقول للناس.
انه مجنون ،و اذا امن بنوح ا حد اخبرت الجبابره من قوم نوح به .وکانت امراه لوط تدل علی
اضیافه ،فکان ذلک خیانتهما.
ً
َ
ْ
ونذکر هنا جمله من الصفات السیئه التی تتصف بها بعض النساء والتی یمکن ان تکون عامال
ا
فی تحطیم اسره با کملها: صفحه 176
ا
المشاکل السریه والطالق 175 /
ا-اللجاجه
1
بعض الزوجات لهن قابلیه الجدال واللجاجه علی اتفه السباب وردعن رسول الله (ص) قال:
((شرار نسائکم المقفره الدنسه اللجوجه العاصیه ،الذلیله فی قومها ،العزیزه فی نفسها ،الحصان
علی زوجها ،الهلوک علی غیره)) (الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،20ص .)34وعن
ابی ع بد الله (ع) قال :کان من دعاء رسول الله (ص)( :اعوذ بک من امراه تشیبنی قبل مشیبی)(
الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،20ص .)34فترک هذه الصفه اسلم لجل
ا
سالمه کیان السره والحفاظ علیها من االنحدار الی هوه المشاکل وعدم االرتیاح.
ب-خضراء الدمن
2
حذر المشرع الحکیم (جل جالله) بالتزو یج من المراه الجمیله التی فی منبت سوء بقوله (ص):
(ایها الناس ایاکم وخضراء الدمن ،قیل :یا رسول الله وما خضراء الدمن؟ قال :المراه الحسناء
فی منبت السوء)( الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،ج ،5ص ،332حدیث.)113361 :
ت-الحمقاء
والحمق قله العقل(الرازی ،محمد بن ابی بکر ،مختار الصحاح ،ص ، )154وقد نهی الشارع بالتزو یج
من الحمقاء
ْ
ََ َ ا َ
اجه الق ْول :االل َح ااح ،الع َن ااد ،المعجم الغنی
" .1لج
.2الدمن جمع دمنه وهی ما تدمنه االبل والغنم بابوالها وابعارها ای تلبده فی مرابضها فربما نبت فیها النبات الحسن النضیر صفحه 177
/176دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ث-المجنونه
ا
ونفس المر بالنسبه للمجنونه ،فلعدم ادراکها المور ،والکثیر من الفقهاء الجالء ذکروا فی
مولفاتهم بکراهیه تزو یج المجنونه منهم الشیخ الطوسی فی النهایه(.الطوسی ،ابو جعفر ،النهایه،
ص)464
ج-الناصبیه
اما الناصبیه وهی المعلنه بعداوه اهل البیت (ع)( الکرکی ،علی بن الحسین ،جامع المقاصد ،ج ،12
ص .)135فذکر اجل علمائنا االعالم بعدم التزو یج بیها لما فی نفسها من حقد وکراهیه ﻵل البیت
(ع) واتباعهم ،فال یومن شرها والکید لمحبی محمد وال محمد (ص).
ح-الغیره المفرطه
الغیره امر فطری فی االنسان ،ولکن لو تعدی الحدود الی مرحله االفراط او التفریط لصبح
مرض وعاله علی صاحبه ،سواء کان الرجل ام المراه.
خ-شرار النساء
ما ذکرناه من صفات سیئه یمکن اجمالها بـ(شرار النساء) ،ای الالتی ال َ
یومن شرهن ،وکیدهن،
ً
ً
فالحذر منهن واجب عقال وشرعا .وقد نهی النبی (ص) عن الزواج بهکذا نساء قال رسول
الرحمه (ص) :؟(شرار نسائکم ،المقفره الدنسه اللجوجه العاصیه ،الذلیله فی قومها ،العزیزه
فی نفسها ،الحصان علی زوجها ،الهلوک علی غیره) ( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،الفصول
المهمه ،ج ،3ص)397 صفحه 178
ا
المشاکل السریه والطالق 177 /
د-المهمله
فالمراه الحاضره الغائبه ،التی ال تهتم بشوون البیت ،وال تمنحهم عطف الزوجه وحنان الم،
بخالف الزوجه الصالحه التی تهتم بامور منزلها وتهتم بزوجها واطفالها.
ذ -العقور
ْ
هذه المراه و ان کان المر لیس بیدها ،لنه قد یکون بسبب وراثی او طارئ ،لکن الزواج من
المراه العقور قد یودی الی حدوث المشاکل والنفره بین الزوجین ،تنتهی بالطالق فی بعض
الحیان.
الزوج
ا
ً
کما ان الزوجه التی تتصف بصفات سیئه تکون سببا فی هدم کیان السره ،کذلک الزوج الذی
ا
ً
ً
یتصف بصفات سیئه یکون ایضا عامال فی هدم السره.
ا -سوء الخلق
هذه الصفه الذمیمه تنشا من الطفوله وتنمو مع الشاب وتکبر ،وتصبح عاده ،مالم یضع لها حد
فحسن الخلق هی الصفه الفضل لمن یتصف بها ،فهی ترفعه الی درجات علیا ،بل ان صاحبها
ً َ َ
َ
َ َ
یکون بدرجه من صام وقام ،وصاحبها من ا کمل المومنین ایمانا ع ْن ابی َج ْعف ٍر الباقر (ع) قال:
ََْ َ ْاْ َ َ ً َ ْ اا اا ً
یمانا اح َسنه ْم خلقا) ( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج،12
(ان ا کمل المومنین ا
ص.)157
ََ ْ َ
َ َ َ َ ْ ا
َ َ
ال ْع َمال بسنده َع ْن ام َ
وسی ْبن ا ْب َراه َیم َرف َع اه الی َر اسول الله (ص) قال :قالت ا ُّم
ـ جاء فی ثواب
َ
ا
ْ
َ
ْ
َ ا ا َ َ ََ َ
َ َ
َ َ َ ْ اَ
َ َ َ َْ َ
ا ا
َسل َمه :بابی انت وامی ال َم ْرا اه َیکون ل َها َز ْو َجان ف َی اموتان ف َیدخالن الجنه ل َم ْن تکون؟ قال :فقال صفحه 179
/178دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
َ
ْ ا ا َ
َ
اا ً َ
ا َ َ ا
ا َ َ ََ َ ْ
(ص)َ :یا ام َسل َمه تخی ار اح َس َن اه َما خلقا وخ ْی َر اه َما ل ْهلهَ ،یا ام َسل َمه ان ح ْس َن الخلق ذ َه َب بخ ْیر
ُّ ْ
الدن َیا واﻵْخ َره( .الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه ،ج ،12ص)155
ب -شارب الخمر
شارب الخمر ال یحتمله الناس ،لفقدانه عقله اثناء تناوله المنکر ،فیتصرف بما یخالف الفطره
االجتماعیه الصحیحه .هکذا رجل یکره تزو یجه کما ورد عن علمائنا االعالم :ذکر صاحب
اللمعه :یکره تزو یج الفاسق وخصوصا شارب الخمر (الشهید الول ،اللمعه الدمشقیه ،ص .)167عن
ابی عبد الله (ع) قال :قال رسول الله (ص) :شارب الخمر ال یزوج اذا خطب (نفس المصدر
السابق) .و یکره تزو یج الفاسق وتتا کد الکراهه فی شارب الخمر (الخوئی ،ابو القاسم ،منهاج
الصالحین ،ج ،2ص.)271
ت -االنفعالی
ا
ا
وهذا یعود الی نوعیه مزاج السره ،فلکل اسره نفسیه مزاجیه وطبع راجع الی عوامل عده یشترک
ا
کل فرد من افراد السره فی تکو ینها ،فمنها الوراثیه ومنها عوامل خارجیه او داخلیه.
ا
ومما ینتج من االنفعاالت النفسیه والغضب ،سوء الخلق ،فسوء الخلق صفه توذی صاحبها قبل
ْ
ان توذی اﻵخرین صفحه 180
ا
المشاکل السریه والطالق 179 /
ث -الزوج المهمل
ً
فالزوج الذی ینهمک اجل وقته بالعمل ،یخرج صباحا و یرجع الی البیت فی المساء ،ال یری
ا
اوالده و یرشدهم ،او یعرف مشاکلهم ومتطلباتهم ،وال ایحسس الزوجه بدورها السری ،فوجوده
ا
کعدمه ،وهذا المر لربما سیسبب فی ظهور سلبیات جمه داخل السره ،وعند تراکم هذه
ً
السلبیات فمن الصعو به السیطره علیها مستقبال ،مما یودی الی تفکک الروابط السریه ،و ینتهی
ا
بهم المطاف الی خسران السره.
ً
ثانیا :عدم التکافو بین الزوجین
ا کد الشارع بتکافو الزوجین من النواحی االیمانیه وهذا هو شرط معتبر فی صحه النکاح،
باالضافه الی النفقه (.مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،ج ،19ص )386
ً
ثالثا -النفقه والیسار
ا
ً
بسبب تدهور الوضع المالی لالسره ،الذی یکون بسبب عوامل داخلیه او خارجیه عده ،سببا فی
انهیار السره.
ً
رابعا -عوامل ّصحیه
ربما ال یتحمل بعض الزواج البعض اﻵخر لو کان فی احدهما عله مزمنه تعرض علیهما اثناء
حیاتهما الزوجیه ،او لسباب قد تکون سابقه للعله ،لعدم الصبر علی ذلک ،واالنسان لو کان
ا
َ َ
ً
ً
ُّ
َ َ َ
مومنا لکان صبورا علی النوائب التی تحل به او باحد افراد اسرته .ع ْن ابی ع ْبد الله (ع) قال:
(الصبر من االیمان بمنزله الراس من الجسد فاذا ذهب الراس ذهب الجسد کذلک اذا ذهب
الصبر ذهب االیمان) (.الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،ج ،2ص ،89حدیث)105591 : صفحه 181
/180دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً
خامسا -عوامل اجتماعیه
ربما بسبب عالقه الزوجین بالوالدین او عالقتهم باقاربهما ،تحدث تدخالت ربما تکون فیها
زرع لفتنه بینهما تنعکس علی تصرف الزوجین بطریقه او اخری ،مما یودی الی احداث شرخ
بینهما یودی الی انهیار تلک العالقه .فان التاثیر َ
السلبی لالقارب ایسبب المشاکل ،سواء من
ا
خالل تدخلهم بشوون افراد السره او من خالل تحریض طرف علی اﻵخر .
ً
سادسا -الدور االسری
ا
وذلک بسبب عدم وضوح دور کل فرد داخل السره ،وتعدد الدوار وتصارعها ،مما یودی الی
ا
وجود خالف داخل السره .والحقیقه ان کل فرد من افراد السره له دور فی داخل هذا البناء،
ا
ً
و بشکل هرمی ،بدا من رب السره وهو الب ،ثم الم ،فالبناء.
ً
سابعا -المحیط االجتماعی
التغیرات االجتماعیه التی تطرا علی المجتمعات ،تتغیر بحسب الزمان والمکان فتاثر بالفرد
و یتاثر بها.
ً
ثامنا -االکراه فی الزواج
ا
دابت بعض السر علی تزو یج بناتهم علی نحو التسلط واالکراه ،ومع عدم رضا البنت ایعتبر هذا
ً
ً
العقد باطال وال صحه له فالبنت البالغه الرشیده لو تزوجت رغما عنها ودون رضاها ،فالعقد
ْ
باطل کما سلف ،و ان رضت فعاقبته نشوء الکراهیه فی نفسها تجاه زوجها او ولی امرها تظهر
ً
ً
اثارها عاجال ام اجال ،مما یودی الی حدوث مشاکل ربما تنتهی الی الطالق. صفحه 182
ا
المشاکل السریه والطالق 181 /
ً
تاسعا -فارق السن
ا ً
ال شک ان التفاوت فی العمر یکون سببا فی التفاوت فی الفکار والطباع ،وهذا التعلم واکتساب
ا
الطباع یکون علی مراحل زمنیه متوالیه ،وعلیه فزواج رجل وامراه بین عمریهما فارق کبیر یودی
الی فجوه سببها عدم فهم کل منهما اﻵخر ،فیحدث شرخ اجتماعی یودی الی حدوث مشاکل
ا
اسریه قد تنتهی بالطالق واالنفصال.
ً
عاشرا -والده البنات دون الذکور
طالما اعتبرت والده البنات عند بعض الشعوب ،منقصه وعار للرجل ،حتی انهم کانوا یئدون
ً
البنت ،ای یقتلوها دفنا فی التراب وهی حیه. صفحه 183
/182دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الخاتمه
ا
من خالل تلک الرحله الوجیزه فی هذا العالم المصغر ،عالم السره ،تبین ان الفرد الذی هو
ً
ً
ً
عضوا فیها قد یتصرف جهال منه بما اراده الشارع المقدس ،او یسیر وفقا لمنهج او فلسفه بشریه
ٍ
لیس لها نصیب اال الخسران فی الدنیا واﻵخره ،مما قد یسوء لمکانتها العالیه التی جعلها الله
ا
سبحانه وتعالی لها ،فیوول المر کله الی مشاکل و ارهاصات تنتهی الی دمار الفرد فالسره
فالمجتمع ،لذا جاءت التوجیهات السماو یه باتباع المنهج الحق ،المنهج الذی ال یاتیه الباطل
ً
من بین یدیه وال من خلفه ،منهج االسالم الحنیف ،الذی لم یترک واقعه اال وجعل لها حکما،
ً
ً
سواء کان نصا او استنباطا.
ا
ومن خالل عرضنا لجمله من تلک المشاکل التی تمس واقع السره االجتماعی والتی تودی الی
ْ
الطالق ،تبین ان اسبابها تکمن فی الفرد نفسه ،هذا الفرد الذی یرید ان ایمنهج حیاته ضمن قانون
بشری ،ناقص محتاج ،عن طریق اتباعه فلسفات تحاول ابراز الطابع المادی فی ایدیولوجیاتها،
ً
اما شریعتنا السماو یه الکامله بکمال مشرعها ،حاولت ابراز الجانب الروحی متعالیا عن المادی،
من خالل عرض حلول اجتماعیه هی الطریق المثل فی سعاده البشریه ،وقد ذکرنا فی طیات
بحثنا المتواضع تلک الحلول مدعومه باﻵیات والروایات. صفحه 184
ا
المشاکل السریه والطالق 183 /
المصادر
-1القران الکریم
-2االمام زین العابدین ،رساله الحقوق ،تحقیق السید حسن القبانجی ،موسسه العلمی للمطبوعات .
-3ابن منظور ،محمد بن مکرم ،لسان العرب دار المعارف القاهره.
-4الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،تفصیل وسائل الشیعه ،موسسه ال البیت الحیاء التراث.
-5الحرانی ،الحسن ابن شعبه ،تحف العقول ط ،7موسسه العلمی -بیروت .
-6الخوئی ،ابو القاسم ،منهاج الصالحین .
-7الرازی ،محمد بن ابی بکر ،مختار الصحاح ،دار الکتاب العربی .
-8الراوندی ،ضیاء الدین ،النوادر ،تحقیق سعید رضا علی عسکری ط ،1الناشر دار الحدیث1377 ،
قم .
-9الزبیدی ،محمد ،تاج العروس من جواهر القاموس ،طبعه الکو یت ،دار الهدایه.
-10الصدوق ،بن بابو یه القمی المالی ،تحقیق قسم الدراسات االسالمیه – موسسه البعثه .
-11الطباطبائی ،محمد حسین ،المیزان فی تفسیر القران ،منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه
فی قم المقدسه.
-12الطبرسی ،الحسن بن فضل ،مکارم الخالق ،ط1392 ,6هـ 1972 -م .
-13الطبرسی ،حسین النوری ،مستدرک الوسائل ،موسسه ال البیت الحیاء التراث -بیروت.
-14الطوسی ،ابو جعفر ،تهذیب الحکام ،دار الکتب االسالمیه.
-15العاملی ،زین الدین بن علی ،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ،منشورات جامعه النجف
الدینیه.
-16الکرکی ،حسن بن علی ،اطائب الکلم فی بیان صله الرحم ،من مخطوطات مکتبه ایه الله المرعشی العامه.
-17الکرکی ،علی بن الحسین ،جامع المقاصد ،تحقیق موسسه ال البیت الحیاء التراث.
-18الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی ،دار الکتب االسالمیه.
-19مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،ط ،1دار التراث ،الدار االسالمیه -بیروت.
-20المجلسی ،محمد باقر ،مراه العقول فی شرح اخبار ال الرسول .
-21النراقی ،محمد مهدی ،جامع السعادات ،ط ،1موسسه العلمی للمطبوعات.
-22نهج البالغه ،شرح محمد عبده ،ج ،4دار المعرفه للطباعه والنشر ،بیروت -لبنان صفحه 185
صفحه 186
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی
الکاتب :ابراهیم نمر العبد المیر
االستاذ المشرف :د .الشیخ مجید النیسی
استالم المقال 1400/11/29 :قبول المقال1400/7/12 :
خالصه المقال
تناولت فی هذا المقال جانبا مهما من جوانب فقه االسره ،موضوع النکاح ،وعلی وجه
الخصوص مقدماته وهی الخطبه ،ودراسه احکامها فی الفقه االمامی ،فعلی من یرید الزواج ان
یکون علی بینه من االحکام الشرعیه المتعلقه بالخطبه ،ومنها االختالط واطاله فتره الخطو به
ومراعات احکام الخلوه والنظر والکالم ،وما یتعلق بها من احکام واختیار الزوج والزوجه و
العدول عن الخطبه وما یترتب علیه من احکام واسترجاع المهر والهدایا ،ومشروعیه الخطبه
فی الشریعه االسالمیه والسنه المطهره ،والحکم تشریعها ،فکتبت حول الموضوع فی مقدمه
وثالثه فصول :فی کل فصل ثالثه مباحث.
المقدمه :تناولت فیها التعریف بالبحث واهمیته واهدافه واالشکالیه المطروحه ثم الخطه
المنهجیه.
المبحث االول :النکاح وفضله والحث علیه ،تعریف الخطبه ،المبحث الثالث ،الخطبه فی
الشریعه االسالمیه.
المبحث الثانی:معاییر اختیار الزوجین ،ومقدمات الخطبه وادابها ،ومواطن الحرمه والکراهه
فیها ،صفات اختیار الزوجه والزوج ،مقدمات الخطبه وادابها ،مواطن التحریم والکراهه فی
الخطبه. صفحه 187
/186دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
وفی المبحث الثالث :احکام النظر فی الخطبه ،والعدول عنها ،وححکم الوالیه علی البنت ،
النظر فی الخطبه والحکمه منه والخلوه ،العدول عن الخطبه واحکامه واسترداد الهدایا والمهر،
اولیاء العقد فی النکاح .باالضافه الی نتائج المقال ،وفهرست المصادر.
الکلمات المفتاحیه :احکام الخطبه ،الخطبه ،الفقه االمامی ،خطبه النکاح ،احکام الخلوه.
المقدمه
نظرا لهمیه النکاح باعتباره یدخل فی صمیم حیاه الفرد والمجتمع اولته الشریعه االسالمیه
اهمیه فائقه بالنکاح وجعلت له مکانه متمیزه ،وجمیع ما یتعلق به ،لنه الوسیله الوحیده لتکو ین
ا
تکو ین السره ،التی تعتبر نوات المجتمع الذی یتاثر بها سلبا او ایجابا ،والزواج سنه من سنن
االنبیاء والمرسلین قال( :النکاح سنتی) (النجفی الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم ،ج 29ص )12وهو
َْ ََ
کذلک سنه کونیه ال غنی لالنسان عنه ،الن فیه تسکن النفوس قال تعالیَ ( :وم ْن َایاته ان خل َق
َ
َ ا ْ ْ َ ا ا ْ َْ َ ً َ ْ اا َْ َ َ َ َ َ ََْ ا ْ َ َ ً َ َ ْ َ ً
َ َ َ
ات لق ْ ٍوم
لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم موده ورحمه ان فی ذلک ﻵی ٍ
َ
َ
َی َتفک ارون)(الروم ، )21:وتتوالی الجیال ،ولما لعقد الزواج من اثار تترتب علیه کثبوت النسب
وااللفه والمعونه زاده عنایه الشرع به فجعل له مقدمات منها الخطبه حیث نظمها و بین احکامها
حتی یکون الخاطب علی بینه من الطرف االخر وحتی تتحقق السعاده بحسن العشره ودوام
العالقه .فکل مسلم مقبل علی الزواج یمر بالخطبه اوال فهی المقدمه المهمه التی من خاللها
یتحدد مصیر الزواج ،نظرا لهمیه النکاح باعتباره یدخل فی صمیم حیاه الفرد والمجتمع اولته
الشریعه االسالمیه اهمیه فائقه بالنکاح وجعلت له مکانه متمیزه ،وجمیع ما یتعلق به ،لنه
ا
الوسیله الوحیده لتکو ین تکو ین السره ،التی تعتبر نوات المجتمع الذی یتاثر بها سلبا او ایجابا ،
والزواج سنه من سنن االنبیاء والمرسلین قال( :النکاح سنتی) (الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم
،ج ، 29ص ) 12وهو کذلک سنه کونیه ال غنی لالنسان عنه ،الن فیه تسکن النفوس قال تعالی:
َا ا َ
ً ا َ
َ َ
ْ ً
َ ا
َْ ََ َ ا
( َوم ْن َایاته ان خل َق لک ْم م ْن انفسک ْم ا ْز َواجا ل َت ْسک انوا ال ْی َها َو َج َعل َب ْی َنک ْم َم َود ًه َو َرح َمه ان فی ذلک
َ
َ
َ
َ
ات لق ْ ٍوم َی َتفک ارون) (الروم ، )21 :وتتوالی الجیال ،ولما لعقد الزواج من اثار تترتب علیه
ﻵی ٍ صفحه 188
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی187 /
کثبوت النسب وااللفه والمعونه زاده عنایه الشرع به فجعل له مقدمات منها الخطبه حیث نظمها
و بین احکامها حتی یکون الخاطب علی بینه من الطرف االخر وحتی تتحقق السعاده بحسن
العشره ودوام العالقه .فکل مسلم مقبل علی الزواج یمر بالخطبه اوال فهی المقدمه المهمه التی
من خاللها یتحدد مصیر الزواج،
.1هذا الموضوع من المواضیع التی تهم کل فرد من افراد المجتمع سواء من جهه
الوالدین او من جهه البناء کونه اساسی فی تکو ین االسره ،والتی اوالها الشرع اهتماما
واسعا.
.2اهمیه معرفه االحکام الشرعیه المترتبه علی الخطبه.
.3موضوع الخطبه والزواج اخذ فی هذا العصر مغااله کثیره من حیث متطلبات الزواج
والمهور العالیه والقضایا الجانبیه التی ال داعی لها خرجت من اطار الشرع فی بعض
الحیان .ونتیجه لهذه المخالفات کثر االعراض عن الزواج ،وکثرت العنوسه والمشاکل
االجتماعیه والخالقیه وانعکست علی المجتمع.
.4التا کید علی معالجه العراقیل التی تکون فی طریق الزواج والتی من شانها تودی الی
عزوف الشباب عن الزواج مما تودی الی اشاعه الفساد ونشر الرذیله فی المجتمع
وفتح ابواب غیر شرعیه فی المجتمع تودی الی انهیار القیم الخالقیه ،واالمراض
النفسیه.
.5وضع ما قررته الشریعه فی هذا الموضوع ،وحثت علی تذلیله من الصعو بات التی
تواجه الزواج لیتمکن الجمیع من تحصین انفسهم و اکمال دینهم والمحافظه علی
العفه والخالق الکریمه ،حیث قال النبی’ ( :من تزوج فقد احرز نصف دینه فالیتق الله
فی النصف اﻵخر(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،الجزء 20 :صفحه ،)8وقال (خیر
ً
نسائکم اقلهن مهورا ومن شئم المراه غالء مهرها وشده مودتها (المحسنی ،محمد اصف _
معجم الحادیث المعتبره الجزء 8 :صفحه ،)196 :وجعلت الشریعه المیزان هوان یکون مرضی
ً
ْ
الدین واالخالق ،اذا جاءکم من ترضون دینه وخلقه فزوجوه و ام لم تفعلوا تکن فتنه صفحه 189
/188دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
ً ْ
وفسادا کبیرا (الحلی ،محمد بن الحسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد :الجزء 2 :صفحه )23 :ولذلک
قوله( :خیر نسائکم من العزیزه عند اهلها الذلیله مع زوجها ).
.6محاربه العادات الفاسده والعراف الباطله فی المجتمع والحد منها ،وایجاد حلول
شرعیه لها.
.7الخطبه هی المقدمه للنکاح ،ولها اثر فی علی مصیر العالقه بین الزوجین اذا کان
االختیار غیر سلیم ،لذا یجب معرفه االحکام التی تخصها ،ومستجداتها ،وما هی اثر
المخالفات التی قد تطرا ،واثار العدول عنها.
.8رفع الغرر ،وکشف العیوب ،والتدلیس.
المبحث االول :النکاح فی الکتاب والسنه
اوال :النکاح فی القران :حث القران علی الزواج لیکون الطریق النظیفه للعالقه الجنسیه ولقوی
غریزه عند البشر ،النهم یملکون نفس الغرائز ونفس الحاجات ،فبواسطه الزواج یتحصن
االنسان من الوقوع فی الرذیله واالنحراف ،وهنا تکمن اهمیه الزواج ،حیث قال تعالی -:
َ
ُ ُ
{ َوانک ُحوا االیامی منکم والصالحین من عبادکم وامائکم ان یکونوا۟ فقراء یغنه ُم الله من
َ
فضل ولله واس ٌع علیم}( النور)32 :
نکاح لغه :هو الوطیء کما علیه المشهور من اهل اللغه(الطباطبائی ،علی ،ریاض المسائل ،الجزء 10 :
صفحه )35 :وقد یقال للعقد .ثم استعیر للجماع ثم للعقد الن اسما الجماع کلها کنایات
الستقباحهم ذکره کاستقباح تعاطیه .والظاهر ان النکاح فی اللغه علی معان منها التزو یج بمعنی
العقد ایجاد العلقه االعتباریه .اما فی الفقه والشرع :عباره عن علقه خاصه اعتباریه قابله للجعل
واالنشاء بلفظ وشبهه (المشکینی ،علی ،مصطلحات الفقه ،ص .)546فالیم مفرده تطلق علی غیر
المتزوج امراه کانت او رجل رقا کان اوحرا ،والمراد بالصالحین الصالحون للتزو یج ال
الصالحون فی العمال (.الطباطبائی ،محمد حسین ،تفسیر المیزان ،ج ،15ص )113وعلیه یجب توفیر
الوسائل والمستلزمات للزواج ،وتذلیل المصاعب ،وانها مسوولیه اجتماعیه واذا تدبرنا اﻵیه صفحه 190
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی189 /
عرفنا ان عجله الحیاه ال تدور بدون الزواج ،واکبر العقبات امام الزواج هی خشیه العیله عن
االمام الصادق × قال :من ترک الزواج مخافه العیله فقد اساء الظن
بالله (المامقانی ،عبد الله ،مراه
الکمال الجزء 2 :صفحه )66 :وقال تعالی { ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله والله واسع علیم }(
النور )32:و بلغ من حث االسالم علی الزواج قول الصادق × قال :رکعتان یصلیها متزوج افضل
من سبعین رکعه یصلیها اعزب(البروجردی ،حسین -جامع احادیث الشیعه :الجزء 20 :صفحه )20 :و اذا لم
یوفق للزواج علیه ان یستعف ویصبر و یتحصن بالیمان وال یکون سببا لنشر الفساد فی الرض
َ
ْ
َ ْ
ا َ َ ً َ ْ
قال تعالی{ َول َی ْس َت ْعفف الذ َین ال َیجدون نکاحا حتی ایغن َی اه ام الل اه م ْن فضله}( النور)33 :
حقیقه النکاح واحکامه
.1ان النکاح راجح بذاته مقتضی طبعه ،مع مالحظه الغرض من خلق االنسان ،فان الله اراد بقاء
نسل االنسان ،وال یتحقق ذلک اال بالزواج والتنا سل ،.وقد ورد حث فی نصوص خاصه وعامه،
علی لزوم االهتمام بامر الزواج لکل بالغ عاقل ،لمصالح فردیه واجتماعیه فی ذلک ،ومفاسد
کبیره فی ترکه ،لذا روعی فیه بعض التسهیالت ،کجواز تزو یج الولی الصغیر والصغیره من حین
تولدهما من مماثل فی السن ،لمصالح فی ذلک لعل منها ان یمنعهما ذلک من الوقوع فی
العصیان او فی اوائل بلوغهما وقبل الزواج منهما(المشکینی ،علی -مصطلحات الفقه ،النکاح ،ص.)24
.2عقده موکد بالنسبه الی سائر العقود ،حیث ال تجری فیه المعاطاه و یشترط فیه شروط خاصه،
وال یجری فیه الفسخ واغلب الخیارات الجاریه فی غیره اال نادرا وال تجوز فیه االقاله.
.3یحرم النکاح والزواج بین الرجل والمراه لسباب خاصه ،یوجب بعضها الحرمه الدائمه
و بعضها الموقته ،او المشروطه ،وهی عباره عن النسب ،والرضاع والمصاهره ،والوطء ،وتزو یج
المعتده ،وذات البعل ،واستیفاء العدد والمطلقه تسعا ،والتزو یج حال االحرام واللعان بین
الزوجین ،والکفر(المشکینی ،علی مصطلحات الفقه ،النکاح ،ص. )247
حثت السنه المطهره علی الزواج ،وتذلیل العقبات التی تواجهه ،من خالل فعل النبی ’ او قوله،
او تقریره ،و بینت السبل الصحیحه التی من شانها ان تجعل الزواج ناجحا ومثمر ،تنتج عنه اسره صفحه 191
/190دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
تبتنی علی السعاده والوئام والمحبه .قال ’
(النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی لیس منی)(البر
وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 20ص ).15وعن امیر المومنین علی قوله( :افضل الشفاعات
ان تشفع بین اثنین فی نکاح حتی یجمع الله بینهما بین اثنین فی نکاح حتی یجمع الله شملهما)
ْ
(البر وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 20ص ،).15وقوله( :تناکحوا تکاثروا) (المجلسی ،محمد باقر،
بحار االنوار ،ج ،24ص ،).220وان الشریعه وضعت للتزو یج معیار هو الخلق والدین (اذا جاءکم
من ترضون دینه وخلقه فزوجوه وان لم تفعلوا تکن فتنه فی الرض وفساد کبیر) ( الحلی ،محمد بن
َ ََ ْ َ
َ َ
َ َ
َ َ َ
حسن بن یوسف ،ایضاح الفوائد ،ج ،3ص .)23ع ْن ابی ع ْبد الله × قالَ ( :م ْن ت َرک الت ْزو َیج َمخافه ال َع ْیله
ََ ْ َ
فقد ا َس َاء الظن بالله) (الصدوق ،محمد بن علی بن بابو یه ،من ال یحضره الفقیه الجزء 3 :صفحه .).385 :وقوله
ْ
×( :ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله) ( النور ) 32 :وعد جمیل بالغنی وسعه الرزق وقد ا کده
ْ َ
َ َ ََ
َ َ َ
بقوله( :والله واسع علیم) والرزق یتبع صالحیه المرزوق َن ابی َبص ٍیر ع ْن ابی ع ْبد الله ^ قال :اتی
ََ
َ ٌّ َ ْ َ
َ
َْ
ال ْن َصار َف َش َکا ا َل ْیه ْال َح َ
اج َهَ ،ف َق َال َل اهَ :ت َزو ْج َف َق َال الش ُّ
اب :انی ل ْس َت ْحیی ان
َر اسول الله شاب من
َا َ َ
ََ َ
ََ َ
ً
َ َ َ
ً َ
ٌ
ْ َْ
ود الی َر اسول الله ’ فلحق اه َر اجل م َن الن َصار فقال :ان لی ب ْنتا َوس َیمه ف َزو َج َها ای ااه قال :ف َوس َع
اع
َ
َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ا ْ َْ
َ
ََ ْ ََا ََ َ َ ا ا
َ
َ
َ
ا
ُّ
الله عل ْیه فاتی الشاب النبی ’ فاخبره ،فقال رسول الله :یا معشر الشباب علیکم بالباه (المجلسی،
ْ
َ َ
محمد باقر ،مراه العقول فی شرح اخبار ال الرسول ،ج 20ص .)19 ،قال :ا ابو ع ْبد اللهَ ×:رک َع َتان ای َصلیه َما
ْ ََ ا َْ َ ا ْ َ َ ْ َ ً ا َ َ ْ َْ َ ا
ال امتزوج افضل من س ْبعین َرکعه یصلیها العزب (الصدوق ،محمد بن علی بابو یه ،ثواب االعمال وعقاب
ََ
ا
َ َ
َ
َ
َ ْ
َ َ َ
االعمال ،ج ،1ص .).699ع ْن ابی ع ْبد الله قال َر اسول الله َصلی الل اه عل ْیه والهَ :م ْن ت َزو َج اح َر َز ن ْصف
ََ َ َ ََ َ
َ َ
ََ َ ْ َ َ
ٌ َ َ َ
َ َ َ
دینه ع ْن ابی ع ْبد الله× قالَ :ج َاء َر اجل الی ابی ع ْبد الله× فقالَ :هل لک م ْن َز ْو َج ٍه؟ فقال :ال فقال
َ
ا
َ
ٌ ا َ َ َ ْ
ُّ َ َ ً َ ْ
ُّ ْ
ابیَ :وما اح ُّب ان ل َی الدن َیا َوما فی َها و انی بت ل ْیله ول ْی َست لی َز ْو َجه ،ثم قال :ل َرک َع َتان ای َصلیه َما
ا ٌ ا ََ ٌ َْ َ ا ْ ا َ ْ َ َ َا ا َ َ ا َ ا ا َ َ
َرجل متزوج افضل من َرجل اعزب یقوم ل ْیله و یصوم نه َار اه (البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ا:
ٍ
الجزء 20 :صفحه ).19 :هذه الفوائد التی یجنیها کل من الزوج والزوجه ،وهل هناک دین او شریعه
اولت هذا المشروع هذه الهمیه غیر االسالم . صفحه 192
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی191 /
تعریف الخطبه
فی اللغه :الخطبه بالضم تختص بالموعظه والکالم المخطوب به ،و بالکسر خطبه النساء وهی
من الرجل واالختطاب من المراه یقال خطب المراه الی القوم اذا تکلم ان یتزوج منهم ،فهو
خاطب ،والخطبه بالضم فعله بمعنی مفعول کنسخه بمعنی منسوخ والجمع
خطب(الطریحی
النجفی -فخر الدین ،مجمع البحرین ،ج 1ص.).663وخطب یدها :طلبها للزواج ،وخطبها الی اهلها
طلبها منهم للزواج خطب فالنه طلبها للزواج ،وخطب کلمه للعرب تتزوج بها فی الجاهلیه
یقول الرجل :خطب یقال له نکح والخطب المراه المخطو به ،والخطب الرجل الذی یخطب
المراه((ابراهیم مصطفی /احمد الزیات /حامد عبد القادر /محمد النجار) ،المعجم الوسیط.).الخطبه بالضم
مصدر یخطب من باب قتل اذا وعظ ،والمخاطبه والتخاطب المراجعه فی الکالم ومنه الخطبه
بالضم الوعظه و بالکسر خطبه النساء وهی من الرجل ،وقد اشتهر استعمال الخطبه بالکسر فی
الدعوه الی الزواج.
فی الشرع :احدهما المقاوله االبتدائیه الشامله علی تعریف طرفی العقد بذکر السماء
وااللقاب و بیان الشغل والمهنه والقبیله ومحل السکنی ،فیما اذا لم یکونوا مسبوقین بالمعرفه ،ثم
بیان ان الرجل الفالنی یخطب المراه الفالنیه ،وتعیین المهر وما قد یذکر من الشروط ،و بعد
استکمال االجراءات المطلو به ،و یتم الرضا من الطرفین یصیر االمر الی الخطبه التی تقترن
بالعقد ،مع مقارنته بحمد الله والثناء علیه والصاله علی النبی واله وما یناسب ذلک من ذکر
بعض اﻵیات والروایات ،واما الحکم فالظاهر ال اشکال فی حسن جمیع المور المذکوره من
الخطبه (بالکسر) و استحبابها کونها من مقدمات الواجب او المستحب مشتمال علی حمد الله
والثناء علیه والقراءه والدعاء ( .المشکینی -علی -مصطلحات الفقه ،ص).226 صفحه 193
/192دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الخطبه فی الشریعه االسالمیه
اوال :الخطبه فی القران والسنه:
الرغبه الجنسیه البد ان تثمر فی سبیل الفرد ،واال فهی تضر وال تنفع ،والسبیل الصالح هو
الزواج ،والزواج یبدا باالختبارلمعرفه الصفات المطلو به فی کال من الزوجین وفی عملیه
االختبار یتدخل الشیطان سلبا ،و یدع الطرفین الی الفاحشه والمسلم علیه ان یصبر و یتقی ربه فی
َ
َ ْ
ََ ا
هذه المرحله الحرجه وال یخرج عن حدود الشریعه .قال تعالی ( َوال اج َن َاح عل ْیک ْم فی َما عرض ات ْم
به م ْن خ ْط َبه الن َساء َا ْو َا ْک َن ْن ات ْم فی َا ْن افس اک ْم َعل َم الل اه َان اک ْم َس َت ْذ اک ار َون اهن َو َلک ْن َال ات َواع اد ا
وهن سرا اال
َ ْ َا ا َ ً
ً
ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا) ( البقره ).235 :هذه اﻵیه تبیح للرجال ان یخطبوا النساء اللواتی فی عده
الوفاه لکن تعریضا ال تصریح بل بالکنایه ،والتعریض ضد التصریح ومعناه ان تضمر کالمک کی
یصلح للدالله علی المقصود وعلی غیر المقصود اال ان اشعاره بجانب المقصود اتم وارجح،
والخطبه اصلها من الخطب وهو المر والشان خطب فالن فالنه ای سالها امرا وشانا فی نفسها،
وکذا فی الخطبه والخطاب فان فی کل منهما شانا .ثم النساء علی ثالثه اقسام:
احدها :ان تجوز خطبتها تعریضا وتصریحا وهی الخالیه عن الزوج والعده اال اذا کان قد خطبها
اخر واجیب الیه ،وعلیه یحمل قوله ’
«ال یخطب احدکم علی خطبه اخیه (الحلی ،الحسن بن یوسف
بن المطهر ،تذکره الفقهاء ،الجزء 2 :صفحه )570 :فان وجد صریح االباء او لم یوجد صریح االجابه وال
صریح الرد فالصح انه یجوز خطبتها لن السکوت ال یدل علی الرضا خالفا لمالک.
وثانیها :ما ال یجوز خطبتها تعریضا وال تصریحا وهی منکوحه الغیر ،لن خطبتها ربما صارت
سببا لتشو یش المر علی زوجها ،والمتناع المراه عن اداء حقوق الزوج اذا وجدت راغبا فیها،
وکذا الرجعیه فانها فی حکم المنکوحه بدلیل انه یصح طالقها وظهارها ولعانها وتعتد منه عده
الوفاه و یتوارثان.
وثالثها :ما یفصل بین التعریض والتصریح وهی المعتده غیر الرجعیه سواء کانت معتده عن
وفاه ،او عن طلقات ثالث ،او عن طلقه بائنه کالمختلعه ،او عن فسخ .وسبب التحریم انها صفحه 194
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی193 /
مستوحشه بالطالق فربما کذبت فی انقضاء العده بالقراء مسارعه الی مکافاه الزوج .واما
المعتده عن وفاه فظاهر اﻵیه یدل علی انها فی حقها لنها ذکرت عقیب ایه عده المتوفی عنها
زوجها ،ثم انه خص التعریض بعدم الجناح فوجب ان یکون التصریح بخالفه ،ثم المعنی یوکد
ذلک وهو ان التصریح ال یحتمل غیر النکاح ،فالغالب ان یحملها الحرص علی النکاح علی
االخبار عن انقضاء العده قبل اوانها بخالف التعریض فانه یحتمل غیر ذلک فال یدعوها الی
الکذب .وعد اخرون من الفاظ التعریض ان یقول لها« :انک لجمیله» او «صالحه» و «من
غرضی ان اتزوج» و«عسی الله ان ییسر لی امراه صالحه» ونحو ذلک من الکالم الموهم انه
یرید نکاحها حتی تحبس نفسها علیه ان رغبت فیه (.البحرانی ،یوسف ،الحدائق الناضره فی احکام العتره
َْ
الطاهره ،ج 24ص )90والتصریح ان یقول :انی ارید ان انکحک او اتزوجک او اخطبک(.ا ک َن ْن ات ْم فی
َْا ا
انفسک ْم) او سترتم واضمرتم فی قلو بکم فلم تذکروه بالسنتکم ،ال معرضین وال مصرحین .اباح
التعریض فی الحال اوال ثم اباح ان یعقد قلبه علی انه سیصرح بذلک بعد انقضاء العده ،ثم ذکر
َ ا
ْ ا َ
َ
الوجه الذی لجله اباح التعریض فقال(:عل َم الل اه انک ْم َس َتذک ارون اه َن) لن شهوه النفس اذا
حصلت فی باب النکاح لم یکد المرء یصبر عن النطق بما ینبئ عن ذلک فاسقط الله تعالی عنه
الحرج .ثم قال :ولک ْن ای فاذکروهن ولکن ال اتواع اد ا
وهن سرا والسر وقع کنایه عن النکاح الذی
هو الوطء لنه مما یسر .ثم عبر به عن النکاح الذی هو العقد لنه سبب فیه کما فعل بالنکاح
َ ْ َا ا َ ً
ً
(اال ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا)( البقره )235 :وهو ان تعرضوا وال تصرحوا .والمعنی ال تواعدوهن
مواعده سریه اال مواعده االحسان الیها واالهتمام بمصالحها حتی یصیر ذکر هذه الشیاء موکدا
لذلک التعریض .فالمواعده المنهی عنها اما ان تکون المواعده فی السر بالنکاح فیکون منعا من
التصریح ،و اما المواعده بذکر الجماع ال تواعدوهن بشیء یوصف بکونه سرا اال بان تقولوا قوال
َ
اْ َ
معروفا وهو التعریض( .وال ت ْعز اموا عقد َه النکاح) ( القره ).237 :من عزم المر وعزم علیه .والعزم
عقد القلب علی فعل من الفعال معناه وال تعزموا عقد عقده النکاح ،او ال تعزموا عقده النکاح
ان تعقدوها ،و اذا نهی عن العزم فعن نفس الفعل اولی .وقیل :معنی العزم القطع ای ال تحققوا
ذلک وال توجبوه ومنه وقیل :ال تعزموا علیهن ان یعقدن النکاح مثل عزمت علیک ان تفعل کذا. صفحه 195
/194دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
اَ
َ
واصل العقد الشد والعهود ولنکحه تسمی عقودا تشبیها بالحبل الموثق بالعقد (حتی َی ْبلغ
ْ ا َ َ
تاب ا َجل اه) ( النساء ).24 :المراد منه المکتوب ای تبلغ العده المفروضه اخرها وانقضت ،و ان
الک
لم یکن البدل مذکورا فان لم یحصل الدخول فحکمها فی هذه اﻵیه وهو ان ال مهر لها و یجب
لها المتعه ،و ان حصل الدخول فحکمها غیر مذکور فی هذه اﻵیات اال انهم اتفقوا علی ان
الواجب فیها مهر المثل قیاسا علی الموطوءه بالشبهه ،بل اولی لوجود النکاح الصحیح .وقد
ْا َ ا ا ا
َ
وهن ا اجو َر اه َن) ( النساء ) 24 :فالخطبه
یستنبط حکمها من قوله تعالی( :ف َما ْاس َت ْم َت ْع ات ْم به منهن فات
ٌ
ضروره دینیه واجتماعیه ،لکی یتعرف کل من الزوجین باعتبار ما سیکون علی اخالق وتصرفات
اﻵخر بشکل امفصل ،تبیح للرجال ان یعرضوا لخطبه النساء اللواتی فی عده الوفاه ،لکن
بالکنایه ،واالضمار بالنفس ،وهذا الحکم من اجل الحفاظ علی حریم الزواج السابق ،وکذلک
ال یحرم الرمله حقها فی تعیین مصیرها من جهه اخری ،وهذا الحکم یرعی العداله وکذلک
حفظ احترام الطرفین .من الطبیعی ان تفکر المراه فی مصیرها بعد وفاه زوجها ،وکذلک یفکر
بعض الرجال بالزواج بالمتوفی عنها زوجها ،حتی فی العده لکن بصوره التعریض و التعریض:
ً
ً
هو المیل بالکالم الی جانب لیفهم المخاطب امرا مقصودا للمتکلم ال یرید التصریح به ،من
العرض بمعنی الجانب ،فهو خالف
التصریح(الطباطبائی ،محمد حسین ،المیزان فی تفسیر القران،
ج2ص ) 242وعباره (عرضتم) من ماده (التعریض) والتی تعنی کما یقول الراغب فی المفردات
(الراغب ،الحسین بن محمد ،المفردات فی غریب القران ) 277:الحدیث الذی یحتمل معنیین الصدق
َ
َ
والکذب ،او الظاهر والباطن(الطبرسی ،الفضل بن الحسن ،تفسیر مجمع البیانَ ( ) 2:120 ،ولک ْن ال
ْ
ً
ا ا ا
ت َواعدوهن سرا) ( البقره )235 :عن الصادق انه قال :ال تصرحوا لهن النکاح والتزو یج(الحر العاملی،
محمد بن الحسن ،الوسائل .)499 :20 صفحه 196
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی195 /
ثانیا :مشروعیه الخطبه:
الخطبه مشروعه ومستحسنه قبل الزواج ،لما فیها من التروی فی االختیار ،وهی مشروعه بالدله
من القران والسنه .
َ
َ
َ
َ
َْا
ْ
ْ
ْا
ا
ْ
َ
َ
ْ
َ
َ
ا
ا
ا
َ
ْ
ْ
.1من القرانَ ( :وال جناح عل ْیک ْم ف َیمـا عرضـت ْم بـه مـن خط َبـه الن َسـاء او ا کننـت ْم فـی انفسـکم)
( البقره) 235 :
.2ما ورد عن النبی ’ فی خطبته لخدیجه (رض) ،وخطبه االمام علی من فاطمه ^ وخطبه االمام
الرضا وخطبت االمام الجواد ^ .وخطب الصحابه ،عن ابی عبد الله × فی حدیث ان جماعه
قالوا لمیر المومنین × :انا نرید ان نزوج فالنا فالنه ونحن نرید ان تخطب (،الحر العاملی ،محمد بن
الحسن ،الوسائل ،الجزء 14 :صفحه )66 :وقوله × من حمد فقد خطب (المجلسی ،محمد باقر ،بحار النوار -
الجزء 16 :صفحه).4 :
ثالثا :الخطبه فی الخطبه
یستحب فی الخطبه :ان یقوم الزوج او ولیه بخطبه امام الحضور یبتدا بها بتمجید الله تعالی
والثناء علیه و یصلی علی النبی وعلی اله و یذکر بعض اﻵیات المناسبه للمقام واالحادیث
المالئمه ،ولکن ورد عنه (من حمد فقد خطب) ( الکلینی ،محمد بن یعقوب ،الکافی :ج 5ص.)361
المبحث الثانی :اختیار صفات الزوج والزوجه
اوال :اختیار الزوجه
ا کد االسالم علی الرجل ان ال یتساهل فی اختیاره لزوجته ،ولخطوره سوء االختیار علی حیاته
االجتماعیه ،وامره بالمشوره فی ذلک لهل الخیر والخبره السیما الوالدان واوصی الوالدین
بالمساعده باختیار الزوجه الصالحه المتدینه لوالدهم ،بل عد ذلک من حقوق البناء علی
االباء ،قال × اختاروا لنطفکم ( النجفی الجواهری ،محمد حسن ،جواهر الکالم :الجزء 29 :صفحه )37 :کما
واکد علی اختیار الزوج الصالح المتدین للمراه{ ،هن لباس لکم وانتم لباس لهن}( البقره.)187 : صفحه 197
/196دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
فعن ابراهیم الکرخی قال :قلت لبی عبد الله ×:ان صاحبتی هلکت رحمها الله ،وکانت لی
موافقه ،وقد هممت ان اتزوج ،فقال لی :انظر این تضع نفسک ،ومن تشرکه فی مالک وتطلعه
ً
ً
علی دینک وسرک ،فان کنت فاعال فبکرا تنسب الی الخیر وحسن الخلق(الکلینی ،محمد بن یعقوب،
الکافی ص 199ح .)1وقال :من سعاده المرء الزوجه
الصالحه(الشیرازی مکارم ،ناصر ،موسوعه الفقه
االسالمی المقارن ،ج 2ص.)295
االختیار علی اساس الدین :قال :من تزوج فقد احرز
الشیعه ،ج ،20ص ،)8وعلیک
نصف دینه(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث
بذات الدین تربت یداک(العاملی محمد حسن ،وسائل الشیعه ط االسالمیه،
ج 14ص)30
.1کریمه الصل ،لم تکن متولده من ابو ین تنالهم االلسن ،او متصفین بصفات سیئه .
.2
ان تکون بکرا ،لقواه ’ تزوجوا بکرا ولودا ،فانهن اطیب افواها ،وانتق ارحاما (.حر العاملی
،محمد الحسن،
هدایه المه الی احکام الئمه -منتخب المسائل ،الجزء 7 :صفحه )103 :
.3ان تکون ممن ال تنال االلسن ابائها وامهاتها.
.4
غیر متولده من زنا او حیض.النه یوثر فی الولد (المجلسی ،محمد باقر ،بحار االنوار ،جزء
، 104ص )6 ،سئل ع عن المراه الفاجره یتزوجها المسلم ؟قال :نعم ولکن اذا فعلها
فالیحصن بابه مخافه الولد.
.5العفه والمانه :لقوله ’ تسره اذا نظر الیها وتطیعه اذا امرها ،وتحفظه فی ماله وعرضه اذا
غاب عنها (.الکلینی ،محمد بن یعقوب ،لفروع من الکافی ،الجزء 5 :صفحه ).327 :
.6ان تکون ولود :لقوله ’ تزوجوا الودود الولود .
.7سلیمه من المراض والعاهات.
.8انت تکون جمیله ،مربوعه(نفس المصدر ،صفحه )335ذات شعر .تسره اذا نظر الیها.
.9البلوغ
.10
التوافق المذهبی.ان الزوجه تاخذ من دین زوجها(کاشف الغطاء ،حسن ،انوار الفقاهه (کتاب
النکاح) ،الجزء 1 :صفحه .)130 : صفحه 198
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی197 /
.11ان ال تکون محرمه علیه لسبب او نسب.
.12الحریه ،ای التکون امه او مملوکه .
.13یستحب ان تکون سمراء عیناء عجزاء مربوعه
ثانیا :صفات الزوج
یجب علی االباء ان یختاروا لبناتهم الزواج الصالحین الذین یتحملون المانه ،و یقدر المراه
و یحترمها ،قال ’ خیرکم
خیرکم لهله ،وانا خیرکم لهلی(الحر العاملی ،وسائل الشیعه -ط االسالمیه:
الجزء 14 :صفحه)122 :
وجاء رجل الی االمام الحسن یستشیره فی زواج ابنته ،ازوجها رجل تقی اذا احب الزوجه
اکرمها وان ابغضها ال یظلمها(الطبرسی ،رضی الدین ،مکارم االخالق -ج 1ص)204
یشترط فیه االسالم وان ال یکون محرما علیها تحریما مو بدا او موقت
.1ان یکون امینا ،وعفیفا ،وذو غیره
.2ان یکون کفوا ،ان یکون مومنا وذو یسار .
.3السالمه من العیوب واالمراض
.4ان یکون مستطیعا للباءه .قوله ’ من ایتطاع منکم الباءه فالیتزوج.
.5یستحب ان یکون حامال لشیء من کتاب الله ،رفیقا بالنساء.خیرکم خیرکم الهله ،وانا
خیرکم الهی .
.6ان یکون مرضی الدین والخلق ،اذا جاءکم دینه وخلقه
فزوجوه (.الرازی ،فخر الدین :
تفسیر الرازی ،الجزء 23 :صفحه )211 :
.7التوافق المذهبی ،الن المراه تاخذ من دین زوجها ،او یجبرها علیه
.8صـــالحا للنکـــاح لقولـــه تعـــالی{ :وانکحـــوا االیـــامی مـــنکم والصـــالحین مـــن
عبادکم}( النور)32 : صفحه 199
/198دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مقدمات الخطبه وادابها
االداب التی یستحب اتباعها قبل الزواج:
ان االنسان له قدره محدوده ،لیس له احاطه بغائبات المور ومستقبلها فاذا عزم الشاب علی
التقدم لفتاه فعلیه استخاره الله تعالی ثم یستشیر من له الخبره ،فعن جابر & کان النبی ’ یعلمنا
االستخاره فی االمو کالسوره من القران (المجلسی ،محمد باقر ،بحار النوار ،الجزء 88 :صفحه)265 ،
و یصلی العبد رکعتی االستخاره فی ای وقت شاء و یسلم و یدعو ،وکذلک علی الفتاه.
اوال :االستخاره وصاله رکعتین:
ماهی االستخاره فی االصطالح
االستخاره اسم بمعنی طلب الخیر لسانا بقول او دعاء او قلبا بالتوجه الی الله والرجاء عند
االقدام علی عمل ال یعلم حاله ،من سفر او تجاره او زواج او غیرها ،ففی اخبار هذا العنوان (
)( المشکینی ،علی ،مصطلحات
فصل رکعتین واستخر الله فوالله ما استخار مسلم اال خار له البیه
َ
َ َ َ َ َ َ ا ا ْ َ ْ َ َ ْ َ ا َ َ ا ْ ا اَ
َ َ َ َ َ َ
الفقه ،ص )65عن :ابی َبصی ٍر قال :قال :ا ابو ع ْبد الله × :اذا تزوج احدکم کیف یصنع قال قلت له
َ
َ َ َْ
ْ ا َ َ َ َ َ َ
ا ا
ا
ْ
ا ا َْ
َما ا ْدری اجعلت فداک قال فاذا َهم بذلک فل ای َصل َرک َع َت ْین َو َی ْح َمد الل َه َو َیقول الل اهم انی ارید ان
َ
َْ
َ ً َ َْ َ
َ ْ
ََ
ََ
ات َزو َج الل اهم فاقد ْر لی م َن الن َساء اعف اهن ف ْرجا َو احفظ اهن لی فی نفس َها َو فی َمالی َو ا ْو َس َع اهن
َْ ََ ً َ ً َ ْ َاا َ َ ً َ ً
ْ ً َ َْ َ ا َ ًَ َ ْ
َ
َ َْ َ َ
رزقا و اعظ َمهن ب َرکه و اقد ْر لی منها ولدا طیبا تجعله خلفا صالحا فی ح َیاتی و بعد م ْوتی(البر
وجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه ،ج 7ص.)286
ثم علیه ان یحسن االختیار ،و یسال الثقات عن المراه وعن اهلها بدقه ،ومن اداب الخطبه ان
یکون الرجل هو الخاطب والمراه مخطو به ،و یجب ان یکون ذو نیه صادقه علی النکاح.
ثانیا :لعقد النکاح :خطبتان مسنونتان :خطبه تسبق العقد ،وخطبه تتخلل العقد .فالتی تتقدم
العقد هی الخطبه المعتاده ،وهی مسنونه غیر واجبه ،وکذلک یستحب ذکر الله عند کل امر یطلبه صفحه 200
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی199 /
والخطبه المسنونه ما رواها ابن مسعود عن النبی ’ :الحمد لله ،نحمده ونستعینه ونستغفره ونعوذ
بالله من شرور انفسنا ،ومن سیئات اعمالنا ،من یهدی الله فال مضل له ،ومن یظلل الله فال
هادی له ،واشهد ان ال اله اال الله واشهد ان محمدا عبده ورسوله ،واتقوا الله الذی تساءلون به
والرحام ان الله کان علیکم رقیبا ،اتقوا الله حق تقاته وال تموتن اال وانتم مسلمون ،اتقوا الله
وقولوا قوال سدیدا یصلح لکم اعمالکم و یغفر لکم ذنو بکم ومن یطع الله ورسوله فقد فاز فوزا
عظیما.واختصر ذلک فقیل " المحمود الله ،والمصطفی رسول الله ،وخیر ما عمل کتاب الله
".واما التی تتخلل العقد فیقول الولی :بسم الله والحمد لله وصلی الله علی محمد ورسول الله
اوصیکم بتقوی الله زوجتک فالنه ،و یقول الزوج :بسم الله والحمد لله وصلی الله علی رسوله
اوصیکم بتقوی الله قبلت هذا النکاح.،و یستحب ان یدعی لالنسان اذا تزوج فیقال :بارک الله
لک و بارک علیک وجمع بینکما فی خیر (.مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،الجزء 38 :صفحه).174 :
وقال‘ من حمد فقد خطب .
ثالثا :والخطبه من مستحبات العقد وتکون الخطبه قبل العقد وهی بمعنی طلب التزو یج ,هی
بالواقع نوع احترام للمراه التی یرید نکاحها ,وتقییم وتعظیم لها والخطبه مشروعه ومستحسنه لما
اشتهر استعمالها فی الدعوه الی الزواج فی الشرع وهی ومستحبه ،فی الفقه لما فیها من التروی
والتبین مما ینتج عنه قدر ا کبر من االنسجام والتفاهم بین الزوجین ،لقد کانت الخطبه تعارفت
علیه القبائل والمم علی مر الزمان ،منذ اول التاریخ وان کانت احکامها وشروطها تختلف
باختالف وعادات المم ،وهی الفتره الزمنیه التی تسبق عقد الزواج ،وهی فی معجم
الرائد(المعجم الرائد :ص )338وهی اتفاق مبدئی علیه ،ووعد بالزواج ،وتعتبر الخطوه الولی من
خطوات الزواج(حقوق االسره المقارن ،الخطبه فی االقوام والمم ،جامعه المصطفی المفتوحه ،الدرس .)8وقد
شرعها الله تعالی لتحقیق التعارف بین الطرفین لتجنب الخداع والتدلیس ،فیستطیع کال
الخاطبین التعرف علی االخر و یتعرف علی فکره وطبائعه. صفحه 201
/200دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
مواطن التحریم والکراهه فی الخطبه
اوال :المحرمات:
المحرمات من النساء فی النکاح (جمعتها اﻵیه ادناه) ،الذی من طریق اولی عدم جواز
خطبتهن ،الن الخطبه مقدمه من مقدمات الزواج ،وهی- :
.1ما یکون بسبب الوالده ،او ما یعبر عنه باالرتباط النسبی.
.2ما یکون بسبب الزواج ،و یعبر عنه باالرتباط السببی.
.3بسبب الرضاع ،والذی یعبر عنه باالرتباط الرضاعی.
ا َ ْ
وهذه الصناف یحرم التعرض لهن بالخطبه ،والیحل الزواج بهن ،لقوله {حرمت
ا َْ
ا ْ اْ
َ َ اا
اا ََ اا َ اا
ََ ا ا اا
عل ْیک ْم ام َهاتک ْم َو َب َناتک ْم َواخ َواتک ْم َوعماتک ْم َوخاالتک ْم َو َب َنات الخ َو َب َنات الخت
ا
ا
َ َ ا ََ اا
ا اا
َ َ ا ا
َوام َهاتک ام الالتی ا ْرض ْع َنک ْم َواخ َواتک ْم م َن الرضاعه َوام َهات ن َسائک ْم َو َر َبائ ابک ام الالتی
َ ْ َ َا ا َْ
َْ
ََ
ََ ا
ا
ا ا ا
فی حجورک ْم م ْن ن َسائک ام الالتی َدخل ات ْم بهن فان ل ْم تکونوا َدخل ات ْم بهن فال اج َن َاح عل ْیک ْم
ْ اْ
ََ ا َ ا
َْ َ َ
َ َ ا َْ َْ
َوحالئل ا ْب َنائک ام الذ َین م ْن ا ْصالبک ْم َوان تج َم اعوا َب ْی َن الخ َت ْین اال َما قد َسلف ان الل َه
َ َ َا
کان غف ًورا َرح ًیما}( النساء )23 :وهذا التشریع تناول المحارم من النساء علی الرجال ،
بما کان من هذا التشریع تخطیط لنظام االسره من اجل ایجاد مساحه واسعه للعالقات
االنسانیه بین الرجال والنساء.
.4والتعریض لخطبه المعتده :وهی التی لم تنقض عدتها بعد مفارقه زوجها ،سواء
بالطالق ،او بالوفاه ،وقد حرم االسالم مصارحتها بالرغبه فی خطبتها خالل العده ،او
قد تکون حامل من زوجها الول وهی لتعلم فتکون خطبتها ال فائده منها ،قال تعالی:
ْ
{والمطلقات یتربصن بانفسهن ثالثه قروء}( البقرهَ { )228 :والالئی َیئ ْس َن م َن ال َمحیض
َ
َ ا
َ َ ا ََ َا َْ
ا
ْ ا َ ا َْْ
م ْن ن َسائک ْم ان ْارت ْب ات ْم فعدت اهن ثالثه اش اه ٍر َوالالئی ل ْم َیحض َن َواوالت الح َمال ا َجل اهن
َ َ َ
َ َ
َْ َ
َ ا
ان َیض ْع َن ح ْمل اهن (الطالق )4 :وقال تعالی َ { :والذ َین ای َت َوف ْون م ْنک ْم َو َیذ ارون ا ْز َو ًاجا صفحه 202
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی201 /
ً َ
ً َ ْ
َ ْ
ََ
َ ْ َ
َ ْ
ََ ا
َوصیه ل ْز َواجه ْم َم َتاعا الی ال َح ْول غ ْی َر اخ َراج فان خ َر ْج َن فال اج َن َاح عل ْیک ْم فی َما ف َعل َن
ٍ
َْا
َ
َ
ْ َْا
وف َوالل اه عز ٌیز حک ٌیم}( البقره. )240 :
فی انفسهن من معر ٍ
.5والکفار غیر الکتابیین ،والنواصب ،والزانیه المعانه والتی ال تتوب ،وخطبه المراه علی
ََ ٌ
ٌ َ
َ َ
ْ ْ َ
َ
عمتها او خالتها ،قال تعالیَ { :وال ت ْنک احوا ال امشرکات حتی ای ْومن َول َمه ام ْوم َنه خ ْی ٌر م ْن
َ
ْ
ْ ْ
َ
ْ َ َ َْ َ ا َ ا
َ ٌ
َ
امشرک ٍه َول ْو اعج َب ْتک ْم َوال ت ْنک احوا ال امشرک َین حتی ای ْوم انوا َول َع ْبد ام ْوم ٌن خ ْی ٌر م ْن امشر ٍک َول ْو
َْ َ ا ا َ َ ْ ا َ َ
ْ
ْ ْ
ْ ا َ ْ َ
اعج َبک ْم اولئک َیدعون الی النار َوالل اه َیدعو الی الجنه َوال َمغف َره باذنه َو ای َبی ان َایاته للناس
َ
َ َ
ل َعل اه ْم َی َتذک ارون}( البقره)221 :
مواطن الکراهه فی الخطبه
یکره نکاح ست وعشرین امراه :العجوز ،والحسناء فی منبت السوء ،والعقیم ،والکردیه،
والسوداء اال النو بیه ،والمه اال مع عدم وجود الطول و یکره ایضا نکاح سیئه الخلق ،والسلیطه،
ومن لیست بعفیفه ،والصخابه ،والوالیه ،والخراجه ،والمتبرجه ،والحقود ،والمستضعفه من اهل
الخالف ،والتی لیست بسدیده الرای ،والتی لیست بقانعه ،والذلیله فی اهلها العزیزه مع بعلها،
و بنت امراه کانت زوجه ابیه اذا رزقت البنت بعد مفارقه ابیه لمها ،والتی قبلته وربته و بنت التی
قبلته ،والتی زنی بامها او بنتها(مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،الجزء 38 :صفحه )410 :والوعد من
احد الطرفین لالخر ،یعد احدهما صاحبه بالزواج و یسکت االخر اما المواعده من الطرفین حرام
َ ْ َا ا َ ً
ً
{ َو َلک ْن َال ات َواع اد ا
وهن سرا اال ان تقولوا ق ْوال َم ْع اروفا}( البقره .)235 :یکره الزواج دواما ومتعه من
علیها(الحر العاملی ،محمد حسن،
المراه الزانیه ای مشهوره بالزنا ولو بقرینه الحال ،وان لم یثبت
َ َْ
َ
َ
َ ْ
ا
ً
َ
ا
ْ
َ
وسائل الشیعه االسالمیه ،ج 14ص { )0الزانی ال َی ْنک اح االزائیه ا ْو امشرکه َوالزان َیه ال َینکحها اال ز ٍان او
ْ ٌ ا َ َ ََ ْ
امشرک َوحر َم ذلک علی ال ام ْومن َین}( النور ).3 :خطبه المحرمه بحج و بعمره وقت االحرام لقوله:
المحرم ال ینکح وال ینکح وال یخطب(المحسنی ،محمد اصف ،معجم الحادیث المعتبره -ج 6ص ).278
یکره للرجل التزو یج بامراه بعد عدتها ان صرح لها بالخطبه فیها(الحلی -نجم الدین جعفر بن الحسن صفحه 203
/202دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
بن یحیی بن سعید ،شرائع االسالم -ج 2ص.).526یکره تزو یج الفاسق و یتا کد
فی شارب الخمر(نفس
المصدر)و یکره التزو یج بالمریضه والعاقر .
المبحث الثالث :النظر فی الخطبه ،حکمه ،والحکمه منه
اوال :احکام النظر:
النظر الی الجنس اﻵخر من قبل احد الجنسین تترتب علیه اثار عملیه عدیده ،ومواقف سلوکیه
متباینه ،قد تودی الی اثاره الشهوه والوقوع فی الفتنه ،وقد وضع الدین االسالمی ضوابط لعالقه
الرجل والمراه وخاصه الجنبیه ،درئا للفتنه وصیانه للقلوب والنفوس من اثار النظر المحرم
َ ا َْ
اا ا
َ
وهن َم َت ًاعا َف ْاس َا ال ا
وعواقبه ،قال تعالیَ { :و ا َذا َس َا ْل ات ام ا
وهن م ْن َو َ
اب ذلک ْم اط َه ار لقلو بک ْم
ج
ح
اء
ر
ٍ
َو اق الو بهن}( الحزابَ { )53 :و اق ْل ل ْل ام ْوم َنات َی ْغ اض ْض َن م ْن َا ْب َصارهن َو َی ْح َف ْظ َن اف ار َ
وج اهن َوَال ای ْبدینَ
َ َ
َ
َ
ََ
ا
ْ ْ
ز َین َت اهن اال َما ظ َه َر م ْن َها َول َیضر ْب َن بخ امرهن علی اج ایو بهن َوال ای ْبد َین ز َین َت اهن اال ل اب اعولتهن ا ْو َابائهن
َ
َ
َ
َ َ
َ َ َ
َ
ََ
ْ
َ َ ْ
ا ْو َاباء اب اعولتهن ا ْو ا ْب َنائهن ا ْو ا ْب َناء اب اعولتهن ا ْو اخ َوانهن ا ْو َبنی اخ َوانهن ا ْو َبنی اخ َواتهن ا ْو ن َسائهن
َ
َ ا
َ َ ْ َ ا َ
َ
ْ
ََ
ْ
َ ْ
ا ْو َما َملکت ا ْی َمان اهن او التابع َین غ ْیر اولی اال ْر َبه م َن الر َجال او الطفل الذ َین ل ْم َیظ َه اروا علی
َ
َ
َ
َ
ْ
َ ْ
ا
َ
ع ْو َرات الن َساء َوال َیضر ْب َن با ْر اجلهن ل ای ْعل َم َما ایخف َین م ْن ز َینتهن َوتو ابوا الی الله َجم ًیعا ا ُّی َه
ْ
َ َ ا اْ
َ
ال ام ْوم انون ل َعلک ْم تفل احون} (النور )31 :عن الصادق علیه السالم :کل ایه فی القران فی ذکر الفروج
فهی من الزنا اال هذه اﻵیه فانها من النظر(الکاشانی ،محسن ،تفسیر الصافی ،ج )429 ،3وقال االمام
فتنه» (.الری
جعفر الصادق× « :النظره بعد النظره تزرع فی القلب الشهوه ،وکفی بها لصاحبها
َ َ
َ
َ
َ ْ َ
شهری ،محمدی ،میزان الحکمه :الجزء 4 :صفحه )3292 :فی ر َوا َیه ابی الج اارود ع ْن ابی َج ْعف ٍر × :فی ق ْوله:
َ ََ ْ َ َ َ ا َ ْ ا ْ ا َ ْ َ َا َ َ ا ْ َ
اب الکف َو الس َو اار،
« َو ال ای ْبد َین ز َین َت اهن اال ما ظهر منها» فهی الثیاب و الکحل و الخاتم و خض
َ
ََ
ا ََ ٌ
ٌ ْ
ا
ا
ٌ
ٌ
ََ ْ َ َ َ
َو الز َینه ثالث :ز َینه للناس َو ز َینه لل َم ْح َرم َو ز َینه للز ْوج ،فاما ز َینه الناس فقد ذک ْرن ااهَ ،و اما ز َینه
َ
ْ
ُّ ا
َ ْ َ ْ َ ا
ٌ
ْ َ َ َ َ
َ
َ َ َ
ال َم ْح َرم ف َم ْوض اع القال َده ف َما ف ْوق َها َو الد ْمل اج َو َما ادون اه َو الخلخال َو َما ا ْسفل م ْن اه َو اما ز َینه للز ْوج
َ ْ َ ا ا ُّ
فالج َسد کل اه(القمی :علی بن ابراهیم ،تفسیر ،ج ،2ص )101والنظر یودی فی اغلب الحیان الی الوقوع صفحه 204
دراسه احکام الخطبه فی الفقه االمامی203 /
فی شباک ابلیس فتعقب صاحبها الندامه والحسره ،قال االمام جعفر الصادق׫ :النظره سهم من
سهام ابلیس مسموم ،وکم من نظره اورثت حسره
الجزء 20 :صفحه:
طو یله» (.البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه
)277والنظر قد یکون مقصودا و بشهوه فیکون احدی مقدمات الزنا ،قال
االمامان محمد الباقر وجعفر الصادق«× :ما من احد اال وهو یصیب حظا من الزنا ،فزنا العینین
النظر ،وزنا الفم القبله ،وزنا الیدین اللمس ،صدق الفرج ذلک ام کذب» .ولجل الحفاظ علی
المجتمع من االنحراف واالبتذال والسقوط دعا االسالم المومنین والمومنات الی غض البصر
ا
نین َی اغ ُّضوا من ا َ
وتجنب النظر الی الجنس اﻵخر ،قال تعالی ( :اق ْل للموم َ
بصارهم و َیحفظوا
ْ ا ْ
ا
اف ار َ
وجهم َوقل للمومنات َیغضض َن من ابصارهن و َیحفظن)( النور )30 :وفی هذه اﻵیه امر الله
تعالی الجنسین بغض البصر وامر المراه بالحجاب بتغطیه راسها ورقبتها ،وحفظ مواضع الزینه
ا
اال ما ظهر منها کالوجه والکفین لنظر الجائز هو النظره االولی ،قال رسول الله ( :ال تتبع النظره
النظره)( الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،وسائل الشیعه -ج 14ص ،)140فلیس لک اال اول نظره".
ا
والجمع بین الدله فی جواز النظر وحرمته یقید بجواز النظره االولی غیر المقصوده وغیر
المتعمده .ومعاوده النظر حرام (وال ینظر الرجل الی المراه الجنبیه اال مره من غیر معاوده)
فالمراه فی فتره الخطو به تعتبر اجنبیه علی الخطیب لذا یراعی فیها الحدود الشرعیه ،وقد
استثنی منها النظر الی المراه التی یرید الزواج بها ،وال ینظر الرجل الی الجنبیه اصال اال
لضروره ،و یجوز ان ینظر الی وجهها وکفیها علی کراهیه فیه مره وال یجوز معاوده النظر وکذا
الحکم فی المراه ،و یجوز عند الضروره کما اذا اراد الشهاده علیها ،و یقتصر الناظر منها علی ما
یضطر الی االطالع علیه کالطبیب اذا احتاجت المراه الیه للعالج ولو الی العوره دفعا
للضرر(مروارید ،علی اصغر -الینابیع الفقهیه -جزء 19 :صفحه .)469 :العمی کالبصیر فی حرمه نظر
المراه الیه(الحکیم ،محسن ،مستمسک العروه الوثقی ،الجزء 14 :صفحه )12 :و یجوز ان ینظر الی وجه امراه
یرید نکاحها و ان لم یستاذنها و یختص الجواز بوجهها وکفیها ،وله ان یکرر النظر الیها وان
ینظرها قائمه وماشیه ،وروی جواز ان ینظر الی شعرها ومحاسنها وجسدها من فوق
الثیاب(مروارید ،علی اصغر ،الینابیع الفقهیه ،جزء 19 :صفحه ،)469 :وذلک الن المتعه مشترکه بین بین صفحه 205
/204دوفصلنامه پژوهشهای فقهی -حقوقی ،سال ،1شماره ) ،1پاییز ،زمستان )1400
الرجل والمراءه ،ثم من اهم المور التی یتم االستمتاع بها البدن ،وما هو علیه من الشکل
والصفات التی ینشدها الناس.
ثانیا :الحکمه من النظر
ان ینظر کل طرف لالخر بصوره مباشره و یطلع الطرفان کال علی مالمح االخر و یقرر ما یریده
و یرضی به رضا ذاتی عن قناعه لیرتفع الغرر والغش ،اما الدلیل علی مشروعیه النظر حدیث
جابر بن عبد الله رض عن النبی (عن جابر ان النبی صلی الله علیه واله قال اذا خطب احدکم
المراه فان استطاع ان ینظر الی ما یدعوه الی نکاحها فلیفعل قال فخطبت جار یه فکنت اتخبا لها
حتی رایت منها ما دعانی الی نکاحها فتزوجتها)( الحلی ،حسن بن یوسف ،تذکره الفقهاء ج 2 :ص)572 :
،ومن طریق الخاصه روایه عبد الله بن سنان عن الصادق قلت له الرجل یریدان یتزوج المراه
فینظر الی شعرها قال نعم انما یریدان یشتریها باغلی الثمن(السبزواری عبد العلی ،مهذب الحکام فی
ببان الحالل والحرام :الجزء 24 :صفحه )33 :االطمئنان الی خلوا المراه من العیوب التی قد تنفر الرجل
منها ،وتبغضه فیها .وتا کیدا للرغبه فی االقدام علی الخطبه ،وقطع ای تردد یحتمل فی نفسه
و یکون علی بینه من امره لقوله اذا خطب احدکم المراه فان استطاع ان ینظر الی ما یدعوه الی
نکاحها فلیفعل قال :اذا القی الله فی قلب المرء خطبه امراه ،فالباس ان ینظر الیها(الکاشانی ،المال
محسن ،المحجه البیضاء :الجزء 3 :صفحه )89 :وعلیه یجوز النظر الی وجه المراه التی یرید نکاحها
ومعصمیها وشعرها ومحاسنها قاعده وقائمه وان یتاملها بدون تلذذ.
وعنه :فی جوابه عن سوال النظر الرجل الی المراه یرید تزو یجها فینظر الی شعرها ومحاسنها؟
قال ال باس بذلک اذا لم یکن تلذذ(البروجردی ،حسین ،جامع احادیث الشیعه :الجزء 20 :صفحه )33:کان
اعمی ،واال یکون بریبه